Datasets:

JonaszPotoniec

/

wikipedia-with-statistics-pl

like 1

25657

https://pl.wikipedia.org/wiki/Fortuna

Fortuna

Fortuna – w mitologii rzymskiej bogini kierująca ludzkimi losami jako bóstwo zarazem szczęścia i nieszczęścia. W mitologii Jako pierwiastek Losu jej męskim odpowiednikiem był Fors; niekiedy łączono ich w jedno bóstwo Fors Fortuna występujące w podwójnej postaci. U Rzymian była odpowiednikiem greckiej bogini przypadku Tyche. Według sprzecznych danych o jej pochodzeniu była siostrą nereid i córką Nereusa albo tytana Okeanosa bądź Prometeusza lub samego Zeusa (Jowisza). Wprowadzenie jej kultu w Rzymie już w VI wieku p.n.e. przypisywano Serwiuszowi Tuliuszowi, który dzięki jej przychylności miał z niewolnika stać się królem. Podobnie jak cześć dla Tyche na greckojęzycznym wschodzie, kult Fortuny żywy już w czasach republiki, nasilił się jeszcze i rozpowszechnił w epoce cesarstwa. „Ślepej losów szafarce” (Naruszewicz) oddawano cześć w wielu miastach imperium jako ich opiekunce (co zwykle symbolizowała corona muralis na jej głowie), zwłaszcza portowych – jako patronce również żeglarzy. Kult Jako opiekunkę narodu rzymskiego (populus Romanus) otaczano ją kultem w świątyni wzniesionej na Kwirynale, osobny posąg wystawiono jej na Kapitolu. August po zakończeniu wojen na wschodzie ufundował jej ołtarz jako bóstwu „dobrego (szczęśliwego) powrotu” (Fortuna Redux), któremu zarazem powierzono patronat nad osobą panującego (cesarza). Co roku odbywały się tam 12 października uroczystości dziękczynne z udziałem arcykapłana i westalek, dodatkowo uświetnione ośmiodniowymi igrzyskami, zwanymi Augustalia. Wzywano jej też pod innymi imionami (Fortuna Publica, Fortuna Huiusce Dei, czyli patronki dnia bieżącego). Bardzo okazałe, sławne z wyroczni sanktuarium Fortuny Primigenii, z którego pozostały ruiny, zbudowano w Praeneste (dzisiejsza Palestrina). W czasach cesarstwa stopniowo utożsamiano ją z innymi bóstwami, przede wszystkim z Izydą. Za jej męski odpowiednik uważano bóstwo zwane Fors, z którym stanowiła parę; często łączono ich w jedno bóstwo w podwójnej postaci pod mianem Fors Fortuna. W sztuce Fortunę przedstawiano siedzącą bądź stojącą z rogiem obfitości i nierzadko z zawiązanymi oczami (ślepą). Na rewersach rzymskich monet ukazywana jest najczęściej ze sterem (jako sternik życia ludzkiego) i rogiem obfitości, często z kołem (rota Fortunae) u boku, czasem z gałązką oliwną i paterą; na monetach cesarstwa z przydomkami jak: Fortuna Augusti, Fortuna Felix, Fortuna Victrix, Fortuna populi Romani. W tradycji kulturowej Jako bogini szczęśliwego przypadku dała początek takim powiedzeniom jak: Fortuna tibi est (szczęście ci sprzyja) czy fortis Fortuna adiuvat (u Cycerona, Terencjusza) lub u Wergiliusza audentes (audaces) Fortuna iuvat (śmiałych Fortuna wspiera; Eneida X, 283), co u Krasickiego przekłada się na: śmiałym się zawżdy najlepiej udało. Staropolskie powiedzenie śmiałym szczęście sprzyja znajduje odbicie w utworach Stryjkowskiego, Szymonowica, Mączyńskiego, Knapskiego, Potockiego i innych. Wiążą się z tym również polskie powiedzenia „fortuna kołem się toczy” czy „raz na wozie, raz pod wozem”, obrazujące zmienność ludzkiego losu. Mówi o niej Mikołaj Rej w Wizerunku własnym jako o uosabiającej los zmienny (Tak im ona Fortuna co na kole stoi, / Jako innym motylem po swej myśli broi), podobnie traktuje Jan Kochanowski w Pieśniach: Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko… Pośrednie nawiązanie do niej czytelne jest też w pierwszym akcie Balladyny J. Słowackiego (Oślepionego losu chyba ręce wskażą mi żonę). Pochodzi od niej (używane również dawniej w Polsce) imię Fortunat (Fortunatus) i jego żeński odpowiednik Fortunata. Zobacz też personifikacje rzymskie Przypisy Bibliografia Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 1987 Jan Parandowski: Mitologia. Wierzenia Greków i Rzymian. Poznań: Wyd. Poznańskie, 1989 Lucyna Stankiewicz: Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 2008 Rzymskie boginie Personifikacje rzymskie Bóstwa ludzkiego losu

527504

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lockheed%20Martin%20F-35%20Lightning%20II

Lockheed Martin F-35 Lightning II

Lockheed Martin F-35 Lightning II – amerykański jednomiejscowy, jednosilnikowy myśliwiec wielozadaniowy piątej generacji zbudowany przez korporację Lockheed Martin w ramach projektu Joint Strike Fighter, który miał na celu zbudowanie maszyny spełniającej wymagania wszystkich rodzajów amerykańskich sił zbrojnych. Wersja prototypowa samolotu była znana pod nazwą X-35 JSF, ale 7 lipca 2006 roku maszyna dostała nową oficjalną nazwę Lightning II. F-35 Lightning II jest zdolny do wykonywania misji bliskiego wsparcia, bombardowań i typowo myśliwskich zadań walki powietrznej. Projekt samolotu jest finansowany wspólnie przez rządy Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i innych krajów zainteresowanych zakupem tej maszyny. F-35 Lightning II został zbudowany pod kierownictwem firmy Lockheed Martin, przy współpracy z BAE Systems i Northrop Grumman. Program JSF został zainicjowany w celu zbudowania maszyny zdolnej zastąpić wiele typów samolotów, co ma doprowadzić do redukcji kosztów ich produkcji i utrzymania. Docelowo mają powstać trzy wersje F-35, w których 80% elementów konstrukcyjnych będzie identycznych, a pozostałe 20% będą stanowić dedykowane systemy, przystosowujące maszynę do pełnienia określonych zadań lub działań w specyficznych warunkach. F-35A – samolot startujący i lądujący w sposób konwencjonalny (CTOL) przeznaczony do zastąpienia należących do amerykańskich sił powietrznych maszyn F-16 Fighting Falcon i A-10 Thunderbolt II. Osiągnął wstępną gotowość operacyjną w 2016 roku. F-35B – samolot krótkiego startu i pionowego lądowania STOVL mający zastąpić maszyny Korpusu Piechoty Morskiej Stanów Zjednoczonych AV-8B Harrier II i Harrier GR.7/GR.9 należące do brytyjskiego RAF-u i Royal Navy. Osiągnął wstępną gotowość operacyjną w 2015 roku. F-35C – przeznaczony dla US Navy samolot pokładowy, który zastąpi maszyny typu F/A-18 Hornet w wersji A/B/C/D. Osiągnął wstępną gotowość operacyjną w 2017 roku. Historia Geneza Joint Advanced Strike Technology Wraz z zakończeniem na początku lat 90. XX w. zimnej wojny ograniczone zostały wydatki Stanów Zjednoczonych na uzbrojenie. Po upadku Związku Radzieckiego zaczęto szukać oszczędności, a wiele programów zbrojeniowych anulowano lub ograniczono. Rozpoczęty w 1991 roku program Multi Role Fighter (MRF), mający na celu budowę następcy używanych przez United States Air Force samolotów General Dynamics F-16 Fighting Falcon, zakończono w 1993 roku. Podobny los spotkał programy A-X, który miał wyłonić wspólny dla sił powietrznych i United States Navy samolot uderzeniowy – przyszły następca maszyn Grumman A-6 Intruder, General Dynamics F-111, McDonnell Douglas F-15E Strike Eagle i Lockheed F-117 Nighthawk – oraz A/F-X, który miał na celu wyłonienie również dla US Air Force i marynarki wielozadaniowego samolotu myśliwskiego. Tendencja, aby nowe konstrukcje spełniały wymagania wszystkich trzech rodzajów sił zbrojnych posiadających własne floty powietrzne (marynarki, US Air Force oraz United States Marine Corps) pojawiła się już na początku lat 50. XX wieku, kiedy zaprojektowany dla potrzeb US Air Force samolot North American F-86 Sabre przystosowano do roli maszyny pokładowej. Samoloty projektowane pod kątem wymagań wszystkich potencjalnych użytkowników mogły w znaczący sposób przyczynić się do obniżenia kosztów ich budowy. Niestety często wzajemnie wykluczające się wymagania powodowały, że maszyn bojowych używanych przez wszystkie rodzaje sił zbrojnych praktycznie nie było. Wyjątkiem jest McDonnell Douglas F-4 Phantom II, aczkolwiek i on pierwotnie powstał na zlecenie marynarki wojennej. 23 lutego 1993 roku Departament Obrony rozpoczął tzw. Bottom-Up Review (BUR), analizę dostosowania sił zbrojnych do działań według nowej doktryny obronnej, obowiązującej w zmienionej po upadku Związku Radzieckiego sytuacji polityczno-militarnej. We wrześniu 1993 roku ogłoszono wnioski z analizy BUR. Jednym z nich była potrzeba maksymalnej unifikacji sprzętu sił zbrojnych (w tym lotnictwa). Takie rozwiązanie miało obniżyć koszty opracowania i budowy nowych konstrukcji oraz cenę jednostkową. Na podstawie analizy BUR we wrześniu 1993 roku programy MRF i A/F-X uległy kasacji, a w ich miejsce powołano do życia program Joint Advanced Strike Technology (JAST – Wspólna Zaawansowana Technika Uderzeniowa). Program JAST formalnie rozpoczął się 27 stycznia 1994 roku. Jego celem było nie tyle opracowanie gotowego samolotu dla US Air Force, US Navy i US Marine Corps, nowego uzbrojenia i awioniki, ile przetestowanie w praktyce technologii i rozwiązań konstrukcyjnych dla nowej maszyny, której oblot planowano na mniej więcej 1997 rok, a wejście do służby w ostatecznej wersji, będącej owocem prac programu JAST, na 2010 rok. Równie ważnym celem było zmniejszenie kosztów opracowania i wdrożenia do produkcji nowych technologii. W rezultacie JAST miał zakończyć się budową maszyny CTOL, która w siłach powietrznych uzupełniałaby F-22 oraz zastąpiłaby F-16 i A-10, a także maszyny typu STOVL dla US Marine Corps i Royal Navy, jako następcy Harrierów i F/A-18A–D oraz samolotu o konwencjonalnych cechach startu i lądowania dla lotniskowców US Navy, który zastąpiłby F/A-18E/F. 2 września 1994 roku Departament Obrony ogłosił wezwanie do składania propozycji prac studyjnych nad nową technologią (Request for Proposal). 22 grudnia tego samego roku ogłoszono listę dwudziestu czterech firm, z którymi podpisano wstępne kontakty w ramach fazy określanej mianem Concept Definition and Design Research. Wśród wykonawców znalazły się między innymi Boeing Defence and Space Group, McDonnell Douglas Aerospace, Northrop Grumman i Lockheed Corporation. Łącznie przyznano kontrakty na sumę rzędu 140 miliardów USD. Główne różnice pomiędzy projektami dotyczyły wyboru konfiguracji napędu dla wersji STVOL. Boeing zaproponował najbardziej klasyczne rozwiązanie znane pierwotnie jako Configuration AVX-70, bardzo podobne do zastosowanego w konstrukcji Harriera: silnik z dodatkowymi ruchomymi dyszami, odchylanymi w celu zmiany wektora ciągu. Northrop Grumman zaproponował rozwiązanie znane z radzieckich samolotów Jak-141 i Jak-36: na końcu silnika marszowego umieszczono ruchomą dyszę odchylaną do dołu oraz wspomagający pionowy start i lądowanie dodatkowy, umieszczony pionowo silnik za kabiną pilota. Najbardziej innowacyjne było rozwiązanie zaproponowane przez Lockheeda i McDonnella. Lockheed w projekcie znanym jako Configuration 100 zaproponował umieszczenie tuż za kabiną pilota wentylatora napędzanego wałem dostarczającym moc od silnika głównego. Podobne rozwiązanie przyjął McDonnell w swojej propozycji znanej jako Configuration 1, tyle że w jego projekcie umieszczona za kabiną turbina napędzana miała być gazami odprowadzanymi z silnika głównego. Common Affordable Lightweight Fighter W 1983 roku DARPA (Agencja Zaawansowanych Obronnych Projektów Badawczych, znana wówczas pod nazwą Advanced Research Projects Agency – Agencja Zaawansowanych Projektów Badawczych) rozpoczęła program Advanced Short Take-Off/Vertical Landing (ASTOVL). Program miał na celu opracowanie technologii potrzebnych do budowy naddźwiękowego samolotu zdolnego zastąpić AV-8B używane przez United States Marine Corps i Harriery II Royal Air Force. W 1986 roku podpisano stosowne porozumienie o rozpoczęciu współpracy pomiędzy Royal Aircraft Establishment (obecnie Defence Evaluation and Research Agency), a DARPA. W 1987 roku program przekazano Lockheedowi, który w swoim oddziale nieoficjalnie zwanym Skunk Works, opracowywał z pomocą NASA konstrukcję naddźwiękowego samolotu myśliwskiego o właściwościach STOVL. Lockheed zaproponował stworzenie wspólnej dla US Marine Corps, US Navy i US Air Force platformy bojowej o właściwościach STOVL w ramach programu STOVL Strike Fighter (SSF). Obok cech skróconego startu i lądowania nowy samolot charakteryzowałby się również właściwościami stealth. W 1993 roku program SSF zmienił nazwę i stał się programem Common Affordable Lightweight Fighter (CALF). Nowy program miał na celu stworzenie wspólnej platformy dla Royal Navy i US Marine Corps oraz lekkiego samolotu myśliwskiego dla US Air Force. W 1994 roku doszło do ponownej zmiany nazwy programu na Affordable Lightweight Fighter (ALF). Joint Strike Fighter (JSF) W październiku 1995 roku amerykański kongres podjął decyzję o połączeniu programów JAST i CALF. W czerwcu 1996 roku połączony program otrzymał dzisiejszą nazwę Joint Strike Fighter. W marcu 1996 roku określono ostateczne wymagania, jakie musi spełniać nowy samolot, ogłaszając kolejne Request for Proposal. Na wstępie programu określano zapotrzebowanie na nowy samolot w wysokości 3002 sztuk. Z czego 1763 egzemplarzy przeznaczonych dla US Air Force miało zastąpić maszyny A-10 i F-16. Kolejne 480 przeznaczonych dla US Navy zastąpiłoby maszyny F/A-18C/D. 609 samolotów zakupiłaby piechota morska, wycofując swoje AV-8B i F/A-18. 150 maszyn weszłoby na uzbrojenie Royal Navy wycofującej swoje Harriery. Cały program został podzielony na dwie wstępne fazy. Pierwsza z nich określana mianem Concept Demonstration Programme (CDP) miała zakończyć się budową latającego demonstratora zastosowanych w projekcie i przyszłym seryjnym samolocie technologii i rozwiązań konstrukcyjnych. Druga faza, określana mianem Preferred Weapon System Concept (PWSC – preferowana konfiguracja wersji bojowej) miała na celu przedstawienie konfiguracji zastosowanego w projekcie wyposażenia pokładowego, w tym systemu nawigacyjno-celowniczego. 16 listopada 1996 roku Departament Obrony poinformował o wyborze do fazy CDP projektów dwóch firm, Boeinga i Lockheed Martina. 28 maja 2002 roku porozumienie o przystąpieniu do fazy badawczo-rozwojowej (system design and development – SDD) programu JSF podpisała z rządem USA Dania, a 5 czerwca uczyniła to Holandia. Rozstrzygnięcie 26 października 2001 roku decyzję o zwycięstwie konstrukcji zespołu Lockheed Martina ogłosił w imieniu Pentagonu wiceminister ds. zakupów, technologii i logistyki (Under Secretary of Defense for Acquisition, Technology and Logistics) Edward C. Aldridge Jr. W uroczystości towarzyszyli mu sekretarz US Navy (United States Secretary of the Navy) Gordon R. England, sekretarz US Air Force (United States Secretary of the Air Force) James G. Roche, brytyjski minister ds. zakupów i obronnych (Minister for Defence Procurement) William Bach, brytyjski szef zakupów obronnych (Chief of Defence Procurement) Robert Walmsley, dyrektor połączonego biura projektu JSF (JSF Joint Projekt Office) generał Michael A. Hough i jego następca generał John L. Hudson. Decyzja o wyborze X-35 zapadła dwa dni wcześniej, 24 października 2001 roku na spotkaniu rady zakupów obronnych Pentagonu (Defense Acquisition Board) na podstawie analizy materiałów dostarczonych przez obydwa konkurujące ze sobą zespoły, której dokonał zespół doradczej rady ds. wyboru (Source Selection Advisory Council). Pomimo tego, że w uzasadnieniu decyzji podkreślono, iż obydwie konstrukcje spełniły wymogi konkursu to jednak propozycja Lockheeda dawała większe szanse na utrzymanie zakładanego poziomu finansowania projektu w przyjętych ramach czasowych. Eksperci wskazywali również na większe możliwości modernizacyjne napędu zastosowanego w X-35 niż maszynie Boeinga, większy taktyczny promień działania samolotu X-35 z analogicznym jak w X-32 uzbrojeniem. X-35C charakteryzował się również lepszymi parametrami sterowania przy małych prędkościach niż X-32A, co jest szczególnie istotne podczas podchodzenia do lądowania na lotniskowcu. Konstrukcja Boeinga charakteryzowała się mniejszą skuteczną powierzchnią odbicia niż X-35. Jednak potencjalne przyszłe konflikty, w których uczestniczyłby nowy samolot, zakładają działania o niskiej intensywności. Tym samym samolot o mniejszych właściwościach stealth może swobodnie operować nad objętym działaniami wojennymi obszarze. Większą wagę przywiązano do dostępu do informacji bojowych i usytuowania samolotu w sieciocentrycznym polu walki. W tym obszarze większy płatowiec Lockheeda o większym zapasie masy użytecznej daje większe możliwości instalacji wymaganych systemów niż konstrukcja Boeinga. Samolot Lockheeda charakteryzował się również bardziej klasyczną sylwetką, przypominającą pomniejszoną kopię F-22, co – zdaniem ekspertów – w oczach oceniającej obydwa projekty komisji mogło faworyzować X-35, mimo że docelowa konfiguracja potencjalnego F-32 miałaby być bardziej klasyczna. Pierwszy F-35 w wersji dla USAF został zbudowany w Fort Worth w stanie Teksas 19 lutego 2006 roku. Po serii testów naziemnych przystąpiono do badań w locie prowadzonych w bazie Edwards w Kalifornii. Nazwa 7 lipca 2006 w zakładach Lockheed Martin w Fort Worth w stanie Teksas, zaprezentowano po raz pierwszy publicznie ukończony pierwszy seryjny egzemplarz F-35A. Równolegle odbyła się uroczystość nadania maszynie nazwy Lightning II, honorując w ten sposób skonstruowany również przez Lockheeda myśliwiec dalekiego zasięgu okresu II wojny światowej P-38 i brytyjski myśliwiec z czasów zimnej wojny English Electric Lightning. Wytwórnia English Electric weszła później w skład BAC, która jest obecnie częścią BAE Systems, uczestnika programu F-35. Nazwę Lightning II, po konsultacjach wybrał szef sztabu US Air Force (Chief of Staff of the United States Air Force) generał T. Michael Moseley. Według nieoficjalnych doniesień wśród proponowanych nazw pojawiły się Havoc, Ghosthawk, Crossfire i Swift Shadow. Lightning II był także mianem, którym określano znajdujący się we wczesnym stadium projektowym samolot F-22 Raptor. Partnerzy programu JSF Głównymi partnerami programu Joint Strike Fighter, którzy ponieśli większość nakładów na prace badawczo-rozwojowe konstrukcji są Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Poza tym do 2006 roku jeszcze osiem państw zdecydowało się wspólnie finansować projekt i w przyszłości prawdopodobnie zakupić nową maszynę. Łącznie koszt rozwoju konstrukcji oceniany był się na ponad 55 mld dolarów, z czego ponad 90% stanowią środki amerykańskie. Jego koszt wzrósł od 34 mld USD w 2001, 40 mld w 2004, 44 mld w 2008 do 55,13 mld USD w 2015 RDT&E (badania, rozwój, testy i ewaluacja), w tym 12 mld na rozwój silnika F135. Rozróżniono trzy poziomy partnerstwa w projekcie. Partnerem pierwszego poziomu jest Wielka Brytania z wkładem ponad 2 mld dolarów, partnerem drugiego poziomu są Włochy z wkładem 1 mld USD i Holandia z 800 mln USD. Partnerami trzeciego poziomu są Turcja (175 mln USD), Australia (144 mln USD), Norwegia (122 mln USD), Dania (110 mln USD) i Kanada (100 mln USD) – łącznie udział partnerów stanowi około 10% kosztów przedsięwzięcia. Poziomy partnerstwa odnoszą się głównie do wkładu finansowego, ale również mają wpływ na transfer technologii i udział firm z tych krajów w produkcji komponentów, a także na pierwszeństwo w dostawach maszyn seryjnych. Jako członkowie bez wkładu finansowego do programu przyłączyły się także Izrael i Singapur. Głównym partnerem przemysłowym po stronie brytyjskiej jest BAE Systems. Brytyjczycy odpowiadają w różnym stopniu za projekt i produkcję tylnej części kadłuba, układu paliwowego, systemu ratunkowego z fotelem wyrzucanym Martin-Baker US16E i systemu podtrzymywania życia (brytyjskiej filii Honeywell). BAE odpowiada także za integrację brytyjskiego uzbrojenia, program testów i wsparcie logistyczne. Rolls-Royce wraz z Pratt & Whitney produkuje napęd dla F-35B, firma EDM to dostawca systemów treningowych i symulatorów, Cobham dostarcza instalację do tankowania poprzez sondę. W program jest zaangażowanych 130 firm na terenie Wielkiej Brytanii, które odpowiadają za 15% pracy przy programie, brytyjski przemysł ma w ten sposób zyskiwać miliard GBP rocznie. We Włoszech w projekcie bierze udział ok. 30 przedsiębiorstw, głównie firmy należące do koncernu Finmeccanica, w tym SELEX Galileo, dostawca optoelektronicznego systemu celowniczego. Koło miejscowości Cameri w pobliżu Mediolanu, gdzie znajduje się też baza sił powietrznych, w 2011 roku rozpoczęto budowę linii finalnego montażu oraz centrum serwisowe (Final Assembly and Check Out – FACO), joint venture Alenia Aermacchi i Lockheed Martina, która od 2016 ma dostarczać do 24 samolotów rocznie, zasadniczo włoskie i holenderskie F-35A oraz wyprodukować 835 zestawów skrzydeł. Montownia rozpoczęła pracę 18 lipca 2013. Holenderski Fokker produkuje elementy goleni podwozia, Magellan Aerospace z Kanady produkuje w Winnipeg stateczniki poziome dla wersji F-35A, do 2012 72 kanadyjskie przedsiębiorstwa otrzymały zlecenia o wartości 438 mln USD. W ramach przygotowywanej umowy offsetowej za 20 F-35I, Israel Aerospace Industries ma otrzymać zamówienie na budowę 900 kompletów skrzydeł do F-35, dołączając tym samym do firm kooperujących z Lockheedem w budowie Lightinga II. Amerykańska firma VSI (później Rockwell Collins-ESA Vision Systems) – joint venture Rockwell Collins i Elbit Systems of America, dostarcza hełm z HUD i noktowizorem JHMDS. Lockheed przyznał kontrakt na zaprojektowanie nowego hełmu w 2003 roku oraz wstępne dostawy w 2006 roku. Kluczowy dla obrazu sytuacyjnego hełm udało się dostarczyć dopiero w połowie 2015 roku. Prace nad alternatywnym hełmem „Striker” prowadziło też BAE. Elbit dostarcza też kompozytowe elementy centralnego kadłuba jako poddostawca Northrop Grummana. Sam udział w programie nie obligował do zamówienia określonej liczby samolotów, a sama decyzja o zakupie F-35 jest dobrowolna, a w przypadku rezygnacji nie przewidziano kar umownych, ale taki kraj nie odzyskałby swojego wkładu w SDD. Przyciągniecie jak największej liczby nabywców było kluczowe dla zapewnienia opłacalności dla całego przedsięwzięcia. Z tego powodu USA przyjęły nową strategię zapraszania do projektu bliskich sojuszników z NATO, aby współuczestniczyć w programie projektowania, testów i produkcji wszystkich samolotów, w tym tych dla USA, zamiast jak dotychczas wyłącznie eksportować samoloty w połączeniu z inwestycjami offsetowymi. Lockheed zadbał o marketing programu jako wielkiego przedsięwzięcia, które dzięki efektowi skali zwróci się w korzyściach ekonomicznych dla przemysłu. W ten sposób za promowanie samolotu w największym stopniu miały odpowiadać ministerstwa gospodarki, a nie wojskowi. W optymistycznych analizach z 2001 roku producent szacował rynek dla samolotu na około 6000 sztuk, w tym zakładano że samolot trafi m.in. do Polski, Niemiec, Grecji, Czech, Węgier, Tajlandia, a nawet Indii. W 2006 roku nadal szacowano, że powstanie 5000 sztuk, a w 2009 szacunki obniżono do ponad 3000. Zadania samolotu Samoloty rodziny F-35 mają spełniać wymagania uniwersalnych konstrukcji wielozadaniowych, zdolnych do wykonywania szerokiego spektrum zadań. Do najważniejszych z nich należą: przeprowadzanie uderzeń na cele lądowe (Air-to-Surface Attack); bezpośrednie wsparcie bojowe wojsk lądowych (Close-Air-Support – CAS); walka powietrzna (air warfare); walka elektroniczna (Electronic Attack – EA); bojowe poszukiwanie i ratownictwo (Combat Search and Rescue – CSAR); szkolenie i wsparcie floty. Cechy samolotu F-35 jest ponaddźwiękowym samolotem, w którym obniżona wykrywalność w locie była podstawowym założeniem od początku procesu badawczo-rozwojowego i prac projektowych. Obok niskiej wykrywalności, zwłaszcza radarowej, samolot dysponuje wysokimi możliwościami prowadzenia rozpoznania i walki elektronicznej, w zakresie wykrywania, śledzenia, namierzania i zakłócania. Samolot wyposażony jest w szereg sensorów elektromagnetycznych i optycznych w zakresie 360° i w każdej płaszczyźnie wokół samolotu, które dzięki opracowanemu specjalnie dla tej konstrukcji zintegrowanemu systemowi zobrazowania „sensor fusion”, zapewniają pilotowi zintegrowany sferyczny obraz sytuacji taktycznej wokół samolotu. W skład sensorów F-35 wchodzą radar z aktywnym elektronicznym skanowaniem fazowym (AESA), wysokiej rozdzielczości na hełmowy system zobrazowania sytuacji taktycznej (DAS – Distributed Aperture System) z sześciu rozmieszczonych wokół samolotu sensorów w podczerwieni, elektro-optyczny system celowniczy (EOTS – Electro Optical Targeting System) oraz na hełmowy system celowniczy. F-35 zdolny jest do przenoszenia w jednym locie pocisków służących walce powietrznej na krótkich, średnich i dalekich dystansach, a także amunicji (w tym pocisków manewrujących i bomb lotniczych) służącej zwalczaniu celów lądowych oraz morskich. Celem zwiększenia przeżywalności na polu walki, w konstrukcji zastosowano techniki obniżające wykrywalność samolotu w spektrum elektromagnetycznym oraz podczerwieni. Celem zachowania tej cechy, uzbrojenie samolotu może być przechowywane w wewnętrznej komorze podczas prowadzenia operacji bojowych w środowisku silnie nasyconym systemami rozpoznania i zwalczania celów powietrznych przeciwnika, przy wykorzystaniu zaś dodatkowych podwieszeń na zewnątrz kadłuba – w sytuacjach nie wymagających ścisłego ograniczania stopnia wykrywalności – udźwig bojowy wzrasta do 27 700 funtów (12 564 kg). F-35 został skonstruowany jako samolot walki sieciocentrycznej, pełniąc w tym zakresie rolę bramy sieciowej, udostępniając jednocześnie innym elementom sieci, zintegrowany obraz sytuacji taktycznej. Elementami tej sieci mogą być centra dowodzenia, inne samoloty, okręty, wojskowe pojazdy lądowe czy oddziały wojska na lądzie, a także pojedynczy żołnierze. Umożliwi to zwiększenie poziomu świadomości sytuacyjnej wszystkich elementów sieci, do poziomu dorównującego świadomości sytuacyjnej pilota F-35. Zespół zdolności samolotu, umożliwia mu prowadzenie: misji zwalczania systemów kontroli i obrony obszaru powietrznego (SEAD); prowadzenie ataku na wybrane kluczowe elementy infrastruktury wojskowej przeciwnika, w tym centra dowodzenia, centra łączności, wyrzutnie rakietowe, lotniska wojskowe i inne silnie bronione instalacje militarne przeciwnika, a także prowadzenie misji przełamywania stref antydostepowych (A2/AD); prowadzenie bezpośredniego wsparcia pola walki dla wojsk lądowych i marynarki wojennej; prowadzenie działań o charakterze wywiadowczym, obserwacyjnym i rozpoznawczym; prowadzenie walki powietrznej, celem zwalczania statków powietrznych przeciwnika; prowadzenie walki elektronicznej (WRE), celem zakłócania łączności i systemów rozpoznania radioelektronicznego oraz systemów walki radioelektronicznej przeciwnika. Samolot może korzystać z nieprzygotowanych polowych lądowisk w terenie. Kadłub samolotu jest produkowany w czterech lokalizacjach: sekcja ogonowa przez BAE Systems w Samlesbury, Lancashire (Anglia), płatowiec centralny w zakładach Lockheed Martin Marietta (Georgia) (do 2011 produkowano je w Fort Worth), producentem przedniego fragmentu centralnego z wlotami powietrza jest Northrop Grumman w Palmdale (Kalifornia), a Lockheed Martin w Fort Worth (Teksas) produkuje sekcję kokpitu i skrzydła oraz odpowiada za montaż finalny. Z kluczowych systemów pokładowych Northrop Grumman dostarcza radar AESA AN/APG-81 i opto-elektroniczy system samoobrony przed pociskami i obserwacji statków AN/AAQ-37 (EO-DAS), Lockheed Martin awionikę i system celowniczy (EOTS) AN/AAQ-40, a BAE pakiet walki elektronicznej AN/ASQ-239 (Barracuda). F-35A Najmniejsza i najlżejsza wersja Lightninga przeznaczona dla USAF-u, gdzie ma zastąpić F-16 Fighting Falcony i A-10 Thunderbolty II. Jedyna wersja wyposażona w stałe działko kalibru 25 mm, potężniejsze od użytkowanych do tej pory przez amerykańskie siły powietrzne od czasu wprowadzenia 20 mm działek Vulcan w samolotach F-4E Phantom. 25 lutego 2011 roku z lotniska Naval Air Station Fort Worth Joint Reserve Base wystartował pierwszy seryjny F-35A oznaczony jako AF-6 przeznaczony dla US Air Force. Za sterami samolotu, który wystartował o 15:05 miejscowego czasu siedział pilot oblatywacz Lockheeda Bill Gigiotti, po godzinnym locie, o 16:06 samolot bezpiecznie wylądował. AF-6 był siedemnastym egzemplarzem wyprodukowanym od 2006 roku. Na samolocie wymalowane były oznaczenia 58 Eskadry Myśliwskiej (58th Fighter Squadron) z 33 Skrzydła (33d Fighter Wing) stacjonującego w Eglin Air Force Base. Norwegia swoje samoloty wyposażyła w nieprzewidziany w projekcie spadochron hamujący, do korzystania z oblodzonych pasów. Integracja i testy spadochronu rozpoczęto w 2017 rok, będą w niego wyposażone norweskie samoloty od 8. serii LRIP. Spadochrony mają otrzymać też holenderskie samoloty. Kanada oprócz spadochronu jest zainteresowana wyposażeniem swoich F-35A (CF-35) w sondę do tankowania w locie, czyli instalację stosowaną na swoich CF-18, a dostępną tylko na F-35B/C. Lockheed przewidując, że wielu potencjalnych odbiorców zagranicznych będzie zainteresowana F-35A z możliwością tankowania ich przewodem giętkim, pozostawił w kadłubie przestrzeń do integracji tej instalacji (dublującej używany w F-35A odbiornik paliwa zgodny z wymaganiami USAF). F-35B Samolot krótkiego startu i pionowego lądowania STOVL, który ma zastąpić dotychczas używane Harriery, stając się pierwszą seryjną maszyną naddźwiękową o zdolnościach STOVL. Piechota morska planuje zastąpienie zarówno Harrierów, jak i myśliwców F/A-18 Hornet maszyną podobną do F-35A, która kosztem systemów lotu pionowego będzie miała większe zbiorniki paliwa. Podobnie jak w Harrierach uzbrojenie strzeleckie będzie przenoszone w montowanym centralnie zasobniku podwieszanym. Jak do tej pory lot pionowy jest najbardziej niebezpieczną fazą lotu i opracowanie odpowiednich systemów bezpieczeństwa, oraz niezawodnych mechanizmów ma znaczący wpływ na prace rozwojowe nad maszyną. Zamiast rozwiązań używanych w Harrierze polegających na zastosowaniu obrotowych dysz silnika głównego i dodatkowych dysz manewrowych w F-35B zastosowano nowatorską opatentowaną przez Lockheed Martin i rozwijaną przez Rolls-Royce technologię napędzanego wałem wentylatora. Rozwiązanie to polega na zamontowaniu w środkowej części kadłuba poziomo położonego dwuwirnikowego przeciwbieżnego wentylatora napędzanego poprzez sprzęgło i przekładnię z silnika głównego maszyny. Wentylator odpowiedzialny jest za ruch pionowy maszyny, natomiast odprowadzenie spalin z dyszy głównej, poprzez specjalne obejścia, do sterowanych dysz na skrzydłach i bokach kadłuba powoduje obracanie się samolotu. W rezultacie silnik F-35B napędza dwie turbiny, nośną i napędową, spełniające te same zadania, co duża turbina Harriera, ale umożliwiając również lot z prędkościami naddźwiękowymi. Obecność wentylatora skutkuje mniejszym o 30% zapasem paliwa, krótszymi o 35 cm komorami uzbrojenia, także owiewka kokpitu jest mniejsza w porównaniu do pozostałych wersji. Zbudowano dwie maszyny prototypowe do testów w locie: X-35A, która później została przebudowana do wersji X-35B, oraz wyposażonej w większe skrzydła X-35C. X-35B po raz pierwszy wystartował pionowo 24 czerwca 2001 roku. Za sterami maszyny siedział Simon Hargeaves, pilot testowy BAE Systems. Maszyna wzniosła się na wysokość 7,5 m i pozostała w zawisie przez około 35 sekund po czym również pionowo wylądowała. F-35C Wersja pokładowa F-35C ma być następcą wielozadaniowego F/A-18 Horneta wersji A, B, C i D, który zastąpił poddźwiękowe samoloty szturmowe dalekiego zasięgu A-6 Intruder i A-7 Corsair. Maszyna ma służyć na lotniskowcach równolegle z F/A-18E/F Super Hornetem. F-35C ma o 45% większe od innych wersji składane skrzydła i większe stateczniki poziome dla lepszego sterowania przy niskich prędkościach. Maszyna wyposażona jest we wzmocnione podwozie i hak do lądowania na lotniskowcu. Większa rozpiętość skrzydeł ma też zapewnić mniejsze zużycia paliwa i dłuższy zasięg, dwa razy większy niż samolotu F-18C Hornet bez zbiorników dodatkowych i porównywalny z Super Hornetem. Pierwszy seryjny F-35C CF-6 dla US Navy oblatano 15 lutego 2013. F-35I Wersja F-35A dla sił powietrznych Izraela z izraelskim uzbrojeniem i dodatkowymi systemami. Nadano jej lokalną nazwę Adir. Pierwsza partia 19–20 sztuk przeznaczona do dostaw od 2016 roku ma różnić się od samolotów USAF-u jedynie zainstalowaniem izraelskiego systemu łączności i wymiany danych (C4I). Niejasną kwestią pozostaje dostęp do kodów źródłowych oprogramowania myśliwców, niezbędny do przeprowadzenia integracji lub modernizacji, o co zabiegają też Turcja i Wielka Brytania. Samoloty mają przenosić między innymi kierowane bomby serii Rafael Spike. Izrael eksploatuje odmianę F-16I, w której zastosowano elementy awioniki produkowane przez izraelskie firmy IAI, Elbit (Elop), Rafael, Elisra, Elta i Astronautics, tj. HUD, komputer, radio, łącze danych, system walki elektronicznej, systemy samoobrony czy system identyfikacji swój-obcy. Pierwszy lot pierwszego F-35I odbył się 25 lipca 2016 roku w Fort Worth. Do końca roku 2016 Izrael zamówił w sumie pięćdziesiąt Adirów w trzech transzach W maju 2018 ogłoszono użycie F-35I po raz pierwszy w boju. Dowódca sił powietrznych gen. Amikam Norkin doprecyzował, że F-35 wzięły udział w dwóch akcjach. Oprócz tego pokazał zdjęcie izraelskiego F-35, który przelatywał nad Bejrutem. Dalszy rozwój W 2022 roku rozpoczęto testy samolotów w nowej konfiguracji, pozwalającej na późniejszy montaż zmodernizowanego wyposażenia zgodnie z programem Technical Refresh 3 (TR 3). Wyposażenie to przewidywane jest dla wersji produkcyjnej Block 4, która ma być produkowana od 2023 roku. Ma ona wprowadzić unowocześnione systemy i podzespoły elektroniczne, nowe wyposażenie kabiny pilota, modyfikację aranżacji komór uzbrojenia, mieszczących sześć pocisków AIM-120. Wprowadzony ma być ów system wsparcia logistycznego ODIN (Operational Data Integrated Network) w miejsce ALIS. Paleta uzbrojenia ma ulec rozszerzeniu, m.in. na bomby termojądrowe B61-12, pociski MBDA Meteor, MBDA SPEAR, Joint Strike Missile. Uzbrojenie Uzbrojenie strzeleckie stanowi działko GAU-12/U kalibru 25 mm zamontowane wewnątrz kadłuba F-35A (z zapasem 180 sztuk amunicji) lub w zasobnikach podwieszanych na F-35B i F-35C (z zapasem 225 sztuk amunicji). Uzbrojenie rakietowe stanowi do 6 pocisków AIM-120 AMRAAM, AIM-9X Sidewinder lub AIM-132 ASRAAM w wewnętrznych komorach amunicyjnych lub dwa pociski powietrze-powietrze i dwie bomby o masie po 910 kg w wersjach F-35A i F-35C, lub po 455 kg w wersji F-35B. Broń do niszczenia celów naziemnych mogą stanowić bomby JSOW lub GBU-39 SDB (po 4 w komorze bombowej), przeciwpancerne pociski rakietowe Brimstone, bomby kasetowe, albo przeciwradarowe pociski AGM-88 HARM. Prowadzone są również prace nad przystosowaniem europejskiego pocisku MBDA Meteor do przenoszenia w komorze uzbrojenia. Norweski Kongsberg opracowuje pocisk przeciwokrętowy oznaczony Joint Strike Missile (JSM), mieszczący się w komorach wewnętrznych F-35A/C. Za cenę utraty własności stealth można podwieszać uzbrojenie do czterech węzłów podskrzydłowych i dwóch na końcach płatów (dla AIM-9). Udźwig uzbrojenia wzrasta dzięki temu do 8165 kg, w tym nośność czterech podwieszeń w dwóch komorach wewnętrznych to 3629 kg. Uzbrojenie mieszczące się w komorach wewnętrznych: Uzbrojenie na zewnętrznych węzłach podwieszenia: Broń energetyczna Rozważa się możliwość zainstalowania broni energetycznej na pokładach samolotów F-35 Lightning, które nie mają wentylatora do lądowania pionowego. Przestrzeń zajmowana przez układy wentylatora to 2,8 m³, a nadmiar mocy silnika głównego pozbawionego dodatkowego obciążenia to ponad 20 MW mocy (27192 KM), która może być zamieniona na elektryczną. Obecnie są prowadzone projekty nad laserami bojowymi opartymi na ośrodku czynnym w postaci ciała stałego i wysokoenergetycznymi generatorami wiązki mikrofal. Parametry Produkcja i testy 2 czerwca 2009 roku, Departament Obrony podpisał z korporacją Lockheed Martin umowę na produkcję 17 samolotów, w tym siedmiu dla United States Air Force, siedmiu dla US Marine Corps, dwóch dla Wielkiej Brytanii i jednego dla Holandii. Kontrakt opiewa na produkcję początkową LRIP (Low Rate Initial Production), o wartości 2,1 mld dolarów. Umowa jest trzecią umową LRIP związaną z F-35 – na podstawie dwóch pierwszych tego typu umów, Lockheed Martin zobowiązał się do produkcji 14 maszyn, z których pierwszą dostarczono USAF-owi w maju 2011 roku. Program testów samolotów został przyspieszony w czerwcu 2010 roku. W wyniku tych testów, zażądano wprowadzenia 725 zmian konstrukcyjnych, z których do 2012 zaimplementowano 148. Zwykle, czas między identyfikacją potrzeby zmiany a wprowadzeniem jej do produkcji trwa około 18 do 24 miesięcy. Duży wpływ na potrzebę dokonywania zmian konstrukcyjnych miał fakt, iż decyzja o wejściu JSF do produkcji zapadła 3 do 4 lat wcześniej, niż miało to miejsce przy wcześniejszych konstrukcjach samolotów myśliwskich. W aktualnym programie rozwojowym samolotu, przewiduje się, że w czasie gdy założony program testów będzie znajdował się w połowie, na różnych etapach produkcji znajdować się będzie już 200 samolotów. W czerwcu 2013 zmontowano setny egzemplarz nr AF-41, który w 2014 roku dostarczono do Luke AFB. Strategia współbieżności produkcji przed ukończeniem testów została skrytykowana przez Departament Obrony za ryzyko dodatkowych kosztów dla samolotów seryjnych (chociaż bez pełnych zdolności operacyjnych jak walka). Zgodnie z zaleceniami wojska i koniecznością cięć budżetowych administracja rządowa zredukowała zakupy samolotów na lata 2013–2017 o 179 sztuk w stosunku do przyjętego wcześniej harmonogramu, oszczędzając 15 mld na samolotach, ale utrzymując w mocy plan pozyskania 2443 maszyn. Prototyp F-35A AA-1, oblatany w 2006, wycofano w 2009 po wykonaniu 91 lotów w celu przeprowadzenia testów wytrzymałości samolotu na ostrzał na terenie China Lake. 12 marca 2008, podczas swojego 34 lotu, F-35A wykonał pierwsze w historii programu tankowanie w locie przez podajnik sztywny od samolotu cysterny KC-135. Pierwsze tankowanie w warunkach operacyjnych i z operatorem przewodu tankującego w służbie USAF odbyło się w maju 2011, z wykorzystaniem KC-135R 916 skrzydła lotnictwa rezerwy i F-35A z Edwards. F-35BF-2 z Pax River stał się pierwszym Lightningiem, który tankował metodą króciec i wąż giętki (dla marynarki i piechoty morskiej), 13 sierpnia 2009 pobierając paliwo od KC-130J z eskadry marynarki VX-20. F-35B z eskadry 501 bazy Eglin zaliczyły pierwsze tankowanie samolotów seryjnych z KC-130J (VMGR-252 Marines) 2 października 2012. 19 stycznia 2012 F-35AF-6 z bazy Edwards wykonał pierwszy lot nocny. 22 marca 2012 F-35AF-4 jako pierwszy JSF tankował w nocy, pobierając paliwo od KC-135. 21 kwietnia 2012 F-35A tankował w konfiguracji z sześcioma nieobciążonymi węzłami podwieszania, latająca cysterną był KC-10 Extender. Dwa F-35C CF-1 i CF-2 jako pierwsze 18 stycznia 2013 przeprowadziły jednoczenie tankowanie, korzystając z dwóch podskrzydłowych przewodów podających od KC-130. 20 sierpnia 2013 F-35CF-1 po raz pierwszy pobierał paliwo od KC-135, Stratotanker stał się pierwszą platformą kompatybilną ze wszystkimi wersjami samolotu. 29 lipca 2015 F-35AF-4 pobierał paliwo od KC-767A lotnictwa włoskiego. 4 sierpnia 2015 F-35B (BF-4) pobrał paliwo w powietrzu od myśliwca F/A-18F Super Hornet z zasobnikiem do tankowania. Pod koniec września 2015 F-35AF-4 przeprowadził w Kalifornii próbne operacje z australijskim Airbus A330 MRTT. 31 marca 2016 holenderski tankowiec KDC-10 tankował pierwszy raz z F-35, by następnie pomóc w przebazowaniu samolotu do Holandii dla celów promocyjnych. W połowie 2016 roku jako czwarty zagraniczny tankowiec do współdziałania z F-35 certyfikowano A330 Voyager RAF. 18 marca 2010 F-35BF-1 wykonał pierwsze pionowe lądowanie na terenie bazy NAS Patuxent River, pierwsze pionowe lądowanie na otwartym morzu, na pokładzie okrętu desantowego USS Wasp (LHD-1) F-35BF-2 zaliczył 3 października 2011. 18 stycznia 2013 wstrzymano loty wszystkich F-35B (25 samolotów) po tym, jak 16 stycznia doszło do awarii systemu sterowania wektorem ciągu „fueldraulic” (wykorzystujący paliwo pod ciśnieniem). 12 lutego zniesiono zawieszenie lotów, w siedmiu egzemplarzach wykryto wadliwe przewody, które zostały wymienione. 2 kwietnia 2013 F-35BF-4 wykonał w Patuxent pierwszą operację startu z krótkiego rozbiegu i pionowego lądowania w nocy. 10 maja F-35B wykonał pierwszy pionowy start, wcześniej w ten sposób startował demonstrator X-35B w 2001 roku. Do 3 sierpnia 2013 F-35B wykonały w sumie 500 pionowych lądowań. 14 sierpnia 2013 F-35BF-1 i 5 po raz pierwszy lądowały i startowały w nocy z pokładu USS WASP. 28 października 2016 siedem F-35B rozpoczęło trzytygodniowe testy operacyjne na pokładzie USS America (LHA-6). F-35CF-3 wykonał pierwszy start z użyciem katapulty parowej w ośrodku NAVAIR Lakehurst 27 lipca 2011, 18 listopada 2012 F-35C zaliczył pierwsze wystrzelenie z elektromagnetycznej katapulty EMALS przeznaczonej dla lotniskowców nowej generacji typu Gerald R. Ford. 3 listopada 2014 roku F-35C numer CF-03 po raz pierwszy w toku programu wylądował na lotniskowcu (był to USS Nimitz (CVN-68)). Następnego dnia odbyły się pierwsze starty z lotniskowca. Był to początek cyklu testów haka, startów z użyciem katapulty, lądowań z użyciem liny hamującej i obsługi na pokładzie okrętu z użyciem dwóch F-35C (CF-03, CF-05). 13 listopada samoloty wykonały pierwsze operacje nocne z pokładu Nimitza W październiku 2015 te same samoloty przeprowadziły dwutygodniowe próby operacyjne na pokładzie lotniskowca Eisenhower. Od jesieni 2012 do maja 2013 roku przeprowadzono testy lotu z dużym kątem natarcia i przeciągnięcia, w tym celu na egzemplarzu AF-4 zamontowano awaryjny spadochron. 9 maja 2013 roku do Eglin dostarczono pierwszy F-35A AF-25 w wersji Block 2A, którego oprogramowanie pozwala na korzystanie z sześciu kamer systemu EO-DAS, a interfejs dostarcza informacje meteorologiczne i pozwala na symulowanie walki powietrze-powietrze i zrzutu bomb. W połowie 2015 roku zaczęto dostarczać oprogramowanie Block 2B o kompletności 87%, które wprowadziło zdolności bojowe tj. bliskie wsparcie lotnicze (CAS), izolację lotniczą (AI) oraz walkę powietrzną. Umożliwiło to Piechocie Morskiej zgłosić wstępną gotowość operacyjną (IOC) w 2015 roku, z 4,5 letnim opóźnieniem. Siły powietrzne osiągnęły wstępną gotowość z w 2016 roku z oprogramowaniem w wersję 3i (initial full capability) gotowym w 89% o tych samych zdolnościach, ale z nowym hardware’em komputera. Kompletne oprogramowanie w wersji Block 3F (full combat capability) przeznaczone do osiągnięcie gotowości operacyjnej zostanie wdrożone w 2018 roku, a ma być wdrożone. Od lipca do sierpnia 2016 trwały miesięczne testy użycia uzbrojenia z oprogramowaniem Block 3F. Pomimo wstępnej gotowości program wykorzystywał w testach bojowych hełmy 2. generacji, które przez drgania i poziom wzmocnienia obrazu nocą wymagały poprawy, będąc po oprogramowaniu najbardziej niedopracowanym systemem. 30 czerwca 2015 do testów trafiły zmodernizowane hełmy 3. generacji, a formalne przekazanie nastąpiło w sierpniu 2015. Hełmy znalazły się na wyposażeniu samolotów serii LRIP 7. 15 lutego 2013 oblatano pierwszy seryjny samolot dla marynarki (F-35CF-6). 22 lutego 2013 Pentagon uziemił całą flotę F-35 (51 samolotów) po tym, jak 19 lutego w egzemplarzu F-35A z Edwards wykryto pęknięcie łopatki turbiny niskiego ciśnienia w silniku P&W F135. 1 marca 2013 Pentagon zezwolił na wznowienie operacji lotniczych, za przyczynę pęknięć łopatek 3. stopnia w tylko jednym silniku uznano jego intensywną eksploatację w czasie testów. 13 czerwca 2014 roku wstrzymano loty wszystkich 97 dostarczonych samolotów do czasu ich przeglądu po tym jak 10 czerwca w jednym z egzemplarzy wykryto wyciek oleju z silnika z powodu awarii zaworu. 23 czerwca 2014 doszło do pożaru silnika w czasie lotu treningowego, spowodowanego tarciem łopat wirnika. Uszkodzenia były na tyle poważne, że samolot spisano ze stanu. Od września 2014 do marca 2015 roku F-35B BF-05 brał udział w testach zachowania instalacji w skrajnych warunkach pogodowych w laboratorium klimatyczne McKinley w bazie Eglin na Florydzie. Montaż pierwszego samolotu dla Włoch rozpoczęto w FACO w Cameri pod koniec lipca 2013 z dostarczonych z USA podzespołów. Samolot oznaczony AL-1 oblatano 7 września 2015, a dostarczono 3 grudnia 2015. Z kolei 5 maja 2017 roku w FACO zaprezentowano pierwszy zbudowany poza Stanami Zjednoczonymi egzemplarz F-35B. 2 kwietnia 2015 roku przeprowadzono pierwszą próbną walkę manewrową F-35 z F-16 W czerwcu 2015 roku do publicznej wiadomości trafił pięciostronicowy raport pilota F-35 z którego wynika, iż w styczniu 2015 roku przeprowadzono symulowane walki powietrzne pomiędzy F-35 o oznaczeniu AF-02 oraz dwumiejscową wersją F-16D Block 40. Walki miały obejmować dynamiczne walki manewrowe pod dużymi kątami natarcia. Biorący udział w walkach F-35 nie miał żadnego uzbrojenia ani w wewnętrznych komorach, ani pod skrzydłami, co zmniejszyło masę samolotu, a w rezultacie zwiększyło osiągi. Do walki z F-35 wystawiono cięższą dwumiejscową, mniej dynamiczną wersję F-16 z dwoma zewnętrznymi zbiornikami paliwa, które generują bardzo duże opory (szacuje się, iż połowa paliwa zawartego w zbiornikach podwieszanych tracona jest na generowany przez nie opór). Mimo teoretycznej przewagi wynikającej z powyższej konfiguracji F-35 wypadł bardzo słabo. W raporcie pilot narzeka na zbyt małą prędkość kątową pochylania i słabe własności aerodynamiczne przy kątach natarcia wynoszących 20-26°. W czasie walk ofensywnych, F-35 siedząc na ogonie F-16, nie był w stanie ze względu na zbyt małą prędkość kątową dogonić F-16, który bez problemu pozostawał poza zasięgiem ognia z działka F-35. Przeciwnie, w trakcie walk defensywnych F-35 nie był w stanie uciec ścigającemu go F-16. Pilot określa walkę kołową w F-35 jako bezcelową. Jedynym sposobem na nawiązanie walki z F-16 było używanie manewrów pod wysokimi kątami natarcia przekraczającymi 30° i próbowanie namierzenia F-16 za pomocą pocisków powietrze-powietrze. Niestety w wyniku takich manewrów ze względu na rosnący gwałtownie opór indukowany samolot tracił bardzo dużo energii, w efekcie tracąc inicjatywę i kończąc walkę w pozycji defensywnej. Pilot narzeka również na zbyt duży hełm, który znacząco ograniczał swobodę ruchów i widoczność w czasie walki. Dodatkowo pilot określił F-35 jako znacznie ustępującego ciężkiemu dwumiejscowemu, wielozadaniowemu F-15E Strike Eagle’owi. We wrześniu 2016 uziemiono piętnaście F-35A w związku z wykryciem łuszczenia osłon przewodów instalacji chłodzenia awioniki znajdujących się w zbiornikach paliwa. Problem ten stwierdzono również w czterdziestu dwóch maszynach wciąż montowanych w fabryce. Początkowo zakładano, że do usunięcia wady konieczne będzie odcinanie skrzydeł od kadłubów, ale ostatecznie wystarczyło wycięcie jedynie niewielkich fragmentów poszycia. Wszystkie uziemione myśliwce wznowiły loty w ciągu dwóch miesięcy od stwierdzenia usterki. Wada spowodowała, że zamiast 53 prognozowanych do dostarczenia samolotów w 2016 roku przekazano 46 sztuk. Główną przyczyną opóźnień i wzrostu kosztów programu była współbieżność produkcji i testów. Dzięki zaangażowaniu samolotów seryjnych do testów program miał szybciej osiągnąć wszystkie cele fazy rozwojowej, jednak konieczność usuwania w nich niewykrytych wcześniej wad lub wprowadzania modyfikacji angażowała zasoby i generowała koszty. O ile faza projektowania i rozwoju zakończy się w 2018 roku to pierwsze samoloty seryjne dostarczono w 2011 roku, w 2013 ich liczba osiągnęła 100 sztuk, a w 2017 roku 200 sztuk. Do 2015 roku samoloty nie posiadały zdolności bojowych. Pierwszy seryjny F-35C dostarczony w 2013 roku, jeszcze przed osiągnięciem wstępnej gotowości, w kwietniu 2016 roku trafił do centrum obsługowego w celu dokonania modyfikacji, a jego ponowny oblot odbył się w marcu 2017 roku. Próby uzbrojenia 8 sierpnia 2012 F-35BF-3 po raz pierwszy w historii programu wykonał oddzielenie uzbrojenia od samolotu w locie, zrzucając nad poligonem Patuxent River na Atlantyku przenoszoną w komorze wewnętrznej bezwładną bombę GBU-32 JDAM o wagomiarze 454 kilogramów. 16 października tego samego roku F-35AF-1 jako pierwszy zrzucił GBU-31 JDAM, a 19 października zwolniono pocisk AIM-120 AMRAAM. F-35CF-2 przeprowadził testy ze zwalnianiem AIM-120, GBU-31 i GBU-12 w listopadzie 2012 roku. 23 października 2012 roku łączny nalot wszystkich F-35 osiągnął 5000 godzin. 5 czerwca 2013 F-35AF-1 z Edwards AFB po raz pierwszy odpalił nad morskim poligonem U.S. Navy w Point Mugu pocisk rakietowy AIM-120. 29 października 2013 F-35BF-17 rozpoczął testy kierowanego uzbrojenia, niszcząc czołg przy użyciu 227 kg bomby GBU-12. 30 października 2013 F-35AF-6 odpalił bojowy pocisk AIM-120, rakieta namierzyła cel i dokonała jego zniszczenia. 13 stycznia 2014 F-35CF-1 wykonał lot z kompletem siedmiu podwieszeń, uzbrojony w dwa pociski AIM-9X, dwie bomby GBU-12 i zasobnik GUA-12/A. Pod koniec 2014 roku intensywnie testowano uzbrojenie na samolotach z oprogramowaniem Block 2B. W grudniu 2014 całkowity nalot przekroczył 25 tys. h. 9 czerwca 2015 roku F-35 wykonał próbne strzelania naziemne działka GAU-22/A, a 30 października 2015 roku wykonano pierwsze strzelania w locie. W bazie Edwards, gdzie stacjonują F-35A 461st FTS USAF i Holandii, F-35B 17 Squadron RAF oraz F-35C eskadry US Navy VX-9 Vampires w lipcu i sierpniu 2016 testowano finalne oprogramowanie Block 3F. Przeprowadzono serię 25 misji testujących uzbrojenie z użyciem 30 sztuk amunicji, w tym pocisków AIM-120 i AIM-9X oraz bomby JDAM i GBU-39 SDB. 29 marca 2017 F-35C zniszczył ruchomy cel na poligonie China Lake kierowaną bombą GBU-12. Raport Government Accountability Office W 2018 roku instytucja kontrolna Kongresu Stanów Zjednoczonych – Government Accountability Office opublikowała raport „Weapon Systems Annual Assessment report” na temat stanu programu F-35. Raport jednoznacznie stwierdza iż program nie postępuje zgodnie z planem, a w projekcie samolotu nie tylko ciągle pozostają setki nierozwiązanych problemów, ale cały czas wykrywane są nowe. Ustalono iż program posiada 966 nierozwiązanych problemów, które zostały podzielone na dwie kategorie: Kategorie pierwszą, w której znajduje się 111 problemów które mogą negatywnie wpłynąć na bezpieczeństwo, zdrowie lub inne krytyczne wymagania. Kategorię drugą, w której znajduje się 855 problemów które mogą nie pozwolić na wykonanie powierzonego zadania. Wykryte problemy obejmują między innymi niekontrowane zwiększenie ciągu silników którego nie da się zmniejszyć bez całkowitego wyłączenia silników. Zagrożenie zdrowia pilotów w czasie katapultowania. Problemy z wyświetlaczem nahełmowym który z powodu braku HUD jest głównym źródłem informacji w czasie walki. Problemy z niedotlenieniem mózgu zgłaszane przez pilotów od kwietnia 2017 której przyczyny do tej pory nie udało się ustalić. Wykrycie rdzy na łączeniu kadłuba ze skrzydłami, której przyczyną było niepołożenie farby podkładowej. Podkreśla się również, iż wstępną zdolność bojową samolot uzyskał dzięki wykreśleniu z listy wymagań znacznej liczby testów, których samolot nie był w stanie spełnić. Serie produkcyjne Low Rate Initial Production (niskoseryjna) LRIP 1: 2 F-35A (USAF) (dostawy w 2011) LRIP 2: 6 F-35A (USAF), 6 F-35B (USMC) (12 sztuk, dostawy 2011-2012) LRIP 3: 8 F-35A (7 USAF, 1 NLD), 9 F-35B (7 USMC, 2 UK) (17 sztuk, zamówione w 2009, dostawy 2012-2013) LRIP 4: 11 F-35A (10 USAF, 1 NLD), 17 F-35B (16 USMC, 1 UK), 4 F-35C (32 sztuki, zamówione w 2010, dostawy 2012-2013) LRIP 5: 22 F-35A (USAF), 3 F-35B (USMC), 7 F-35C (32 sztuki, zamówione w 2012, dostawy 2013-2014) LRIP 6: 23 F-35A (18 USAF, 3 ITA, 2 AUS), 6 F-35B (USMC), 7 F-35C (36 sztuk, zamówione w 2013, dostawy 2014-2015) LRIP 7: 24 F-35A (19 USAF, 3 ITA, 2 TUR), 7 F-35B (6 USMC, 1 UK), 4 F-35C (35 sztuk, zamówione w 2013, dostawy 2015-2016) LRIP 8: 29 F-35A (19 USAF, 2 ITA, 4 JAP, 2 ISR, 2 NOR), 10 F-35B (6 USMC, 4 UK), 4 F-35C (43 sztuki, zamówione w 2014, dostawy 2015-2016) LRIP 9: 41 F-35A (26 USAF, 7 ISR, 6 NOR, 2 ITA, 2 JAP), 12 F-35B (6 USMC, 6 UK), 2 F-35C (57 sztuk, zamówione w 2016, dostawy 2016-) LRIP 10: 76 F-35A (44 USAF, 8 AUS, 6 ISR, 6 KOR, 6 NOR, 4 JAP, 2 TUR), 12 F-35B (9 USMC, 3 UK), 2 F-35C (USN) (90 sztuk, zamówione w 2017, dostawy 2018-) LRIP 11: 3 F-35A (USAF), 6 F-35B (USMC), 4 F-35C (13 sztuk, zamówione w 2016, dostawy w 2019) ... LRIP 15: 129 sztuk, zamówione w sierpniu 2022 (49 F-35A, 3 F-35B, 25 F-35C dla USA, 48 F-35A i 4 F-35B dla pozostałych). Full Rate Production FRP-1: (107 sztuk) Cena jednostkowa Wraz ze wzrostem wolumenu produkcji, koszt i cena jednostkowa samolotu stale maleje. W pierwszym zamówieniu (Lot 1) koszt jednej maszyny w wersji A wynosił $223 mln za sztukę. W zamówieniu Lot 5 cena spadła już do $107 mln za sztukę, Lot 10 odpowiednio $94,6 mln/szt, zaś w Lot 14 – $77,9 mln/szt, przy czym w najbliższych trzech latach przewidywany jest dalszy spadek ceny. Historia służby 2 sierpnia 2016 roku USAF ogłosił wstępną gotowość operacyjną swoich F-35A. Pół roku później – na przełomie stycznia i lutego 2017 roku – F-35A po raz pierwszy wzięły udział w ćwiczeniach Red Flag (edycja 17-1). Według udostępnionych informacji Lightningi II uzyskały w symulowanych walkach powietrznych wyniki 15:1. Nie ujawniono jednak, czy jest to dorobek samych F-35A, czy też całych formacji, w których skład wchodziły Lightningi II. W marcu 2017 roku pojawiły się informacje, że F-35 mają już za sobą chrzest bojowy. Izraelskie F-35I miały jakoby przeprowadzić w styczniu 2017 roku – zaledwie miesiąc po odebraniu samolotów przez Siły Powietrzne Izraela – uderzenie na cel na terenie Syrii. Informacji tych oficjalnie nie potwierdzono. Eksperci uznają je za możliwe, ale mało prawdopodobne. Do chrztu bojowego F-35I doszło ponad rok później. W maju 2018 roku dowódca izraelskiego lotnictwa ujawnił, że F-35I brały udział w lotach bojowych na początku 2018 i dwukrotnie uczestniczyły w atakach na cele na terenie Syrii. Samoloty wersji F-35B odbyły pierwszy lot bojowy 27 września 2018 roku – maszyny z okrętu desantowego USS Essex (LHD-2) zaatakowały talibów w Afganistanie. Następnego dnia inny samolot tej samej wersji rozbił się w pobliżu Marine Corps Air Station Beaufort; był to pierwszy tego rodzaju wypadek lotniczy w historii programu F-35. W czerwcu 2021 poinformowano o osiągnięciu przez światową flotę F-35 400 tysięcy godzin nalotu, a w kwietniu 2022 roku – 500 tysięcy godzin. Po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji na Ukrainę w 2022 roku amerykańskie, brytyjskie i holenderskie F-35 rozpoczęły loty patrolowe w celu wsparcia państw NATO Europy środkowo-wschodniej. Należy zaznaczyć, że czasie pokoju samoloty F-35 zazwyczaj wykonują loty z zamontowanymi reflektorami radarowymi w celu zwiększenia ich skutecznej powierzchni odbicia i tym samym ukryciem stopnia ich prawdziwych charakterystyk stealth Krytyka i kontrowersje Samolot poddawany jest rosnącej krytyce ze względu na przedłużające się testy i brak zdolności operacyjnej już wyprodukowanych samolotów. W ciągu dekady koszty całego programu urosły o 70% z 233 do 395,7 mld USD. Szacowany koszt godziny lotu wersji A (32 tys. USD) będzie o 20% wyższy niż F-16. Koszt eksploatacji samolotów rozciągnięty na 55 lat ma wynieść 857 mld USD. Dodatkowo poważnym problemem jest ciągle rosnąca masa, zmniejszająca zasięg i zwrotność oraz obciążająca silnik. F-35 z pełnym zapasem paliwa waży 35 ton, podczas gdy dwusilnikowy F-15 – 40 ton. Sam silnik jest powodem poważnych problemów. Od 2007 roku z powodu poważnych usterek cała flota F-35 uziemiana była już 13-krotnie, w większości z powodu problemów z napędem. W roku 2008 firma RAND Corporation we współpracy z wojskiem przeprowadziła symulację konfliktu z Chinami przy użyciu przez siły zbrojne Stanów Zjednoczonych F-35. Analitycy John Stillion i Harold Scott w raporcie wynik podsumowali stwierdzeniem „nie potrafi skręcać, nie potrafi się wznosić, nie potrafi przyśpieszać”. W 2013 roku Pentagon zmniejszył po raz kolejny limit osiągów dla F-35 dopuszczalne przeciążenia przy zakręcie ustalonym z 5,3 G do 4,5 G dla wersji A z 5 G do 4,5 G dla wersji B oraz z 5,1 do 5 G dla wersji C. Podobnie aby samolot był w stanie spełnić wymagania, konieczne stało się wydłużenie czasów potrzebnych na przyśpieszenie samolotu od prędkości odpowiadającej liczbie macha 0,8 do 1,2 odpowiednio dla wersji A, B i C o 8, 16 i 43 s. Zacytowani przez brytyjskie czasopismo „Flight International” piloci określili osiągi F-35 jako żenujące i porównywalne do F-5 i F-4. Krótko po objęciu stanowiska prezydenta USA przez Donalda Trumpa nowy sekretarz obrony, generał James Mattis, zlecił porównanie możliwości myśliwców F-35C i F/A-18E/F Advanced Super Hornet. Zależnie od wyniku testów możliwe jest ograniczenie zamówień na F-35C lub całkowite porzucenie tej wersji Lightninga II. Szef programu F-35 z ramienia Lockheeda, Jeff Babione, stwierdził, że wiele problemów technicznych Lightninga II wynika z rozwiązań technicznych mających zapewnić mu cechy obniżonej wykrywalności. Problemem okazała się niska gotowość i niezawodność samolotu, wzrost kosztów eksploatacji i znaczne (kilkuletnie) opóźnienie napraw zepsutych części. W okresie maj–listopad 2018 współczynnik niezawodności amerykańskich F-35 pod kątem wykonania jakiejkolwiek misji wynosił 52% zamiast wymaganych 75%, a pod kątem wykonania każdej misji 27% zamiast 60%. Według danych australijskich z 2019 roku, godzina lotu F-35A kosztuje dwukrotnie więcej, niż dwusilnikowego F/A-18. Z drugiej strony według danych amerykańskich, w latach 2015–2022 koszt godziny lotu F-35A spadł o 45%, również spadł czas czynności obsługowych poniżej pierwotnych wymagań, do 5,8 h na godzinę lotu. W Wielkiej Brytanii samoloty F-35B są krytykowane z powodu wysokich kosztów eksploatacyjnych – godzina lotu kosztuje 90 tysięcy funtów, kilkakrotnie więcej niż np. Eurofighter Typhoon. Należy zaznaczyć, że jest to wersja projektowana do specyficznych zastosowań, dysponująca możliwościami pionowego i krótkiego startu i lądowania (V/STOL), i jej wybór dla brytyjskich lotniskowców typu Queen Elizabeth był krytykowany przez część specjalistów, gdyż mają one mniejsze możliwości uderzeniowe od konwencjonalnych pokładowych F-35C, a wielkość lotniskowców nie wymagała użycia samolotów V/STOL. Użytkownicy Obecni Royal Australian Air Force – Australia przystąpiła do fazy rozwojowej samolotu 11 czerwca 2002 (oficjalnie 31 października). Zakup pierwszej transzy 14 F-35A zatwierdzono w białej księdze z 2009 roku, w drugiej fazie będzie pozyskanych 58 maszyn, w sumie 72 sztuki dla trzech dywizjonach (dwa w RAAF Base Williamtown – Nowa Południowa Walia, jeden w RAAF Base Tindal), operacyjne od 2020, możliwość zwiększenia floty do 100 sztuk w przyszłości będzie rozważana. W maju 2012 finansowanie ograniczono do dwóch samolotów w celów szkolenia personelu na terenie USA z terminem dostaw w 2014 roku. RAAF kupiły w 2007, wbrew pierwotnym planom, 24 F/A-18F, ponieważ nie było możliwości zastąpienia F-111C (wycofane w 2010) przez JSF. 23 kwietnia 2014 nowy australijski rząd zatwierdził zakup dalszych 58 sztuk, otwierając drogę do zamówienia łącznie 72 samolotów, zastąpią one F/A-18A/B Hornet, które mają być wycofane w 2022 roku, budżet zakupu ma wynieść 12,4 mld USD. Montaż pierwszego F-35A dla RAAF oznaczonego AU-1 rozpoczęto w październiku 2013, samolot wyholowano z montowni w czerwcu 2014. Pierwszy lot odbył się 29 września 2014. Drugi egzemplarz AU-2 oblatano 1 października, 18 grudnia 2014 dostarczono go do bazy Luke W listopadzie 2021 w Australii służyło 44 tych myśliwców44. Osiągnęły one gotowość operacyjną 28 grudnia 2020 roku. Królewskie Duńskie Siły Powietrzne – w 2002 roku do programu Joint Strike Fighter dołączyła Dania. Pierwotnie zakładano, że około 2012 roku posiadane przez ten kraj samolotu F-16A/B MLU zaczną być zastępowane przez 48 F-35A. Nadal partycypując w kosztach JSF, rozpoczęto konkurs na nowy samolot bojowy, w którym oprócz F-35A pojawił się Boeing F/A-18E/F Super Hornet, Saab Gripen NG oraz Typhoon oferowany przez Eurofighter GmbH. W 2007 roku Eurofighter, podobnie jak to uczynił w Norwegii, wycofał się z rywalizacji, motywując swoją decyzję faworyzowaniem przez Danię amerykańskiej konstrukcji. Zmiana stanowiska Danii w sprawie nowego samolotu zaowocowała decyzją o powrocie. W 2010 roku proces wstrzymano do marca 2013, gdy czterech producentów ponownie zaproszono do składania ofert. W maju 2016 rok duński rząd zarekomendował parlamentowi zakup 27 sztuk Lightning II. Dostawy F-35A do bazy Skrydstrup mają się rozpocząć w 2023 roku, a pełną gotowość operacyjną mają osiągnąć w 2027 roku. Królewskie Holenderskie Siły Powietrzne – Holandia dołączyła do programu Joint Strike Fighter w 2002 roku, stając się uczestnikiem poziomu II. 19 grudnia 2009 roku holenderskie ministerstwo obrony poinformowało o wybraniu samolotu F-35A jako maszyny mającej zastąpić używane przez ten kraj wielozadaniowe F-16. Holendrzy planowali zakup 85 myśliwców, chociaż liczba operacyjnych F-16 spadła do 68; przed podjęciem decyzji zamówiono dwa F-35A do prób. Pierwszy F-35A dla Holandii o numerze F-001 (oznaczenie producenta AN-1) opuścił linię montażową 1 kwietnia 2012, oblatano go 6 sierpnia 2012. Drugi holenderski F-35 AN-2 wytoczono z montowni 8 marca 2013. Rządząca od listopada 2012 koalicja rozważała zamówienie od 52 do 68 samolotów, chociaż 4,5 mld euro zarezerwowane na ten cel wystarczałoby na 33-35 sztuk. Pierwszy samolot przekazano formalnie 25 lipca 2013 w Fort Worth, chociaż do czasu podjęcia decyzji o kontynuowaniu zakupów pozostawał zmagazynowany w Eglin, służąc tylko do testów na ziemi. 17 września 2013 poinformowano, że rząd podjął decyzję o zakupie 37 sztuk JSF. Liczba wynika z nieprzekraczania zarezerwowanego budżetu 4,5 mld euro (ok. 6 mld USD), roczne koszty eksploatacji oceniano na 270 mln euro. Pierwszym użytkownikiem samolotu stała się 322. Eskadra z bazy Leeuwarden (od 31 października 2019), kolejnym 313. Eskadra z Volkel. W 2019 liczbę zamówionych samolotów zwiększono o 9, do 46, a w 2022 roku ogłoszono zamiar zamówienia dalszych 6 i uzbrojenia w nie trzeciej eskadry. W grudniu 2021 holenderskie F-35A uzyskały wstępną gotowość operacyjną, a osiągnięcie pełnej gotowości i dostarczenie 46 samolotów planowane jest na 2024 rok. Do połowy 2022 roku dostarczono 26 samolotów (w tym 8 pozostawało w USA do szkolenia). Siły Powietrzne Izraela – rozmowy w sprawie zakupu przez Izrael 25 sztuk samolotów F-35 z opcją na kolejne 50 rozpoczęły się w połowie 2008 roku. 26 września 2008 roku amerykańska Agencja ds. Współpracy Wojskowej (Defense Security Cooperation Agency) zwróciła się z prośbą do Kongresu o wyrażenie zgody na sprzedaż Izraelowi 25 maszyn z opcją na kolejne 50 egzemplarzy. Izrael od początku wymagał możliwości integracji z płatowcem własnych systemów uzbrojenia i awioniki oraz utworzenia w kraju bazy serwisowej samolotów, na co początkowo Amerykanie nie wyrażali zgody. Impas w rozmowach był przyczyną rozpoczęcia przez Izrael pod koniec kwietnia 2010 roku starań nabycia kolejnych maszyn F-16 lub F-15 w tym najnowszej wersji F-15SE Silent Eagle. Na przełomie czerwca i lipca 2010 roku Amerykanie zgodzili się na integrację z płatowcem uzbrojenia lokalnej produkcji, a w sierpniu wydano zgodę na przekazanie Izraelowi dokumentacji technicznej niezbędnej do przeprowadzania samodzielnych napraw i remontów. 15 sierpnia 2010 roku izraelskie ministerstwo obrony wydało zgodę na zakup pierwszych 20 egzemplarzy samolotu F-35, a 16 września tego samego roku zakup zatwierdził parlament. 7 października 2010 Lockheed poinformował o podpisaniu wstępnej umowy dotyczącej zakupu pierwszych dwudziestu maszyn. W czerwcu 2016 roku pierwsi izraelscy piloci F-35 udali się na szkolenie do Stanów Zjednoczonych, a w listopadzie tego samego roku zamówienie na F-35 zwiększono do łącznie 50 egzemplarzy. Pierwsze dwa F-35I dostarczono do Izraela 12 grudnia 2016 roku. Japońskie Powietrzne Siły Samoobrony – starania o pozyskanie następcy swoich samolotów McDonnell Douglas F-4 Phantom II Japonia rozpoczęła w 2006 roku. W tym celu zwróciła się do Dassault Aviation, Eurofightera i Boeinga o przedłożenie stosownej oferty. Dassault zaoferował samolot Rafale, Eurofighter Typhoona, a Boeing maszynę Boeing F/A-18E/F Super Hornet lub F-15. Lockheed nie uczestniczył w rywalizacji z powodu braku zgody na sprzedaż samolotów Lockheed F-22 Raptor i opóźnieniach w programie Joint Strike Fighter. W połowie 2009 roku Japonia oficjalnie ogłosiła rozpoczęcie programu F-X, rezygnując jednocześnie z prób pozyskania F-22 z powodu definitywnej odmowy ich sprzedaży przez Stany Zjednoczone. W zaistniałej sytuacji do rywalizacji stanęły Eurofighter Typhoon, Boeing F/A-18E/F Super Hornet oraz gotowy już do uczestnictwa w programie F-X Lockheed Martin z F-35. 19 grudnia 2011 roku japońskie ministerstwo obrony ogłosiło, że zwycięzcą w programie F-X i dostawcą 42 maszyn został Lockheed. Pierwsze cztery egzemplarze miały zostać zakupione w roku fiskalnym 2012. Wybór F-35 wzbudził kontrowersje polegające na tym, iż Lockheed zaproponował japońskiemu przemysłowi udział w produkcji samolotu na poziomie 20%, w odróżnieniu od Boeinga oferującego 80% udział japońskich firm w produkcji Super Horneta i cenę o 3 mld USD niższą niż Lockheed. Koszt 42 F-35A to 8 mld USD, dostawy samolotów miały się rozpocząć w 2016 roku. Montaż finalny 38 maszyn miał odbywać się w japońskich zakładach Mitsubishi Heavy Industries w Nagoi z podzespołów dostarczonych od kooperantów. Zakładano, że tempo produkcji wynosić będzie około dwa egzemplarze miesięcznie. Wytwórnia odpowiedzialna ma być również za serwisowanie maszyn, ich naprawy i ewentualne dalsze modernizacje. Wytwórnia Mitsubishi współpracowała już z Lockheedem przy produkcji samolotów Mitsubishi F-2. 24 sierpnia 2016 oblatano F-35A AX-1 dla Japonii. 23 września 2016 zaprezentowano go oficjalnie. 10 stycznia 2017 dostarczono drugi F-35A dla Japonii, zarazem 200. seryjny egzemplarz F-35. W grudniu 2018 roku Japonia zatwierdziła plan zakupu dodatkowych 105 F-35, stając się przez to drugim ich największym planowanym użytkownikiem. W tym 42 samoloty zamówiono w wersji skróconego startu i pionowego lądowania F-35B, która ma być dostarczana od 2023 roku i bazować na dwóch przebudowanych w tym celu śmigłowcowcach „Izumo” i „Kaga”. Siły Powietrzne Republiki Korei – 30 września 2014 Korea Południowa podpisała kontrakt na dostawę 40 szt. F-35A dla zastąpienia F-4E Phantom II. Pierwszy egzemplarz F-35A (C01) dla Korei oblatano 19 marca 2018. 28 marca 2018 odbyła się oficjalna prezentacja samolotu. 17 grudnia 2019 osiągnęły one wstępną gotowość bojową; w Korei było ich wówczas 13. Planowany jest zakup dalszych 20 F-35 oraz 12–32 F-35B dla marynarki Korei. W wersji skróconego startu i pionowego lądowania mają bazować na dwóch przebudowywanych w tym celu uniwersalnych okrętach desantowych typu Dokdo i ewentualnym przyszłym lotniskowcu. Norweskie Siły Powietrzne – w konkursie na nową maszynę bojową uczestniczyło pierwotnie trzech oferentów, Eurofighter GmbH z Typhoonem, Gripen Internatiolnal z Gripenem NG i Lockheed Martin. W grudniu 2007 roku EADS w imieniu Eurofightera wycofała się z rywalizacji, motywując swoją decyzję faworyzowaniem przez Norwegię amerykańskiej konstrukcji. Tymczasem w styczniu 2008 roku to Lockheed wyraził zaniepokojenie z powodu faworyzowani jego zdaniem Gripena. 21 listopada 2008 roku Norwegia oficjalnie potwierdziła wybór samolotu F-35 jako maszyny mającej zastąpić używane przez ten kraj samoloty F-16. W pokonanym polu pozostawiając szwedzkiego Gripena NG, który został odrzucony dzień wcześniej. 7 kwietnia 2011 roku decyzja została zatwierdzona przez norweski rząd, a 17 czerwca 2011 roku parlament wyraził zgodę na zakup czterech maszyn F-35A block III, które od 2016 mają służyć do szkolenia norweskich pilotów na terenie USA, a po 2018 r. mają rozpocząć się dostawy już do Norwegii maszyn w wersji block IV. W 2013 zatwierdzono zakup dalszych 12 sztuk. Łącznie Norwegia chce kupić 52 F-35A. 22 września 2015 zaprezentowano pierwszy JSF wyprodukowany dla Norwegii oznaczony AM-1. 7 października 2015 oblatano pierwszy samolot dla Norwegii, był nim drugi egzemplarz AM-2. Pierwsze trzy samoloty przybyły do bazy Ørland w Norwegii 3 listopada 2017. 6 listopada 2019 norweskie F-35A osiągnęły wstępną gotowość operacyjną – w tym czasie posiadano ich 22. Osiągnięcie pełnej gotowości operacyjnej planowane jest na 2025 rok. Pentagon ma otrzymać łącznie 2443 samoloty trzech wariantów, zakupy mają potrwać aż do 2037 roku. F-35B Marines mają osiągnąć wstępną gotowość operacyjną do grudnia 2015, F-35A US Air Force do grudnia 2016, a F-35C US Navy do lutego 2019 roku. United States Air Force od 2011 roku wykorzystują do treningu F-35A w konfiguracji produkcyjnej. Łącznie USAF planuje zakup 1763 maszyn tego typu. Pierwszy ośrodek odpowiedzialny za szkolenie personelu wszystkich rodzajów sił zbrojnych w bazie Eglin działa od 2011 i na koniec 2012 miał 24 samoloty. 1 sierpnia 2012 USAF wybrały bazę Luke Air Force Base, Arizona (56th Fighter Wing) na centrum szkolenia pilotów F-35A, baza obecnie szkoląca na F-16, otrzyma 144 samoloty dla sześciu eskadr. Nellis AFB, która 19 marca 2013 przejęła pierwsze samoloty przeznaczone do testów operacyjnych ma otrzymać 36 sztuk. Pierwszymi bazami operacyjnymi wyposażonymi w F-35A będą bazy Hill i Burlington (18 samolotów). 10 marca 2014 do Luke AFB dotarł pierwszy F-35A AF-41 dla 56FW. Pierwsza jednostka wyposażona w F-35A, 34. Eskadra Myśliwska z bazy Hill, osiągnęła gotowość bojową 2 sierpnia 2016 roku. 33rd Fighter Wing 58th Fighter Squadron – Eglin Air Force Base, Floryda (od 20 lipca 2011) 412th Test Wing 461st Flight Test Squadron – Edwards Air Force Base, Kalifornia (od 17 maja 2010) 53d Wing (53rd Test and Evaluation Group) 31st Test and Evaluation Squadron – Edwards Air Force Base, Kalifornia 422nd Test and Evaluation Squadron – Nellis Air Force Base, Nevada (od 6 marca 2013) 56th Fighter Wing 61st Fighter Squadron – Luke Air Force Base, Arizona (od 10 marca 2014) 63rd Fighter Squadron – Luke Air Force Base, Arizona (od 20 marca 2017) 388th Fighter Wing 34th Fighter Squadron – Hill Air Force Base, Utah (od 2 września 2015) United States Marine Corps zamierza kupić łącznie 80 F-35C (5 eskadr) oraz 340 F-35B. Wersje C ma stacjonować na lotniskowcach US Navy. Od stycznia 2012 roku samoloty F-35B posiada eskadra treningowa Marines VMFAT-501. 16 listopada 2012 do U.S. Marines dostarczono pierwszy F-35B (BF-19) dla jednostki operacyjnej, przyjęty do służby na ceremonii przemianowania jej na VMFA-121 „Green Knights” (Marine Strike Fighter Squadron 121) 20 listopada, po której dostarczono dwa kolejne F-35B (BF-20 i BF-21). 31 lipca 2015 VMFA-121 zgłosiła wstępną gotowość operacyjną, w tym czasie na jej wyposażeniu było 10 F-35B w wersji Block 2B. W 2016 samoloty mają trafić do jednostek VMA-211 z Yuma, a w 2018 VMFA-122 z Beaufort. 22 grudnia 2014 dostarczono pierwszego F-35C CF-19 dla Marines, samolot dostarczono do eskadry marynarki VFA-101 w bazie USAF Eglin. Pierwszą operacyjną eskadrą Marines wyposażoną od 2019 w F-35C zostanie VMFA-314 Black Knights, stacjonująca w bazie marynarki NAS Lemoore. 33rd Fighter Wing (USAF) VMFAT-501 – Eglin Air Force Base, Floryda (od 11 stycznia 2012) 3rd Marine Aircraft Wing VMFA-121 – Air Station Yuma, Arizona (od 16 listopada 2012) United States Navy zakupi 260 F-35C, które dołączą do floty obecnie produkowanych 556 Boeing F/A-18E/F Super Hornet. USN zwiększyła zamówienie na Hornety o 41 sztuk (z 515 F/A-18E/F), aby zbilansować opóźnienie dostaw JSF (USAF i USMC odrzuciły możliwość zakupów innych maszyn niż F-35, aby zachować wielkość zamówienia i nie zwiększać ceny jednostkowej). 6 listopada 2010 w bazie NAS Patuxent River w stanie Maryland wylądował pierwszy F-35 CF-01. Drugi samolot CF-02 dla VX-23 przyleciał do Patuxent River 16 maja 2011, a trzeci egzemplarz CF-03 dostarczono tamże 3 czerwca 2011. 22 czerwca 2013 w bazie Eglin wylądował pierwszy F-35CF-6 dla eskadry VFA-101. Większość F-35C będzie stacjonować w bazie US Navy NAS Lemoore, Kalifornia – w tym sześć eskadr po 10 F-35C oraz VFA-101 z 30 samolotami. 25 stycznia 2017 do Lemoore dostarczono pierwsze cztery F-35C dla eskadry VFA-125 Rough Raiders. Eskadra reaktywowana 12 grudnia 2016 otrzymała samolot z VFA-101 będzie odpowiada za przeszkolenie na nowy typ samolotów. Pierwszą operacyjną eskadrą wyposażoną w F-35C została stacjonująca w Lemoore VFA-147 Argonauts, która w 2018 została przezbrojona z F/A-18E. W 2021 roku eskadra ta została zaokrętowana na lotniskowiec USS Carl Vinson (CVN-70) i razem z nim wyszła w rejs operacyjny. Naval Air Station Patuxent River, Maryland VX-23 (od 6 listopada 2010) 33rd Fighter Wing (USAF) VFA-101 – Eglin Air Force Base, Floryda (od 1 października 2013) VX-9 – Edwards Air Force Base, Kalifornia Naval Air Station Lemoore, Kalifornia VFA-125 (od 25 stycznia 2017) Royal Air Force – RAF zamówiły 3 testowe i 1 treningowy F-35B. 18 marca 2009 roku brytyjski minister obrony John Hutton podpisał stosowne porozumienie podczas swojej wizyty w Stanach Zjednoczonych. Wielka Brytania stała się dzięki temu pierwszym krajem poza USA, który podjął decyzję o zakupie Lightningów II. Brytyjski przegląd zbrojeń zdecydował początkowo o zamianie oryginalnie zamówionych pionowzlotów F-35B na katapultowane F-35C, w 2012 roku powrócono jednak do F-35B. Opóźniono jednak wprowadzenie do służby samolotów i dwóch lotniskowców typu Queen Elizabeth, dla których samoloty te są przeznaczone, do 2020 roku. Rewizja brytyjskich wydatków wojskowych nie precyzuje liczby zamawianych samolotów. Przed rozpoczęciem cięć Brytyjczycy planowali zakup 138 F-35B, które trafiłyby zarówno do RAF, jak i do Royal Navy (lub jednostek pod wspólnym dowództwem). Według danych z lipca 2012 w pierwszej transzy, z myślą o lotnictwie morskim, zamówionych powinno być 48 samolotów F-35B, a los kolejnych sztuk miał być przesądzony dopiero w przyszłości. Prawdopodobnie zamówienia zakończą się na 48 sztukach (stan na 2021 rok). 13 kwietnia 2012 roku dokonano oblotu pierwszego samolotu F-35B (ZM135) przeznaczonego dla Wielkiej Brytanii. Za sterami maszyny siedział pilot doświadczalny Bill Gigliotti, a sam lot trwał 45 minut. Pierwszy samolot odebrano 19 lipca 2012 na ceremonii w Fort Worth, 23 lipca maszynę dostarczono do bazy Eglin. 23 października dołączył do niej ZM136. 25 marca 2013 ogłoszono, że RAF Marham, Norfolk będzie główną bazą brytyjskich F-35B pod połączonym dowództwem RAF i Fleet Air Arm, a więc też macierzystą bazą samolotów bazujących na lotniskowcu, obecnie stacjonują tam Tornado GR4 F-35 BK-3 (ZM137) dotarł do Eglin 25 czerwca 2013. Od 2015 roku F-35B No. 17 Squadron RAF wraz z personelem RAF i Royal Navy stacjonował w bazie Edwards, gdzie wraz z F-35A i F-35C wziął udział w fazie testów. Grupa lotniskowcowa z F-35B odbyła pierwszy rejs operacyjny w 2021 roku, lecz jeden F-35B został utracony na Morzu Śródziemnym w wypadku. Planowano zakup 131 sztuk, ale konieczność ograniczenia deficytu budżetowego wymusiła w 2012 redukcję tej liczby do 90 samolotów. W 2012 złożono pierwsze zamówienie na 3 sztuki. Aeronautica Militare – siły powietrzne mają nabyć 60 F-35A i 15 F-35B, pierwotnie miały otrzymać 69 klasycznych F-35A dla zastąpienia Panavia Tornado i 40 F-35B, te ostatnie miały operować z krótkich pasów startowych i zastąpić szturmowe AMX. W 2015 oblatano pierwszy zmontowany we Włoszech F-35A AL-1 dla AMI, który przekazano w grudniu 2015. Marina Militare – marynarka wojenna otrzyma 15 F-35B do operowania z lotniskowca „Cavour” dla zastąpienia AV-8B+ Harrier II, zamiast 22 jednostek planowanych oryginalnie. Pierwszy F-35B przekazano marynarce 25 stycznia 2018 roku. Według planów, włoskie F-35B operujące z tego okrętu mają osiągnąć wstępną zdolność bojową do 2024 roku. Przyszli: Fińskie Siły Powietrzne – 11 lutego 2022 roku Finlandia podpisała umowę dotyczącą zakupu 64 samolotów F-35A Block 4 w latach 2025–2030, o wartości 9,4 mld dolarów. Royal Canadian Air Force – 16 lipca 2010 Minister Obrony Peter MacKay podpisał w imieniu kanadyjskiego rządu list intencyjny ws. zakupu 65 F-35A. JSF został wybrany jako jedyny samolot, który spełnia wszystkie kanadyjskie wymagania (Statement of Requirements), chociaż tych nie ujawniono do końca 2012 roku. Także siły powietrzne rekomendowały w 2006 wybór F-35. Kanada jest partnerem programu rozwojowego JSF na poziomie III. Po raz pierwszy Kanada przystąpiła do programu w roli obserwatora w 1998 roku za czasów liberalnego rządu z wkładem 10 mln USD. W 2002 udział rozszerzono do udziału w fazie badawczo-rozwojowej z wkładem 150 mln USD, aby umożliwić udział w programie kanadyjskich przedsiębiorstw. Od ogłoszenia zakupu w 2010 opozycyjna partia liberalna wzywała do przeprowadzenia transparentnego postępowania przetargowego dla wyboru następcy CF-18 Hornet, które przeszły modernizację i mogły latać nawet po 2020 roku. F-35 był też krytykowany jako samolot nieadekwatny do przechwytywania na północy rosyjskich Tu-95 Bear, a w rzeczywistości wykorzystywany jedynie jako ekspedycyjny bombowiec NATO. Rząd zamierzał zminimalizować koszty zakupu, zamawiając samoloty, kiedy produkcja osiągnie wysoki pułap (200 sztuk rocznie po 2015). W 2012 konserwatywny rząd Stephena Harpera zamroził proces zakupu samolotów, a kompetencje ws. zakupu samolotów przeniesiono z Ministerstwa Obrony do Ministerstwa Robót Publicznych. Do końca 2012 Kanada wydała na program JSF 280 mln $. W 2015 roku nowo powołany liberalny rząd Justina Trudeau ogłosił konkurs na nowy myśliwiec, w którym na początkowym etapie odpadł Eurofighter Typhoon i F/A-18, a ostatecznie w 2022 roku zwyciężył F-35A, pokonując Saaba Gripena. 28 marca 2022 roku rząd kanadyjski poinformował o rozpoczęciu negocjacji w sprawie zakupu 88 F-35A, których dostawy miałyby rozpocząć się w 2025 roku. Koszt zakupu 88 samolotów ma wynosić ok. 19 mld CAD. Luftwaffe – 14 marca 2022 rząd Niemiec ogłosił zamiar zakupu do 35 samolotów F-35 jako następców samolotów Panavia Tornado IDS, służących m.in. do przenoszenia broni jądrowej w ramach programu NATO Nuclear Sharing tego typu. Siły Powietrzne – 31 stycznia 2020 Polska zamówiła 32 myśliwce F-35, bez wcześniejszego przetargu ani konkursu. Wartość zamówienia wraz z osprzętem naziemnym, pakietem logistycznym i szkoleniowym wynosi 4,6 miliarda dolarów (ok. 17,8 mld zł). Pierwsze myśliwce mają trafić do Polski w 2024 roku. Mają wejść na wyposażenie 32 BLT w Łasku oraz 21 BLT w Świdwinie. 19 września 2022 rząd Szwajcarii poinformował o podpisaniu umowy w sprawie zakupu 36 samolotów F-35A, które mają być dostarczane w latach 2027–2030. Umowa wraz z osprzętem naziemnym, uzbrojeniem, pakietami szkolno-logistycznymi ma wartość 6,035 mld CHF. Wybór samolotu był poprzedzony postępowaniem przetargowym oraz referendum, w którym społeczeństwo Szwajcarii opowiedziało się za zakupem wybranych samolotów. Niedoszli: Tureckie Siły Powietrzne – Turcja była uczestnikiem programu budowy F-35 jako partner poziomu III od 2002 roku, co kosztowało budżet tego państwa około 200 mln USD rocznie. Turkish Aerospace Industries bierze udział w produkcji elementów samolotu, a w przyszłości zamówione maszyny miały być montowane w Turcji. 5 stycznia 2012 roku Turcja ogłosiła autoryzację zakupu dwóch pierwszych maszyn. Za taką opcją opowiedział się komitet przemysłu obronnego Turcji, w którego skład wchodzą premier, minister obrony, szef sztabu generalnego i agencji zamówień wojskowych. Tureckie siły powietrzne zainteresowane były wstępnie pozyskaniem 116 samolotów. W 2019 roku z przyczyn politycznych Tureckie Siły Powietrzne zrezygnowały z zakupu F-35. Uwagi Przypisy Bibliografia Mike Spick – The Illustrated Directory of Fighters Salamander (2002) Carlo Kopp, Peter Goon – Australian Aviation australijska strona projektu „JSF”. Łukasz Pacholski, Izrael mówi „tak” F-35 Lighting II, „Nowa Technika Wojskowa”, nr 9 (2010), s. 178–179, . Linki zewnętrzne Oficjalna strona projektu JSF F-35 w witrynie Royal Air Force Amerykańskie samoloty myśliwskie po 1945 X-35 Samoloty Lockheed Martin Byłe Artykuły na Medal Samoloty stealth Myśliwce wielozadaniowe Amerykańskie samoloty pokładowe Samoloty pionowego startu i lądowania Samoloty krótkiego startu i lądowania

1138266

https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Dragan

Andrzej Dragan

Andrzej Dragan (ur. 16 maja 1978 w Koninie) – polski fizyk teoretyk i artysta: fotograf, kompozytor oraz twórca filmowy, a także popularyzator nauki. Profesor nauk fizycznych, profesor na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego i profesor wizytujący na Narodowym Uniwersytecie Singapuru. Zdobywca nagród krajowych i międzynarodowych. Jako fizyk zajmował się m.in. informacją kwantową w wersji relatywistycznej, habilitując się z tego tematu i uzyskując tytuł profesora. Jako fotograf stworzył własny styl portretu. Życiorys Jest synem Anny Dragan – dziennikarki i pisarki. Studiował na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, 9 stycznia 2006 roku uzyskał tam stopień doktora nauk fizycznych na podstawie pracy pt. Komunikacja przy użyciu pojedynczych fotonów poprzez niedoskonałe kanały kwantowe. 15 grudnia 2014 roku habilitował się na macierzystym wydziale przedstawiając dysertację pt. Relatywistyczna informacja kwantowa. 29 maja 2023 uzyskał tytuł profesora nauk fizycznych. Pracował w Imperial College London oraz w University of Nottingham. Został profesorem wizytującym na Narodowym Uniwersytecie Singapuru. Był sekretarzem naukowym Komitetu Głównego Olimpiady Fizycznej. W Instytucie Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Warszawskiego kieruje grupą badawczą, która zajmuje się relatywistycznymi aspektami zjawisk kwantowych. Twórczość Fizyka Napisał 50 prac z zakresu optyki kwantowej, relatywistycznej teorii informacji kwantowej, teorii względności, kwantowej teorii pola w zakrzywionych czasoprzestrzeniach oraz dwie książki: 2019: Kwantechizm, czyli klatka na ludzi, wyd. Fabuła Fraza – książka popularnonaukowa poświęcona m.in. fizyce kwantowej; 2021: Unusually Special Relativity, wyd. World Scientific Publishing – podręcznik szczególnej teorii względności; 2022: Kwantechizm 2.0, wyd. Otwarte, . Popularyzował fizykę przez artykuły i publiczne wykłady, np. dla FUW i konferencji TEDx w Poznaniu. Udzielał też wywiadów internetowemu Radiu Naukowemu i polskim youtuberom. Fotografia Fotografować zaczął w 2003 roku. Wypracował własną technikę cyfrowej obróbki fotograficznej, nazywaną efektem Dragana, która zapoczątkowała szeroko powielany styl portretu. Dragan jest autorem sesji fotograficznych, w których uczestniczyło wiele znanych osób, m.in.: 2016: Joss Stone (pozowała nago), 2010: Jim Broadbent, 2007: Mads Mikkelsen (pozował z embrionem kota), 2005: David Lynch (pozował z kurą), 2005: Jan Peszek, 2004: Jerzy Urban (pozował z cygarem i z nagą kobietą w tle), 2004: Kuba Wojewódzki. Dragan był autorem wystaw w Mediolanie, Paryżu, Londynie, Nowym Jorku, Amsterdamie i Tokyo, opublikował swoje zdjęcia na okładkach kilkudziesięciu czasopism i książek w wielu krajach świata m.in. w filipińskim magazynie fotograficznym „Digital Photographer Philippines”, czy też magazynach m.in. we Włoszech, Francji Wenezueli, Czechach i Rumunii. Dragan znany jest z szokujących, prowokacyjnych i kontrowersyjnych sesji fotograficznych. Wykonał m.in. serię portretów anorektycznej modelki i portret poranionego mężczyzny w koronie cierniowej (obydwie sesje z 2006 r.). Znany jest również jako autor zdjęć do kampanii reklamowych takich marek jak Converse, Energizer, PlayStation, Xbox, czy Play. Jest zdobywcą tytułu Fotograf Roku 2007 brytyjskiego czasopisma Digital Camera, jego prace były nominowane do Złotego Lwa na festiwalu reklamowym w Cannes, zdobywał też nagrody na festiwalach reklamowych Golden Drum, Epica Awards, Corbis Awards, Photo Masters Cup London oraz KTR. Muzyka i film W latach 90. tworzył, pod pseudonimem „Dreamer”, muzykę na komputerach Amiga. Andrzej Dragan stworzył także: nagradzane krótkometrażowe filmy artystyczne, inspirowane teoriami fizycznymi, krótkie filmy i reklamy m.in. dla HBO oraz Netflixa, teledyski, m.in. dla Behemotha, Quebonafide i Hani Rani. Przypisy Linki zewnętrzne Fizyka Andrzej Dragan, Niezwykle szczególna teoria względności, 21 października 2013 [dostęp 2021-07-20] – skrypt do wykładu na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Kanał autorski na YouTube [dostęp 2023-04-13] – zawiera m.in. wykłady ze szczególnej teorii względności. Lista publikacji na portalu Google Scholar [dostęp 2023-04-13]. Sztuka Utwory muzyczne skomponowane przez Andrzeja Dragana, Amiga Music Preservation [dostęp 2021-07-20]. Tomasz Wojciuk, „Robię fotografię głów” – wywiad z Andrzejem Draganem [dostęp 2021-07-20]. Polscy fizycy XXI wieku Polscy teoretycy względności Wykładowcy Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego Polscy popularyzatorzy fizyki Polscy twórcy podręczników fizyki Polscy fotografowie współcześni Polscy reżyserzy teledysków Stypendyści Polityki Ludzie urodzeni w Koninie Urodzeni w 1978 Absolwenci Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego

186955

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dorota%20Segda

Dorota Segda

Dorota Jolanta Segda (ur. 12 lutego 1966 w Krakowie) – polska aktorka teatralna, filmowa i telewizyjna, profesor sztuk teatralnych, nauczyciel akademicki Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie, rektor tej uczelni w kadencjach 2016–2020 i 2020–2024. Życiorys Jest córką Jerzego i wnuczką pułkownika Władysława Segdy, dwukrotnego brązowego medalisty olimpijskiego w szermierce. Jej rodzice pracowali w budżetówce. Urodziła się i dorastała w Krakowie, gdzie ukończyła II Liceum Ogólnokształcące im. Króla Jana III Sobieskiego i Państwową Wyższą Szkołę Teatralną im. Ludwika Solskiego. W 1987 została aktorką krakowskiego Starego Teatru. Debiutowała rolą Soni w Zbrodni i karze Andrzeja Wajdy na festiwalu w Jerozolimie. Na początku teatralnej kariery zagrała m.in. Albertynkę w Operetce Witolda Gombrowicza w reżyserii Tadeusza Bradeckiego w Starym Teatrze (1988), Ofelię w Hamlecie (IV) Williama Szekspira w reż. Andrzeja Wajdy (1989), Manię w Ślubie Witolda Gombrowicza w reż. Jerzego Jarockiego (1991), Pannę Młodą w Weselu Stanisława Wyspiańskiego w reż. Andrzeja Wajdy (1991) i Księżną w Tak zwanej ludzkości w obłędzie według Stanisława Ignacego Witkiewicza w reż. Jerzego Grzegorzewskiego (1992). W późniejszych latach zagrała także m.in. Salomeę w Śnie srebrnym Salomei Juliusza Słowackiego w reż. Jerzego Jarockiego (1993) i Małgorzatę w Fauście Johanna Wolfganga Goethego w reż. Jerzego Jarockiego (1997). Dzięki rolom w spektaklach Starego Teatru w Krakowie dwukrotnie była wyróżniona przez redakcję miesięcznika „Teatr” Nagrodą im. Aleksandra Zelwerowicza: za sezon 1992/1993 (za rolę Salomei w Śnie srebrnym Salomei) i za sezon 1996/1997 (za rolę Małgorzaty w Fauście). W latach 1997–2000 występowała w Teatrze Narodowym w Warszawie. Do jej najważniejszych występów w tym teatrze należą role zagrane w spektaklach w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego, na podstawie sztuk Stanisława Wyspiańskiego: Joanna w Nocy listopadowej (1997), Joas w Sędziach (1999) i Rachela w Weselu (2002). Gościnnie grała też w Teatrze Bagatela w Krakowie, Krakowskim Teatrze Scena STU, a także w Och-Teatr i Teatr 6. piętro w Warszawie. W 2000 powróciła do gry w Starym Teatrze w Krakowie. Zagrała Julię w Król umiera, czyli ceremonie Eugène Ionesco w reż. Piotra Cieplaka (2008), role w sztukach Pawła Demirskiego w reż. Moniki Strzępki: Barbarę Niechcic / Prozac w Nie-boskiej komedii. Wszystko powiem Bogu (2014), Katherine Switzer/Dobrego Wilka 1 w Triumfie woli (2016) i Bóstwo klasy średniej w Rok z życia codziennego w Europie Środkowo-Wschodniej (2018) oraz Julcię w Pannach z Wilka Jarosława Iwaszkiewicza w reż. Agnieszki Glińskiej (2019). W 1988 zadebiutowała w Teatrze Telewizji, gdzie była Anną w Po próbie Ingmara Bergmana w reż. Jana Maciejowskiego. Zagrała też m.in. w spektaklach Andrzeja Domalika: Sonię w Płatonowie Antoniego Czechowa (1992) i Helenę w Dzieciach słońca Maksyma Gorkiego (1993). Była Sonią w Wujaszku Wani Antoniego Czechowa w reż. Kazimierza Kutza (1994) i Kamą Stern w Zazdrości Esther Vilar w reż. Krystyny Jandy (2001). Do jej największych kreacji stworzonych w Teatrze Telewizji należą tytułowe role w Marii Stuart Friedricha Schillera w reżyserii Roberta Glińskiego (1994) i w Krystynie Augusta Strindberga w reż. Piotra Mikuckiego (1995). Pod koniec lat 80 XX w. zadebiutowała jako aktorka filmowa. Zagrała potrójną rolę – bliźniaczek Lili i Dory, a także ich matki – w filmie Ildikó Enyedi Mój wiek XX (1988). Za występ w filmie odebrała nagrodę za najlepszą rolę oraz nagrodę publiczności na festiwalu w Budapeszcie. W 1989 zagrała Kasię w filmie Waldemara Krzystka Ostatni prom. Popularność w Polsce zdobyła m.in. tytułową rolą w Faustynie, za którą otrzymała Bałtycką Perłę, nagrodę dla najlepszej aktorki na Międzynarodowym Festiwalu Filmowego Państw Nadbałtyckich. Ponadto zagrała w filmie Tato, a w latach 1999–2005 wcielała się w Agatę Kwiecińską, dyrektor administracyjną szpitala w Leśnej Górze w serialu Na dobre i na złe. W 1995 otrzymała Nagrodę im. Zbyszka Cybulskiego. W kolejnych latach zagrała także m.in. Mariolę Chudziszewską w serialu Ludzie Chudego, Halinę w Dziewczynach ze Lwowa, inspicjentkę Hanię Kurczab w Artystach i Irenę, dyrektor Szpitala Północnego w Warszawie w serialu Echo serca. W 1998 odcisnęła dłoń w pamiątkowej płycie na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach. W filmach Harry Potter i Zakon Feniksa, Harry Potter i Książę Półkrwi, Harry Potter i Insygnia Śmierci: Część I i Harry Potter i Insygnia Śmierci: Część II użyczyła głosu Bellatriks Lestrange, którą grała Helena Bonham Carter. Dubbingowała także filmy animowane – Iniemamocni i Iniemamocni 2 (jako Helen Parr / Elastyna / Pani Iniemamocna), Auta i Auta 2 (Sally Carrera), czy Merida Waleczna (rola Elinor). W 1991 wystąpiła w reklamie telewizyjnej firmy Johnson & Johnson. W RMF FM wraz z Robertem Konatowiczem prowadziła program Metamorfoza. 18 października 2012 roku otrzymała tytuł profesora sztuk teatralnych. Nominację odebrała 23 stycznia 2013 roku z rąk prezydenta Bronisława Komorowskiego. 11 kwietnia 2016 r. została wybrana Jej Magnificencją Rektorem Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie na kadencję 2016–2020, a 18 maja 2020 r. na kadencję 2020–2024. Artystka i nauczycielka akademicka jest zatrudniona na stanowisku profesora zwyczajnego w kierowanej przez siebie uczelni. Życie prywatne Dwukrotnie zamężna. Od 2001 była żoną Stanisława Radwana (1939–2023), kompozytora i byłego dyrektora naczelnego Starego Teatru w Krakowie. Filmografia Odznaczenia i nagrody Nagroda za rolę Maszy w przedstawieniu Samobójca Mikołaja Erdmana w PWST w Krakowie na VI Ogólnopolskim Przeglądzie Spektakli Dyplomowych Szkół Teatralnych w Łodzi (1988) Nagroda za najlepszy monolog na Festiwalu Szkół Teatralnych w Bratysławie (1988) Nagroda dla młodego aktora za rolę Cecylii Cardew w przedstawieniu Bądźmy poważni na serio w Starym Teatrze w Krakowie podczas XXIX Kaliskich Spotkań Teatralnych (1989) Nagroda Artystyczna Młodych im. Stanisława Wyspiańskiego (1989) Nagroda (stypendium zagraniczne) im. Arnolda Szyfmana (1989) Nagroda Dziennikarzy na Festiwalu Filmów Węgierskich w Budapeszcie za role w filmie Mój wiek XX (1990) Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza przyznawana przez miesięcznika „Teatr” za rolę Salomei w Śnie srebrnym Salomei Juliusza Słowackiego w Starym Teatrze w Krakowie (1993) Nagroda im. Zbyszka Cybulskiego (1995) „Bałtycka Perła” – główna nagroda aktorska za rolę w filmie Faustyna na III Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Państw Nadbałtyckich w Rydze (1995) Odznaka Honorowa „Zasłużony Działacz Kultury” (1996) Złota Kaczka w kategorii: Najlepsza polska aktorka (1996) Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza przyznawana przez miesięcznika „Teatr” za rolę Małgorzaty w Fauście Johanna Wolfganga Goethego w Starym Teatrze w Krakowie (1997) Krakowska Złota Maska, przyznawana przez publiczność teatrów krakowskich za rolę Małgorzaty w Fauście Johanna Wolfganga Goethego w Starym Teatrze w Krakowie (1998) Wyróżnienie za role Adeli i Laodamii w sztuce Tryptyk Wyspiański według Stanisława Wyspiańskiego w Starym Teatrze w Krakowie na 26. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych (2001) Brązowy Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005) Nagroda Miasta Krakowa (2011) Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2015) Krakowska Nagroda Teatralna „Ludwik” w kategorii najlepsza rola kobieca za rolę w spektaklu Triumf woli (2017) Nagroda im. Romany Bobrowskiej, przyznawana przez Radio Kraków (2018) Nagroda im. Ireny i Tadeusza Byrskich na XIX Festiwalu „Dwa Teatry – Sopot 2019” za reżyserię, adaptację, oprawę muzyczną i rolę w słuchowisku Jacyś złośliwi bogowie zakpili z nas okrutnie w Radiu Kraków, opartym na korespondencji Wisławy Szymborskiej i Zbigniewa Herberta (2019) Nagroda Specjalna za rolę, składającą się na "zbiorowy portret kobiecości", w spektaklu Panny z Wilka z Narodowego Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie na 60. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych (2020) Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Absolwenci Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie Absolwenci II Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie Laureaci nagrody imienia Zbyszka Cybulskiego Laureaci Nagrody Miasta Krakowa Ludzie urodzeni w Krakowie Odznaczeni Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Odznaczeni odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” Polskie aktorki filmowe Polskie aktorki telewizyjne Polskie aktorki teatralne Polskie aktorki dubbingowe Rektorzy Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie Urodzeni w 1966 Wykładowcy Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie

735108

https://pl.wikipedia.org/wiki/Audi%20A4

Audi A4

Audi A4 – samochód osobowy klasy średniej produkowany pod niemiecką marką Audi od 1994 roku. W 2023 roku zostanie zaprezentowana szósta generacja pojazdu, nad którą trwają obecnie prace. Pierwsza generacja Audi A4 I został zaprezentowany po raz pierwszy w 1994 roku. Pierwsze wcielenie A4 zyskało kod fabryczny B5. Bazą do jego stworzenia była nowa płyta podłogowa grupy VAG oznaczona PL45 (od 1996 roku zastosowana również w Volkswagenie Passacie B5). Samochód standardowo wyposażony był w benzynowe silniki o pojemności 1,6 (ADP /AHL /ARM /ANA /ALZ), 1,8 (ADR /APT /ARG /AVV), 2,4 (APZ /AMM /AGA /ALF /APS /ARJ /AML), 2,6 (ACZ /ABC) i 2,8 (AAH /ACK / APR / AMX / ALG) L oraz diesle o pojemności 1,9 (AFF /1Z /AHU /AHH /AFN /AVG /AJM/ ATJ) i 2,5 (AFB /AKN) L, których moc przenoszona była na przednie koła. Później pojawiły się silniki: 1,8 Turbo (AEB /APU /ANB /AWT /AJL), 2,6 (ABC). Wprowadzono także wersję quattro z napędem na obie osie. Wersją topową Audi A4 był (do momentu pojawienia się RS4) model S4 wyposażony w doładowany silnik o pojemności 2,7 (AGB/AZB) L i mocy 265 KM. Można też spotkać A4 ze 170-konnym silnikiem 1,8 T (AWM) produkowanym na rynek USA oraz (AJL) ze 180-konnym silnikiem montowanym seryjnie w Europie również w Audi TT. Nowością było użycie skrzyni biegów Tiptronic, która pozwalała na wybór manualnego lub automatycznego trybu pracy. W 1996 roku zadebiutowała wersja kombi Audi A4 nazwana A4 Avant. W 1997 roku Audi A4 przeszło pierwszy lifting (numery podwozia: 8D-W-000001 do 8D-W-300000). W tym roku również Audi wypuściło limitowaną wersje B5 STW z silnikiem AZK(1,8t 240KM) wypuszczona w ilości 55 sztuk na Niemcy i Japonię. Wszystkie miały kolor srebrny z czarnym wnętrzem. Wnętrze zostało zmodyfikowane, drewniane dekory podmieniono na te carbonowe S4. Zwykła czarna gałka zmiany biegów została podmieniona na gałką o kolorze szczotkowanego aluminium. Z zewnątrz dodano charakterystyczną dokładkę STW (Rieger STW produkuje replikę) na wzór montowanej w 1995 w wersji torowej. Auto przeszło szereg modyfikacji mechanicznych. Od 0-100 km/h auto przyśpieszało w 6 sekund. Prędkość maksymalna wynosiła 246km/h. Audi S4 B5 po raz pierwszy zaprezentowano na Międzynarodowym Salonie Samochodowym od 11 do 21 września 1997 r. we Frankfurcie. W 1999 roku Audi A4 przeszło drugi i tym razem dużo większy lifting. Okres produkcyjny modelu roku 1999 był kontynuowany po konserwacji modelu w okresie od 1 lutego 1999 r. do 30 czerwca 1999 r. (numery podwozia: 8D-X-200001 do 8D-X-400000). W tym roku wyposażenie było mieszane ze względu na opcje silnikowe z wyposażeniem z I liftu. Występował na przemian licznik z analogowym zegarem i cyfrowym zależnie od kodu silnika. Licznik analogowy występował z jednostkami z poprzednich lat np. AFN/AHU (1,9TDI), licznik z pełnego liftu trafił tylko do jednostek, które miały premierę wraz z II liftem, różnice były głównie w elektronice (szyna CAN) i zmienionej obsłudze czujnika poziomu oleju. Nowością było też wskazywanie otwartych drzwi przy tzw. pełnym FIS w liczniku. W 2000 roku model przeszedł kolejną modernizację, w sprzedaży były już tylko jednostki silnikowe nowe nie występujące wcześniej (część z nich została odmłodzona pod względem elektroniki), każde auto obsługiwane było już po szynie CAN (możliwość edycji ECU po kablu diagnostycznym). Najistotniejsze zmiany to licznik z białym podświetleniem, zastąpienie RNS-C nowszym RNS-D(DX) oraz wprowadzenie BNS-3 (wcześniej BNS-1). W S4 wprowadzono opcjonalne obudowy lusterek symetryczne aluminiowe (chrom). W tym roku wprowadzono również nowe pakiety wyposażeniowe Pro Line Sport (1/2000) oraz Pro Line Style (od 1/2000). W 2001 roku zmiany są minimalne i dotyczą głównie wyposażenia dostępnego w standardzie, pakiety wyposażenia łączą się w jeden Professional Line z charakterystycznym emblematem czerwonej poziomej kreski, oraz w przypadku jednostki 1,8T literki T na czerwono. Pakiet charakteryzuję się wyposażeniem: charakterystyczna tapicerka pół skóra w wersji sport i recaro, zawieszenie obniżone o 20mm, listwy dekoracyjne aluminium, czarna podsufitka dostępne do tej pory tylko w S4/RS4. 17calowe felgi, oraz białe tarcze licznikowe. W 2000 roku miał miejsce rynkowy debiut RS4, wersji kombi z silnikiem o mocy 380 KM. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1996 model zajął 3. pozycję (za Fiatem Bravo/Brava i Peugeotem 406). Dane techniczne Silnik Podwozie Zawieszenie przednie: czterowahaczowe, amortyzator teleskopowy, stabilizator poprzeczny Zawieszenie tylne: zespolona oś skrętna (dla quattro konstrukcja wielowahaczowa), amortyzator teleskopowy, stabilizator poprzeczny Hamulce przód/tył: tarczowe wentylowane/tarczowe ABS i ASR Wymiary i masy Rozstaw osi: 2617 mm (quattro: 2607 mm) Rozstaw kół przód/tył: 1498/1479 mm Masa własna: 1200-1540 kg Masa całkowita: 1750-2090 kg Pojemność bagażnika: 440 dm³ (sedan), 390/1250 dm³ (kombi) Pojemność zbiornika paliwa: 62 l (quattro: 60 l) Druga generacja Audi A4 II zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 2000 roku. Pojazd oznaczony kodem fabrycznym B6 oparto na nowej płycie podłogowej PL46. Oprócz karoserii powiększono także o kilka centymetrów wnętrze, poprawiono właściwości jezdne i komfort dzięki zastosowaniu nowego zawieszenia wykonanego z aluminium. W składzie wyposażenia seryjnego znajdowały się m.in. ESP, wspomaganie hamulców i boczne poduszki powietrzne. W 2001 roku wprowadzono na rynek nową wersję Avant, a w 2002 roku wprowadzono Audi A4 z silnikami FSI oraz wersję kabriolet z automatycznie składanym, płóciennym dachem, która zastąpiła Audi Cabriolet. Zaoferowano także nową wersję S4 z silnikiem V8 o mocy 344 KM. Nowością było wprowadzenie bezstopniowej skrzyni biegów Multitronic dostarczonej przez zakłady LuK, która zastąpiła skrzynie Tiptronic w modelach z napędem na przednią oś. Dane techniczne Silnik Podwozie Zawieszenie przednie: czterowahaczowe, amortyzator teleskopowy, stabilizator poprzeczny Zawieszenie tylne: podwójny wahacz poprzeczny, sprężyna śrubowa, stabilizator poprzeczny Hamulce przód/tył: tarczowe wentylowane/tarczowe ABS i ASR Wymiary i masy Rozstaw osi: 2650 mm Rozstaw kół przód/tył: 1528/1526 mm Masa własna: 1295-1590 kg Masa całkowita: 1845-2140 kg Pojemność bagażnika: 445 dm³ (sedan), 442/1184 dm³ (kombi) Pojemność zbiornika paliwa: 70 l Osiągi Trzecia generacja Audi A4 III zostało zaprezentowane po raz pierwszy jesienią 2004 roku. De facto nie jest to zupełnie nowy model, a jedynie głęboko zmodernizowana druga generacja, co oznacza, że A4 III również zbudowano na płycie podłogowej PL46. Pomimo tego, samochód otrzymał kod fabryczny B7. Różnice dotyczą poprawionej stylizacji, dostępnej gamy silników, a także modyfikacji w instalacji elektrycznej i elektronice. Od początku dostępne w dwóch wersjach: limuzyna i kombi (oznaczone jako Avant). Od początku roku 2006 w sprzedaży pojawiła się także wersja Cabriolet. W unowocześnionych wersjach pojawiły się silniki 2.0 TFSI i 3.2 FSI oraz diesle TDI: 2.0 i 3.0. Wkrótce do tego grona dołączyła jednostka 2.7 TDI, która zastąpiła jej 2,5-litrowego odpowiednika. Skrzynie biegów pozostały bez zmian, opcjonalne skrzynie automatyczne w wersjach z napędem na przednią oś dostarczane były ze skrzynią biegów Multitronic, a w wersjach quattro ze skrzynią Tiptronic. Dane techniczne Silnik Podwozie Zawieszenie przednie: czterowahaczowe, kolumna resorująca, stabilizator poprzeczny Zawieszenie tylne: oś wielowahaczowa, sprężyna śrubowa, stabilizator poprzeczny Hamulce przód/tył: tarczowe wentylowane/tarczowe ABS i ASR Wymiary i masy Rozstaw osi: 2648 mm Rozstaw kół przód/tył: 1522/1522 mm Masa własna: 1300-1785kg Masa całkowita: 1850-2260 kg Pojemność bagażnika: 460 dm³ (sedan), 442/1184 dm³ (kombi) Pojemność zbiornika paliwa: 63 l Napęd quattro. 70 l Napęd na przednie koła Osiągi Czwarta generacja Audi A4 IV zostało zaprezentowane po raz pierwszy we wrześniu 2007 roku. Samochód oznaczono kodem fabrycznym B8. Premiera miała miejsce podczas Międzynarodowej Wystawy Samochodowej we Frankfurcie w 2007 roku. Wersję kombi zaprezentowano rok później podczas wystawy w Genewie. Od 2009 roku dostępna jest usportowiona wersja S4. W 2011 roku auto przeszło face lifting. W tym samym roku do oferty wprowadzono wersję Allroad. W roku 2012 na rynku pojawiła się sportowa wersja modelu – RS4, oferowana wyłącznie jako Avant. Od roku 2009 na chińskim rynku oferowana jest produkowana lokalnie, w zakładach w Changchun, wersja A4L z przedłużonym o 60 mm rozstawem osi. Model B8 zbudowany jest w oparciu o koncepcję modułowej, podłużnej budowy karoserii, stosowanej przez Audi dla samochodów z silnikiem umieszczonym podłużnie. Silniki Zastosowano silniki tak jak dotychczas z bezpośrednim wtryskiem paliwa oznaczane odpowiednio jako TFSI względnie FSI albo TDI, mianowicie: silniki benzynowe, wszystkie z 4 zaworami na cylinder podstawową jednostką jest nowa konstrukcja silnika rzędowego 4-cylindrowego z doładowaniem (turbo) 1.8 TFSI o mocy 120 KM oraz jego mocniejsza wersja o mocy początkowo 160 KM, później zwiększonej do 170 KM, w których zastosowano nową konstrukcję napędu wałka rozrządu przekładnią łańcuchową 4-cylindrowy silnik rzędowy 2.0 o mocy 180 KM, wersja wzmocniona o mocy 211 KM z napędem na 4 koła quattro. W roku 2013 poddany przeprojektowaniu i od tego momentu jego moc wzrosła do 225 KM 6-cylindrowa jednostka 3.0 TFSI o mocy 272 KM i jego wersja 333 KM montowana w modelu S4. Obie dostępne w połączeniu z napędem na cztery koła quattro Ulepszony silnik 3.2 V6 FSI o mocy 265 KM, w którym zastosowano między innymi system zmiennego skoku zaworów ssących Audi valvelift oraz powiększono nieznacznie średnicę cylindrów, co dało zwiększenie mocy zaledwie o 10 KM, jednak uzyskano maksymalny moment obrotowy 330 Nm w zakresie od 3000 do 5000 obrotów na minutę, montowany tylko z napędem na 4 koła quattro supertopową wersją jest model RS4 z silnikiem V8 4.2 FSI o mocy 450 KM i napędzie na 4 koła quattro silniki wysokoprężne TDI wyposażone seryjnie w filtr cząstek stałych w układzie wydechowym, 4 zawory na cylinder Na początku roku 2014 gama silnikowa oferowana w Audi A4 została wzbogacona o nową jednostkę napędową 2.0 TDI ultra o mocy 100 kW (136 KM), 120 kW (163 KM) lub 140 kW (190 KM). Określenie „ultra” oznacza wzorcową, zrównoważoną mobilność z pełnymi możliwościami codziennego użytkowania. Zużycie paliwa takiej jednostki w jeździe mieszanej od 3,9 do 4,6 l na 100 km, emisja dwutlenku węgla od 104 do 119 g na km. jednostka 2.0 TDI o mocy 120 KM, silnik wysokoprężny rzędowy czterocylindrowy 2.0 TDI (143 KM) z ulepszonym systemem wtrysku paliwa Common rail, oraz jego mocniejsza wersja o mocy 177 KM, nowy silnik sześciocylindrowy w układzie V 3.0 TDI rozwijający 204 KM z napędem na przednią oś i moc 240KM, a w nowszych rocznikach 245 KM z napędem na 4 koła quattro Skrzynie biegów Do wyboru są cztery przekładnie: nowa 6-stopniowa manualna, oraz trzy skrzynie automatyczne: skrzynia bezstopniowa Multitronic występująca z napędem na przednią oś i skrzynia S-tronic lub Tiptronic połączona z napędem quattro. Dane techniczne Piąta generacja Audi A4 V zostało zaprezentowane po raz pierwszy w połowie 2015 roku. A4 piątej generacji oznaczone symbolem B9 zostało zaprezentowane w czerwcu 2015 roku, natomiast światowa, publiczna premiera została zaprezentowana jesienią we Frankfurcie. Samochód zaprojektowano od podstaw, choć jego sylwetka ma podobny kształt i zbliżone rozmieszczenie np. lamp czy linię okien. A4 V urosło, ale jednocześnie spadła masa własna, w zależności od wersji nawet o 120 kg. Nadwozie dopracowano pod kątem oporu powietrza. W 2016 roku zaprezentowano przedłużoną wersję A4L przeznaczoną na rynek chiński. Nowa generacja A4 i A4 Avant początkowo będzie wyposażana w jeden z siedmiu silników: trzech TFSI i czterech TDI (o czterech i sześciu cylindrach). Silniki są mocniejsze niż wcześniej, jednak mają zużywać mniej paliwa. Na salonie we Frankfurcie po raz pierwszy pokazano również usportowioną wersję S4. Samochód napędzany jest doładowanym silnikiem 3.0 V6 TFSI o mocy 354 KM. W maju 2019 roku Audi przedstawiło A4 V po gruntownej modernizacji. Zmieniono większość paneli nadwozia. Pojawił się nowy przód z przemodelowanym kształtem reflektorów i zmieniono kształt grilla na wzór innych nowych modeli marki. Zmieniono też kształt tylnych lamp, które połączyła chromowana poprzeczka, a także pojawiły się nowe przetłoczenia na linii bocznej pojazdu. Zmodernizowany model trafił do sprzedaży jesienią 2019 roku. Przypisy Linki zewnętrzne Model A4 na oficjalnej stronie producenta A4 Kabriolety Kombi Samochody klasy średniej Samochody przednionapędowe Samochody z napędem AWD Sedany Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

4378

https://pl.wikipedia.org/wiki/Olsztyn

Olsztyn

Olsztyn (, ) – miasto na prawach powiatu, stolica województwa warmińsko-mazurskiego, siedziba władz ziemskiego powiatu olsztyńskiego, kurii archidiecezji warmińskiej i greckokatolickiej eparchii olsztyńsko-gdańskiej. Główny ośrodek gospodarczy, edukacyjny i kulturowy, siedziba władz i instytucji regionu, a także węzeł kolejowy i drogowy. Miasto centralne aglomeracji olsztyńskiej. Największe miasto na Warmii. Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r., miasto było zamieszkiwane przez 170 622 osoby. Położenie Olsztyn położony jest w środkowej części województwa warmińsko-mazurskiego nad rzeką Łyną, w granicach Pojezierza Olsztyńskiego, które wchodzi w skład makroregionu Pojezierza Mazurskiego i jest podprowincją Pojezierzy Wschodniobałtyckich. Od południowej strony miasto sąsiaduje z Puszczą Napiwodzko-Ramucką. Pod względem historycznym Olsztyn leży na Warmii, w zachodniej części dawnego pruskiego terytorium plemiennego Galindii. Miasto sąsiaduje z gminami: Dywity, Barczewo, Purda, Stawiguda, Gietrzwałd oraz Jonkowo. Jedynym powiatem, z którym graniczy Olsztyn, jest powiat olsztyński (ziemski). Olsztyn leży 87 km od granicy z Rosją, 131 km od Królewca i 408 km od stolicy Litwy – Wilna. Według Google Maps odległości drogowe do stolic sąsiednich województw wynoszą: Olsztyn – Białystok – 241 km, Olsztyn – Bydgoszcz – 208 km, Olsztyn – Gdańsk – 169 km, Olsztyn – Toruń – 172 km, Olsztyn – Warszawa – 212 km. Podział administracyjny Olsztyn podzielony jest na 23 osiedla – jednostki pomocnicze gminy. Stanowią one najniższy, pomocniczy, szczebel samorządu miejskiego. Do zakresu ich działania należą sprawy publiczne o zasięgu lokalnym. Legenda W Olsztynie funkcjonuje również co najmniej kilkanaście mniejszych osiedli, nieposiadających rad osiedli. Nie stanowią one oficjalnego podziału administracyjnego, ale zostały wyodrębnione (np. ze względu na swoje położenie) i posiadają nazwy powszechnie używane przez mieszkańców. Jest to 17 osiedli bez rad osiedli: Jakubowo, Karolin, Kolonia Jaroty, Kortowo II, Łupstych, Mleczna, Niedźwiedź, Piękna Góra, Podlesie, Pozorty, Skarbówka Poszmanówka, Słoneczny Stok, Stare Kieźliny, Stare Miasto, Stare Zalbki, Stary Dwór, Track, Zacisze, Tęczowy Las. Zmiana granic miasta Pierwsza powojenna zmiana granicy Olsztyna odbyła się w 1965 r. na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1965 r. Rozporządzenie zawiera m.in. szczegółowy opis przebiegu granicy. Kolejna zmian granicy odbyła się w 1977 r. na podstawie Rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 6 lipca 1977 r. Szczegółowy opis przebiegu granicy znajduje się w Zarządzeniu Nr 31 Wojewody Olsztyńskiego z dnia 13 września 1977 r. W ramach zmiany włączono do miasta obszar o powierzchni 16,48 km² (1648 ha) gruntu. Kolejna zmiana granicy odbyła się w 1987 r. na podstawie Uchwały Nr XXII/147/87 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie 9 października 1987 r. Szczegółowy opis przebiegu granicy znajduje się w Zarządzeniu Nr 55 Wojewody Olsztyńskiego z dnia 14 listopada 1987 r. W ramach zmiany włączono do miasta obszar o powierzchni 12,96 km² (1295,57 ha) gruntu. Obecna granica miasta funkcjonuje od 1 stycznia 1988 r. i obejmuje obszar o powierzchni 88,33 km². Polityka i administracja Miasto jest członkiem Federacji Miast Kopernikowskich oraz Nowej Hanzy. Mieszkańcy Olsztyna wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 35, senatora z okręgu nr 86, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 3. Rada miasta W dawnym Olsztynie rada miejska organizowała życie w mieście m.in. poprzez ustanawianie przepisów porządkowych zwanych wilkierzami. Pierwszy wilkierz olsztyński datowany jest na 1568. Samorząd Olsztyna kontrolowała kapituła, a właściwie jej przedstawiciel kanonik administrator komornictwa olsztyńskiego. Jego rezydencją był zamek. Po rozbiorach, w ramach wielkich reform państwa pruskiego w latach 1806–1807, wprowadzono w życie nową ordynację miejską. Władza ustawodawcza należała do rady miejskiej, wybieranej przez obywateli w bezpośrednim głosowaniu. W Olsztynie wybierano wówczas 24 członków rady. Władza wykonawcza należała do magistratu, wybieranego przez radę miejską, a zatwierdzanego przez rejencyjną władzę państwową. Obecnie Rada Miasta Olsztyna jest organem stanowiącym i kontrolnym Miasta, w skład którego wchodzi 25 członków, wybieranych na 4-letnią kadencję. Burmistrzowie i prezydenci miasta Prezydent Miasta Olsztyn jest organem wykonawczym gminy, wybieranym na 4-letnią kadencję w wyborach bezpośrednich. Obecnym prezydentem Olsztyna jest Piotr Grzymowicz, zaprzysiężony na tym stanowisku 9 marca 2009. Został on wybrany w przedterminowych wyborach prezydenta miasta, zarządzonych w wyniku odwołania poprzedniego prezydenta Czesława Małkowskiego w referendum gminnym. Uzyskiwał następnie reelekcję w 2010, 2014 i 2018. Prezydenta Grzymowicza wspomagają wiceprezydenci Ryszard Kuć, Halina Zaborowska-Boruch i Ewa Kaliszuk. Nazwa Niemiecka nazwa dosłownie oznacza „kamień nad Łyną, łyński kamień”, a w przenośni „zamek nad Łyną”. Została użyta w przywileju lokacyjnym miasta z 1353 roku. Pochodzi ona od nazwy rzeki Łyna, która po niemiecku brzmiała , lecz pochodziła od staropruskiej nazwy (1251, 1308 r.) lub wcześniejszej nazwy Alina oznaczającej „łanię”. Końcówka (dosł. ‘kamień’) często była używana jako poetyckie lub symboliczne określenie zamku lub twierdzy. Bardziej dosłowna nazwa w momencie zakładania Olsztyna była już zajęta przez zbudowany wcześniej zamek nad dolną Łyną, późniejsze miasto Alembork. Polska nazwa Olsztyn jest spolszczeniem pierwotnej nazwy niemieckiej i była używana już w średniowieczu, prawdopodobnie przez podobieństwo do Olsztyna koło Częstochowy. Już w XV wieku Jan Długosz notuje polskie odpowiedniki nazwy – Holsten i Olsten. Pod koniec XV wieku występują formy Olsthin i Olstin, a od XVII wieku w dokumentach powszechna staje się nazwa Olsztyn. Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835 roku, którego autorem jest J.E. Muller notuje obecnie używaną, polską nazwę miejscowości Olsztyn oraz niemiecką . Historia Prehistoria Najstarsze ślady obecności człowieka na terenie obecnego Olsztyna prawdopodobnie pochodzą ze środkowej epoki kamiennej, gdy docierała tam ludność łowiecka. W epoce neolitycznej (młodsza epoka kamienna) pojawiły się narzędzia rolnicze związane z uprawą roli, znajdowane min. nad jez. Ukiel i w Barkwedzie, a ślady najbliższej osady neolitycznej zachowały się w Jarotach. W okresie tym nad górną Łynę dotarła ludność kultury amfor kulistych, a następnie kultury ceramiki sznurowej. Najstarsza znana osada z terenu Olsztyna pochodzi z epoki brązu (okres IV – VI, ok. 1100–400 p.n.e.). Została odkryta w 1933 w zakolu Łyny, w okolicy zwanej Hermenau, przy budowie osiedla domków przy obecnej ul. Grabowskiego (niem. ), naprzeciw Szpitala Miejskiego. Stanowisko zostało zbadane archeologicznie przez Leonharda Fromma. Badania wykazały, że grodzisko znajdowało się na wzniesieniu otoczonym z trzech stron wodą i było ogrodzone podwójną palisadą. Jej twórcami była ludność kultury łużyckiej, znanej z osady obronnej w Biskupinie, zwykle utożsamiana z ludami iliryjskimi. Z tej samej epoki pochodzą ślady osadnictwa odkryte nad jeziorem Długim, w Lesie Miejskim, Dajtkach, Pozortach i Brzezinach. W epoce brązu Warmia i Mazury znajdują się również w obszarze oddziaływania kultury kurhanów zachodniobałtyjskich utożsamianej już z Prabałtami. Kilka takich kurhanów znajdowało się w okolicach Olsztyna. Ostatnie wieki przed naszą erą (III – I w. p.n.e.) to wczesna epoka żelaza. W tym okresie funkcjonują na terenie Olsztyna pojedyncze osady, min. w Jarotach, Brzezinach, Pozortach, a także w Kortowie, Dajtkach i Likusach. W latach 30. XX wieku roku odkryto w Redykajnach kurhan z 30 urnami, a w Pozortach (na wyspie jez. Płociduga) i okolicach ul. Jagiellończyka (przy osuszaniu jez. Fajferek) osady obronne z tej epoki. Również na wzniesieniu nad Łyną, tzw. Wzgórzu Hindenburga, podczas budowy osiedla wojskowego przy obecnej ul. Kasprowicza na Zatorzu, zostało odkryte kolejne osiedle z epoki żelaza. Źródła historyczne z okresu „rzymskiego” zawierają wzmianki o ludach, które zamieszkiwały dzisiejszą Warmię i Mazury. Tacyt wspomina, że ziemie na wschód od Wisły zamieszkiwali Estowie (Aestii), którzy byli zapewne Bałtami. Piszący z II wieku Klaudiusz Ptolemeusz obok Gytones (Gotów) wymienia tam lud Galindai, który mógł być przodkiem późniejszych Galindów. Na terenie Olsztyna odnaleziono również zabytki kultury przeworskiej (wandalskiej), co dowodzi, że docierali tam również germańscy Wandalowie, którzy wówczas zasiedlali ziemie polskie. W I wieku n.e. tereny po obu stronach ujścia Wisły na kilka stuleci opanowali wschodniogermańscy Goci, którzy przybyli na południowe wybrzeża bałtyckie ze Skandynawii. Goci stworzyli prężną kulturę wielbarską (gocko-gepidzką), która z czasem objęła również ziemie nad górną Łyną. Nastąpił wówczas znaczny wzrost liczby ludności, rozwój rolnictwa i handlu. Na terenie Olsztyna odkryto liczne ślady obecności kultury wielbarskiej, w tym kilka osad i duże cmentarzyska z tego okresu (min. w Kortowie). Pozostałością po obecności Gotów mogą być również nazwy miejscowe w ziemi Gudikus (min. Godki, niem. i Gutkowo, niem. ), a także liczne wpływy w językach bałtyjskich. W III wieku n.e. Goci zaczęli stopniowo opuszczać siedziby nad dolną Wisłą i przenosili się na południe. Na stepach nadczarnomorskich stworzyli oni wraz z irańskimi Sarmatami silne państwo (kultura czerniachowska), które przeżyło największy rozkwit za panowania Hermanaryka (zm. ok. 375), osiągając wówczas zasięg od Morza Czarnego do Bałtyku. Po najeździe Hunów państwo Gotów rozpadło się, a oni sami rozeszli się i podzielili na kilka odłamów (Ostrogoci, Wizygoci, Gepidowie, Herulowie). Tereny wokół Olsztyna opuszczone przez Gotów w V wieku pozostały przez kilkadziesiąt lat opustoszałe. Jednak w pierwszej ćwierci VI wieku w okolice Olsztyna przybył lud, który pozostawił po sobie zaawansowaną kulturę znaną jako grupa olsztyńska. Kultura znana jest przede wszystkim z bogato wyposażonych cmentarzysk w Kielarach, ok. 9 km na południe od Olsztyna, i Tumianach koło Barczewa, a także szeregu mniejszych stanowisk, min. w Olsztynie i Bartążku. Z czasem kultura olsztyńska rozciągnęła się na wschód, na tereny wcześniejszej kultury bogaczewskiej (galindzkiej). Zanikła z końcem VII wieku lub początkiem VIII wieku. Kultura grupy olsztyńskiej cechowała się silnymi związkami z innymi kulturami germańskimi tamtego okresu, min. krymskich Gotów i Sasów. Jest ona określana jako „ostatnia grupa kulturowa o tradycjach germańskich w Europie Środkowej”. Według najszerzej przyjętej opinii, ludność kultury olsztyńskiej utożsamia się z germańskimi Herulami. Zgodnie z przekazem historycznym Prokopiusza z Cezarei, Herulowie migrowali razem z Gotami, lecz około 512 roku część z nich postanowiła powrócić z południa Europy do swojej ojczyzny. Grupa ludności herulskiej „pod wodzą wielu ludzi królewskiej krwi” wywędrowała wówczas na północ, by poprzez opustoszałe wówczas ziemie polskie dotrzeć na tereny zamieszkane wcześniej przez Gotów. Olsztyńscy „Herulowie” najprawdopodobniej nadal utrzymywali kontakty handlowe ze swoimi gockimi pobratymcami z południowej Europy. Po ustąpieniu bogatej kultury olsztyńskiej, następuje regres i przerwa kulturowa, a następnie powolne kształtowanie się plemion pruskich. Pozostałością po tym niespokojnym okresie są liczne grodziska obronne na terenie Warmii i Mazur, min. w Kielarach, Barczewku, nad jez. Ukiel i w Tracku. Prace archeologiczne odsłoniły również w olsztyńskim Lesie Miejskim nad Łyną grodzisko obronne na półwyspie (stanowisko archeologiczne nr LXXIX, znane w legendach jako Zaklęty Zamek) oraz przyległą do niego osadę (stanowisko archeologiczne nr CIV, umownie określane jako osada Sędyty lub Sundythen), które funkcjonowały między VIII a XI wiekiem. Odkrycia archeologów potwierdziły handlowy charakter osady, czego dowodem są min. arabskie dirhemy z VIII wieku. Możliwe, że osada służyła wikingom z Truso do penetrowania pruskiego interioru i prowadzenia wymiany handlowej z Prusami. Z czasem jednak nastąpiło wyludnienie ziemi zamieszkanej przez pruskich Galindów i aż do podboju krzyżackiego okolice Olsztyna pozostawały niemal niezamieszkane. Osadnictwo w południowej Warmii W XIII wieku terytorium późniejszego Olsztyna znajdowało się w krainie Galindia zajmującej południowy region Prus. Nad górną Łyną kilka lauksów (pól) tworzyło tam ziemię zwaną Bertingen (rejon późniejszego Olsztyna i wsi na południe od miasta), która wchodziła w obręb obszaru plemienia Galindów. Nazwa tego terytorium zapewne pochodzi od bartnictwa. Ziemia Bertingen od wschodu sąsiadowała z również galindzką ziemią Gunlauken (obszar nad jeziorem Wadąg i Pisą Warmińską), a od północy i zachodu graniczyła z należącą już do Pomezanii ziemią Gudikus (rejony wsi Godki, Jonkowo, Wołowno i Gietrzwałd). Od południa otulały ją gęste lasy Wielkiej Puszczy, zwanej Wildnis lub Puszczą Galindzką, która ciągnęła się aż do Narwi i Jaćwieży. Od roku 1230 do 1283 zakon krzyżacki dokonał podboju całości ziem Prusów i Jaćwingów, jednak pod koniec XIII wieku Galindia była już niemal całkowicie wyludnioną krainą. Nie jest pewne, jakie były tego przyczyny i kiedy to nastąpiło. Historycy uważają, że przyczyną mogły być najazdy jaćwieskie, litewskie i polskie lub ekspansja zakonu. Przypuszczalnie jednak plemię Galindów wyginęło jeszcze przed przybyciem do Prus Krzyżaków. Nowe osadnictwo w wyludnionych południowych Prusach było utrudnione przez częste najazdy Litwinów. W roku 1243 biskup warmiński otrzymał na swoje utrzymanie 1/3 terytorium z zajętych w przyszłości ziem swojej diecezji. W ten sposób powstała Warmia, która swą nazwę wzięła od pruskiego terytorium plemiennego położonego nad Zalewem Wiślanym. W 1260 biskup powołał przy katedrze kapitułę, która miała otrzymać trzecią część Warmii. W roku 1274 wyznaczono wstępne granice przyszłej Warmii. W miarę podboju Prus i zajmowania pruskiego interioru, rozszerzało się również osadnictwo warmińskie posuwając się od Zalewu Wiślanego w kierunku południowym, zajmując ziemie na wschód od rzeki Pasłęki. Zakładaniem nowych miast i wsi zajmował się warmiński wójt krajowy. W latach 20. XIV wieku kolonizacja warmińska dotarła do północnych granic Galindii. W roku 1325 wójt Fryderyk von Liebenzell założył w ziemi Gunlauken pierwszą strażnicę o nazwie (dziś Barczewko). W roku 1334 kolejny warmiński wójt krajowy Henryk von Luter założył na terenie ziemi Bertingen drugą drewniano-ziemną strażnicę, która miała chronić osadników przed najazdami litewskimi. Zameczek ten znajdował się prawdopodobnie między obecnymi wsiami Bartążek i Bartąg lub według innej hipotezy na terenie pobliskiego majątku Kielary. Decyzja ta umożliwiała wójtowi krajowemu sprawniejsze sprowadzanie osadników oraz lokacje nowych wsi i majątków. Pierwszą osadą, założoną już w 1335 roku, był majątek rycerski Bartążek, lokowany tuż przy zameczku. Następnie powstały wsie Wadąg, Pistki, Brąswałd i Dywity (1337) oraz Jaroty (1342). Kolejny wójt warmiński Bruno von Luter założył wsie Warkały, Jonkowo, Bartąg i Tomaszkowo (1345) a także Wołowno (1346). Wsie czynszowe miały stanowić zaplecze gospodarcze dla przyszłego miasta oraz przynosić dochód kapitule. Osadnikami byli zwykle Prusowie z północnej Warmii lub przybysze z Niemiec. Założenie miasta Prawdopodobnie około 1345 roku wójt warmiński Henryk von Luter rozpoczął budowę nowego murowanego zamku, który zlokalizowano w zupełnie nowym miejscu, około 9 km na północ od starej strażnicy. Zamek powstał w dogodnym pod względem obronnym zakolu Łyny, w północnej części ziemi Bertingen, przy jej granicy z ziemią Gudikus, więc w samym środku nowego komornictwa olsztyńskiego. W pobliżu nowego zamku rozpoczęto również poszukiwania miejsca pod nowe miasto. Krótko potem, w roku 1346 lub 1347, ustalono dokładnie granice południowej Warmii i podzielono jej terytorium między kapitułę warmińską (komornictwo olsztyńskie) a biskupa warmińskiego (komornictwo barczewskie). Ziemie Bertingen i Gudikus utworzyły komornictwo olsztyńskie należące do fromborskiej kapituły a ziemia Gunlauken komornictwo barczewskie podległe biskupowi. Po przejęciu pod swoją administrację ziem komornictwa olsztyńskiego, kapituła powierzyła nadzór nad nim komornikowi Sanglade oraz kontynuowała budowę nowego zamku i poszukiwania miejsca pod założenie miasta. Po pokonaniu sił litewskich w bitwie nad Strawą na początku 1348 roku, otwarły się większe możliwości bezpiecznego zagospodarowania ziem południowej Warmii. W maju 1348 roku odbyła się narada w zameczku w Bertingen, w której wzięli udział trzej najwyżsi dostojnicy kapituły: prepozyt Hartmut z Krzyżborka (Hartmut Kreuzburg), dziekan Jan Franck (Johannes von Meissen, późniejszy biskup warmiński) oraz kustosz Jan Stryprock (Johannes Stryprock, późniejszy kolejny biskup), a towarzyszyli im również pleban Bartąga Ditmar, tłumacz Mikołaj i komornik Sanglade. Dostojnicy wystawili wówczas dokumenty lokacyjne dla kolejnych wsi: Linowo, Gągławki, Gronity i Cegłowo oraz przekazali majątek między jeziorami Ukiel i Kortowskie Prusowi o imieniu Jomen (założycielowi wsi Jaroty). Na naradzie tej podjęli również decyzję o wyznaczeniu granic nowego miasta w pobliżu budowanego murowanego zamku nad Łyną oraz szczegóły związane z dalszą kolonizacją komornictwa. Na nowe miasto wyznaczono teren na południe od zamku, w zakolu Łyny, która na więcej niż połowie obwodu zapewniała miastu naturalną ochronę. Dodatkową obronność miały mu zapewnić otaczające go jeziora: Długie, Ukiel (Krzywe), Kortowskie i Fajferek oraz tereny bagniste i lasy. Budowa miasta rozpoczęła się jeszcze w tym samym roku, o czym świadczy dokument lokacyjny wystawiony dla wsi Kieźliny dnia 31 grudnia 1348 roku, który wspomina, iż wieś leży w pobliżu „nowego miasta” (nova civitas), jeszcze wówczas bez nazwy. Miasto powstawało na surowym korzeniu, czyli wcześniej nie znajdowała się tam żadna osada. Na zasadźcę miasta kapituła wyznaczyła niemieckiego osadnika z północnej Warmii Jana z Łajs (Johannes von Leysen), późniejszego pierwszego sołtysa Olsztyna. 31 października 1353 kapituła warmińska we Fromborku, w imieniu której występowali prepozyt Hartmut z Krzyżborka, dziekan Hermann (który zastąpił na tym stanowisku Jana Francka wybranego w 1350 roku biskupem warmińskim), kustosz Jan Stryprock oraz kantor Tylo, nadała miastu przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim oraz nazwę Allenstein (dosł. kamień nad Łyną), która była synonimem „zamku nad Łyną”. Dziedzicznym sołtysem ustanowiono Jana z Łajs. Miasto otrzymało łącznie 178 łanów gruntu (2990,4 ha) w tym rozległy las miejski oraz znajdującą się przy nim wieś miejską Sędyty. Miasto kapitulne w czasach Warmii Dogodne położenie miasta oraz duży murowany zamek obronny ze stałą załogą zapewniały nowemu miastu bezpieczne warunki rozwoju. Oprócz kilkunastu wsi czynszowych, które przyczyniały się do wzrostu gospodarczego, w pobliżu Olsztyna istniały również majątki rycerskie (min. Bartążek, Gągławki, Kielary, Majdy, Różnowo), które zapewniały zbrojnych obrońców. Już w roku 1354 Litwini pod wodzą Kiejstuta i Olgierda zdobyli i zniszczyli zamek w Barczewku (pierwszą siedzibę komornictwa barczewskiego) wybijając całą jego załogę oraz pustosząc ziemię Gunlauken. Olsztyn pozostał jedynym obronnym miejscem na południowej Warmii. Dnia 21 stycznia 1356 – jak opisuje Kronika Wiganda – „potężne wojsko” pod wodzą Kiejstuta, Olgierda i Patryka z Grodna najechało i złupiło komornictwo olsztyńskie (terra Allensteyn). Litwini bezskutecznie próbowali zdobyć miasto i zamek w Olsztynie. Spalili i wymordowali wówczas 17 podolsztyńskich wsi i udali się w kierunku Dobrego Miasta. Ponieważ najazdy litewskie powtarzały się często aż do końca XIV wieku, miasto było dalej umacniane, a na zamku zlokalizowano magazyny żywności. Szybki rozwój młodego miasta skłonił kapitułę do wydania drugiego przywileju z 4 maja 1378 r. Powiększono obszar Olsztyna w kierunku wschodnim (o „nowe miasto”) i nadano dodatkowy „las miejski” nad jezioro Kielarskim z leśniczówką Binduga (niem Wienduga). Wówczas powstała najstarsza Brama Górna, której pozostałości odsłonili archeolodzy. Olsztyn stał się wówczas trzecim – po Braniewie i Ornecie – największym miastem na Warmii. Władzę zwierzchnią nad miastem i nad całym komornictwem sprawowała bezpośrednio kapituła warmińska we Fromborku. Siostrzanym miastem Olsztyna w północnej Warmii był Melzak (dziś Pieniężno), który również należał do kapituły. Oba miasta ze sobą współpracowały gospodarczo i wspierały się militarnie. Kapituła warmińska posiadała wyższe uprawnienia sądownicze, a władzę sprawowała poprzez swojego wójta oraz administratora dóbr, którym był jeden z kanoników. Od swojego założenia miasto w imieniu kapituły zarządzane było przez dziedzicznego sołtysa (Jana z Łajs i jego następców), w którego gestii znajdowało się też niższe sądownictwo. Źródłem utrzymania sołtysa była wieś Różnowo i część dochodów z czynszów miejskich. Co najmniej od XV wieku istniała już rada miejska (pierwsza wzmianka pochodzi z 1404 roku), jednak nie miała ona pełnej samodzielności. Na początku roku 1500 rada miejska Olsztyna wykupiła dziedziczny urząd sołtysa i od tamtej pory mogła wybierać burmistrza. Dnia 22 lutego 1500 roku administrator kapitulny zatwierdził na to stanowisko Piotra Rotenburga. Rada uzyskała też wówczas niższe prawa sądownicze. W związku usamorządowieniem miasta krótko po roku 1500 na Rynku, na miejscu ław i bud handlowych, wybudowano późnogotycki ratusz miejski. Być może wówczas powstał stojący naprzeciw ratusza Dom Burmistrza (Rynek nr 11) z gotyckimi ostrołukami, wspomniany już w roku 1507. Był to pierwszy murowany dom mieszkalny w mieście, a może i w całych Prusach. Miasto posługiwało się dwoma pieczęciami: mniejszą, która była tożsama z pieczęcią komornictwa olsztyńskiego i zawierała herb kapituły – półkrzyż i bramę z trzema wieżami – oraz większą, która zawierała postać św. Jakuba patrona kościoła parafialnego. Duży obszar komornictwa, sąsiedztwo kilkunastu wsi czynszowych, dobre położenie na szlaku handlowym oraz zapewnienie bezpieczeństwa przyczyniły się do szybkiego rozwoju gospodarczego Olsztyna. Miasto i zamek połączono murami i otoczono szeroką fosą, połączoną z rzeką. Wyznaczono rynek oraz podzielono miasto na kwartały i parcele. Obywatele Olsztyna mogli korzystać z dwóch lasów miejskich, przywileju połowu ryb w jeziorach i młynów nad rzeką Łyną. Kapituła dbała również o spławność rzeki. W 1521 roku rada miasta założyła Wieś Miejską (, dzisiejsze Ostrzeszewo), drugą po Sędytach wieś należącą do Olsztyna. W drugiej połowie XIV wieku (lata 1370–1380) wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, który jest przykładem gotyku ceglanego (ostatecznie ukończono go w 1569 przez dobudowanie wieży). Do dziś przetrwała wytyczona w XIV wieku sieć ulic i część murów obronnych, a wiele istniejących dziś na obszarze Starego Miasta domów wspiera się o średniowieczne fundamenty. Aż do połowy XIX wieku teren Olsztyna nie wychodził poza obszar wyznaczony w XIV wieku. Wojny polsko-krzyżackie W czasach przynależności Warmii do państwa zakonu krzyżackiego, była ona wbudowana w krzyżacki system obronny. Zakon krzyżacki zobowiązany był zapewniać mieszkańcom Warmii bezpieczeństwo, a biskup i kapituła ponosili część odpowiedzialności w przypadku prowadzonych przez Zakon wojen obronnych w Prusach, utrzymując zamki i zapewniając zbrojnych ze swojego terytorium. Wielka wojna (1409-1411) W czasie wielkiej wojny polsko-krzyżackiej w 1410 roku Olsztyn wystawił chorągiew (wraz z Pieniężnem, była więc to chorągiew całej kapituły warmińskiej). Walczyła ona po stronie krzyżackiej w bitwie pod Grunwaldem jako jedna z trzech chorągwi warmińskich. Zdobytą wówczas czarno-biało-czerwoną banderę olsztyńską przedstawił z opisem Jan Długosz w dziele Banderia Prutenorum. Liczącą ok. 200-500 zbrojnych chorągiew stanowili głównie ziemianie z majątków rycerskich, w tym sołtys olsztyński (lub jego synowie) i tzw. wolni, być może też reprezentacja mieszczan i oddział najemników. Na czele chorągwi stał wójt kapituły. Krótko po klęsce grunwaldzkiej, 18 lipca, gdy król Władysław Jagiełło i główne siły polsko-litewskie znajdowały się w Olsztynku, część oddziałów dotarła do Olsztyna. Mieszczanie i kapituła poddali miasto. Kilka dni później, jak podaje Kronika konfliktu, „w sam dzień Marii Magdaleny [22 lipca] poddał się królowi bardzo zacny zamek, mianowicie Olsztyn”. Przebywający wówczas w Morągu król Jagiełło przekazał zamek księciu mazowieckiemu Januszowi I, który obsadził go polską załogą. W czasie oblężenia Malborka, biskup warmiński Henryk Vogelsang 27 lipca złożył hołd królowi Władysławowi Jagielle w imieniu swoim i kapituły, oddając Warmię pod władzę króla polskiego. Po odstąpieniu Polaków spod Malborka miasta i zamki wracały pod władzę zakonu. Polska załoga opuściła zamek olsztyński pod koniec września. Kończący wojnę pokój toruński z 1411 roku zwracał Zakonowi zdobyte w Prusach ziemie, miasta i zamki oraz zwalniał jego poddanych ze złożonej w czasie wojny przysięgi na wierność królowi polskiemu. Biskup warmiński, kapituła i stany pruskie – w tym miasta – porozumiały się z nowym wielkim mistrzem i uzyskały gwarancje bezpieczeństwa oraz dodatkowe swobody w obrębie państwa krzyżackiego. Wojna głodowa (1414) W sierpniu 1414 roku, w trakcie kolejnej tzw. wojny głodowej, Olsztyn znalazł się na trasie przemarszu wielkiej 40-tysięcznej armii polsko-litewskiej. Jak pisał Jan Długosz, „chociaż zamek stawiał jakiś czas opór królowi, to jednak dzięki potędze wojska został zdobyty, a miasto oddano na łup wojsku”. Według źródeł krzyżackich, zamek został wydany dzięki zdradzie jednego z rycerzy, niejakiego Filipa (prawdopodobnie chodzi o Filipa von Wildenau). Miasto zostało 8 sierpnia doszczętnie spalone przez oddziały polsko-litewskie, podobnie jak wszystkie podolsztyńskie wsie, gospodarstwa, majątki i młyny oraz dwa kościoły parafialne. Pozostałe kościoły zostały splądrowane. Śmierć poniosło 535 osób w komornictwie olsztyńskim. Z tego okresu pochodzą znaleziska archeologiczne, min. odkryty w 1951 r. przy Rynku skarb ponad 600 monet krzyżackich oraz 23 monety znalezione przy ul. Lelewela w 2006 r. Główne siły Jagiełły i Witolda przez pięć dni stacjonowały pod Olsztynem, prawdopodobnie koło Dorotowa, korzystając z młynów na Łynie, by uzupełnić żywność. Zamek został powierzony pod zarząd rycerzowi Dziersławowi z Włostowic, a armia powędrowała na północ, plądrując i niszcząc miasta i wsie warmińskie. Na Warmii zginęło wówczas niemal 1400 osób. Straty komornictwa olsztyńskiego oszacowano na kwotę 90.625 marek, a straty całej Warmii na 5,5 miliona marek. Zamek olsztyński został odbity we wrześniu przez oddział krzyżacki pod dowództwem komtura pokarmińskiego Helfricha von Drahe. W końcu głód i choroby oraz rozpoczęcie soboru w Konstancji skłoniły Jagiełłę w październiku do wycofania się z Prus. Konflikty z lat 1409-1422 zakończył dopiero pokój mełneński, który wyznaczył na setki lat granice polsko-litewsko-krzyżackie, a także zapewniał podmiotowość stanom pruskim. Wojna trzynastoletnia (1454–1466) 5 maja 1440 roku Olsztyn za zgodą kapituły przystąpił do Związku Pruskiego – konfederacji stanów (szlachty i miast) pruskich, którego działalność z czasem skierowała się przeciw zakonowi krzyżackiemu. Po wybuchu antykrzyżackiego powstania i rozpoczęciu wojny trzynastoletniej mieszczanie olsztyńscy pod wodzą warmińskiego rycerza Baltazara ze Skajbot (Balthasar Skayboth) w lutym 1454 roku zmusili administratora dóbr kapituły do przekazania zamku przedstawicielom Związku. Jednak po klęsce wojsk polskich pod Chojnicami Krzyżacy zażądali od Baltazara i kapituły oddania zamku. W lipcu następnego roku miasto znalazło się rękach zaciężnych krzyżackich pod dowództwem Jerzego von Schliebena, który w grudniu też opanował zamek. W 1459 roku miasto uległo pożarowi. W styczniu 1561 roku Schlieben zwrócił kapitule władzę nad zamkiem i miastem, jednak wcześniej splądrował miasto i pozostawił w nim oddział krzyżacki. W 1463 roku miasto zajęły polskie oddziały, które jednak nie zdobyły zamku. Miasto ponownie zostało spalone. Jednak już 4 listopada 1464 roku biskup warmiński Paweł Legendorf poddał Warmię królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, a w 1466 roku wypowiedział wojnę zakonowi. Na mocy traktatu pokojowego zawartego w 19 października 1466 w Toruniu, Warmia przeszła pod zwierzchnictwo Polski. Aż do roku 1772 Olsztyn znajdował się wraz z całą Warmią się w granicach Prus Królewskich Korony Królestwa Polskiego. Nadal jednak był pod władzą zwierzchnią kapituły warmińskiej i obowiązywało w nim prawo chełmińskie. W granicach polskich Prus Królewskich Wraz z końcem wojny trzynastoletniej nastąpił dla miasta okres spokoju i prosperity. Następna tzw. wojna popia dokonała na Warmii zniszczeń, lecz ominęła sam Olsztyn. Polskie oddziały Jana Białego starły się latem 1478 z oddziałami krzyżackimi pod Starym Dworem (dziś część osiedla Kortowo) i zniszczyły okoliczne wsie, jednak nie oblegały miasta ani zamku. Miasto odbudowało się po zniszczeniach. Pod koniec XV i na początku XVI wieku mieszczanie olsztyńscy zastąpili nadwerężone kamienne obwarowania miejskie ceglanymi murami obronnymi znacznie je podwyższając i łącząc je z murami zamku. Wówczas zbudowano też obecną Wysoką Bramę oraz prawdopodobnie Stary Ratusz i Dom Burmistrza. Ostatnia wojna polsko-krzyżacka (1519–1521) również spustoszyła Warmię, lecz miasto i zamek dzięki wcześniejszej przebudowie fortyfikacji pozostały bezpieczne. Ówczesnym administratorem dóbr kapituły warmińskiej był kanonik fromborski – Mikołaj Kopernik. W roku 1521 kierował on olsztyńskim zamkiem przed spodziewanym atakiem wojsk krzyżackich Albrechta Hohenzollerna. Atak na zamek jednak nie nastąpił, jedynie niewielki oddział krzyżacki z Dobrego Miasta bezskutecznie próbował pokonać mur miejski. Ponadto Kopernik podjął akcję zasiedlania spustoszonych przez wojny wsi komornictwa olsztyńskiego. Pozostałością po tej akcji jest rękopis Kopernika Lokacje łanów opuszczonych, z którego wynika, że część sprowadzonych kolonistów nosiła polskie imiona (według szacunków około 40% z wymienionych). Prawdopodobnie byli to zaproszeni przez niego Mazowszanie (Mazurzy) lub potomkowie Polaków żyjących już wcześniej Prusach sprowadzeni w ramach kolonizacji wewnętrznej. Dali oni początek polskiemu charakterowi południowej Warmii i późniejszym Warmiakom. Na olsztyńskim zamku, gdzie znajdowało się mieszkanie administratora, Mikołaj Kopernik prowadził również obserwacje astronomiczne, czego pozostałością jest fragment oryginalnej tablicy astronomicznej Kopernika, którą można obejrzeć w zamkowym krużganku. Kolejny wiek to rozkwit miasta, korzystnie położonego na ruchliwym szlaku Królewiec – Warszawa. Mieszkańcy utrzymywali się z handlu i rzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską a portami Bałtyku. Rozwój został powstrzymany przez wojny północne w XVII i XVIII wieku, a wielka epidemia dżumy lat 1709–1712 wyludniła miasteczko niemal całkowicie. Wtedy też przestała istnieć wieś miejska Sędyty, położona przy ujściu rzeki Wadąg do Łyny. Dzięki wsparciu kapituły Olsztyn w ciągu XVIII wieku zdołał poprawić swe położenie. W państwie pruskim W roku 1772 podczas I rozbioru Polski Warmia została wcielona do Królestwa Prus. Nastąpiła jej sekularyzacja i likwidacja jako organizmu państwowego. Dobra kapituły warmińskiej zostały zsekularyzowane, więc również miasto Olsztyn i zamek olsztyński stały się własnością króla pruskiego. W czasie wojen napoleońskich Olsztyn odegrał znaczną rolę leżąc na linii przemarszu wojsk. Po słynnej bitwie pod Jeną w 1806 roku pokonane Królestwo Prus znalazło się pod panowaniem Napoleona. Francuzi wyzwolili ziemie polskie zaboru pruskiego i już 1 stycznia 1807 wkroczyli do Olsztyna. Francuski generał Gaspard Gardanne zamieszkał na Zamku, podobnie jak przybyły 19 stycznia marszałek Michel Ney, jeden z najwybitniejszych wodzów napoleońskich. Na terenie Prus Wschodnich manewrowała jednak jeszcze wielka armia rosyjska i wierne jej oddziały pruskie. Na początku lutego w okolicach Olsztyna skoncentrowały się duże siły francuskie, które tutaj zamierzały powstrzymać wycofujących się Rosjan. Dnia 3 lutego 1807 roku miało miejsce starcie obu wojsk znane jako bitwa pod Olsztynem (również jako bitwa pod Jonkowem lub pod Barkwedą). W związku z tymi działaniami 3 lutego do Olsztyna pośpiesznie przybył z Warszawy sam Napoleon Bonaparte, który na olsztyńskim Rynku przyjął odprawę wojska i przyjął meldunki, a następnie spożył posiłek na Zamku, gdzie wypytywał księdza i historyka Gerarda Gleya o ślady po Mikołaju Koperniku. Następnie po południu obserwował działania swoich żołnierzy z zachowanej do dziś drewnianej wieży kościoła w Gutkowie. Napoleon zamierzał stoczyć pod Olsztynem decydującą bitwę z Rosjanami. Mimo jednak ucieczki Rosjan, Francuzi wygrali bitwę i kosztem ciężkich walk zdobyli nienaruszone strategiczne mosty na Łynie, m.in. w Barkwedzie, dzięki czemu mogli doścignąć Rosjan i wydać im walną bitwę pod Pruską Iławą kilka dni później. Rządy francuskie w Prusach przyniosły też zmiany prawne i społeczne. Na mocy traktatu w Tylży Prusy częściowo wprowadziły Kodeks Napoleona, co obejmowało też dalszą sekularyzację dóbr kościelnych. Kodeks zakładał też wolność dla osób różnych wyznań. W tym czasie powstała pierwsza w Olsztynie gmina żydowska, która spotykała się w sali przy ul. Staromiejskiej. Efektem tych zmian było również utworzenie w Prusach samorządu terytorialnego, dzięki czemu w 1818 roku powstał powiat olsztyński. Po 1818 zabudowa miejska opuściła mury Starego Miasta. Druga połowa XIX wieku to dynamiczny rozwój pod rządami burmistrza Roberta Zakrzewskiego (Sakrzewskiego), a następnie Oskara Beliana. W 1867 – powstał nowoczesny jak na owe czasy szpital, w latach 1872–1873 przeprowadzono przez Olsztyn magistralę kolejową, łączącą Toruń z Królewcem, w 1877 powstało gimnazjum (obecnie w jego budynku mieści się I Liceum Ogólnokształcące). Liczba mieszkańców w tym okresie wzrosła z 4 tys. w 1846, poprzez 6 tys. w 1875 do 25 tys. w 1895. W 1900 przeszło 35% mieszkańców Olsztyna stanowili Polacy. W tym samym okresie Olsztyn stał się jednym z ośrodków polskiego ruchu narodowego na Warmii. W kwietniu 1886 ukazał się pierwszy numer „Gazety Olsztyńskiej”, polskiego pisma wydawanego bez przerwy do 1939 roku przez rodziny Liszewskich i Pieniężnych. W 1891 powstało Polsko-Katolickie Towarzystwo Ludowe „Zgoda”. Dzięki pomocy działaczy z Wielkopolski i Pomorza polscy Warmiacy w wyborach do sejmu pruskiego zaczęli wysuwać swoich kandydatów. Pod koniec XIX wieku do Olsztyna doprowadzono kolej. Miasto zaczęło rozwijać się w kierunku dworca, położonego wówczas na obrzeżach. W ostatnich latach XIX i na początku XX wieku wzniesiono nowe gmachy publiczne, między innymi nowy ratusz w stylu holenderskiego renesansu, neogotycki kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa i neoromański św. Józefa, siedzibę rejencji i gimnazjum męskie, zbudowano też nowoczesne dzielnice mieszkaniowe. W 1890 położono instalację gazową, a w 1892 zadzwonił pierwszy telefon, sześć lat później doszedł nowoczesny wodociąg i kanalizacja, a w 1907 – elektryczność. Na ulicach pojawiły się tramwaje, a niewiele później otwarto lotnisko. W latach 1893–1900 w Olsztynie mieszkał kompozytor Feliks Nowowiejski, późniejszy twórca melodii Roty do słów Marii Konopnickiej („Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”). Młody Nowowiejski pracował wtedy w 2. pułku grenadierów jako muzyk waltornista i wiolonczelista. Skomponował wówczas szereg utworów, w tym marsz wojskowy Pod sztandarem pokoju, który przyniósł mu uznanie i otworzył drzwi do międzynarodowej kariery. Nowowiejski był również czasowo organistą w kościele parafialnym św. Jakuba. W Olsztynie mieszkał przy obecnej ulicy Pieniężnego 18, co upamiętnia tablica pamiątkowa. W 1914 miasto zostało na krótko zajęte przez wojska rosyjskie, które wycofały się z miasta po klęsce w bitwie pod Tannenbergiem. Po I wojnie światowej o przyszłej przynależności państwowej południowej części Prus Wschodnich zadecydował plebiscyt z 11 lipca 1920. 97,8% głosujących w Olsztynie opowiedziało się za pozostaniem miasta przy Niemczech. 1 stycznia 1923 ukonstytuowała się w Olsztynie 4. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Reprezentowała interesy Polaków z Warmii, Mazur i Powiśla. W latach 1921–1932 na skutek ruchu budowlanego, obszar zwartej zabudowy w Olsztynie wydatnie się rozszerzył. W owych latach zabudowę chaotyczną i nieuporządkowaną poddano znacznym zmianom zgodnie z założeniami urbanistycznymi ustalanymi w pracowniach architektów miejskich. Ruch budowlany wzrósł gwałtownie po 1933. Budowano wtedy tak dużo, że liczby oddawanych corocznie do użytku mieszkań stanowiły rekord w dotychczasowych dziejach Olsztyna. W tym czasie zostały zabudowane ulice w centrum i na Zatorzu m.in.: obecne ulice Kościuszki, Wojska Polskiego, Okrzei, Wyspiańskiego, Głowackiego, czy Emilii Plater. W latach 30. realizowano w Olsztynie koncepcję miasta ogrodu, dlatego wokół miasta powstał krąg osiedli powiązanych ze śródmieściem terenami zielonymi. W 1939 mieszkało w nim ponad 50 tys. osób. Powrót do Polski i współczesność 22 stycznia 1945 Olsztyn zajęła Armia Czerwona. Zajęcie umocnionego miasta było efektem improwizowanej akcji kawaleryjskiego korpusu dowodzonego przez generała Nikołaja Oslikowskiego działającego z rozkazu dowódcy 2 Frontu Białoruskiego marszałka Konstantego Rokossowskiego. Korpus przemierzył 60 kilometrów lasami w zimową zadymkę by całkowicie zaskoczyć oddziały niemieckie, które poddały się bez większych walk. Po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy. 21 marca 1945 o godz. 12:00 Jakub Prawin jako Pełnomocnik Rządu na Okręg Warmińsko-Mazurski przejął administrację Warmii i Mazur. Pozostała w Olsztynie ludność niemieckojęzyczna uległa wysiedleniu, na jej miejsce stopniowo napływali m.in. polscy osadnicy. W 1946 miasto liczyło 23 tys. mieszkańców, a w 1950 – 45 tys. Po 1945 Olsztyn jako stolica województwa znacznie się rozwinął. Przeniesiona została do niego z Fromborka siedziba kurii biskupiej (diecezjalnej, a od 1992 archidiecezjalnej). Zlokalizowano zakłady przemysłu gumowego – Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych (1967), spożywczego, drzewnego, maszynowego, materiałów budowlanych i inne. Pod koniec lat 60. Olsztyn osiągnął 70 tys. mieszkańców. W tym czasie miasto dysponowało podobną liczbą zabudowy, co przed wojną. Na początku lat 70. ludność miasta przekracza liczbę 100 tys. mieszkańców. Szybko postępujący rozwój miasta, stworzył szereg problemów natury gospodarczej i technicznej. Nowe osiedla Olsztyna powstały na wschód i południowy wschód od dawnej, przedwojennej granicy zwartej zabudowy miasta. Spowodowane to było głównie tym, że miasto od północy ogranicza zwarty kompleks lasów, a stronę zachodnią zamykają trzy jeziora: Krzywe, Długie i Kortowskie. Komunikacja utrzymująca łączność centrum z peryferyjnymi dzielnicami absolutnie nie wystarczała. W 1965 zlikwidowano tramwaje, a sześć lat później również trolejbusy, wprowadzając w całym mieście jednolitą komunikację autobusową. 27 maja 1971 roku I sekretarz KC PZPR składa, razem z Mieczysławem Moczarem, wizytę w Olsztyńskich Zakładach Gumowych. Przełom w życiu politycznym oznaczało powstanie NSZZ „Solidarność”. W 1980 roku w mieście wybuchła tzw. „sprawa Wojnowskiego” – był on sekretarzem miejskim PZPR. Miejscowa „Solidarność” zarzuciła mu malwersacje przy budowie domu letniskowego w Pluskach. W jego obronie stanął dziennikarz Tadeusz Samitowski, który wyemitował reportaż broniący Wojnowskiego, w którym m.in. zestawił skromny dom Wojnowskiego z dużo bogatszym domem przywódcy miejskiej „Solidarności”. Sprawa zakończyła się odejściem z funkcji zarówno Wojnowskiego, jak i dziennikarza. W okresie stanu wojennego w mieście czynnie działała opozycja. Po 1989 odtworzony został samorząd terytorialny, wybrano pierwszą demokratyczną radę i zarząd miasta. W 1990 Olsztyn przekroczył 163 tys. mieszkańców. W 1999 z połączenia trzech szkół wyższych powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Obecnie widoczny jest dalszy rozwój miasta – szybka rozbudowa południowych osiedli mieszkaniowych (Jaroty, Pieczewo, Generałów) oraz dzielnicy przemysłowej (m.in. poprzez rozwój fabryki Michelin). Olsztyn jest jednym z niewielu miast posiadających dodatni współczynnik przyrostu naturalnego, jak też dodatnie saldo migracji. Warunki naturalne Ukształtowanie terenu Miasto leży w paśmie moren czołowych ostatniego zlodowacenia. Najwyższy punkt Olsztyna umiejscowiony jest na wysokości 155 m n.p.m., natomiast najniższy na 88 m n.p.m. Klimat Olsztyn leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Jest to typowy klimat pojezierny. Uwarunkowany został głównie przez lokalne elementy środowiska (rzeźba terenu, lasy, jeziora). Klimat lokalny cechują średnie roczne opady, wynoszące ok. 600 mm. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. +7,2 °C z maksimum w lipcu ok. +17,3 °C i minimum w styczniu ok. –3,0 °C. Przeciętnie w ciągu roku opady występują przez ok. 160 dni, liczba dni z przymrozkami wynosi 140, natomiast pokrywa śnieżna zalega średnio przez 83 dni. W ciągu całego roku dominują wiatry południowo-zachodnie i zachodnie. Jesienią i zimą wzrasta udział wiatrów południowych, zaś wiosną i latem północno-zachodnich. Stosunki wodne Przez miasto Olsztyn przepływają 4 rzeki: Łyna, Wadąg, Kortówka i Skanda. W granicach administracyjnych miasta obecnie leży 15 jezior, w tym 13 o powierzchni powyżej 1 ha. Łącznie powierzchnia jezior w Olsztynie wynosi około 720 ha (8,15% powierzchni miasta). Ich rozmieszczenie jest nierównomierne na korzyść części zachodniej, gdzie jeziorność wynosi 40% (w części wschodniej 8%). W przeszłości na obszarze miasta znajdowało się więcej jezior, które po przejęciu przez prywatnych inwestorów w drugiej połowie XIX wieku poddane zostały osuszeniu. W wyniku osuszenia z powierzchni Olsztyna zniknęły liczne stawy oraz jeziora: Motka, Małe Klebarskie, Płocidugi czy Pelnogi (Połnogi) oraz jezioro Fajferek, nad którym w 1845 roku ówczesny Zarząd Miejski otworzył kąpielisko. Obecnie, na obszarze miasta funkcjonuje 5 oficjalnych kąpielisk: Kąpielisko Nr 1 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwen Jeziora Ukiel) Kąpielisko Nr 2 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwen Jeziora Ukiel) Kąpielisko Nr 3 Plaża Miejska w Olsztynie przy ul. Kapitańskiej (akwen Jeziora Ukiel) Kąpielisko Słoneczna Polana w Olsztynie przy ul. Sielskiej 38 (akwen Jeziora Ukiel) Kąpielisko Skanda w Olsztynie przy ul. Plażowej (akwen Jeziora Skanda) Przyroda Olsztyńskie lasy zajmują ponad 1800 ha (21,2% powierzchni miasta). Ponad połowa to zwarty kompleks Lasu Miejskiego (1050 ha), pełniący przede wszystkim funkcje terenów rekreacyjno-wypoczynkowych oraz turystyczno-krajoznawczych. Zieleń miejska zajmuje 560 ha (6,5% powierzchni miasta). Urządzona jest w postaci licznych parków (m.in. Park Kusocińskiego, Park Zamkowy), zieleńców, skwerów oraz trzech ponad stuletnich cmentarzy. Na terenie Olsztyna znajdują się obecnie dwa rezerwaty przyrody roślinności torfowej: Mszar – typ: torfowiskowy, przedmiot ochrony: torfowisko śródleśne porośnięte borem sosnowym, powierzchnia: 4,45 ha, ustanowiony w 1953 r. Redykajny – typ: torfowiskowy, przedmiot ochrony: śródleśne torfowisko w lesie miejskim Olsztyna, powierzchnia: 10,38 ha, ustanowiony w 1948 r. W przeszłości na obecnym terenie miasta znajdował się rezerwat przyrody: Jezioro koło Gutkowa (obszaru jeziora Tyrsko) – przedmiot ochrony: jezioro typu oligotroficznego ze stanowiskiem poryblinu jeziornego, powierzchnia 20,70 ha, ustanowiony w 1957 r. Rezerwat położony był na terenie obecnego osiedla Gutkowo. Obejmował swym zasięgiem obszar jez. Tyrsko (jez. Gutkowskiego). Został on zlikwidowany w 1987 r., a przy brzegu jeziora wzniesiono hotel. Doliny rzek Łyny i Wadąg są objęte Obszarem Chronionego Krajobrazu Doliny Środkowej Łyny” („OChK Doliny Środkowej Łyny”), ich części leżą na terenie Olsztyna. W mieście znajdują się 33 pomniki przyrody ożywionej i 1 nieożywionej. Demografia W 2000 Olsztyn przekroczył liczbę 172 tys. mieszkańców. Szacuje się, że wówczas na każdego olsztynianina przypadło średnio 139 m² lasu miejskiego, 3,5 m² parku, 43,5 m² powierzchni wód znajdujących się w granicach miasta. Tab. Liczba ludności Olsztyna od 1770 roku Olsztyn ma (31 czerwca 2018) mieszkańców, powierzchnię 88,33 km² i gęstość zaludnienia 1960 os./km². Zgodnie z danymi GUS z 31 czerwca 2018, proporcja liczby kobiet do liczby mężczyzn w Olsztynie wyniosła 92 654 kobiet na 80 471 mężczyzn, co daje stosunek 115 kobiet na 100 mężczyzn. W roku 2006 udzielono 903 ślubów, na świat przyszło 1619 dzieci, zmarło 1257 osób, w tym 8 niemowląt. Przyrost naturalny w Olsztynie wyniósł 362 (2,15 na 1000 mieszkańców). Saldo migracji wyniosło 273 osoby, podczas gdy stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 6,8%. W marcu 2008 stopa bezrobocia (liczona do aktywnych zawodowo) spadła do 4,4%. Struktura demograficzna mieszkańców miasta Olsztyn (31 grudnia 2007) Gospodarka Do XIX wieku Olsztyn był miastem niewyróżniającym się pod względem rozwoju gospodarczego spośród innych miast Warmii. Sytuacja zmieniła się w 2. połowie XIX w. W ciągu 30 lat liczba mieszkańców powiększyła się ponad czterokrotnie. Zlokalizowano tam garnizon wojskowy, Olsztyn stał się węzłem kolejowym i drogowym, utworzono rejencję oraz przyznano mu status miasta wydzielonego na prawach powiatu. W końcu grudnia 2010 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Olsztynie obejmowała ok. 5863 mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 6,9% do aktywnych zawodowo. W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rybackie Olsztyn. Przemysł W końcu XIX w. miasto wyróżniało się dzięki dwóm fabrykom maszyn: Karla Roenscha (przy dzisiejszej ul. Partyzantów) oraz spółki Beyer i Thiel (przy dzisiejszej al. Niepodległości), a także fabryce zapałek Juliusza Landedorfa (przy obecnej al. Piłsudskiego). W 1914 funkcjonowało już ok. 60 zakładów przemysłowych, m.in.: 2 zakłady mleczarskie, 2 młyny, 3 drukarnie, fabryka musztardy, 4 browary, 7 tartaków, 9 fabryczek mebli, 7 cegielni, 2 kaflarnie, 3 fabryki wozów, wytwórnia batów, fabryka rękawiczek, fabryka koszów, 2 fabryki grzebieni, 7 pralni chemicznych i farbiarni. Szybki wzrost gospodarczy Olsztyn przeżył również po II wojnie światowej, kiedy miasto stało się ośrodkiem administracyjnym Warmii i Mazur. Zlokalizowano tam przemysł dotąd nieistniejący na Warmii jak Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych (otwarte 1967), znacznie rozbudowano zakłady oparte na przetwórstwie płodów rolnych oraz przemysł drzewny. Obecnie Olsztyn, obok Dębicy, jest głównym ośrodkiem przemysłu oponiarskiego (fabryka opon Michelin), drzewnego i meblarskiego – Mazur Comfort, Mebelplast, Mazurskie Meble Trading Sp. z o.o., spożywczego (mięsny, mleczarski, młynarski, browar) – Grupa Indykpol, Grupa Polmlek, Browar Kormoran, Chłodnia Olsztyn, odzieżowego – Wardom, Yakan, środków transportu Grupa DBK, materiałów budowlanych, poligraficznego – Olsztyńskie Zakłady Graficzne, Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych. Centra handlowe Centrum Handlowe „Jakub”, pl. Jedności Słowiańskiej 1 Aura Centrum Olsztyna, al. Piłsudskiego 16 Centrum Handlowe „Gracja”, ul. Wyszyńskiego 7 Centrum Handlowe „H&B”, ul. Wilczyńskiego 25e Centrum Handlowe „Manhattan”, pl. Pułaskiego 7 Centrum Handlowe „Dukat”, al. Piłsudskiego 10 Centrum Handlowe „Dekada”, ul. Partyzantów 63 Galeria Warmińska, ul. Tuwima 26 Transport Komunikacja miejska System komunikacji miejskiej w Olsztynie istnieje od 1907. W latach 1907–1965 i od 2015 w jego skład wchodzą linie tramwajowe, a w latach 1939–1971 wchodziły również trolejbusowe. Podstawą transportu publicznego w mieście jest 36 linii autobusowych (w tym 25 linii zwykłych, 3 linie dowozowe do tramwaju, 6 linii okresowych, 2 linie nocne oraz dwie linie zastępcze). Od 15 kwietnia zawieszono czasowo funkcjonowanie dwóch linii dowozowych, a od 1 stycznia 2021 dwóch okresowych oraz jednej zwykłej. Z czasem linie te (poza okresowymi) zostały zlikwidowane. Zawieszona została również linia tramwajowa nr 3, wprowadzając całkowicie do odwołania linię zastępczą. Drugim środkiem komunikacji miejskiej jest reaktywowana trakcja tramwajowa funkcjonująca od 19 grudnia 2015 r. (3 linie normalne). W 2021 rozpoczęła się rozbudowa trakcji tramwajowej. Wszystkie linie koordynowane są przez Zarząd Dróg Zieleni i Transportu w Olsztynie. Głównym przewoźnikiem na terenie miasta jest MPK Olsztyn, na stanie którego znajduje się 150 autobusów oraz 27 tramwajów (3 grudnia 2022). Część przejazdów realizuje też prywatne konsorcjum firm. Od 2016 r. oprócz zwykłych biletów papierowych do przejazdów środkami komunikacji miejskiej stosowana jest Olsztyńska Karta Miejska. Transport drogowy W 2006 w Olsztynie było 13 km powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni ulepszonej i 170 km dróg publicznych o twardej nawierzchni, w tym 164 km posiadają nawierzchnie ulepszoną (31 grudnia 2006). Od 2019 Olsztyn posiada obwodnicę, która została podzielona na odcinki. Stan realizacji poszczególnych odcinków obwodnicy jest na etapie: cz. obwodnicy południowej (10 km) w ciągu drogi krajowej nr 16 (od węzła Olsztyn Zachód do Olsztyn Południe) – zbudowana cz. obwodnicy południowej (14,7 km) w ciągu drogi ekspresowej S51 oraz drogi ekspresowej S16 (od węzła Olsztyn Południe do Olsztyn Wschód) – zbudowana cz. obwodnicy północno-wschodniej (11,1 km) w ciągu drogi krajowej nr 51 – planowana Jednocześnie trwają prace lobbingowe na rzecz modernizacji dróg krajowych w regionie oraz nt. budowy na ich podłożu dróg ekspresowych. W zamierzeniu podejmowane są tematy budowy drogi ekspresowej S16 w okolicach Mrągowa i Ełku oraz drogi ekspresowej S51. Transport kolejowy Pierwsza linia kolejowa przechodząca przez Olsztyn otwarta została w 1872. Wkrótce Olsztyn stał się węzłem kolejowym regionu. Miasto posiada pięć stacji kolejowych, w tym trzy kolejowe przystanki osobowe z funkcjonującymi dworcami oraz dwa nowe przystanki osobowe: Olsztyn Dajtki – kolejowy przystanek osobowy (2 perony oddane do użytku w 2018) Olsztyn Główny – stacja, przystanek i dworzec Olsztyn Gutkowo – stacja, przystanek i dworzec Olsztyn Kortowo – stacja (bocznica szlakowa, wcześniej mijanka) Olsztyn Śródmieście – kolejowy przystanek osobowy (2 perony) Olsztyn Zachodni – stacja, przystanek i dworzec Olsztyn Redykajny – kolejowy przystanek osobowy (1 peron oddany do użytku w 2021) Olsztyn Likusy – kolejowy przystanek osobowy, mijanka (1 peron wypowy dwukrawędziowy oddany do użytku w 2021) Olsztyn Jezioro Ukiel – kolejowy przystanek osobowy (1 peron oddany do użytku w 2021) W 2021 roku ukończona została budowa trzech nowych przystanków osobowych: Olsztyn Likusy (odbudowa dawnej mijanki, obejmująca 2 perony) oraz Olsztyn Redykajny (1 peron), Olsztyn Jezioro Ukiel (1 peron) oraz dobudowa drugiego peronu na przystanku Olsztyn Śródmieście. Rozbudowa obecnych i budowa nowych przystanków kolejowych jest związana z planami utworzenia systemu kolei miejskiej i regionalnej. Z Olsztyna można dojechać „szynobusem” do Portu Lotniczego Olsztyn-Mazury; godziny odjazdów połączeń kolejowych są dostosowane do odlotów i przylotów samolotów z tego portu. Transport lotniczy W granicach administracyjnych Olsztyna funkcjonuje: cywilno-sportowe Lotnisko Olsztyn-Dajtki zlokalizowane na terenie dawnej wsi Dajtki (obecnie osiedle w granicach miasta) w odległości ok. 4,5 km od centrum miasta. sanitarne Lądowisko Olsztyn-Szpital zlokalizowane na terenie Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego przy ul. Żołnierskiej 18 sanitarne Lądowisko Olsztyn-Szpital SP ZOZ MSW zlokalizowane na dachu budynku SP ZOZ MSW przy al. Wojska Polskiego 37 W styczniu 2016 roku został otwarty port lotniczy Olsztyn-Mazury, oddalony o około 55 km od centrum miasta. Port Lotniczy obsługuje zarówno regularne, jak i czarterowe loty do kilku europejskich miast. Połączenia są obsługiwane m.in. przez tanie linie lotnicze (Wizzair i Ryanair), a także przez LOT oraz przewoźników czarterowych. Do lotniska można dojechać z Olsztyna m.in. szynobusem (czas dojazdu ok. 1 godz.) oraz przewoźnikiem autobusowym. Połączenia są dopasowane do godzin lotów. Bezpieczeństwo publiczne W Olsztynie znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Szpitale publiczne Uniwersytecki Szpital Kliniczny Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Miejski Szpital Zespolony Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy Samodzielny Publiczny ZOZ MSWiA z Warmińsko–Mazurskim Centrum Onkologii Wojewódzki Zespół Lecznictwa Psychiatrycznego Samodzielny Publiczny Zespół Gruźlicy i Chorób Płuc Szpitale niepubliczne Szpital Położniczy W Olsztynie funkcjonuje Miejski Portal Bezpieczeństwa – Bezpieczny Olsztyn. Oświata i nauka Olsztyn jest największym ośrodkiem edukacyjnym województwa warmińsko-mazurskiego. W obszarze miasta obecnie funkcjonują: 43 przedszkola (w tym 14 niepublicznych) 30 szkół podstawowych (w tym 3 niepubliczne) 25 gimnazjów (w tym 1 niepubliczne) 28 liceów ogólnokształcących (w tym 14 niepublicznych) 1 liceum plastyczne 11 techników (w tym 1 niepubliczne) 8 branżowych szkół I stopnia (w tym 1 niepubliczna) 47 szkół policealnych (w tym 37 niepublicznych) 2 szkoły muzyczne (I i II stopnia) 8 ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego (w tym 7 niepublicznych) 1 niepubliczne kolegium języków obcych 6 ośrodków doskonalenia nauczycieli (w tym 4 niepubliczne) 6 centrów kształcenia ustawicznego (w tym 4 niepubliczne) 18 niepublicznych placówek kształcenia ustawicznego 1 szkoła specjalna przysposabiająca do pracy 1 niepubliczny ośrodek rehabilitacyjno-edukacyjno-wychowawczy 3 niepubliczne placówki oświatowo-wychowawcze 2 specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze dla dzieci 5 poradni psychologiczno-pedagogicznych (w tym 1 niepubliczna) 18 zespołów szkół i placówek Uczelnie Pierwszą uczelnią w mieście była utworzona 31 maja 1950 Wyższa Szkoła Rolnicza. 1 października 1969 WSR przemianowana została na Akademię Rolniczo-Techniczną. 1 września 1999 roku w wyniku połączenia Akademii Rolniczo-Technicznej, Wyższej Szkoły Pedagogicznej i Warmińskiego Instytutu Teologicznego powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, który kształci ponad 18 tys. studentów na 16 wydziałach i 49 kierunkach oraz jest największą szkołą wyższą w regionie. W Olsztynie jest 7 szkół wyższych: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania im. Tadeusza Kotarbińskiego Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii Warmińskiej „Hosianum” Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie – Wydział Nauk Humanistyczno-Społecznych w Olsztynie Gdańska Wyższa Szkoła Administracji – Wydział Zamiejscowy w Olsztynie W Olsztynie funkcjonują również Warmińsko-Mazurski Uniwersytet Trzeciego Wieku, Akademia Trzeciego Wieku przy Miejskim Ośrodku Kultury oraz Jarocka Akademia III Wieku. Jednostki naukowo-badawcze Oprócz szkół wyższych, działalność badawczo-naukową w Olsztynie prowadzą instytuty: Centrum Badań Wschodnich Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego W przeszłości w mieście funkcjonowały również: Instytut Mazurski Warmiński Instytut Teologiczny Kultura i sztuka Muzea Od czasów Prus Wschodnich muzealnictwo w Olsztynie nie miało warunków rozwoju. Pierwsze muzeum państwowe w Olsztynie powstało w 1921 w salach olsztyńskiego zamku, a zawarte w nim eksponaty głosiły zwycięstwo niemieckie w plebiscycie z 1920. Największą obecnie olsztyńską placówką muzealną jest Muzeum Warmii i Mazur, którego siedziba mieści się w Zamku Kapituły Warmińskiej. W jego zbiorach znajdują się m.in. pamiątki, dokumenty, ikonografie, obrazy i rzeźby rodem z tutejszego regionu. W Muzeum zlokalizowana jest stała wystawa kopernikowska, której eksponatem jest astronomiczna tablica doświadczalna wykonana własnoręcznie przez Mikołaja Kopernika w 1517. Do muzeów w Olsztynie zalicza się także Dom „Gazety Olsztyńskiej”, którego siedzibą jest budynek, będący w czasach dwudziestolecia międzywojennego redakcją „Gazety Olsztyńskiej”, jedynej polskiej gazety na Warmii, ukazującej się od 1886. W stolicy województwa warmińsko-mazurskiego znajduje się także Muzeum Przyrody (w secesyjnym pałacyku przy ul. Metalowej) oraz muzeum zoologiczne UWM im. Janiny Wengris w dzielnicy akademickiej Kortowo. W hali widowiskowo-sportowej Urania znajdują się Muzeum Sportu im. Mariana Rapackiego oraz oddział wspomnianego muzeum przyrody. Najmłodszym muzeum jest otwarte w 2018 r. Muzeum Archidiecezji Warmińskiej. Galerie W Olsztynie funkcjonuje ok. 10 galerii sztuki. Jedną z nich jest Biuro Wystaw Artystycznych z siedzibą w olsztyńskim planetarium. Jest to największa, państwowa galeria sztuki w mieście. Powstała w 1958, początkowo jej siedzibą był olsztyński zamek, w 1973 przeniesiono ją w obecne miejsce. Wśród innych olsztyńskich galerii znajdują się m.in. Galeria Rynek (w starym ratuszu), Galeria Spichlerz MOK czy Art Deco. Kina Pierwszym kinem wędrownym, które zawitało do miasta było najprawdopodobniej (niem.), inż. Heinrich Schnellhase. Anons reklamowy umieszczony 26 listopada 1909 w Allensteiner Volksblatt, przytacza dwunastoletnią tradycję pokazów kinowych w mieście. Na jego podstawie przyjąć można, że pierwsza projekcja kinowa w Olsztynie odbyła się najprawdopodobniej w 1897. 30 września i 1 października 1909, w sali hotelu Deutsches Haus gościł Edison-Welt-Theater Windorfa z Berlina-Weißensee. Pierwsze kina stacjonarne w Olsztynie powstawały jeszcze przed I wojną światową: Teatr obrazów świetlnych (niem. ) – pierwszy stały teatr kinematografii w Olsztynie, utworzony w 1909, co upamiętnia anons w Allensteiner Volksblatt z dnia 16 listopada 1909; Kino Luizy (niem. ) przy Rynku nr 23 – obecnie w jego miejscu funkcjonuje kino „Awangarda”; (niem.) przy ul. Podgórnej (obecna ul. Staromiejska) – kino zniszczone podczas działań wojennych w 1945; (niem.) przy ul. Pieniężnego nr 12 – kino przemianowane w 1918 na (niem.), zlikwidowane po II wojnie światowej. Kolejne obiekty kinowe w mieście powstały w okresie międzywojennym: kino Capitol przy ul. Klebarskiej (obecna al. Piłsudskiego) – kino utworzone w 1929, po zakończeniu II wojny światowej kino zastąpione nieistniejącym już kinem Odrodzenie; kino utworzone w 1936 nakładem inwestycyjnym berlińskiej firmy UT-Lichtspiele przy ul. Pieniężnego 16 – działające do 2005 jako kino Polonia. W połowie lat 90. XX wieku zamknięto kino Grunwald przy al. Wojska Polskiego. Kolejne zamknięcia placówek kinowych w Olsztynie odbyły się w 2005 i dotyczyły kina Kopernik przy ul. 1 Maja oraz kina Polonia przy ul. Pieniężnego. Oba kina zamknięto w związku z budowanym multipleksem centrum filmowego „Helios” w „Alfa Centrum” przy al. Piłsudskiego. Obecnie w mieście funkcjonują trzy kina: Helios, Awangarda 2 oraz Multikino. Ponadto istnieje również Dyskusyjny Klub Filmowy „ZA”, działający przy Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych. Teatry Największym olsztyńskim teatrem jest dramatyczny Teatr im. Stefana Jaracza, założony w 1925 jako Treudank, symbol wdzięczności mieszkańcom za głosowanie za pozostaniem w granicach Niemiec podczas plebiscytu w 1920. Placówka posiada obecnie trzy sceny, w tym jedną dużą na 480 miejsc. W Teatrze im. Stefana Jaracza odbywają się Olsztyńskie Spotkania Teatralne oraz Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Demoludy”. Teatr posiada status narodowej instytucji kultury. Od 1998 działa w nim publiczne Studium Aktorskie. W Olsztynie mieści się także Olsztyński Teatr Lalek. Za datę jego powstania uznaje się 1953. Trzecim olsztyńskim teatrem jest założona w 1957 przez Tadeusza Ostaszkiewicza Pantomima Olsztyńska – teatr głuchych, zaliczany w latach 1971–1990 do grona renomowanych scen w kraju i Europie (od 1959 do 1989 prowadził ją Bohdan Głuszczak). W latach 90. Pantomima Olsztyńska straciła na znaczeniu, zaś od początku XXI wieku jej status ogranicza się do roli teatralnego koła zainteresowań przy Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych (d. WDK) w Olsztynie. 30 listopada 2009, po pokazie nieukończonego spektaklu „Nazwać chwilowe na zawsze” w reżyserii Ryszarda Piesaka, oficjalnie kończąc działalność przestała istnieć. Muzyka Edukacja muzyczna w Olsztynie odbywa się na bazie Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia im. Fryderyka Chopina, a także prywatnej Szkoły Muzycznej Yamaha. W Olsztynie mieści się Warmińsko-Mazurska Filharmonia im. Feliksa Nowowiejskiego. Początki działalności Filharmonii związane są z małą orkiestrą symfoniczną, powstałą w połowie lat 40. XX w. W 1972 zespół Orkiestry Symfonicznej otrzymał stałą siedzibę w Państwowej Szkole Muzycznej im. F. Chopina, wtedy też nadano jej status Państwowej Filharmonii im. F. Nowowiejskiego. Olsztyn utożsamiany jest również jako ośrodek chóralistyki w północno-wschodniej Polsce. Z Olsztyna wywodzi się kilka znanych zespołów muzycznych i wykonawców różnych nurtów i gatunków, m.in.: Afromental, Vader, Big Day, Czerwony Tulipan, Pro Musica Antiqua, Pro Musica, Pro forma, Olsztyński Chór Kameralny Collegium Musicum, Norbi, Kuśka Brothers, Kangaros, Mietek Folk, Harlem, Drop Shot, K.O.M.P, Kaczki z Nowej Paczki, Shannon, Horpyna, Tuhaj Bej, Dies Irae, Berkut, Enej, Transsexdisco, Romantycy Lekkich Obyczajów Los Vaticaneros, Medium, LIDO, Kookaburra, Skyscream, Wierni, Łydka Grubasa, The Ukrainian Folk, Akademicki Chór Bel Canto WSIiE TWP czy Chór Lekarzy: „Medici Pro Musica”. Imprezy i festiwale Kortowiada – olsztyńsko-polskie juwenalia. Jedna z niepowtarzalnych imprez odbywających się na kampusie UWM. Festiwal ma miejsce na przełomie maja. Słynie z tego, że studenci przez kilka najbliższych dni przejmują władze w mieście. Jedne z wielu darmowych juwenaliów w Polsce, podczas których odbywają się koncerty gwiazd na światowym poziomie. Olsztyńskie Lato Artystyczne – to trzymiesięczny cykl imprez odbywających się w trakcie wakacji. Główną ich sceną jest olsztyński amfiteatr. Wśród imprez organizowanych w ramach Olsztyńskiego Lata Artystycznego są m.in. Dni Olsztyna, Olsztyńskie Koncerty Organowe, Staromiejskie Spotkania z Szantą, Olsztyński Festiwal Jazzowy. Olsztyńskie Noce Bluesowe Ogólnopolskie Spotkania Zamkowe „Śpiewajmy Poezję” – spotkania Zamkowe odbywają się w mieście od 1974. Głównym punktem festiwalu jest konkurs młodych artystów poezji śpiewanej. Olsztyn Green Festival – to nowy, zielony punkt na festiwalowej mapie Polski. Jest to pierwszy w Polsce festiwal muzyki i „zielonego” stylu życia. Odbywać się będzie na terenie zmodernizowanej plaży miejskiej nad jeziorem Krzywym. Festiwal odbywa się w połowie sierpnia i trwa dwa dni. Grand Slam Olsztyn – elitarny turniej GRAND SLAM z cyklu World Tour. Olsztyńskie Dni Nauki. Planetarium i obserwatorium Olsztyńskie Planetarium Astronomiczne otwarto 19 lutego 1973 – w pięćsetną rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika – przy dzisiejszej Alei Piłsudskiego. Jest to drugie co do wielkości planetarium w Polsce. Planetarium jest siedzibą Federacji Miast Kopernikowskich. Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie otwarto 13 października 1979. Zlokalizowane zostało w zaadaptowanej wieży ciśnień, zbudowanej w 1897 na wzgórzu św. Andrzeja, najwyższym (143 m n.p.m.) wzniesieniu dawnego Olsztyna. Przy bezchmurnej pogodzie obserwatorium prowadzi pokazy astronomiczne. Ponadto z tarasu budynku widoczna jest panorama miasta. Inne organizacje i placówki kulturalne Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych – samorządowa instytucja kultury, zajmująca się animowaniem, inspirowaniem i wspieraniem społecznej aktywności kulturalnej w województwie warmińsko-mazurskim Miejski Ośrodek Kultury w Olsztynie – organizator wielu imprez i festiwali Pałac Młodzieży w Olsztynie – placówka oświatowo-wychowawcza dla dzieci i młodzieży Centrum Polsko-Francuskie Cotes-d’Armor – Warmia i Mazury – samorządowa instytucja kultury zajmująca się promowaniem języka i kultury francuskiej i bretońskiej, organizator imprez kulturalnych, koncertów, spotkań, wystaw i kursów językowych; największa biblioteka książek francuskojęzycznych w północno-wschodniej Polsce. www.cpf.olsztyn.pl Media Radio i telewizja W 1969 uruchomiono Olsztyński Radiowo-Telewizyjny Ośrodek Nadawczy w Pieczewie z masztem radiowo-telewizyjnym o wysokości 360 m (po podwyższaniach ok. 380 m), który jest najwyższym istniejącym obiektem budowlanym w Polsce. Uruchomiono wówczas także studio telewizyjne oraz przekaźnik, dzięki któremu jakość audycji uległa poprawie, ale zasięg w dalszym ciągu pozostawał niewystarczający (zaledwie do 70 km). Nie było w tym czasie jeszcze lokalnego programu telewizyjnego. Od lutego 1993 do września 1994 w Olsztynie funkcjonowała telewizja „Copernicus”, retransmitująca program satelitarny „Polonia 1”. Program nadawano ze studia przy ul. Cichej. Ze względu na brak koncesji telewizja została zamknięta. W roku 2000 uruchomiono przy ul. Radiowej olsztyńskie studio telewizyjne (Redakcja Terenowa Telewizji Polskiej). W roku 2002 przekształcono w Warmińsko-Mazurski Ośrodek TVP (TVP3). Od stycznia 2005 regionalny ośrodek stał się samodzielnym Oddziałem Telewizji Polskiej SA. Stacje radiowe funkcjonujące na obszarze miasta: Radio Olsztyn Radio Eska Radio Plus Meloradio – powstało w 1994 jako Radio Warmia-Mazury (Radio WaMa) Radio UWM FM – powstało po 1994 Muzo.fm Ośrodki telewizyjne nadające z Olsztyna: TVP3 Olsztyn – regionalny oddział TVP w Olsztynie Tele-Top Olsztyn – lokalna stacja telewizyjna, nadająca program w sieci telewizji kablowej Multimedia Polska TV Olsztyn (TVO) – lokalna stacja telewizyjna, nadająca program w sieci telewizji kablowej Vectra TV Kortowo – internetowa telewizja UWM w Olsztynie Prasa Gazeta On-Line Olsztyn24 (olsztyn24.com) – internetowy dziennik o Olsztynie i powiecie olsztyńskim wydawany od 23 września 2017 roku przez ARI Olsztyn24 „Extra Sukces” – bezpłatny tygodnik wydawany od 4 września 2007 przez Produkt Sp. z o.o. „Gazeta Olsztyńska” – gazeta regionalna powstała 6 kwietnia 1970 z przemianowania „Głosu Olsztyńskiego”, wydawany przez Edytor Sp. z o.o. „Gazeta Studencka” – miesięcznik studentów UWM w Olsztynie „Gazeta Uniwersytecka” – bezpłatny dodatek do Gazety Olsztyńskiej i Dziennika Elbląskiego, ukazujący się w każdą pierwszą środę miesiąca od marca 2002 przy współpracy z UWM w Olsztynie „Gazeta Wyborcza” – mutacja lokalna Olsztyn, wydawana przez Agora SA „Nasz Olsztyniak” – bezpłatna gazeta ukazująca się dwa razy w tygodniu, wydawana przez spółkę Wydawca Olsztyn Sp. z o.o. „Nowe Życie Olsztyna” – kolorowy miesięcznik, wydawany od 2004 „Posłaniec Warmiński” – dwutygodnik Kurii Metropolitalnej Archidiecezji Warmińskiej, wydawany od 10 października 1982 „Super Express” – mutacja lokalna Olsztyn, wydawany przez MURATOR SA „Wiadomości Uniwersyteckie” – miesięcznik informacyjny UWM w Olsztynie, wydawany od 1999 „Allensteiner Nachrichten” – miesięcznik informacyjny ukazujący się w języku niemieckim i poruszający tematykę spraw lokalnych. Religia Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu – ośrodek w Olsztynie Katolicyzm Kościół rzymskokatolicki Kościół greckokatolicki (Kościół obrządku bizantyjsko-ukraińskiego) – Parafia Pokrowa Matki Bożej w Olsztynie Kościół Polskokatolicki w RP – Parafia Matki Boskiej Wniebowziętej w Olsztynie Prawosławie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – Parafia Opieki Matki Bożej w Olsztynie Protestantyzm Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa – zbór w Olsztynie Chrześcijański Związek Wyznaniowy „Źródło” Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Olsztynie Kościół Chrystusowy w RP – Społeczność Chrześcijańska w Olsztynie Kościół Chrześcijan Baptystów w RP – Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Olsztynie Kościół Chwały – Kościół Chwały w Olsztynie Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Olsztynie Kościół Zielonoświątkowy w RP – zbór „Twoja Przystań”, zbór „Słowo Życia” Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego) – punkt misyjny w Olsztynie (podległy zborowi w Warszawie) Restoracjonizm Świadkowie Jehowy: 8 zborów: Olsztyn–Jaroty (w tym grupa języka migowego), Olsztyn–Pojezierze, Olsztyn–Dajtki, Olsztyn–Nagórki, Olsztyn–Północ, Olsztyn–Zatorze, Olsztyn–Śródmieście i Olsztyn–Rosyjski. Turystyka Szlaki turystyczne Olsztyn jest ośrodkiem turystycznym głównie ze względu na swoje położenie wśród jezior i lasów. Miasto położone jest na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego, polskiej części Drogi św. Jakuba, Szlaku Zamków Gotyckich, Szlaku Grunwaldzkim czy Szlaku Kopernikowskim Turystyka kajakowa W sezonie letnim po Łynie odbywają się spływy kajakowe „Łyną przez Olsztyn”. Spływy rozpoczynają się pod zamkiem olsztyńskim. Trzykilometrowa trasa wiedzie przez malowniczy przełom Łyny w olsztyńskim Lesie Miejskim. Celem spływu jest rozlewisko, gdzie łączą się dwie rzeki – Łyna i Wadąg. Zabytki Do walorów rekreacyjno-turystycznych należy zaliczyć zabytki architektoniczne miasta: gotycki zamek kapituły warmińskiej z II połowy XIV w., fragmenty murów miejskich z Bramą Wysoką (Górna Brama) z XIV w., XIV-wieczna konkatedra pw. św. Jakuba (bazylika mniejsza), założenie urbanistyczne starego miasta, Kościół św. Wawrzyńca w Olsztynie w Gutkowie z końca XIV wieku, Stary Ratusz (wzniesiony w XIV w., po pożarze odbudowany w latach 1623–1624), Kaplica Jerozolimska z 1565, secesyjna zabudowa ul. Dąbrowszczaków, neogotycki kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z lat 1901–1902, neoromański kościół pw. św. Józefa z lat 1912–1913, kościół pw. Chrystusa Króla (zbudowany w stylu renesansu włoskiego) z XX w., kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Królowej Polski (1913–1914), neogotycki kościół ewangelicko-augsburski z lat 1876–1899, pseudogotycka kaplica cmentarna, obecnie cerkiew prawosławna z 1904 r., secesyjna kaplica Zjednoczonego Kościoła Ewangelickiego z przełomu XIX i XX w., dom Gazety Olsztyńskiej, pałacyk przy ul. Metalowej, pałacyk fabrykancki (XIX w.), Pałac Archiprezbitera z II poł. XVIII wieku wiadukt kolejowy w przełomie Łyny (XIX w.), Dom Polski (XIX w.), gmach I LO im. Adama Mickiewicza z II połowy XIX w., cmentarz żydowski z domem pogrzebowym, zaprojektowany przez Ericha Mendelsohna, Nowy Ratusz z pocz. XX w., figura Boża Męka z XVIII w., figura Chrystusa Pana z XVIII w. Dom Abrahama – jeden z willowych domów, utrzymanych w stylu secesyjnym, z roku 1904 znajdującym się przy ulicy Mochnackiego 4 kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej z roku 1878 na osiedlu Dajtki kapliczka przydrożna z roku 1909 na osiedlu Dajtki drewniana dzwonnica słupowa z początku XIX wieku na osiedlu Dajtki drewniany krzyż przydrożny z początku XIX wieku na osiedlu Dajtki zespół cmentarza rzymskokatolickiego z drugiej połowy XIX wieku wraz z kaplicą pod wezwaniem świętego Jana Nepomucena z roku 1909, ul. Sielska 4 trzy kapliczki przydrożne z lat 1850 i 1903 przy ul. Bałtyckiej i Żurawiej na osiedlu Gutkowo Tartak Raphaelsohnów niemiecki cmentarz wojskowy Do 10 listopada 1938 w mieście znajdowała się mauretańska synagoga z 1877. Była jednym z najbardziej charakterystycznych budynków w mieście ze względu na swoją unikalną, orientalną architekturę. Sport Oprócz typowych walorów rekreacyjno-turystycznych, miasto jest prężnie działającym ośrodkiem sportowym. W mieście działa kilkadziesiąt klubów sportowych. Najbardziej utytułowanymi i powszechnie rozpoznawanymi klubami na arenie ogólnokrajowej są Stomil Olsztyn (piłka nożna), AZS Olsztyn (piłka siatkowa), Traveland Olsztyn (piłka ręczna) oraz KKS Olsztyn (piłka koszykowa). Olsztyn był również etapowym miastem kolarskiego wyścigu Tour de Pologne. Dzięki posiadanej infrastrukturze sportowej, unikalnej lokalizacji wśród lasów i jezior oraz rozwiniętej bazie hotelowej, Olsztyn jest miejscem zgrupowań wielu kadr i reprezentacji sportowych. Honorowi obywatele miasta Honorowe obywatelstwo Olsztyna nadawane jest na podstawie uchwały osobom szczególnie zasłużonym dla Olsztyna, a także wybitnym osobistościom, jako wyraz najwyższego wyróżnienia i uznania Rady Miasta Olsztyn. Osoba wyróżniona otrzymuje Akt Nadania i Odznakę Honorowego Obywatelstwa Olsztyna. Współpraca międzynarodowa Miasta partnerskie Miasta współpracujące Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 roku miasto zerwało nawiązaną w 1993 roku współpracę z rosyjskim Królewcem. Zobacz też Pojezierze Olsztyńskie „O Warmio moja miła” („Hymn Warmiński”) – hymn i hejnał Olsztyna Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej b. Konsulat RP w Olsztynie Ludzie związani z Olsztynem Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Serwis informacyjny Urzędu Miasta w Olsztynie Przedwojenna mapa Warmii i Mazur Byłe Artykuły na Medal Miasta na prawach powiatu Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku Miasta wojewódzkie Miasta w województwie warmińsko-mazurskim

6991

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo%20mazowieckie

Województwo mazowieckie

Województwo mazowieckie – jednostka podziału administracyjnego Polski, największe pod względem powierzchni i ludności województwo, znajdujące się w środkowej i wschodniej części Polski. Obejmuje obszar o powierzchni 35 558,47 km². Według danych z 31 grudnia 2019 r. miało około 5,4 mln mieszkańców. Siedzibą władz województwa jest Warszawa. Województwo zostało utworzone 1 stycznia 1999 roku. Historia Historycznie województwo mazowieckie istniało w latach 1526–1795 i 1816–1837. Obecne województwo mazowieckie zostało utworzone w 1999 roku z województw poprzedniego podziału administracyjnego: warszawskiego (w całości) ostrołęckiego (oprócz gminy Rozogi) radomskiego (oprócz gmin Drzewica i Gowarczów) ciechanowskiego (oprócz gmin powiatu działdowskiego) siedleckiego (oprócz gmin powiatu łukowskiego i gminy Kłoczew) płockiego (oprócz gmin powiatów kutnowskiego i łęczyckiego oraz gminy Kiernozia) skierniewickiego (gminy powiatów żyrardowskiego i sochaczewskiego bez gmin Iłów i Brochów oraz 3 gminy powiatu grodziskiego: Baranów, Jaktorów i Żabia Wola) bialskopodlaskiego (tylko gminy powiatu łosickiego) łomżyńskiego (tylko gminy: Andrzejewo, Boguty-Pianki, Nur, Szulborze Wielkie i Zaręby Kościelne). Geografia Powierzchnia Według danych z 1 stycznia 2014 r. powierzchnia województwa wynosiła 35 558,47 km², co stanowi 11,4% powierzchni Polski. Mazowieckie jest największym województwem w Polsce. Według danych z 31 grudnia 2012 r. w województwie mazowieckim lasy obejmowały powierzchnię 815,0 tys. ha, co stanowiło 22,9% jego powierzchni. 26,9 tys. ha lasów znajdowało się w obrębie parków narodowych. Położenie administracyjne Województwo jest położone w środkowo-wschodniej Polsce i graniczy z województwami: kujawsko-pomorskim na długości 187,4 km na północnym zachodzie lubelskim na długości 362,6 km na południowym wschodzie łódzkim na długości 314,4 km na południowym zachodzie podlaskim na długości 345,7 km na północnym wschodzie świętokrzyskim na długości 200,3 km na południu warmińsko-mazurskim na długości 210,9 km na północy Położenie matematycznogeograficzne i rozciągłość Współrzędne geograficzne skrajnych punktów: północny: 53°28′55″ szer. geogr. pn – pn. narożnik działki ewidencyjnej nr 970 (powiat ostrołęcki), południowy: 51°00′47″ szer. geogr. pd – pd.-zach. narożnik działki ewidencyjnej nr 309 (powiat lipski), zachodni: 19°15′33″ dł. geogr. wsch. – zach. narożnik działki ewidencyjnej nr 44/1 (powiat gostyniński), wschodni: 23°07′42″ dł. geogr. wsch – nurt Bugu we wsch. narożniku działki ewidencyjnej nr 1017 (powiat łosicki). W wymiarze północ-południe województwo rozciąga się na długości 274 km, co w mierze kątowej daje 2°28′08″. W wymiarze wschód-zachód rozciągłość województwa wynosi 265 km, to jest 3°52′09″. Położenie fizycznogeograficzne Województwo położone jest w większości na obszarze Niżu Środkowoeuropejskiego, tylko jego niewielkie wschodnie fragmenty leżą na terenie Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego, a południowe na terenie Wyżyn Polskich. Obszar województwa zawiera się w 11 makroregionach fizycznogeograficznych i 34 mezoregionach. Ukształtowanie powierzchni Niziny mazowieckie składają się z rozległych wysoczyzn, które oddzielone są dolinami dużych rzek. Pośrodku terytorium znajduje się kotlinowe obniżenie, Nizina Środkowomazowiecka, z Kotliną Warszawską w centrum. Spływają ku niej większe rzeki: Narew z Wkrą, Bugiem, Pilica, Bzura, Liwiec, Świder, a wody odprowadza na zachód Wisła. Najwyższym punktem jest wierzchołek Altany – 408 m n.p.m., na południowym skraju województwa, na krańcu Wyżyny Kieleckiej. Położenie historycznogeograficzne i etnograficzne Mimo że województwo mazowieckie jest często określane jako Mazowsze, nie jest nim w całości. Wschodnia część województwa to region podlaski (w znacznie mniejszym stopniu niż geograficznie), natomiast południowa część to ziemia sandomierska będąca częścią Małopolski. Różnice historyczno-kulturowe widoczne są w wielu aspektach, m.in. w architekturze wiejskiej, sposobie zwijania snopów siana czy strojach ludowych. Natomiast część historycznego Mazowsza (większość byłego województwa łomżyńskiego z miastami: Łomża, Zambrów, Grajewo, Kolno i Wysokie Mazowieckie) leży poza obecnym terytorium województwa mazowieckiego. Demografia Według danych z 30 czerwca 2014 r. województwo mazowieckie miało 5 324 519 mieszkańców, co stanowiło 13,7% ludności Polski. Mazowieckie jest województwem o największej liczbie ludności w Polsce. Dane z 30 czerwca 2014 r.: Ze względu na płeć wśród ludności żyjącej na Mazowszu przeważają kobiety. W 2016 r. ich odsetek w ogóle ludności kształtował się na poziomie 52,2%, przy średniej krajowej wynoszącej 51,6%. Co prawda chłopców rodzi się zazwyczaj nieco więcej niż dziewczynek, ale różnica ta maleje przy przechodzeniu do kolejnych grup wiekowych. W starszych grupach wiekowych (55–59 lat) kobiety zaczynają wyraźnie przeważać liczbowo, co wiąże się z krótszym przeciętnym czasem życia mężczyzn. Piramida wieku mieszkańców woj. mazowieckiego w 2014 roku. Podział administracyjny Województwo mazowieckie składa się z 37 powiatów i 5 miast na prawach powiatu. Powiaty dzielą się na 314 gmin – 35 miejskich, 60 miejsko-wiejskich i 219 wiejskich. Urbanizacja W województwie mazowieckim jest 95 miast, w tym 5 miast na prawach powiatu. Administracja i polityka Samorząd województwa Organem stanowiącym samorządu jest Sejmik Województwa Mazowieckiego, składający się z 51 radnych. Siedzibą sejmiku województwa jest Warszawa. Sejmik wybiera organ wykonawczy samorządu, którym jest zarząd województwa, składający się z 5 członków z przewodniczącym mu marszałkiem. Budżet województwa mazowieckiego w 2013 r. zamknął się dochodami w wysokości 2191,6 mln zł oraz wydatkami w wysokości 2164,7 mln zł. Zadłużenie samorządu na koniec 2013 r. wyniosło 1587,5 mln zł, co stanowiło 73,3% wysokości wykonywanych dochodów samorządu. W 2012 r. przeciętne zatrudnienie administracji samorządu wojewódzkiego wynosiło 2903 osoby. Marszałkowie Województwa Mazowieckiego: Adam Struzik (od grudnia 2001); (radny wojewódzki PSL) Zbigniew Kuźmiuk od 1 stycznia 1999 do października 2001; (radny PSL – zrzekł się mandatu radnego i marszałkowania, gdy został posłem PSL) Wicemarszałkowie Województwa Mazowieckiego: Wiesław Raboszuk Rafał Rajkowski Członkowie Zarządu Województwa Mazowieckiego: Elżbieta Lanc Janina Orzełowska (radna wojewódzka PSL) byli wicemarszałkowie Województwa Mazowieckiego: Antoni Pietkiewicz od 2002 do 2003 Tomasz Siemoniak od 24 listopada 2006 do 26 listopada 2007; (od 26 listopada 2007 sekretarz stanu w MSWiA) Jacek Kozłowski od 24 listopada 2006 do 27 listopada 2007; (od 29 listopada 2007 wojewoda mazowiecki) Stefan Kotlewski od 27 listopada 2007 do 2010; (radny wojewódzki PO) Ludwik Rakowski od 2 stycznia 2008 do 2010; (radny wojewódzki PO) Marcin Kierwiński (PO), od 2010 do 2011; (poseł) Krzysztof Strzałkowski od 2010 do 2014; (radny wojewódzki PO) Leszek Ruszczyk (PO), od 2011 do 2015 Janina Orzełowska od 2014 do 2018; (radna wojewódzka PSL) byli członkowie Zarządu Województwa Mazowieckiego: Waldemar Roszkiewicz od 24 listopada 2006 do 2010 (rekomendowany przez LPR) Piotr Szprendałowicz od 24 listopada 2006 do 2010 (rekomendowany przez PO) Leszek Ruszczyk (PO), od 2010 do 2011 Wiesław Raboszuk od 2011 do 2014, od 2014 do 2015 Administracja państwowa Terenowym organem administracji rządowej jest Wojewoda Mazowiecki, wyznaczany przez Prezesa Rady Ministrów. Siedzibą wojewody jest Warszawa, gdzie znajduje się Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie. Siedzibą urzędu i wojewody są połączone pałace Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu i Ministra Skarbu przy placu Bankowym 3/5. W celu usprawnienia działania urzędu działa także jego 5 delegatur (placówek zamiejscowych): w Ciechanowie, Ostrołęce, Płocku, Radomiu i Siedlcach. Delegatury urzędu wojewódzkiego obejmują swoim zasięgiem działania: delegatura w Ciechanowie – powiaty: ciechanowski, mławski, pułtuski, płoński, żuromiński; delegatura w Ostrołęce – powiaty: ostrołęcki, makowski, ostrowski, przasnyski i miasto na prawach powiatu Ostrołęka; delegatura w Płocku – powiaty: płocki, gostyniński, sierpecki i miasto na prawach powiatu Płock; delegatura w Radomiu – powiaty: radomski, białobrzeski, grójecki, kozienicki, lipski, przysuski, szydłowiecki, zwoleński i miasto na prawach powiatu Radom; delegatura w Siedlcach – powiaty: siedlecki, łosicki, garwoliński, sokołowski, węgrowski i miasto na prawach powiatu Siedlce. Wojewodowie Mazowieccy: Antoni Pietkiewicz od 1 stycznia 1999 do 21 października 2001 Stanisław Pietrzak (UW), I wicewojewoda od 1999 do 2000 Andrzej Wieczorek (AWS), I wicewojewoda od 2000 do 2001 Dariusz Krajowski-Kukiel (UW), II wicewojewoda od 1999 do 2001 Leszek Mizieliński (SLD) od 21 października 2001 do 10 stycznia 2006 Maciej Sieczkowski, I wicewojewoda od 2001 do 2006 Elżbieta Lanc, II wicewojewoda od października od 2001 do 2003 Adam Mroczkowski (PL-D), II wicewojewoda od 12 maja 2003 do 11 stycznia 2006 Tomasz Koziński (PiS) od 10 stycznia 2006 do 17 stycznia 2007 Jacek Sasin (PiS), I wicewojewoda od 10 stycznia 2006 Cezary Pomarański, II wicewojewoda (ds. oświaty) od 12 stycznia 2006 Wojciech Dąbrowski (PiS) od 18 stycznia 2007 do 1 lutego 2007 Jacek Sasin (PiS), I wicewojewoda Cezary Pomarański, II wicewojewoda (ds. oświaty) Jacek Sasin (PiS) od 15 lutego 2007 do 29 listopada 2007 Marek Martynowski (PiS), I wicewojewoda od 19 kwietnia 2007 do 13 listopada 2007 Cezary Pomarański, II wicewojewoda (ds. oświaty) Jacek Kozłowski (PO) od 29 listopada 2007 do 8 grudnia 2015 Dariusz Piątek, I wicewojewoda od 27 grudnia 2007 do 10 grudnia 2015 Cezary Pomarański, II wicewojewoda (ds. oświaty) do 4 grudnia 2007 Zdzisław Sipiera (PiS) od 8 grudnia 2015 do 11 listopada 2019 Dariusz Piątek, wicewojewoda od 27 grudnia 2007 do 10 grudnia 2015 Sylwester Dąbrowski, I wicewojewoda od 11 stycznia 2016 Artur Standowicz, II wicewojewoda od 11 stycznia 2016 Konstanty Radziwiłł od 25 listopada 2019 do 15 marca 2023 Sylwester Dąbrowski, I wicewojewoda Artur Standowicz, II wicewojewoda Tobiasz Bocheński od 18 kwietnia 2023 Sylwester Dąbrowski, I wicewojewoda Artur Standowicz, II wicewojewoda Charakterystyka gospodarki W 2012 r. produkt krajowy brutto województwa mazowieckiego wynosił 353,3 mld zł, co stanowiło 21,9% PKB Polski. Należy jednak podkreślić, że 59,1% PKB województwa wytwarza sama Warszawa. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca mazowieckiego wynosił 66,8 tys. zł (159,2% średniej krajowej), co lokowało na 1. miejscu względem innych województw. Według Eurostatu w 2011 r. PKB na 1 mieszkańca woj. mazowieckiego, według zestandaryzowanego parytetu siły nabywczej, wynosiło 107% średniego PKB w Unii Europejskiej, natomiast PKB województwa bez uwzględnienia siły nabywczej stanowiło w 2009 r. 55,3% średniego PKB Unii (13 000 euro na mieszkańca wobec średniej w Unii 23 500 euro). W 2010 r. produkcja sprzedana przemysłu w województwie mazowieckim wynosiła 199,3 mld zł, co stanowiło 20,2% produkcji przemysłu Polski. Sprzedaż produkcji budowlano-montażowej w mazowieckim wynosiła 37,4 mld zł, co stanowiło 23,3% tej sprzedaży Polski. W Radomiu mieści się siedziba jednego z największych koncernów obronnych w Europie – Polskiej Grupy Zbrojeniowej SA. W Płocku swoją siedzibę ma PKN Orlen (4. w indeksie), największy polski koncern paliwowy. W Warszawie i w Siedlcach działa Polimex-Mostostal. W Przasnyszu swoją siedzibę ma firma Kross. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie mieszkańca województwa mazowieckiego we wrześniu 2019 r. wynosiło 6000,45 zł, co lokowało je na 1. miejscu względem wszystkich województw. W końcu września 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie obejmowała ok. 123,3 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 4,4% do aktywnych zawodowo. Według danych z 2011 r. 3,2% mieszkańców w gospodarstwach domowych województwa mazowieckiego miało wydatki poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajdowało się poniżej minimum egzystencji), przy czym wskaźnik dla województwa mazowieckiego bez Warszawy obejmował 4,5% mieszkańców tego obszaru. Transport Transport drogowy Przez województwo przebiegają drogi krajowe: droga krajowa nr 2, droga ekspresowa S2, autostrada A2 – Świecko – Poznań – Warszawa – Kukuryki droga krajowa nr 7, droga ekspresowa S7 – Gdańsk – Warszawa – Kraków droga krajowa nr 8, droga ekspresowa S8 – Suwałki – Warszawa – Wrocław droga krajowa nr 17, droga ekspresowa S17 (trasa europejska E372) – Warszawa – Lublin – Hrebenne droga krajowa nr 79, droga ekspresowa S79 – Warszawa – Sandomierz – Kraków; Lotnisko Chopina w Warszawie – A2 w gminie Raszyn droga krajowa nr 9 – Radom – Rzeszów droga krajowa nr 12, droga ekspresowa S12 – Piotrków Trybunalski – Radom – Lublin – Dorohusk droga krajowa nr 19 – Kuźnica – Białystok – Łosice – Lublin – Rzeszów – Barwinek droga krajowa nr 50, droga ekspresowa S50, autostrada A50 – Tranzytowa Obwodnica Warszawy. Transport kolejowy Czynne linie kolejowe na obszarze województwa: Planowana jest budowa szybkiej kolei łączącej Łódź z Warszawą, Poznaniem i Wrocławiem, tzw. linii „Y”. Lokalny transport kolejowy zapewniają Koleje Mazowieckie, którego województwo mazowieckie jest właścicielem. Warszawa jest jedynym posiadającym metro miastem w Polsce. Tabor kolejowy Województwo mazowieckie wraz z Kolejami Mazowieckimi i Mazowiecką Spółką Taborową są właścicielem 276 pojazdów z których stanowią 244 elektryczne zespoły trakcyjne, 17 spalinowych zespołów trakcyjnych i autobusów szynowych, 13 lokomotyw elektrycznych i 59 wagonów piętrowych systemu push-pull zakupionych głównie przez Koleje Mazowieckie. Ponadto Mazowiecka Spółka Taborowa jest właścicielem ośmiu pojazdów serii VT627 i VT628 niemieckiej produkcji. Natomiast Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego jest właścicielem pięciu szynobusów polskiej produkcji. Tabor niebędący własnością Kolei Mazowieckich Transport lotniczy W województwie znajduje się największy w Polsce port lotniczy: Lotnisko Chopina w Warszawie. Na obszarze województwa zlokalizowane są następujące lotniska: Nauka i oświata Mazowsze, w zakresie rozwoju szkolnictwa wyższego przewodzi wśród polskich województw. W szkołach wyższych kształci się tu obecnie 270 tys. studentów, czyli dwa razy tyle, co w województwie dolnośląskim, oraz półtora razy tyle, co w województwie małopolskim. W roku 2018 ok. 67% studentów kształci się na uczelniach publicznych, co w skali kraju stanów najwyższy wynik i jednocześnie świadczy o silnie rozbudowanym rynku szkolnictwa niepublicznego. Warszawa jest największym skupiskiem uczelni (stolica skupia 75% mazowieckich szkół wyższych oraz blisko 90% studentów), ale są one również zlokalizowane w innych miastach województwa: (Płock, Pułtusk, Radom, Siedlce). Uczelnie publiczne: (zobacz też uczelnie w Warszawie) Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku Akademia Pożarnicza Akademia Sztuki Wojennej Akademia Pedagogiki Specjalnej Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Politechnika Warszawska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Szkoła Główna Handlowa Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Uniwersytet Radomski Uniwersytet Warszawski Warszawski Uniwersytet Medyczny Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego w Warszawie Bezpieczeństwo publiczne W województwie mazowieckim działają dwa centra powiadamiania ratunkowego, które znajdują się w Warszawie i Radomiu i które obsługują zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Kultura Zabytki Pod względem liczby zabytków województwo mazowieckie plasuje się tuż za dolnośląskiem. Na Mazowszu znajduje się najwięcej w Polsce zabytkowych obiektów przemysłowych (294). Znaczna jest liczba historycznie wartościowych rezydencji znajdujących się w rejestrze zabytków (509). Według badań Polskiej Organizacji Turystycznej przeprowadzonych w 2014 r. najbardziej rozpoznawalnymi atrakcjami Mazowsza są przede wszystkim obiekty zabytkowe: pałac w Wilanowie, Łazienki Królewskie oraz warszawska Starówka. Na obszarze obecnego województwa mazowieckiego tworzyli i żyli przez wiele lat: Juliusz Słowacki, Witold Gombrowicz, Julian Tuwim, Bolesław Prus, Fryderyk Chopin, Isaac Bashevis Singer. Język Większość ludności Mazowsza posługuje się językiem polskim. Przed II wojną światową wśród Żydów w użyciu był język jidisz, obecnie jest on nauczany jedynie na Uniwersytecie Warszawskim oraz używany w Teatrze Żydowskim w Warszawie w niektórych sztukach. Na wsi posługiwano się dialektem mazowieckim, który jednak zanika w ostatnich dziesięcioleciach. Województwo mazowieckie charakteryzuje się najlepszą znajomością języków obcych w Polsce. Jest pierwsze pod względem znajomości języka angielskiego i włoskiego, drugim pod względem znajomości francuskiego i niemieckiego oraz szóstym pod względem znajomości hiszpańskiego. Religia Większość mieszkańców województwa mazowieckiego należy do Kościoła rzymskokatolickiego. Praktykuje jednak mniej niż połowa ludności. W archidiecezji warszawskiej praktykuje 30% ludności, w diecezji płockiej 32% i 34% w diecezji warszawsko-praskiej, co sprawia, że należą one do najbardziej zlaicyzowanych w Polsce. W diecezji radomskiej praktykuje 37% ludności. Najbardziej religijna jest diecezja siedlecka (45%) i diecezja łomżyńska (44%). Drugim co do liczebności wyznaniem województwa mazowieckiego są mariawici, szczególnie licznie zamieszkujący okolice Płocka, Warszawy, Siedlec i Mińska Mazowieckiego. Niemal połowa polskich mariawitów zamieszkuje województwo mazowieckie. Kolebką mariawityzmu jest Płock, gdzie św. Maria Franciszka Kozłowska otrzymała objawienia Dzieła Wielkiego Miłosierdzia. W Płocku znajduje się Świątynia Miłosierdzia i Miłości, sanktuarium i siedziba władz Kościoła Starokatolickiego Mariawitów. Parafie tego Kościoła rozsiane są po całym województwie i administracyjnie należą do dwóch diecezji: warszawsko-płockiej i lubelsko-podlaskiej. W klasztorze w Felicjanowie pod Płockiem, swoją siedzibę mają władze zwierzchnie Kościoła Katolickiego Mariawitów, który składa się z dwóch kustodii: warszawskiej i płockiej. Wyznawcy prawosławia z województwa mazowieckiego zamieszkują głównie Warszawę, gdzie też mieści się siedziba władz Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Parafie w województwie należą administracyjnie do trzech diecezji: warszawsko-bielskiej (Warszawa, Wołomin, Stanisławowo, Płock), lubelsko-chełmskiej (Siedlce, Mińsk Mazowiecki) i łódzko-poznańskiej (Radom). Ponadto w Warszawie działa parafia katedralna Prawosławnego Ordynariatu Wojska Polskiego. Na terenie województwa działają także synagogi (neoortodoksyjna, reformowana i ortodoksyjna), meczet, sikhowska gurdawara, jedyna wolnostojąca kaplica mormonów oraz bardzo dużo kościołów protestanckich. Trwają starania o wybudowanie świątyni buddyjskiej. Na północno-wschodnim Mazowszu istotny był kalwinizm. Na terenie województwa działają także Świadkowie Jehowy, także tutaj w miejscowości Nadarzyn w powiecie pruszkowskim mają swoją główną siedzibę na terenie Polski. Sport Gra tutaj najbardziej utytułowany polski klub piłkarski Legia Warszawa. Poza tym grają jeszcze Polonia Warszawa, Wisła Płock, Świt Nowy Dwór Mazowiecki, Ząbkovia Ząbki, Radomiak Radom, Sęp Żelechów. W Polskiej Lidze Koszykówki gra AZS Politechnika Warszawska oraz Rosa Radom. W Polskiej Lidze Siatkówki gra AZS Politechnika Warszawska oraz Czarni Radom. W TAURONLidze gra DPD IŁCapital Legionovia Legionowo. W PGNiG Superlidze Mężczyzn występuje jeden z najbardziej utytułowanych klubów piłki ręcznej w Polsce Orlen Wisła Płock. Ochrona środowiska Na terenie województwa mazowieckiego znajdowało się: 1 park narodowy – Kampinoski Park Narodowy 9 parków krajobrazowych Bolimowski Park Krajobrazowy Brudzeński Park Krajobrazowy Chojnowski Park Krajobrazowy Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy Kozienicki Park Krajobrazowy Mazowiecki Park Krajobrazowy Nadbużański Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu 189 rezerwatów przyrody 62 obszary chronionego krajobrazu Zmiany Rozważany był projekt wyłączenia z regionu Warszawy jako niezależnego województwa i przeniesienia stolicy Mazowsza do innego miasta np. do Płocka lub Radomia. Zwolennicy tego rozwiązania wskazują, że z powodu wysokiego wskaźnika PKB per capita w Warszawie reszta województwa nie będzie mogła korzystać z funduszy strukturalnych UE, gdy PKB dla całego województwa przekroczy wyznaczony przez Unię Europejską wskaźnik 75% PKB. Przeciwnicy zwracają uwagę na wysokie koszty administracyjne wynikłe z dublowania urzędów i przeprowadzki do innego miasta oraz konieczności zmiany wielu systemów w administracji publicznej. Premier Donald Tusk w swoim exposé zapowiedział, że nie przewiduje w czasie swoich rządów poparcia żadnych inicjatyw w zakresie zmian podziału administracyjnego. Zobacz też Warszawa (projekt województwa) województwo staropolskie Mazowsze VeloMazovia – sieć szlaków rowerowych na Mazowszu Mazowiecka Chorągiew Harcerzy ZHR Przypisy Linki zewnętrzne Strona samorządu województwa mazowieckiego

21201

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazachstan

Kazachstan

Kazachstan, Republika Kazachstanu (kaz. Қазақстан, Қазақстан Республикасы / Qazaqstan, Qazaqstan Respublıkasy; ros. Казахстан, Республика Казахстан, trl. Kazachstan, Riespublika Kazachstan) – państwo leżące częściowo w Azji (88% powierzchni) i częściowo w Europie (12% powierzchni – tereny na zachód od rzeki Emba), powstałe w 1991 w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego, graniczące z Chinami (1460 km granicy), Kirgistanem (980 km), Turkmenistanem (380 km), Uzbekistanem (2300 km) oraz Federacją Rosyjską (6467 km). Łączna długość granic Kazachstanu wynosi 12 187 km. Kazachstan ma również dostęp do największego jeziora świata – Morza Kaspijskiego – na długości 2340 km – jest przy tym największym państwem śródlądowym na świecie pod względem powierzchni. Całkowita powierzchnia kraju wynosi 2 724 900 km² i jest największym w całości państwem Azji Środkowej. Geografia Ogólne położenie Zdecydowana większość terytorium Kazachstanu leży w Azji, tylko stosunkowo niewielka część północno-zachodniego Kazachstanu leży w Europie. Przeważająca większość terytorium kraju należy do Azji Środkowej, której Kazachstan zajmuje największą część. Do Kazachstanu należą także południowe obrzeża zachodniej Syberii. Ukształtowanie terenu Zachodnią i środkową część Kazachstanu stanowią niziny. Idąc od zachodu jest to Nizina Wschodnioeuropejska, a ściślej rzecz biorąc jej skrajnie południowa część – Nizina Nadkaspijska (pow. 200 tys. km²). Równoleżnikowy pas nizin jest rozdzielony przez południkowe pasmo niskich gór Mugodżarów – 657 m n.p.m. (południowe przedłużenie Uralu) i stanowiący jego kontynuację na południu płaskowyż Ustiurt (pow. 200 tys. km²). Na wschód od Mugodżarów i Jeziora Aralskiego (pow. 16,6 tys. km²) rozciąga się kazachska część Niziny Turańskiej. W północnej części kraju leży Płaskowyż Turgajski, rozcięty dolinną Bramą Turgajską. Wschodnią część Kazachstanu zajmuje rozległe Pogórze Kazachskie z izolowanymi pasmami gór średnich. Wschodnie pogranicze kraju zajmują góry – zachodnie krańce Ałtaju i Tienszanu. Na północy kraju do Kazachstanu należy południowy skraj Niziny Zachodniosyberyjskiej. Klimat Klimat Kazachstanu jest zdeterminowany przez jego położenie w sercu olbrzymiego kontynentu, z dala od oceanu, przez co nie docierają tu masy powietrza morskiego. Klimat kraju jest umiarkowany, suchy, skrajnie kontynentalny. Różnice temperatur lata (do +40 °C) i zimy (do –45 °C) oraz nocy i dnia są nadzwyczaj duże. Lato jest długie i gorące, zima równie długa i mroźna, zaś wiosna i jesień są bardzo krótkie. W centralnej części Kazachstanu opady praktycznie nie występują, na północnych i południowych obrzeżach dochodzą zaledwie do 300 mm rocznie. Stosunki wodne Wskutek suchości klimatu Kazachstan należy do krajów cierpiących na niedostatek wody. Sieć rzeczna kraju jest słabo rozwinięta. Częste są rzeki nieuchodzące do żadnego zbiornika wodnego, lecz wysychające w piaskach pustyń oraz rzeki okresowe. Maksymalne stany rzek występują wiosną – w porze topnienia śniegów na stepach. Większość terytorium państwa należy do bezodpływowego obszaru zlewisk Morza Kaspijskiego (rzeki Ural i Emba), Jeziora Aralskiego (Syr-daria) i jeziora Bałchasz (Ili) i innych, pomniejszych bezodpływowych jezior, w większości zasolonych. Północne pogranicze Kazachstanu należy do zlewni Obu (Toboł, Iszym i Irtysz). Przyroda ożywiona Północne obrzeże Kazachstanu leży w strefie lasostepu – na czarnoziemach spotyka się tu zagajniki brzozowo-osikowe, a na piaskach – sosnowe. Poza tym lasy spotyka się tylko wysoko w górach na obrzeżach kraju. Centralny równoleżnikowy pas kraju zajmują stepy – część Wielkiego Stepu eurazjatyckiego. Na południu stepy te przechodzą w półpustynie z dużym udziałem słonych bagien, częściowo pozbawionych roślinności. Na południe od pasa półpustyń leżą pustynie gliniaste i piaszczyste (Kyzył-kum, Mujun-kum), które łącznie zajmują 2/3 powierzchni państwa. Ten pierwotny układ roślinności został znacząco zaburzony przez człowieka, zwłaszcza w czasach najnowszych. Znaczną część stepów zajęto pod uprawy rolne, które jednak wymagają sztucznego nawadniania. Historia W I tysiącleciu p.n.e. Kazachstan zamieszkiwany był przez związki plemienne Saków i Issydonów. Od II do III wieku zajęty przez Xiongnu, później w składzie kaganatu tureckiego. Od VIII do X wieku pod panowaniem dynastii Karachanidów. W latach 1219–1221 podbity przez Mongołów, należał do Złotej Ordy. Po jej rozpadzie podzielony na Chanat Uzbecki (na wschodzie) i Ordę Nogajską (na zachodzie). W połowie XV wieku w Chanacie Uzbeckim wyodrębnili się Kazachowie (tzn. ludzie wolni). Na innych ziemiach powstały 3 ordy (żuzy) – Wielka (Siedmiorzecze), Średnia i Mała. Kazachstan został podbity przez Rosję i wcielony do tego kraju w 1868 roku. Po utworzeniu Związku Radzieckiego na terenie kraju utworzono autonomię dla Kazachów, początkowo jako wchodzącą w skład Rosyjskiej FSRR Kirgiską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką, w 1925 roku przemianowaną na Kazachską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. W 1936 roku Kazachska ASRR zmieniła swój status i jako Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka weszła bezpośrednio w skład ZSRR. W czasie rządów Stalina Kazachstan był znany ze znajdujących się na jego terenie obozów pracy (łagrów) oraz jako miejsce deportacji m.in. ludności polskiej oraz Czeczenów. Później Kazachstan stał się miejscem kilku ambitnych radzieckich projektów, takich jak: umiejscowione w Semeju laboratoria jądrowe, próby z bronią jądrową, kosmodrom Bajkonur, zagospodarowywanie bezludnych terytoriów. 16 grudnia 1991 Kazachstan, jako ostatnia z republik ZSRR, proklamował niepodległość. W 1997 roku stolica kraju została przeniesiona z położonego na południu miasta Ałmaty do znajdującej się bliżej geograficznego centrum kraju i dalej od granicy z Chinami Akmoły, przemianowanej później na Astanę. Demografia Ludność Kazachstanu jest bardzo zróżnicowana. Spośród ponad 19 mln mieszkańców (2021) Kazachstanu największe grupy etniczne stanowią Kazachowie – 70,4% oraz Rosjanie – ponad 15,5%. Narodowości (2021) Wyznania Struktura religijna w 2021 roku, według spisu powszechnego z 2021 roku: muzułmanie – 69,31%, chrześcijanie – 17,19%: prawosławni – 17,04%, katolicy – 2,10%, protestanci – 0,05%, judaiści – 0,04% buddyści – 0,08% inne religie – 0,12% odmówiło odpowiedzi – 11,01%, ateiści – 2,25% Statystyki demograficzne Główne miasta Ałmaty (1 977 000), Astana (1 184 000), Szymkent (1 074 000), Aktobe (513 000), Karaganda (501 000), Taraz (363 000), Ust-Kamienogorsk (335 000), Pawłodar (334 000), Semej (324 000), Atyrau (296 000), Kustanaj (252 000), Kyzyłorda (248 000), Uralsk (236 000), Pietropawłowsk (220 000), Aktau (200 000), Turkiestan (180 000), Temyrtau (179 000), Kokczetaw (149 000), Tałdykorgan (148 000). Ustrój polityczny Kazachstan jest republiką prezydencką z systemem partii dominującej. Na czele państwa stoi prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na siedmioletnią kadencję bez możliwości reelekcji. Władza prezydenta jest bardzo silna: powołuje i odwołuje rząd, ma prawo rozwiązywania parlamentu i zarządzania referendum bez żadnych konsultacji politycznych. Tylko prezydent może wnosić projekty zmian w konstytucji. Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu. W izbie niższej parlamentu zasiada 107 deputowanych, z czego 98 jest wybieranych w wyborach proporcjonalnych, w głosowaniu na partyjne listy krajowe, przy wyborczej klauzuli zaporowej wynoszącej 7%. Dziewięciu deputowanych wybiera Zgromadzenie narodu Kazachstanu. Kadencja izby trwa pięć lat. W Senacie, izbie wyższej parlamentu, zasiada 47 senatorów. 32 z nich pochodzi z wyborów pośrednich, przeprowadzanych w czternastu kazachskich obwodach, w stolicy (Astanie) oraz w największym mieście (Ałmaty). Każdy z tych regionów wybiera dwóch senatorów. Wyboru dokonują na wspólnym posiedzeniu radni wszystkich szczebli z danego terenu (Maslichaty). Co trzy lata odnawiana jest połowa składu wybieralnej części Senatu. Pozostałych piętnastu senatorów nominuje na okres sześciu lat prezydent Kazachstanu. Dożywotni mandat senatora przysługuje również byłym prezydentom republiki. W wyborach parlamentarnych z 20 marca 2016, 84 z 98 bezpośrednio wybieranych miejsc w parlamencie przypadły partii Nur Otan Nursułtana Nazarbajewa (na którą zagłosowało 82,20% uprawnionych). Do parlamentu weszły także Demokratyczna Partia Kazachstanu Ak Żoł (7 miejsc) oraz Komunistyczna Ludowa Partia Kazachstanu (7 miejsc). Mimo iż Kazachstan uważany jest za państwo, które w porównaniu do innych krajów Azji Środkowej czyni największe postępy we wdrażaniu reform demokratycznych, to sytuacja w tym kraju wciąż daleka jest od standardów zachodnich. Międzynarodowe i pozarządowe organizacje zajmujące się ochroną praw człowieka wskazują na częste przypadki ich łamania przez miejscowe władze. Główne partie polityczne Amanat Demokratyczna Partia Kazachstanu Ak Żoł Ludowa Partia Kazachstanu Ogólnonarodowa Partia Socjaldemokratyczna Ludowo-Demokratyczna Partia Patriotyczna Auył Nowelizacja konstytucji z 18 maja 2007 18 maja 2007 prezydent Nursułtan Nazarbajew dokonał zmian w konstytucji republiki. W izbie niższej (Mażylis) trzeciej kadencji – od września 2004 do czerwca 2007 – zasiadało 77 deputowanych, wybieranych w większości w okręgach jednomandatowych. Dziesięcioro było wybieranych w wyborach proporcjonalnych, w głosowaniu na partyjne listy krajowe, przy wyborczej klauzuli zaporowej wynoszącej 7%. Kadencja trzeciego Mażylisu uległa skróceniu wskutek uchwalenia zmiany konstytucji. W Mażylisie czwartej kadencji – wybranym 18 i 20 sierpnia 2007 – zasiada 107 deputowanych, z czego 98 jest wybieranych w bezpośrednich wyborach proporcjonalnych na partyjne listy krajowe. Pozostałych 9 członków wybiera Zgromadzenie narodu Kazachstanu – organ składający się z przedstawicieli organizacji reprezentujących narodowości zamieszkujące Kazachstan. Wyborcy głosują tylko na partie polityczne – po wyborach partie wyznaczają deputowanych spośród zgłoszonych do wyborów kandydatów. W przypadku odejścia z partii lub zmiany przynależności deputowany może utracić mandat. Siły zbrojne Kazachstan dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Kazachstanu składało się w 2018 roku z: 300 czołgów, 1613 opancerzonych pojazdów bojowych, 285 dział samobieżnych, 744 zestawów artylerii holowanej oraz 393 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Kazachstanu dysponowała w 2018 roku 15 okrętami obrony przybrzeżnej. Kazachskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2018 roku uzbrojenie w postaci m.in. 149 myśliwców, 90 samolotów transportowych, 18 samolotów szkolno-bojowych, 75 śmigłowców oraz 18 śmigłowców szturmowych. Wojska kazachskie w 2018 roku liczyły 106 tys. żołnierzy zawodowych oraz 32 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2018) kazachskie siły zbrojne stanowią 50. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 2,4 mld dolarów (USD). Podział administracyjny Kazachstan podzielony jest na 17 obwodów i 3 miasta wydzielone. Obwody dzielą się dalej na rejony. Obwody (w nawiasie podana stolica): obwód abajski (Абай облысы) (Semej) (Семей) obwód akmolski (Ақмола облысы) (Kokszetau) (Көкшетау) obwód aktobski (Ақтөбе облысы) (Aktobe) (Ақтөбе) obwód ałmacki (Алматы облысы) (Konajew) (Конаев) obwód atyrauski (Атырау облысы) (Atyrau) (Атырау) obwód karagandyjski (Қарағанды облысы) (Karaganda) (Қарағанды) obwód kustanajski (Қостанай облысы) (Kustanaj) (Қостанай) obwód kyzyłordyński (Қызылорда облысы) (Kyzyłorda) (Қызылорда) obwód mangystauski (Маңғыстау облысы) (Aktau) (Ақтау) obwód pawłodarski (Павлодар облысы) (Pawłodar) (Павлодар) obwód północnokazachstański (Солтүстік Қазақстан облысы) (Petropawł) (Петропавл) obwód turkiestański (Түркістан облысы) (Turkiestan) (Түркістан) obwód ułytauski (Ұлытау облысы) Żezkazgan (Жезқазған) obwód wschodniokazachstański (Шығыс Қазақстан облысы) (Öskemen) (Өскемен) obwód zachodniokazachstański (Батыс Қазақстан облысы) (Orał) (Орал) obwód żambylski (Жамбыл облысы) (Taraz) (Тараз) obwód żetysuski (Жетісу облысы) Tałdykorgan (Талдықорған) Miasta wydzielone: Astana (Астана) Bajkonur (Байқоңыр), ros. Байконур Ałmaty (Алматы) Szymkent (Шымкент) Gospodarka Niemal w równym stopniu gospodarka Kazachstanu opiera się na przemyśle i rolnictwie. Kraj posiada dość bogate złoża surowców energetycznych (węgiel kamienny, ropa naftowa, gaz ziemny) oraz rudy żelaza, miedzi, cynku, ołowiu, fosforytów, chromu, manganu, srebra i złota. Spółki wydobywcze należą do kazachskiego funduszu państwowego Samruk-Kazyna, ale dopuszczają udziały inwestorów zachodnich i chińskich. Od kilku lat zajmuje pierwsze miejsce na świecie w wydobyciu rud uranu, wyprzedzając wieloletniego lidera, Kanadę. Dzięki ich wydobyciu rozwija się przemysł hutniczy, maszynowy, chemiczny, a rolnictwo dostarcza surowców przemysłowi włókienniczemu i spożywczemu. Oprócz roślin przemysłowych (głównie bawełna, tytoń, buraki cukrowe) uprawia się zboża (pszenicę, jęczmień i owies), ziemniaki. Spory odsetek upraw prowadzony jest na polach sztucznie nawadnianych. W hodowli dominują owce, bydło, konie, wielbłądy i kozy, a w okolicach większych miast – trzoda chlewna i drób. Głównymi celami planu rozwoju Kazachstan 2050: Nasza Siła, zainicjowanego 15 grudnia 2012 przez prezydenta Nursułtana Nazarbajewa, są tworzenie nowego modelu społecznego, rozwój edukacji i ochrony zdrowia, wzmocnienie państwowości i wsparcie przedsiębiorczości. Telekomunikacja Od 1 stycznia 2023 roku telefoniczny kod kraju Kazachstanu to +997, przydzielony przez Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny w 2021 roku. Wcześniej Kazachstan używał numeru +7 przyporządkowanego do Rosji. Na podstawie umowy z Rosją, regionalne numery kierunkowe Kazachstanu rozpoczynały się od cyfry 6 lub 7. Zgodnie z umową z Federacją Rosyjską, w okresie przejściowym, do końca 2024 roku, dzwoniąc do Kazachstanu będzie można używać dotychczasowych numerów kierunkowych +7 6xx oraz +7 7xx. Turystyka W 2013 roku kraj ten odwiedziło 4,93 miliona zagranicznych turystów (11% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,460 mld dolarów. Problemy ekologiczne Olbrzymie kazachskie pustynie były dla radzieckich władz jednym z powodów umiejscowienia w Kazachstanie prób z bronią jądrową. Te dawne eksperymenty w połączeniu z brakiem kontroli zanieczyszczeń wpłynęły na alarmująco wysoki współczynnik zachorowań w wielu regionach wiejskich. W granicach Kazachstanu zanotowano dwie wielkie katastrofy ekologiczne: wysychanie Jeziora Aralskiego oraz wysokie skażenie radioaktywne na obszarach dawnych prób jądrowych (skażona są wielka strefa na południe od miasta Kurczatow oraz obszary wzdłuż granicy z Chinami). Po zakończeniu II wojny światowej, decyzją władz radzieckich zaorano 250 tys. km² kazachskiego stepu i przekształcono go w pola uprawne. Po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 roku i upadku kołchozów, większość owych terenów stała się nieużytkami rolnymi i obecnie ekolodzy obserwują intensywną regenerację ekosystemu trawiastych równin. Kazachstan jest sygnatariuszem tzw. konwencji waszyngtońskiej (Międzynarodowej Konwencji o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem). W Kazachstanie ma swoją siedzibę Środkowoazjatyckie Regionalne Centrum Ekologiczne, rozwijające współpracę lokalnych państw w dziedzinie ochrony środowiska. Święta państwowe Zobacz też Akyn Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Kazachstanie Przypisy Linki zewnętrzne Rządowa strona Kazachstanu Azja Środkowa Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji Państwa w Europie Wschodniej

2067

https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk%20Sienkiewicz

Henryk Sienkiewicz

Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz, ps. „Litwos”, „Musagetes”, „Juliusz Polkowski”, „K. Dobrzyński” (ur. 5 maja 1846 w Woli Okrzejskiej, zm. 15 listopada 1916 w Vevey) – polski nowelista, powieściopisarz i publicysta; laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1905) za całokształt twórczości, jeden z najpopularniejszych polskich pisarzy przełomu XIX i XX w. Życiorys Rodzina Henryk Sienkiewicz urodził się we wsi Wola Okrzejska, w zubożałej rodzinie szlacheckiej, pieczętującej się herbem Oszyk, znanej na Żmudzi od XVI wieku, wedle niektórych genealogów po mieczu wywodzącej się z Tatarów osiadłych na Litwie, czego nie potwierdzają jednak zachowane dokumenty. Jego rodzicami byli Józef Sienkiewicz (1813–1896) i Stefania Sienkiewicz z domu Cieciszowska (1820–1873). Matka Stefania pochodziła ze starej i majętnej rodziny podlaskiej Cieciszowskich, skoligaconej m.in. z Łuszczewskimi i Lelewelami, pisywała wiersze, ogłosiła dwa opowiadania w „Tygodniku Illustrowanym” z 1864 oraz powieść „Jedynaczka”, której druk rozpoczął się na łamach pisma „Bazar – tygodnik ilustrowany mód i robót ręcznych” 5 lipca 1865. Pisarz miał pięcioro rodzeństwa: starszego brata Kazimierza (uczestnika powstania styczniowego, potem emigranta, który zginął w 1871 w wojnie francusko-pruskiej) i siostry: Anielę (Janową Komierowską), Helenę (niezamężną), Zofię (Lucjanową Sieńkiewiczową) i wcześnie zmarłą Marię. Wola Okrzejska należała do babki pisarza, Felicjany Cieciszowskiej. Został ochrzczony w sąsiedniej miejscowości Okrzeja w kościele pw. św. Piotra i Pawła, ufundowanym przez prababkę pisarza. Rodzina z czasem przeniosła się do Grotek, potem do Wygnanowa, Potkanny koło Przytyka, następnie do Grabowców i Wężyczyna, by ostatecznie od 1861 zamieszkać w Warszawie przy Nowym Świecie. Dzieciństwo i młodość W wieku 12 lat, mieszkając początkowo na stancji tuż obok ulicy Świętojańskiej, Sienkiewicz rozpoczął naukę w warszawskim Gimnazjum Realnym. Następnie od grudnia 1862 do lipca 1864 kontynuował edukację w Gimnazjum nr II, mieszczącym się w Pałacu Staszica (klasy piąta i szósta). Jesienią 1864 przeniósł się do Gimnazjum nr IV (Aleksandra Wielopolskiego) przy ul. Królewskiej 13. Zdobył też pierwszą nagrodę za wypracowanie Mowa Żółkiewskiego do wojska pod Cecorą na egzaminie. Nie uzyskiwał jednak wysokich not, najlepiej szły mu przedmioty humanistyczne. W tym czasie zarabiał korepetycjami, mieszkając u rodziców. Wskutek trudnej sytuacji materialnej, nie mogąc liczyć na pomoc finansową rodziców, dziewiętnastoletni Sienkiewicz przerwał szkołę w końcu 1864, a następnie w sierpniu 1865 przyjął posadę guwernera Stasia Weyhera, syna Aleksandry i Ludwika Weyherów w Poświętnem koło Płońska. We wrześniu 1866 uzyskał świadectwo dojrzałości, które zdał na ocenę dostateczną. Został przyjęty na wydział prawa do Szkoły Głównej Warszawskiej 25 października 1866, jednak szybko zrezygnował z tego kierunku i podjął – zgodnie z wolą rodziców – studia medyczne, które zmienił z kolei na wydział filologiczno-historyczny. Ostatecznie, w czerwcu 1871, nie zdał egzaminu z języka greckiego, przez co porzucił uczelnię bez uzyskania dyplomu. Zdobył tam jednak gruntowną znajomość literatury i języka staropolskiego. Prawdopodobnie w tym czasie napisał swoją pierwszą (niepublikowaną) powieść – Ofiara. Pracował także nad swoją pierwszą opublikowaną powieścią – Na marne. Pierwszą próbę literacką podjął jeszcze w 1867, gdy napisał wierszowany utwór Sielanka młodości, odrzucony przez „Tygodnik Illustrowany”. Kariera literacka i dziennikarska W 1869 debiutował jako dziennikarz. „Przegląd Tygodniowy” wydrukował jego recenzję sztuki teatralnej, a „Tygodnik Ilustrowany” zamieścił rozprawkę historyczno-literacką o Mikołaju Sępie Szarzyńskim. Sienkiewicz pisał pod pseudonimem „Litwos” do „Gazety Polskiej” oraz „Niwy”. W 1873 objął w „Gazecie Polskiej” stały felieton Bez tytułu, a w 1875 cykl Chwila obecna. Od 1874 prowadził dział literacki w „Niwie”. W 1872 wydał powieść Na marne oraz Humoreski z teki Worszyłły, a następnie Stary sługa (1875), Hania (1876), oraz Selim Mirza (1877). Trzy ostatnie utwory nazywane są małą trylogią. Bywał w popularnych w owym czasie salonach warszawskich: u swej krewnej Jadwigi Łuszczewskiej, znanej pod literackim pseudonimem Deotyma, oraz u aktorki Heleny Modrzejewskiej. Wraz z Heleną Modrzejewską i grupą znajomych wybrał się w podróż do USA w lutym 1876. W owym czasie nie było to czymś powszednim. W swej korespondencji do gazety pisał o tym: „Człowiek, który wyjeżdża do Ameryki, jest jeszcze u nas rzadkością. Wyobrażam sobie nawet, że po powrocie, w powiecie łukowskim, z którym łączą mnie liczne stosunki, przynajmniej przez miesiąc będą mnie uważać za rodzaj powiatowego Ferdynanda Korteza.” Z tego okresu pochodzą Listy z podróży do Ameryki, drukowane w „Gazecie Polskiej”, zyskały szerokie uznanie czytelników. 8 września 1877 opublikował w dzienniku „Daily Evening Post” artykuł Poland and Russia, w którym zaatakował dwulicową politykę władz rosyjskich, które na Bałkanach występowały jako obrońca Słowian, w Królestwie Polskim natomiast gnębiły i prześladowały Polaków. Pisał też Szkice węglem (1876). Pod wpływem podróży do Stanów Zjednoczonych napisał kilka dalszych utworów: Komedia z pomyłek (1878), Przez stepy (1879), Za chlebem (1880), W krainie złota (1881), Latarnik (1881), Wspomnienie z Maripozy (1882), Sachem (1883). W 1878 wrócił do Europy. Zatrzymał się w Londynie, następnie przez rok przebywał w Paryżu. Podczas pobytu we Francji Sienkiewicz poznał nowy prąd w literaturze – naturalizm. Pod pseudonimem „Litwos” wydał na łamach „Kurjera Warszawskiego” nowelę Janko Muzykant w 1879. W tym samym roku, w artykule Z Paryża, stwierdza: „Dla powieści naturalizm był w zasadzie znakomitym, niezbędnym i może jedynym krokiem naprzód”. Dwa lata później zmienił jednak zdanie i wypowiedział się o naturalizmie w tonie krytycznym. Wyrazem przekonań na temat naturalizmu i pisarstwa jako takiego były wydane drukiem odczyty: O naturalizmie w powieści (1881), O powieści historycznej (1889), Listy o Zoli (1893). Korespondencje ze Stanów Zjednoczonych publikowane w prasie polskiej, zyskały szerokie uznanie i wzbudziły zainteresowanie jego osobą. Powodzenie pisarza świetnie odmalował Bolesław Prus w artykule Co p. Sienkiewicz wyrabia z piękniejszą połową Warszawy na łamach „Kuriera Warszawskiego” z 1880. „Już po powrocie z Ameryki, prawie każda z dam, przechodząc ulicą, posądzała prawie każdego wyższego i przystojnego mężczyznę o to, że jest Sienkiewiczem. (...) Nareszcie spotykając co krok fryzury à la Sienkiewicz, wiedząc, że młodzi panowie jeden po drugim zapuszczają Hiszpanki, starają się mieć posągowe rysy i śniadą cerę, postanowiłem poznać jego samego (...) Z mego kąta widzę, że sala prawie wyłącznie zapełniona jest przez płeć piękną. Kilku mężczyzn, którzy tam byli do robienia grzeczności damom albo pisania sprawozdań, tak już w ciżbie kobiet potracili poczucie własnej indywidualności, że mówili: byłam, czytałam, wypiłyśmy we dwie sześć butelek…” W 1879 Sienkiewicz wygłosił we Lwowie odczyt pod tytułem Z Nowego Jorku do Kalifornii. W drodze powrotnej, w Szczawnicy także dał odczyt o swym pobycie w Ameryce. Po raz pierwszy spotkał tam swoją przyszłą żonę, Marię Szetkiewiczównę. Na wiadomość, że rodzina Szetkiewiczów wybiera się do Wenecji, ruszył za nimi i tam poznał Marię bliżej. W 1880 przedstawił w poznańskim hotelu Bazar nowelę Za chlebem, następnie w Warszawie wygłosił dwa odczyty o naturalizmie w literaturze. W latach 1879–1881 napisał utwór dramatyczny Na jedną kartę wystawiany w teatrach we Lwowie i Warszawie. W 1882 Henryk Sienkiewicz nawiązał współpracę z dziennikiem „Słowo” (pismo o tendencjach konserwatywno-szlacheckich) i początkowo był nawet jego redaktorem naczelnym. Tam w miesiącach luty-marzec ukazała się w prasie kolejna nowela Bartek Zwycięzca. W 1880 napisał utwór historyczny Niewola tatarska i pracował nad powieścią historyczną Ogniem i mieczem. W liście do redaktora krakowskiej gazety „Czas” Stanisława Smolki z 1 lutego 1884 pisał: „Co do powieści wielkiej, ta będzie nosiła prawdopodobnie tytuł Wilcze gniazdo. Rzecz dzieje się za Jana Kazimierza, w czasie insurekcji kozackiej.” Wspomniana w liście powieść Wilcze gniazdo ukazała się ostatecznie w odcinkach na łamach „Słowa” od 2 maja 1883 do 1 marca 1884 pod tytułem Ogniem i mieczem. Była jednocześnie drukowana w warszawskim „Słowie” i krakowskim „Czasie”. Powieść ta (podobnie zresztą jak kolejne części Trylogii) przyniosła pisarzowi wielką popularność i spotkała się z nadzwyczajnym odbiorem społecznym. Wiele osób korespondencyjnie pytało o dalsze losy ulubionych bohaterów. Miasto Zbaraż w 1879 nazwało jedną z ulic imieniem Sienkiewicza, w 1884 Jacek Malczewski wystawił tak zwane żywe obrazy na podstawie Ogniem i mieczem, powstała sztuka teatralna oparta na powieści, a w 1900 mieszkańcy Zbaraża nie zgodzili się nawet na oddanie pod budowę placu kościelnego, twierdząc, że spoczywają tam szczątki Podbipięty. Powieść spotkała się też z krytyką. Wytykano jej zwłaszcza przeinaczenia historyczne. Druga połowa lat osiemdziesiątych i początek lat dziewięćdziesiątych to dla pisarza okres bardzo wytężonej pracy nad kilkoma powieściami. Wkrótce autor rozpoczął pracę nad kolejną częścią Trylogii – Potopem; tytuł odnosił się do potopu szwedzkiego. Także ta powieść była drukowana w odcinkach w „Słowie” – (od 23 grudnia 1884 do 2 września 1886). Był to trudny okres w życiu pisarza, gdyż w tym czasie zmarła jego żona Maria Sienkiewiczowa. Mimo to, powieść szybko podbiła serca czytelników i utwierdziła jego literacką pozycję. Po śmierci żony pisarz udał się w podróż do Konstantynopola (przez Bukareszt i Warnę), z której pisał korespondencje. Po powrocie do Warszawy wydał trzecią część Trylogii – Pana Wołodyjowskiego. I ta powieść ukazała się w „Słowie” (od maja 1887 do maja 1888). Trylogia wyniosła Sienkiewicza na szczyty popularności i uczyniła z niego najpopularniejszego polskiego pisarza. Stefan Żeromski w swych Dziennikach napisał: „Sam widziałem w Sandomierskiem, jak wszyscy, tacy nawet, którzy nic nie czytują, dobijali się o Potop.” Jako wyraz uznania Sienkiewicz dostał od nieznanego wielbiciela podpisanego Michał Wołodyjowski bardzo pokaźną sumę 15 tysięcy rubli. Pieniądze te przeznaczył na fundusz imienia Marii Sienkiewiczowej dla artystów zagrożonych gruźlicą. Po napisaniu trylogii Sienkiewicz napisał nowelę Ta trzecia (1888), z życia cyganerii. W 1888 odbył podróż do Hiszpanii. W 1890 włączył się w organizację roku Mickiewiczowskiego. W styczniu 1891 wyruszył w podróż do Afryki. Podróż ta zaowocowała Listami z Afryki. W 1891 ukazało się książkowe wydanie Bez dogmatu, które drukowane było wcześniej (od 1889 do 1890) na łamach „Słowa”. W 1892 Sienkiewicz podpisał umowę na powieść Rodzina Połanieckich (której książkowe wydanie ukazało się w 1895); w tym samym roku prasa donosiła, że pisarz przystąpił do prac nad powieścią z czasów krzyżackich, w 1893 rozpoczął przygotowania do powieści Quo vadis, a latem 1894 odczytał w Zakopanem fragmenty Krzyżaków. W październiku 1894 napisał powieść Rodzina Połanieckich. 9 maja 1893 został wybrany zagranicznym członkiem czynnym wydziału filologicznego Cesarskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W 1894 powstały pierwsze rozdziały Quo vadis, które ukazały się drukiem od marca 1895 w warszawskiej „Gazecie Polskiej”, krakowskim „Czasie” oraz „Dzienniku Poznańskim” (do lutego 1896). Wydanie książkowe pojawiło się niedługo później i zrobiło zawrotną karierę w całej Europie. Książka do dziś cieszy się wyjątkową popularnością, została przetłumaczona na 57 języków, w tym na arabski czy japoński, a także esperanto i opublikowana w ponad 70 państwach. Quo vadis wielokrotnie adaptowano i wystawiano na deskach teatrów, ukazała się nawet opera oparta na motywach powieści, a w 1913 zostało po raz pierwszy sfilmowane. Potem była ekranizowana jeszcze kilkakrotnie. Od 1896 pisarz rozpoczął prace nad nową powieścią Krzyżacy, którą ukończył po czterech latach w 1900. W tym też roku pisarz, przy zaangażowaniu całego społeczeństwa, obchodził jubileusz 25-lecia pracy twórczej i otrzymał od narodu majątek ziemski w Oblęgorku, gdzie utworzył ochronkę dla dzieci. Sienkiewicz angażował się w sprawy społeczne. 30 czerwca 1900 został wybrany zagranicznym członkiem Czeskiej Akademii Umiejętności. Napisał odezwę w sprawie strajku dzieci we Wrześni w 1901. W 1906 wzywał rodaków z USA do pomocy głodującym w Królestwie Polskim. W 1905 otrzymał nagrodę Nobla za całokształt twórczości. W przemówieniu wygłaszanym z tej okazji Sienkiewicz mówił, że zaszczyt ten jest szczególnie cenny dla syna Polski. Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysięcznych dowodów, że żyje. Dodał też Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać. Napisał powieść Na polu chwały (1903–1909), która miała być początkiem nowej trylogii. W „Kurierze Warszawskim” ukazała się w 1910 w odcinkach jego powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy. Był jednym z założycieli Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej w 1905 oraz Towarzystwa Kursów Naukowych. Był członkiem Towarzystwa Tajnego Nauczania w Warszawie. W 1905, odpowiadając na ankietę rozesłaną przez paryską gazetę „Le Courrier Européen”, napisał: „Należy miłować ojczyznę nade wszystko i należy myśleć przede wszystkim o jej szczęściu. Ale jednocześnie pierwszym obowiązkiem prawdziwego patrioty jest czuwać nad tym, by idea jego Ojczyzny nie tylko nie stanęła w przeciwieństwie do szczęścia ludzkości, lecz by się stała jedną z jego podstaw. Tylko w tych warunkach istnienie i rozwój Ojczyzny staną się sprawą, na której całej ludzkości zależy. Innymi słowy, hasłem wszystkich patriotów powinno być: przez Ojczyznę do ludzkości, nie zaś: dla Ojczyzny przeciw ludzkości”. W 1906 odrzucił propozycję kandydowania do Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego, został jednak przewodniczącym „centralnego” komitetu wyborczego, utworzonego przez przedstawicieli Narodowej Demokracji, Partii Polityki Realnej i Polskiej Partii Postępowej. W 1908 został skazany przez trybunał w Wiedniu na karę grzywny w związku za publikację dotyczącą studentów ukraińskich. Około 1910 figurował wówczas pod warszawskim adresem ulicy Hożej 22. Był zapalonym myśliwym, w listopadzie 1911 został ranny podczas polowania w majątku Pawłowice u Jana Brzezińskiego. Po wybuchu wojny światowej Henryk Sienkiewicz wyjechał do Szwajcarii. Wraz z Ignacym Janem Paderewskim był jednym ze współzałożycieli Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. W 1916 otrzymał Nagrodę Fundacji Erazma i Anny Jerzmanowskich przyznaną przez Polską Akademię Umiejętności. Członek Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów, Towarzystwa Historycznego we Lwowie. Henryk Sienkiewicz był członkiem zagranicznym Czeskiej i Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk. Zmarł wieczorem 15 listopada 1916 na anewryzm serca w Vevey i został tam pochowany. Na jego pogrzeb w katedrze wawelskiej nie zgodził się biskup krakowski Adam Sapieha. W 1924, już w wolnej Polsce, prochy pisarza uroczyście sprowadzono do Polski. W drodze przez Szwajcarię, Austrię i Czechosłowację składano mu hołd. 27 października 1924 odbyła się uroczystość obok pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, gdzie przemówienie okolicznościowe wygłosił Stanisław Wojciechowski. Na koniec prochy złożono w specjalnie przygotowanej krypcie i sarkofagu według projektu Konstantego Jakimowicza, w podziemiach katedry św. Jana, tuż obok prezydenta Gabriela Narutowicza. W czasie trwania powstania warszawskiego w 1944 żołnierze niemieccy wysadzili katedrę, ale sarkofag ocalał. Uszkodzony został dopiero później – przez rodzimych szabrowników, którzy rozbili go w kilku miejscach. Po wojnie katedrę zrekonstruowano, a sarkofag odrestaurowano. W 1935 w Oblęgorku został odnaleziony testament Henryka Sienkiewicza. Życie prywatne Henryk Sienkiewicz był trzykrotnie żonaty: z Marią Szetkiewicz (ślub 18 sierpnia 1881 w kościele Zgromadzenia Panien Kanoniczek przy placu Teatralnym). Małżeństwo nie trwało długo, gdyż 19 października 1885 w wieku 31 lat Maria zmarła na gruźlicę w uzdrowisku Falkenstein (obecnie dzielnica Königstein im Taunus). Została pochowana na cmentarzu Powązkowskim. Z małżeństwa tego urodziło się dwoje dzieci: syn Henryk Józef (1882–1959) i córka Jadwiga Korniłowiczowa (1883–1969). z Marią Wołodkowicz (ślub 11 listopada 1893 w Krakowie, zm. w sierpniu 1925). Maria Romanowska była prawdopodobnie przybraną córką odeskiego bogacza Konstantego Wołodkowicza. W niedługim czasie po ślubie (miesiąc) panna młoda rozstała się z Henrykiem. Sienkiewicz w 1896 uzyskał papieskie potwierdzenie niezaistnienia sakramentu małżeństwa. z Marią Babską (ślub 5 maja 1904 w Warszawie), swoją cioteczną siostrzenicą. Syn Henryka Sienkiewicza, Henryk Józef, z wykształcenia był architektem. Miał czworo dzieci: Jadwigę (ur. 1926), Zuzannę Józefę (1927–2000), Marię (1930–2011) i Juliusza (1932–2021). Synem Juliusza, wnukiem Henryka Józefa, a prawnukiem Henryka jest były minister spraw wewnętrznych Bartłomiej Sienkiewicz. Córka Henryka Sienkiewicza, Jadwiga Korniłowiczowa, była tłumaczką literatury pięknej, m.in. Josepha Conrada i Thomasa Hardy’ego, zamężna z Tadeuszem Korniłowiczem (pułkownikiem Wojska Polskiego, ofiarą zbrodni katyńskiej). Jej córką, a wnuczką Henryka, była Maria Korniłowicz, psycholog, pisarka i tłumaczka. Twórczość Nowele 1872 Humoreski z teki Worszyłły 1875 Stary sługa 1876 Hania 1877 Selim Mirza 1877 Szkice węglem 1878 Komedia z pomyłek 1879 Janko Muzykant 1879 Przez stepy 1880 Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela 1880 Niewola tatarska 1880 Za chlebem – na jej podstawie powstało libretto do opery Konstantego Gorskiego 1880 Orso 1881 W krainie złota 1881 Latarnik 1882 Bartek Zwycięzca 1882 Jamioł 1888 Ta trzecia 1889 Sachem 1889 Wspomnienie z Maripozy 1892 Pójdźmy za Nim! 1897 Na jasnym brzegu Powieści 1872 Na marne Trylogia: Ogniem i mieczem (1884) Potop (1886) Pan Wołodyjowski (1888) 1891 Bez dogmatu 1894 Rodzina Połanieckich 1896 Quo vadis 1900 Krzyżacy 1906 Na polu chwały 1910 Wiry 1911 W pustyni i w puszczy 1914 Legiony Inne utwory 1880 Listy z podróży do Ameryki (reportaże) 1890 Listy z Afryki (reportaże) 1900 Zagłoba swatem (sztuka sceniczna) Odznaczenia i wyróżnienia Tytuł członka honorowego Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego we Lwowie (1900). Tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1900). honorowe obywatelstwo Lwowa oraz Medal miasta Lwowa (30 czerwca 1902, dyplom wręczono 18 lutego 1904 w Krakowie). Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności – Austro-Węgry (9 lutego 1900). Kawaler Legii Honorowej – III Republika Francuska (1904, przyznany przez prezydenta E.F. Loubeta). Ekranizacje dzieł Quo Vadis? (1912) włoska ekranizacja, film niemy Krwawa dola (1912) na kanwie Szkiców węglem Obrona Częstochowy (1913) na kanwie Potopu Potop (1915) rosyjski film niemy Na jasnym brzegu (1921) Bartek zwycięzca (1923) Quo Vadis? (1924) włoski film niemy Janko Muzykant (1930) Quo vadis (1951) Szkice węglem (1956) Krzyżacy (1960) Ogniem i mieczem (Col ferro e col fuoco) (1962) francusko-jugosłowiańsko-włoska ekranizacja Ogniem i mieczem Komedia z pomyłek (1967) Pan Wołodyjowski (1968) Przygody pana Michała (1969) serial telewizyjny na podstawie filmu W pustyni i w puszczy (1973) W pustyni i w puszczy (1974) serial telewizyjny na podstawie filmu Potop (1974) Latarnik (1976) Rodzina Połanieckich (1978) serial telewizyjny Marynia (1983) na podstawie serialu Hania (1984) Quo Vadis? (1985) włoski serial telewizyjny Ogniem i mieczem (1999) Ogniem i mieczem (1999) serial telewizyjny na podstawie filmu W pustyni i w puszczy (2001) W pustyni i w puszczy (2001) serial telewizyjny na podstawie filmu Quo vadis (2001) Quo vadis (2002) serial telewizyjny na podstawie filmu Upamiętnienie Jeszcze za życia pisarza powstało Towarzystwo Przyjaciół Uczącej się Młodzieży im. Henryka Sienkiewicza we Lwowie. 12 września 1928 Poczta Polska, dla uczczenia pamięci Henryka Sienkiewicza, wprowadziła do obiegu znaczek z jego wizerunkiem o wartości 15 gr. (numer katalogowy 240). Znaczek wycofano 1 czerwca 1936. Kolejny znaczek z wizerunkiem H. Sienkiewicza o wartości 45+15 gr. (numer katalogowy 640) Poczta Polska wprowadziła do obiegu 25 października 1952. Znaczek wycofano 30 listopada 1953. W latach 1932–1938 usypano Kopiec Henryka Sienkiewicza w Okrzei. W 1977 wyemitowano z jego wizerunkiem polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 20 000 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki. Wizerunek Sienkiewicza widniał na banknocie o nominale 500 000 zł, będącym w obiegu w latach 1990–1996. Zarówno uchwałą Senatu RP z 18 grudnia 2015, jak i uchwałą Sejmu RP z 22 grudnia 2015, rok 2016 został ustanowiony Rokiem Henryka Sienkiewicza. Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Biografie Strona poświęcona życiu i twórczości Henryka Sienkiewicza z bibliografią Biografia Henryka Sienkiewicza z bibliografią Oficjalna strona Komitetu Noblowskiego – strona o Sienkiewiczu Genealogia Genealogia Henryka Sienkiewicza od Mieszka I do dzisiaj, wypis 1307 przodków. Genealogia Henryka Sienkiewicza herbu Oszyk z ukazaniem jego pokrewieństwa z Joachimem Lelewelem, pisarką Deotymą i profesorem historii literatury Ignacym Chrzanowskim. Inne Kolekcja Sienkiewicz w serwisie Polona Kolekcja Sienkiewicz w przekładach w serwisie Polona Wywiad z H. Sienkiewiczem z 1913 Absolwenci i studenci Szkoły Głównej Warszawskiej Artyści związani z Warszawą (Królestwo Kongresowe) Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Akademii Umiejętności Członkowie honorowi Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego we Lwowie Członkowie Polskiej Macierzy Szkolnej Członkowie Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce Członkowie Towarzystwa Historycznego we Lwowie Członkowie Towarzystwa Kursów Naukowych Członkowie Towarzystwa Tajnego Nauczania Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego Honorowi Członkowie TT-PTT Honorowi obywatele Lwowa (zabór austriacki) Krytycy literaccy w Królestwie Kongresowym Ludzie związani z Płońskiem Ludzie związani z Rudawą Ludzie związani z Vevey Nobliści – literatura Odznaczeni Medalem miasta Lwowa Osoby przedstawione na polskich monetach Pisarze związani z Warszawą Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie Polacy – Kawalerowie Legii Honorowej Polacy odznaczeni Odznaką Honorową za Dzieła Sztuki i Umiejętności Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Polscy działacze pomocy społecznej Polscy działacze społeczni okresu zaborów Polscy dziennikarze kulturalni Polscy felietoniści Polscy guwernanci i guwernantki Polscy krytycy teatralni Polscy myśliwi Polscy pisarze katoliccy Polscy pisarze podróżnicy Polscy pisarze pozytywizmu Polscy prozaicy XIX wieku Polscy prozaicy XX wieku Polscy publicyści XIX wieku Polscy publicyści konserwatywni Polscy redaktorzy naczelni Polscy reportażyści Polscy twórcy literatury dziecięcej i młodzieżowej Henryk Urodzeni w 1846 Zmarli w 1916

12975

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojciech%20Jaruzelski

Wojciech Jaruzelski

(ur. 6 lipca 1923 w Kurowie, zm. 25 maja 2014 w Warszawie) – polski polityk komunistyczny i dowódca wojskowy, generał armii ludowego Wojska Polskiego. Prezes Rady Ministrów (1981–1985), przewodniczący Rady Państwa (1985–1989), pierwszy i ostatni prezydent Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1989) oraz pierwszy prezydent III Rzeczypospolitej Polskiej (1989–1990). Szef Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego (1960–1965), szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (1965–1968), minister obrony narodowej (1968–1983), przewodniczący Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (1981–1983), I sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (1981–1989). Członek Biura Politycznego KC PZPR (1971–1989), poseł na Sejm PRL III, IV, V, VI, VII, VIII i IX kadencji (1961–1989), członek prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu w latach 1981–1983. Przewodniczący Komitetu Obrony Kraju – zwierzchnik Sił Zbrojnych, współtwórca Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. W nocy 12/13 grudnia 1981 stanął na czele Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, która wprowadziła stan wojenny (1981–1983) i sprawowała faktyczną władzę w Polsce podczas jego trwania. Określany z tej racji jako dyktator wojskowy. Życiorys Dzieciństwo i młodość Wywodził się z rodziny szlacheckiej i ziemiańskiej herbu Ślepowron. Ród wywodzi się z pogranicza Mazowsza i Podlasia. Korzeniami sięga przełomu XV i XVI wieku. Gniazdem rodowym przodków był majątek Jaruzele, a później m.in. Ruś Stara – Sokoły wraz z przyległościami. Dziadek Wojciecha, również Wojciech, brał udział w powstaniu styczniowym, za co został zesłany na Syberię na 8 lat. Po powrocie do Polski, poślubił Helenę z domu Filipkowską, która wniosła mu duży posag. Dzięki temu małżeństwo mogło kształcić liczne potomstwo. Ojciec Wojciecha, Władysław, był siódmym z ośmiorga dzieci Wojciecha i Heleny. Ukończył Akademię Rolniczą w czeskim Taborze. Wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920. Mimo że należała mu się część dóbr rodzinnych, pracował jako administrator majątków ziemiańskich. Ciesząc się opinią dobrego fachowca, trafił do Kurowa, położonego 17 km na wschód od Puław, gdzie poznał Wandę z Zarembów z pobliskiej Dąbrowy Wielkiej, absolwentkę Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Ich ślub miał miejsce 19 września 1922. Wojciech urodził się 6 lipca 1923 o godz. 21 w Kurowie. Pierwsze imię otrzymał po dziadku – powstańcu. W 1928 małżeństwu urodziła się jeszcze córka Teresa. 7 października 1923 został ochrzczony w kościele Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła w Kurowie. Rodzina była głęboko religijna i patriotyczna. W 1925 rodzina Jaruzelskich opuściła Kurów i zamieszkała w majątku Trzeciny nad rzeką Brok. Nie uczęszczał do szkoły powszechnej. Już po pierwszym dniu edukacji poprosił rodziców o kontynuowanie nauki w domu. Wkrótce potem został zatrudniony dla niego prywatny nauczyciel. Od 1933 Wojciech Jaruzelski uczęszczał do gimnazjum prowadzonego przez zakon marianów na warszawskich Bielanach, a jego edukacja była sporym obciążeniem dla budżetu domowego. Na etapie wyboru rozpatrywane były także gimnazjum jezuickie w Chyrowie koło Lwowa i gimnazjum w Rydzynie. Szkoła uczyła w duchu endeckim oraz zasad katolickich i poszanowania polskiej tradycji. We wczesnej młodości był bardzo religijnym i dobrze zapowiadającym się uczniem. Dostrzeżono w nim talent do przedmiotów humanistycznych. W klasie przyjaźnił się z Tadeuszem Gajcym. Miał dobry styl pisania i formułowania myśli. W latach 1937–1939 należał do Związku Harcerstwa Polskiego, należał do drużyny im. Stanisława Żółkiewskiego. W tym czasie opublikował artykuł Służba Polsce do szkolnej „Jednodniówki”. Odwoływał się tam do tradycji Orląt Lwowskich i harcerzy, którzy polegli w 1920, walcząc z bolszewikami. W 1939 ukończył IV klasę gimnazjum, uzyskując tzw. „małą maturę” w gimnazjum marianów. Po wybuchu II wojny światowej rodzina uciekała w kierunku wschodnim. W momencie agresji ZSRR na Polskę, rodzina Jaruzelskich przebywała w jednym z majątków w powiecie lidzkim (województwo nowogrodzkie). Wobec ataku ze wschodu postanowili wrócić do Trzecin. Ostatecznie kierując się w kierunku Litwy, w nocy z 22 na 23 września przekroczyli w okolicach Kopciowa granicę z Litwą. Tam mieszkali w różnych miejscowościach w majątkach polskich rodzin. Po okupacji Litwy przez Armie Czerwoną i aneksji przez ZSRR, rodzina Jaruzelskich postanowiła wrócić na tereny okupacji niemieckiej. Ostatecznie matka, obawiając się, że przy przekroczeniu granicy może dojść do rozdzielenia rodziny, zdecydowała o pozostaniu na Litwie. 14 czerwca 1941 rodzina została deportowana na Syberię. Wojciech zamieszkał wraz z matką i siostrą w osadzie leśnej Turoczaku, gdzie w Górach Ałtajskich (ok. 300 km od Bijska) pracował w tajdze przy wyrębie lasów. Nabawił się tam choroby oczu, ślepoty śnieżnej, która trwale uszkodziła mu wzrok. Ciemne okulary ochronne stały się jego znakiem rozpoznawczym. Był także urzędnikiem w Rajpotriebsojuzie (Rejonowy Związek Spożywców). Ojciec został zesłany do łagrów w Kraju Krasnojarskim. Po podpisaniu umowy Sikorski-Majski, jesienią 1941 Władysław został zwolniony z łagru i udał się do Bijska, gdzie znajdowała się polska delegatura. Według siostry Wojciecha, ojciec zapisał go na ochotnika do formującego się wojska Andersa, lecz Wojciech z rodziną dopiero w styczniu 1942 przybył do Bijska. W międzyczasie w październiku 1941 Wojciech został wezwany przez miejscowe NKWD i poinformowany, że dostał pracę na stanowisku pomocnika magazyniera przy jedynym sklepie w osadzie, oraz większe mieszkanie i większy przydział chleba. W styczniu 1942, bez wiedzy miejscowego NKWD, podjął decyzję o opuszczeniu Turoczaka wraz z matką i siostrą, i udaniu się do Bijska celem dołączenia do ojca. Po przybyciu z matką i siostrą w styczniu 1942 do Bijska, spotkał się z – wówczas już ciężko chorym – ojcem. Jaruzelscy zamieszkali przy ulicy Gorkiego 51. Wojciech podjął pracę przy wyrębie lasu, a potem jako tragarz w piekarni. Aresztowany na 3 tygodnie przez NKWD za odmowę przyjęcia radzieckiego tymczasowego zaświadczenia tożsamości. Ojciec Wojciecha Jaruzelskiego dostał posadę wozaka w miejscowym przedsiębiorstwie rybnym. Władysław Jaruzelski zmarł 4 czerwca 1942 w Bijsku i został pochowany na miejscowym cmentarzu. 19-letni Wojciech stał się jedynym opiekunem rodziny. Kariera wojskowa II wojna światowa W maju 1943 został wezwany przez radziecką Wojskową Komendę Uzupełnień w Bijsku. Dostrzeżono w nim kandydata na oficera i nakazano czekać. Ponownie został wezwany 19 lipca tegoż roku. Dostał skierowanie do Szkoły Oficerskiej 1 Korpusu Sił Zbrojnych w Riazaniu. Nie był to zaciąg ochotniczy, lecz radziecki pobór do wojska. Został skierowany do I Batalionu Piechoty, dowodzonego przez kapitana nazwiskiem Kostriuko. Przydzielony do karabinów maszynowych (CKM typu Maxim). Nie przejawiał większego zainteresowania przedmiotami wojskowymi. Uzyskiwał przeciętne wyniki. Przysięga wojskowa miała miejsce w dniu 11 listopada, odbierał ją gen. bryg. Zygmunt Berling w obecności m.in. Wandy Wasilewskiej i Gieorgija Żukowa. Promocja miała miejsce 16 grudnia 1943. Promował gen. Berling. Jaruzelski na 296 promowanych zajął miejsce około 100. Według generała Zygmunta Huszczy prymusi (m.in. Florian Siwicki) byli mianowani na stopień podporucznika, a większość została, w tym Jaruzelski, mianowana na stopień chorążego. Po uzyskaniu promocji został skierowany na stanowisko dowódcy plutonu piechoty w składzie 8 Kompanii, III Batalionu, 5 Pułku, 2 Dywizji Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego. Od 1943 do 1944 był dowódcą plutonu strzelców, w maju 1944 został przeniesiony do zwiadu, gdzie został dowódcą plutonu zwiadu konnego (dwunastoosobowa drużyna). Wraz z pułkiem przeszedł szlak bojowy 1 Armii Wojska Polskiego. Udział w walkach rozpoczął w końcu lipca 1944, kilkanaście kilometrów od rodzinnego Kurowa, przy forsowaniu Wisły. Potem brał udział w walkach na przyczółku magnuszewskim i akcjach pomocy powstańczej Warszawie (w październiku 1944 został lekko ranny). 11 listopada 1944 został awansowany do stopnia podporucznika (Rozkaz Naczelnego Dowództwa WP nr 59) w korpusie kawalerii. We wniosku awansowym napisano: „(...) jeden ze zdolniejszych i śmielszych oficerów. (...) w okresie bojów wykazał żelazną dyscyplinę, wykonując szybko i dokładnie wydawane mu rozkazy. (...) Zachowanie wzorowe. Cieszy się autorytetem swych zwierzchników i podwładnych.”. Do Warszawy oddział zwiadu na czele z Jaruzelskim wkraczał od strony Bielan, gdzie znajdowało się przedwojenne gimnazjum Jaruzelskiego. 19 stycznia 1945 wziął udział w defiladzie w gruzach zniszczonej Warszawy. Po zdobyciu Warszawy, 2 Dywizja Piechoty otrzymała nazwę Warszawska, a Jaruzelski otrzymał Srebrny Medal „Zasłużonym na Polu Chwały” (w uzasadnieniu wniosku o nadanie stwierdzono: „(...) doskonale wyszkolony i zdyscyplinowany, a także odważny zwiadowca. Niejednokrotnie kontrolując i kierując (...) akcjami zwiadowczymi batalionów wykazywał zimną krew i odwagę, osobiście wysuwając się w najbardziej niebezpieczne punkty obserwacyjne, dając przykład żołnierzom”). Od końca stycznia 1945 dowodził całością zwiadu pułku. W lutym 1945 wraz z pułkiem walczył o przełamanie Wału Pomorskiego. Był kilkakrotnie wymieniany w rozkazach dowódcy dywizji jako zasłużony w walkach. Za likwidację granatami stanowiska niemieckiego ckm podczas akcji wywiadowczej w okolicach Borujska, został ponownie odznaczony Srebrnym Medalem „Zasłużonym na Polu Chwały”. Po raz trzeci został odznaczony tym medalem za marcowe walki pod Dziwnówkiem nad Morzem Bałtyckim. 15 marca brał udział w uroczystości zaślubin z morzem mających symbolizować przyłączenie tych terenów do państwa polskiego. W połowie kwietnia 5 pp uczestniczył w forsowaniu Odry (14 kwietnia żołnierze pułku wbili słupy graniczne na Odrze). 22 kwietnia pułk dotarł do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. 24 kwietnia 1945 Jaruzelski został mianowany rozkazem ND WP nr 217 na stopień porucznika w korpusie oficerów piechoty. We wniosku awansowym napisano: „(...) odważny i zdecydowany. Dzięki jego organizacji niejednokrotnie zwiady dawały pozytywne wyniki. Dobrze wyszkolony, inteligentny. Prezentuje się dobrze. W plutonach zwiadowczych, nad którymi utrzymuje kontrolę, panuje wysoka dyscyplina, której on osobiście też bacznie przestrzega”. 3 maja wraz z pułkiem dociera nad Łabę. Za walki na terenie Niemiec Jaruzelski został odznaczony Krzyżem Walecznych oraz Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy (nadano 2 września 1945 za to, że „na czele grup zwiadowczych osobiście udawał się na wypady, w nocnych zwiadach sam kierował akcjami (...) W walkach pod Alt-Reetz i Wustrow pierwszy wpadł do okopów wroga i jeszcze przed nadejściem głównych sił zajął mocny i silnie broniony plac Darm [sic!]. Stale i wszędzie podczas bojów na swym stanowisku, nie zwracał uwagi na zmęczenie, gdy cały pułk odpoczywał, on szukał dalszych dróg, rozpoznawał teren.”). Kapitulacja III Rzeszy zastała Jaruzelskiego wraz z 5 pp na północny wschód od miasta Nauen. Pułkowi nadano miano „Kołobrzeskiego” w uznaniu zasług w walkach na Pomorzu Zachodnim. W czerwcu Jaruzelski przebywał w zdobytym Berlinie. W drugiej połowie czerwca jego pułk został rozmieszczony w stolicy Łużyc – Chociebużu. 1 lipca przekroczył Nysę Łużycką, wracając do Polski. Polska Ludowa Po przybyciu do Polski w związku z groźbą polsko-czechosłowackiego zatargu zbrojnego o granicę pułk, w którym służył Jaruzelski, otrzymał w dniu 5 lipca 1945 rozkaz bronienia 107-kilometrowego odcinka granicy polsko-czechosłowackiej od Raciborza do Racławic Śląskich (powiaty raciborski, głubczycki i prudnicki). Pułk stacjonował w Głubczycach. 3 sierpnia Wojciech Jaruzelski został komendantem wojskowym miasta. W dniu 9 września pułk po przekazaniu terenu nowo sformowanej 13 Dywizji Piechoty został skierowany do Częstochowy. W nowym miejscu 5 pp miał przede wszystkim prowadzić szkolenie bojowe. Jaruzelski miał odpowiadać za utrzymanie gotowości bojowej wyznaczonych pododdziałów alarmowych oraz organizację stałych patroli na szczeblu garnizonu. Na przełomie października i listopada 1945 zapadła decyzja o wysłaniu 5 pp, w którym służył Jaruzelski, na teren powiatu hrubieszowskiego, by tam walczyć z Ukraińską Armią Powstańczą. Pułk dotarł na miejsce w dniu 14 listopada. 22 stycznia 1946 Jaruzelski został skierowany do Wyższej Szkoły Oficerskiej w Rembertowie, jednakże szef pułku zwrócił się o pozostawienie Jaruzelskiego na dotychczasowym stanowisku jako niezbędnego dla funkcjonowania pułku. Do zadań Jaruzelskiego należało przygotowywanie opracowań dotyczących działań UPA (przesłuchiwał jeńców ukraińskich) i podziemia antykomunistycznego oraz raportów o działaniach pułku przeciwko nim. Oddziały zwiadowcze pod dowództwem Jaruzelskiego brały również udział w akcji wysiedlania ludności ukraińskiej zamieszkującej powiat hrubieszowski na teren Ukrainy radzieckiej. 16 kwietnia 1946 Jaruzelski został wyznaczony na stanowisko przewodniczącego Wewnętrznej Komisji Kontroli w 5 pp. W dniu 2 maja tego samego roku został zatwierdzony na stanowisku II pomocnika szefa sztabu 5 pp ds. zwiadu. Został drugim zastępcą szefa sztabu pułku. 28 maja 1946 na czele grupy zwiadowczej 5 pp udał się do Hrubieszowa, gdzie poprzedniej nocy połączone siły Wolności i Niezawisłości oraz UPA zdobyły budynki starostwa oraz Urzędu Bezpieczeństwa i Polskiej Partii Robotniczej, a także rozstrzeliwały działaczy PPR. Za walki z „ukraińskimi bandami” Jaruzelski otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi (został odznaczony podczas uroczystości państwowych 22 lipca 1946). W okresie czerwca 1946 oddziały podległe Jaruzelskiemu miały za zadanie ochraniać obwodowe komisje wyborcze powołane do celu przeprowadzenia referendum ludowego. 14 czerwca 1946 wyszedł z pułku wniosek o awans dla Jaruzelskiego na stopień kapitana (awansowany 22 lipca 1946). 10 lipca 1946 5 pp został skierowany do Piotrkowa Trybunalskiego. W lipcu 1946 został mianowany wojskowym komendantem miasta Piotrków Trybunalski. We wrześniu na odprawie oficerów pułku został wybrany na przewodniczącego Sądu Honorowego dla młodszych oficerów pułku. W swoich sprawozdaniach opisywał walki jednostek pułku z bandami WiN, akcje represyjne i przeciwdziałające wpływom reakcyjnego PSL wśród ludności. W styczniu 1947 kpt. Jaruzelski został zastępcą przewodniczącego komisji wyborczej w wyborach sejmowych. Według dokumentów znajdujących się w archiwach Instytutu Pamięci Narodowej współpracował od 23 marca 1946 jako agent informator z Informacją Wojskową pod pseudonimem „Wolski”. Współpraca została zakończona najprawdopodobniej w 1954, a na pewno przed 1955. Odmienną interpretację wydarzeń przedstawia Wojciech Jaruzelski: (...) nie byłem w informacji wojskowej (...) natomiast ja zostałem posądzony o to, że byłem tajnym współpracownikiem, którego pozyskano do tej współpracy 23 marca ’46 r. Byłem wtedy chyba jeszcze kapitanem, czy porucznikiem nawet, było to w Hrubieszowie w czasie walk z podziemiem ukraińskim, krwawych walk. Ja byłem szefem zwiadu pułku i współpracowałem rzeczywiście i to było absolutnie zrozumiałe i konieczne z szefem kontrwywiadu pułku. I nie wiem skąd przeniesiono potem dalej tę formułę, bez żadnych podstaw... W 1947 Jaruzelski (w skierowaniu wpisano Jarozelski) został wysłany w celu uzupełnienia edukacji wojskowej na kurs szefów sztabu dużych jednostek do Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, które ukończył z wynikiem bardzo dobrym. 30 listopada 1947 został skierowany do cyklu taktyki piechoty i służby sztabów na etat wykładowcy taktyki w Centrum Wyszkolenia Taktyki. Od 1 maja 1948 był wykładowcą taktyki i służby sztabów. Otrzymał etat podpułkownika. Szybko dał się poznać jako dobry wykładowca. W grudniu 1947 został wyróżniony premią 3000 zł za dobre przygotowanie i „zabezpieczenie materiałowe” ćwiczeń na kursach dowódców dywizji i pułków. Wybierany do licznych komisji w uczelni. Trafił np. do składu zarządu klubu oficerskiego, wybrany na kierownika działu pomocy społecznej. Powierzono mu opiekę nad zebraniem młodszych oficerów, które miało dokonać wyboru sądu polubownego. 10 lipca 1948 zarządzeniem prezydenta RP Bolesława Bieruta mianowany majorem, a już 25 stycznia 1949 podpułkownikiem. 21 lutego 1949 został przeniesiony do Dowództwa Wojsk Lądowych. Został wyznaczony przez szefa Dowództwa gen. Popławskiego na stanowisko szefa Wydziału Szkół i Kursów Oficerów Rezerwy Oddziału Szkół i Kursów Sztabu Wojsk Lądowych. Wydziałowi, którym kierował Jaruzelski, podlegały 2 wyższe szkoły oficerskie, 12 szkół oficerskich, 25 szkolnych kompanii oficerów rezerwy i 5 fakultetów wojskowych na uczelniach cywilnych. Na nowym stanowisku miał się zająć bezpośrednio pionem rezerw oficerskich. W dniu 11 października 1949 awansował na stanowisko szefa Wydziału Szkół Oficerskich i Podoficerskich Zawodowych oraz został pierwszym zastępcą szefa oddziału. Z pozycji nowego stanowiska współdecydował między innymi, jaka kategoria Polaków może ubiegać się o dostęp do uczelni wojskowych. O wysokiej randze Jaruzelskiego świadczy fakt, że dwukrotnie powierzono mu kierownictwo Dowództwem, gdy wyjeżdżał szef gen. Wiktor Sienicki. Jednego razu nawet mimo tego, że byli obecni szefowie działów. Gen. Popławski powierzył mu także wyszkolenie 30-osobowej grupy seminaryjnej szefów wydziałów z DWL. W związku ze zmianami w Wojsku Polskim przeprowadzonymi przez marszałka Konstantego Rokossowskiego, w dniu 1 marca 1950 Dowództwo Wojsk Lądowych przekształcono w Główny Zarząd Wyszkolenia Bojowego. Jaruzelski został wówczas mianowany szefem Wydziału Szkół i Kursów Oficerów Zawodowych. Wraz z płk. Pawluczenkowem objeżdżał garnizony wojskowe z inspekcjami. W tychże inspekcjach był zastępcą przewodniczącego komisji, na czele której stał wspominany Pawluczenko. Po raz pierwszy stanął samodzielnie na czele 20-osobowej komisji w dniach 12–17 marca 1951, kiedy przeprowadzał inspekcję Oficerskiej Szkoły Łączności Przewodowej w Sieradzu. W okresie od 1 października 1952 do 3 października 1953, jak wynika z informacji zawartych w personalnej teczce Jaruzelskiego, odbył kurs doskonalenia dowódców w Akademii Sztabu Generalnego (brak nazwiska na zachowanych listach słuchaczy kursów w ASG), który ukończył z wynikiem bardzo dobrym. W 1953 otrzymał propozycję objęcia stanowiska szefa sztabu korpusu lub starszego wykładowcy taktyki ogólnej i służby sztabów w Akademii Sztabu Generalnego. Z niewiadomych przyczyn nie przyjął propozycji. W dniu 3 października 1953 ponownie awansował, tym razem na stanowisko szefa Oddziału Akademii Wojskowych w Głównym Zarządzie Wyszkolenia Bojowego. Często brał udział w komisjach egzaminacyjnych w szkołach wojskowych. 31 grudnia 1953 mianowany na stopień pułkownika. W marcu 1954 przewodniczył komisji mającej na celu przeprowadzenie kontroli pracy Akademii Sztabu Generalnego. W lipcu 1955 jako ekstern ukończył z wynikiem bardzo dobrym studia w Akademii Sztabu Generalnego. Było to zgodne z nauką radziecką, która dopuszczała, by szef instytucji nadrzędnej studiował eksternistycznie w podległej sobie uczelni. 14 listopada 1955 awansował na stanowisko szefa Zarządu Akademii Wojskowych, Szkół i Kursów Oficerskich. 14 lipca 1956 został mianowany na stopień generała brygady. Nie wiadomo, jak zachowywał się Jaruzelski w czerwcu i październiku 1956. Jako jedyny polski generał opowiedział się za pozostaniem marszałka Konstantego Rokossowskiego w Wojsku Polskim. 7 marca 1957 został zastępcą szefa Głównego Zarządu Wyszkolenia Bojowego. 8 października 1957 objął stanowisko dowódcy 12 Dywizji Piechoty (od 24 listopada 1958 Dywizja Zmechanizowana) w Szczecinie. Zastąpił na tym miejscu płka Aleksandra Majtka. 6 listopada 1957 gen. Zygmunt Huszcza wyznaczył Jaruzelskiego na dowódcę garnizonu szczecińskiego. Tym samym Jaruzelski został w Szczecinie najwyższym i najważniejszym dowódcą. W 1958 gen. Huszcza polecił Jaruzelskiemu napisanie artykułu pt. Organizacja marszu w przewidywaniu boju w spotkaniu z dywizją pancerną. Jaruzelski, wykręcając się nawałem pracy, polecił napisanie tego artykułu płk. Kwiatkowskiemu. Wynika z tego, że Jaruzelski nigdy nie czuł się dobrze jako teoretyk sztuki wojskowej i trudno znaleźć jakiś jego tekst z zagadnień myśli wojskowej. W maju 1959 po raz pierwszy w roli dowódcy dywizji wziął udział w ćwiczeniach wojskowych, współdziałając z 8 Dywizją Zmechanizowaną i 20 Dywizją Pancerną. W tym samym miesiącu odwiedzili dowodzoną przez Jaruzelskiego dywizję delegaci Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. Wiedział o tej wizycie już dwa miesiące wcześniej i już w marcu wydał odpowiednie zarządzenia, dzięki czemu można było dopracować wszystkie szczegóły, łącznie z propagandą obrazującą przyjaźń polsko-chińską i proletariackie braterstwo broni. Zatem pomyślny przebieg wizyty wystawił dobre świadectwo Jaruzelskiemu, o którym dowiedziało się szybko Ministerstwo Obrony Narodowej i najwyższe kierownictwo partyjne. Na początku 1960 dywizja Jaruzelskiego została uznana za najlepszy związek taktyczny w WP. Jednakże surowa dyscyplina nie była możliwa do utrzymania na dłuższą metę. Już w pierwszym kwartale 1960 roku wskaźniki wykroczeń dyscyplinarnych pogorszyły się. Rozkazem nr 06 z 12 stycznia 1960 ustanowił „Dyplom Honorowy Związku Taktycznego im. Armii Ludowej”, którym mieli być wynagradzani oficerowie i podoficerowie dywizji, którzy służyli w niej minimum 10 lat, prezentowali wysoki poziom moralny i przejawiali aktywność społeczno-ekonomiczną. Preferencje były jednoznaczne – postawa polityczna przed umiejętnościami. 13 lipca 1960 został awansowany na stopień generała dywizji. Od 6 lutego 1965 do 11 kwietnia 1968 pełnił funkcję szefa Sztabu Generalnego WP. W latach 60. należał do grupy zaledwie 12 osób w Polsce, które posiadały wiedzę na temat przechowywania na terenie kraju sowieckiej broni atomowej (zadanie specjalne „Wisła”). Od czerwca 1962 do kwietnia 1968 pełnił funkcję wiceministra obrony narodowej. Od 11 kwietnia 1968 do 21 listopada 1983 był ministrem obrony narodowej. 22 listopada 1983 Rada Państwa mianowała go Naczelnym Dowódcą Sił Zbrojnych PRL na czas wojny. Zawodową służbę wojskową zakończył 31 stycznia 1991. Kariera polityczna w PRL Do Polskiej Partii Robotniczej wstąpił w czerwcu 1947. Od 15 grudnia 1948 członek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W latach 1950–1952 brał udział w zajęciach dwuletniego Wieczorowego Uniwersytetu Marksizmu-Leninizmu, który ukończył z oceną bardzo dobrą. Od 1 czerwca 1960 do lutego 1965 był szefem Głównego Zarządu Politycznego WP. Stanowisko to zaproponował gen. Jaruzelskiemu marsz. Marian Spychalski, odmawiając wyrażonej listownie przez gen. Jaruzelskiego prośbie o niepowoływanie go na to stanowisko (... jestem szczerze zmartwiony ewentualnością odejścia z pionu liniowego w którym służę z wielkim zamiłowaniem od 17-stu lat. Nawet traktując takie odejście jako czasowe, muszę liczyć się z faktem, iż wyłączy mnie ono z właściwego rytmu problematyki bojowej, stwarzając tym samym poważne luki i zaległości). Na nowym stanowisku został bezpośrednio podporządkowany sekretarzowi Komitetu Centralnego PZPR Ryszardowi Strzeleckiemu. Z racji pełnionej funkcji zasiadał w Zespole MON i Radzie Wojskowej MON. W wyborach w 1961 r. został z klucza partyjnego mianowany na posła z ziemi szczecińskiej, gdyż wcześniej dowodził dywizją w Szczecinie. Od 15 czerwca 1964 do 19 lipca 1989 był członkiem KC PZPR. Od grudnia 1970 do grudnia 1971 był zastępcą członka, a od 11 grudnia 1971 do 19 lipca 1989 członkiem Biura Politycznego KC PZPR. Na IV Plenum KC PZPR 18 października 1981 został wybrany na I sekretarza KC PZPR (pełnił tę funkcję do 29 lipca 1989). Marzec 1968 W okresie 1967–1968 jako członek ścisłego kierownictwa resortu obrony aktywnie włączył się w organizację czystek syjonistycznych w wojsku (usunięcie z armii i degradacja oficerów pochodzenia żydowskiego, co było częścią antysemickich działań władz państwowych, których kulminacją były tzw. wydarzenia marcowe). Generał Jaruzelski twierdził, że akcję przeprowadzał Główny Zarząd Polityczny WP, a wśród oficerów zwolnionych z wojska „ani jeden (...) nie był pracownikiem Sztabu Generalnego, której to instytucji ja wówczas byłem szefem”. Pomimo tego żałował tego co się wtedy stało, albowiem to „ciemna, brudna karta najnowszej historii”. „Tamten czas ma jednak wiele płaszczyzn i uwarunkowań (...). Na różnych etapach różne były moje – i miejsce, i możliwości. Nie uchylam się jednak od krytycznej oceny tego na co mogłem mieć realny wpływ. Ubolewam z powodu symptomów i faktów, jakie „pełzały” w drugiej połowie lat pięćdziesiątych i w latach sześćdziesiątych. Rok 1967 to było w Wojsku wybuchowe apogeum. Po tzw. wojnie czerwcowej pojawił się w naszych siłach zbrojnych (...) szokujący sygnał strategiczno-profesjonalny. W warunkach antagonistycznie podzielonego wówczas świata nastąpiło obsesyjne wręcz uwrażliwienie na ochronę tajemnicy, problem lojalności oraz zagrożenia zaskakującą napaścią zwłaszcza z powietrza. (...) Powstała w skali kraju swoista psychoza, słynne określenie „piąta kolumna”, pożywka dla podejrzeń, inspiracja i pretekst do oskarżeń oraz różnych, niewątpliwie także preparowanych informacji, wreszcie polityczno-personalnych rozgrywek (...).” – stwierdził Jaruzelski. Podległe mu jednostki WP brały udział w tłumieniu Praskiej Wiosny przez siły Układu Warszawskiego w ramach operacji „Dunaj”. W lutym 1969 z inicjatywy Jaruzelskiego odbyło się w Sztabie Generalnym WP sympozjum naukowe poświęcone interwencji w Czechosłowacji. W tym samym roku odznaczony najwyższym odznaczeniem PRL „Orderem Budowniczych Polski Ludowej”. Został wezwany na 2. miesięczny kurs strategiczno-operacyjny w Moskwie w Akademii Wojskowej im. Klimienta Woroszyłowa. Wraz z nim wyjechali m.in. generałowie: Tadeusz Tuczapski, Florian Siwicki i Wojciech Barański. Grudzień 1970 Wojciech Jaruzelski nadzorował także tłumienie wystąpień robotników w czasie wydarzeń grudnia 1970 na Wybrzeżu, piastował wówczas stanowisko ministra obrony narodowej. Z tego powodu zarzucano mu współodpowiedzialność za krwawe wydarzenia, do których wtedy doszło. Jaruzelski twierdził, iż rozkaz strzelania do robotników zapadł w najwyższym kierownictwie PZPR, do którego, jako zastępca członka Biura Politycznego KC PZPR, on wtedy nie należał i nie ponosi odpowiedzialności karnej za to, co się stało. Nie protestował przeciwko decyzji o użyciu broni wobec demonstrantów, która zapadła na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR 15 grudnia w Warszawie (był na nim obecny). Zdaniem krytyków gen. Jaruzelskiego, brak jego sprzeciwu i jednomyślność decyzyjna innych członków narady wskazują, iż w rzeczywistości decyzja o użyciu broni zapadła kolegialnie, zatem gen. Jaruzelski ponosi za tę decyzję współodpowiedzialność. Uczestniczył także w przygotowaniach do pacyfikacji strajków na Wybrzeżu, wydając jako minister obrony narodowej liczne decyzje – 8 grudnia 1970 gen. Jaruzelski wydał rozkaz (rozkaz MON nr 8884/Oper.) (...) w sprawie zasad współdziałania wojska i resortu spraw wewnętrznych w zakresie zwalczania wrogiej działalności (...), który stanowił podstawę do kooperacji MON i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w tłumieniu robotniczych protestów w czasie wydarzeń grudnia 1970 i był jedną z przyczyn późniejszej masakry. Także 14 grudnia 1970 o godz. 23:40 z polecenia gen. Jaruzelskiego szef Sztabu Generalnego WP wydał tajny szyfrogram nakazujący dowódcom okręgów wojskowych przeprowadzających akcję pacyfikacyjną na Wybrzeżu podjęcie działań w przypadku ewentualnego użycia wojsk do zadań specjalnych i faktycznie włączający siły zbrojne do konfliktu. Jaruzelski po wydarzeniach grudniowych został wynagrodzony stanowiskiem zastępcy członka Biura Politycznego KC, a już w grudniu 1971 dotarł na szczyt hierarchii partyjnej na stanowisko członka Biura Politycznego KC. W latach 70. Wojciechowi Jaruzelskiemu planowano nadać stopień marszałka Polski. Zamierzenia takie przewijały się na szczycie władz partyjno-państwowych. Z różnych względów oraz z racji niechęci do tego samego Wojciecha Jaruzelskiego, zamierzenia te nie zostały zrealizowane. Działalność polityczna w latach 1980–1981. Stan wojenny Po rozpoczęciu strajków w lipcu i sierpniu 1980 Wojciech Jaruzelski jako członek BP wszedł w skład specjalnej kilkuosobowej komisji wewnątrzpartyjnej, która miała zaproponować zmiany w składzie władz partii, co świadczyło o jego rosnącym znaczeniu politycznym. W połowie sierpnia Edward Gierek zaproponował jego kandydaturę (jako jedną z trzech obok Stefana Olszowskiego i Stanisława Kani) jako odpowiednią na swojego następcę na stanowisku I sekretarza KC PZPR. Generał odmówił, argumentując, że w czasie, gdy społeczeństwo oczekuje zmian w kierunku demokratyzacji, wybór wojskowego na tę funkcję mógłby zostać odczytany jako symbol zanegowania tej tendencji. Jego kandydatura na funkcję I sekretarza została ponownie wysunięta (przez Stanisława Kanię) po odejściu ze stanowiska Edwarda Gierka we wrześniu 1980. Generał ponownie odmówił. Jednocześnie poparł kandydaturę Stanisława Kani. Kania w tym okresie konsultował z generałem wszystkie wystąpienia publiczne i posunięcia kadrowe. Już od sierpnia 1980 rozpoczął prace studyjne nad wprowadzeniem stanu wojennego w Polsce, prowadzone w ramach Komitetu Obrony Kraju i Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. 12 listopada 1980, dwa dni po oficjalnej rejestracji Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, ujawnił na posiedzeniu KOK-u, że przygotowany został zestaw niezbędnych aktów prawnych dotyczących stanu wojennego. 1 grudnia władze Związku Radzieckiego przekazały polskim wojskowym plany wkroczenia wojsk radzieckich do Polski w ramach ćwiczeń Sojuz 81. Gotowość operacyjną do przekroczenia granicy wyznaczono na 8 grudnia. 11 lutego 1981 gen. Jaruzelski objął stanowisko Prezesa Rady Ministrów. Nominacja ta nastąpiła pod osobistym naciskiem ze strony ówczesnego I sekretarza PZPR Stanisława Kani przy niechęci gen. Jaruzelskiego. Na IV plenum KC PZPR obradującym w dniach 16–18 października, po ustąpieniu Stanisława Kani, Wojciech Jaruzelski został I sekretarzem KC PZPR. Otrzymał, w głosowaniu tajnym, 180 głosów za i 4 przeciw. Od października 1981 do końca lat 80. dziennikarz Wiesław Górnicki był ghostwriterem Jaruzelskiego: napisał wystąpienia ogłaszające stan wojenny, redagował przemówienia i dostarczał notatki, jak komentować wydarzenia. 5 grudnia na szczycie państw Układu Warszawskiego w Moskwie gen. Wojciech Jaruzelski przedstawił koncepcję samodzielnego zlikwidowania „Solidarności” i opozycji, gdy tylko wystąpią pierwsze oznaki wyczerpania społeczeństwa. 13 grudnia 1981 wprowadził w Polsce stan wojenny i stanął na czele Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON). Pozostawał na tym stanowisku do 21 lipca 1983. Wzmocnienie pozycji politycznej gen. Jaruzelskiego w wyniku stanu wojennego posłużyło mu do wprowadzenia polityki kadrowej „cięcia po skrzydłach”, polegającej na odsuwaniu od władzy w PZPR przedstawicieli skrajnych frakcji: liberalnej i dogmatycznej (już na początku stycznia 1982 usunięto z funkcji partyjnych I sekretarzy PZPR w Gdańsku i Katowicach: Tadeusza Fiszbacha i Andrzeja Żabińskiego). Jednocześnie rozpoczął się stopniowy proces utraty wpływów przez działaczy inspirowanych przez czynniki radzieckie. W stanie wojennym rząd gen. Jaruzelskiego zrealizował wiele reform instytucjonalnych. Powołano wówczas Trybunał Stanu, uchwalono nową ustawę o szkolnictwie wyższym rozszerzającą samodzielność uczelni, wprowadzono samorząd radców prawnych (ustawa z 6 lipca 1982), a także wprowadzono w życie nową ustawę o radach narodowych i samorządzie terytorialnym, przywracając pojęcie samorządu terytorialnego mimo sprzeciwów zwolenników teorii jednolitości władzy państwowej. Nie zdecydował się na realizację koncepcji jednego ze swoich najbliższych współpracowników Mieczysława Rakowskiego – rozwiązania PZPR lub jej zawieszenia na czas trwania stanu wojennego. Na początku lutego 1982 zwołał posiedzenie KC PZPR, gdzie rzucił hasło: „Partia ta sama, ale nie taka sama”. W lutym 1992 Sejm przeważającą liczbą głosów podjął uchwałę, w której uznał decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego za sprzeczną z konstytucją PRL. Powołano specjalną komisję do przesłuchania ówczesnych członków Rady Państwa, po roku parlament został jednak rozwiązany, a przejmujące wówczas władzę Sojusz Lewicy Demokratycznej i Polskie Stronnictwo Ludowe zrezygnowały z kontynuacji śledztwa parlamentarnego. Jaruzelskiego doceniono, zapraszając go na pierwsze posiedzenie Sejmu II kadencji. W 1996 Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej, gromadząca dokumenty dotyczące stanu wojennego, uznała, że wprowadzenie stanu wojennego było „wyższą koniecznością”, Sejm umorzył postępowanie wobec Jaruzelskiego, podzielając opinię tej komisji. Jedna z osób represjonowanych w okresie stanu wojennego, działacz chłopski Stanisław Helski, uderzył Jaruzelskiego kamieniem w twarz podczas spotkania 11 października 1994, na którym promował on swą książkę w księgarni na placu Legionów we Wrocławiu. Od 1993, w rocznicę ogłoszenia stanu wojennego, przed domem Wojciecha Jaruzelskiego (przy ul. Ikara na warszawskim Mokotowie) odbywały się demonstracje przeciwników wprowadzenia stanu wojennego. 13 grudnia 2003 po raz pierwszy uczestniczyli w manifestacji również zwolennicy Jaruzelskiego, którzy podziękowali mu za decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego. Po raz pierwszy Jaruzelski wyszedł do demonstrujących, dziękując im za wyrazy poparcia i zagrzewając do dalszej walki „na froncie ideologicznym i edukacyjnym”. Podkreślił, iż „gdyby nie stan wojenny z 13 grudnia 1981, nie byłoby 13 grudnia w Kopenhadze i w Brukseli”. Działalność polityczna w latach 1982–1989 W latach 1961–1989 był posłem na Sejm PRL III, IV, V, VI, VII, VIII i IX kadencji. Od 11 lutego 1981 do 6 listopada 1985 był prezesem Rady Ministrów. Współtworzył Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, w 1982 był członkiem Prezydium Tymczasowej Rady Krajowej tej organizacji. 22 listopada 1983 został powołany przez Sejm na przewodniczącego Komitetu Obrony Kraju – zwierzchnika Sił Zbrojnych, a przez Radę Państwa mianowany naczelnym dowódcą Sił Zbrojnych na wypadek wojny. 2 września 1982 stanął na czele Komitetu Honorowego uroczystości żałobnych Władysława Gomułki. W latach osiemdziesiątych inicjował reformy gospodarcze i instytucjonalne (np. powołanie Trybunału Stanu (1982), Rzecznika Praw Obywatelskich (1985) czy Naczelnego Sądu Administracyjnego). Był twórcą Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa, która rozpoczęła działalność w grudniu 1986. W skład Rady wchodzili m.in. przedstawiciele frakcji liberalnej we władzach, katolików świeckich, a także ludzie kultury. Uczestnictwo w Radzie zaproponowano też Lechowi Wałęsie. Już wtedy gen. Jaruzelski brał pod uwagę możliwość budowy koncesjonowanej opozycji w oparciu o środowiska katolików świeckich oraz wykorzystania hierarchii kościelnej jako gwaranta „niekonfrontacyjności” tego procesu. Po amnestii we wrześniu 1986 ekipa gen. Jaruzelskiego rozpoczęła formułowanie koncepcji generalnej reformy państwa, w której było miejsce na pluralizm społeczny, ograniczony pluralizm polityczny, na rynkową reformę gospodarki i uczynienie z sektora prywatnego istotnego jej elementu. Próby przemian gospodarczych spaliły na panewce (klęska w referendum z 1987). Jako I sekretarz KC PZPR wprowadził regularne częste posiedzenia Biura Politycznego z wykorzystaniem wiedzy ekspertów, podczas których ściśle przestrzegano zasady swobody dyskusji. Według Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej pracującej do 1994 Wojciech Jaruzelski wraz z Czesławem Kiszczakiem mieli w 1989 wydać polecenie zniszczenia stenogramów posiedzeń Biura Politycznego KC PZPR. Na początku lat 90. toczyło się w tej sprawie postępowanie. Później zostało umorzone ze względów formalnych. W latach 80. następował powrót do tradycyjnych motywów historycznych w działaniach władz. W 1982 kompania honorowa zaczęła używać w umundurowaniu rogatywki wzoru z 1935 roku. Od tegoż 1982 roku uroczyście obchodzono kolejne rocznice 3 Maja. W 1987 oficjalne warty wojskowe pojawiły się na Cmentarzu Powązkowskim przed grobami poległych w 1920 i pomordowanych w Katyniu. Pod koniec czerwca 1988, na wniosek kilku wdów po zamordowanych oficerach, zgłoszony pod adresem ówczesnego I sekretarza KC PZPR gen. Wojciecha Jaruzelskiego, zorganizowano ich przyjazd do Katynia. Relacja z tej podróży ukazała się w gazecie „Rzeczpospolita” z 1 lipca 1988. Była to pierwsza organizowana przez władze polskie wizyta rodzin pomordowanych na miejscu zbrodni w Katyniu. W lipcu 1988 do Związku Radzieckiego, w związku z uroczystościami 45-lecia powstania ludowego Wojska Polskiego, udała się do Katynia grupa kapelanów WP, która złożyła wieńce na mogiłach pomordowanych i odprawiła tam mszę. W kwietniu 1989 delegacja Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa pod przewodnictwem gen. Romana Paszkowskiego wraz z grupą rodzin ofiar zbrodni pobrała w Katyniu urnę z prochami, która potem została uroczyście złożona w Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie oraz w Dolince Katyńskiej. Przewodniczący Rady Państwa i prezydent PRL 6 listopada 1985 został powołany przez Sejm na przewodniczącego Rady Państwa. Funkcję tę sprawował aż do czasu zastąpienia Rady Państwa urzędem Prezydenta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 19 lipca 1989. Był głównym animatorem Okrągłego Stołu, choć nie uczestniczył w jego obradach. Nie kandydował też w przegranych przez komunistów wyborach do Sejmu X kadencji. W czerwcu 1989 przebywał z wizytą w Wielkiej Brytanii, a w tym czasie Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej w rezolucji przyjętej 10 czerwca 1989 na posiedzeniu otwierającym VIII kadencję oświadczyła, że Wojciech Jaruzelski nie ma żadnego prawa do reprezentowania narodu polskiego. 24 września 1985 Jaruzelski spotkał się z Davidem Rockefellerem w Nowym Jorku w obecności Zbigniewa Brzezińskiego. Omówione zostały inwestycja Rockefellera w rolnictwo i działalność Fundacji Rockefeller w Polsce. III Rzeczpospolita Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 3 lipca 1989 Adam Michnik opublikował na łamach „Gazety Wyborczej” artykuł zatytułowany Wasz prezydent, nasz premier, gdzie pośrednio odniósł się do kontraktu zawartego przy Okrągłym Stole, gdy obie strony zgodziły się na ustanowienie urzędu prezydenta PRL. Jeszcze 30 czerwca w obliczu demonstracji antykomunistycznej, jaka przeszła ulicami Warszawy pod hasłem Jaruzelski-musisz odejść (demonstracja ta została rozpędzona przez milicję), Wojciech Jaruzelski, przemawiając na XIII Plenum KC PZPR, oświadczył, że wycofuje swoją kandydaturę i zaproponował na najwyższy urząd w państwie Czesława Kiszczaka. Dopiero 18 lipca zgodził się ponownie kandydować na ten urząd, uzyskawszy poparcie NSZZ „Solidarność”. 6 lipca 1989 „Gazeta Wyborcza” przeprowadziła sondaż, w którym ankietowani typowali swoich najlepszych kandydatów na stanowisko prezesa Rady Ministrów i prezydenta PRL. Próba wynosiła ponad 1000 osób, w 31 miastach. Na urząd prezydenta PRL najwięcej osób typowało Wojciecha Jaruzelskiego, a następni byli kolejno: Lech Wałęsa, Bronisław Geremek, Czesław Kiszczak, Aleksander Gieysztor i Mieczysław Rakowski. 54% badanych nie miało zdania w tej kwestii. Na urząd premiera najwięcej osób wytypowało Mieczysława Rakowskiego, a następni byli kolejno: Bronisław Geremek, Witold Trzeciakowski, Ryszard Bugaj, Jacek Kuroń, Lech Wałęsa, Ireneusz Sekuła, Władysław Baka, Aleksander Kwaśniewski, Czesław Kiszczak i Adam Michnik. 61% nie miało zdania w tej kwestii. W dniach 9–11 lipca 1989 przyjął goszczącego w Polsce z oficjalną wizytą prezydenta Stanów Zjednoczonych George’a H. Busha. Od 3 aż do 19 lipca Konfederacja Polski Niepodległej zorganizowała pikietę pod gmachem parlamentu (tym razem interwencja Zmotoryzowanych Odwodów MO okazała się nieudolna) oraz mniejsze demonstracje m.in. w Krakowie, Katowicach, Lublinie, Białymstoku, Kielcach, Opolu, Radomiu i Toruniu, sprzeciwiając się wyborowi Jaruzelskiego na prezydenta. 19 lipca 1989 Jaruzelski został jednak prezydentem PRL (a od 31 grudnia 1989 prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej), wybranym przez Zgromadzenie Narodowe przewagą dwóch głosów (wybór poparło 270 spośród 537 biorących udział w głosowaniu członków ZN; do wyboru była potrzebna większość bezwzględna, czyli 269 głosów) na 6-letnią kadencję. O jego wyborze zdecydowała postawa posłów i senatorów wybranych z list „Solidarności”. Popierał reformy rządu Tadeusza Mazowieckiego. 13 kwietnia 1990 podczas oficjalnej wizyty w Związku Radzieckim otrzymał od Michaiła Gorbaczowa kopie dokumentów dotyczących zbrodni katyńskiej z 1940. 19 września 1990 przesłał do marszałka Sejmu Mikołaja Kozakiewicza projekt ustawy konstytucyjnej skracający jego kadencję oraz wprowadzający do porządku konstytucyjnego wybory powszechne prezydenta RP. Z chwilą objęcia urzędu przez nowo wybranego prezydenta elekta Lecha Wałęsy 22 grudnia 1990 na mocy art. 2 Ustawy z dnia 27 września 1990 o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wygasła kadencja prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego. Działalność po prezydenturze Po 1990 wycofał się z życia politycznego, choć brał udział w debatach społecznych i politycznych (wypowiadał się m.in. na temat członkostwa Polski w Unii Europejskiej). Jako były prezydent RP, zgodnie z ustawą o uposażeniu byłych prezydentów z 1996, Jaruzelski objęty był dożywotnią ochroną osobistą Biura Ochrony Rządu. Z urzędu przysługiwało mu także uposażenie byłego prezydenta, jednak zrezygnował z niego na rzecz emerytury wojskowej. Przysługiwały mu również środki na prowadzenie biura, a do 1998 także prawo do korzystania z lecznic państwowych. 9 maja 2005 na zaproszenie prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego wziął udział w delegacji państwowej na uroczystości z okazji 60. rocznicy zakończenia II wojny światowej w Moskwie. Został tam odznaczony przez prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina Medalem 60-lecia Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. Ceremonia odbyła się podczas przyjęcia, wydanego na Kremlu przez rosyjskiego prezydenta. Przeciw odznaczeniu Jaruzelskiego tym medalem zaprotestował wówczas prezydent Czech Václav Klaus, przypominając rolę generała w trakcie interwencji w Czechosłowacji w 1968. W czerwcu 2008 przyznano mu honorowe członkostwo w partii Racja Polskiej Lewicy (rozwiązanej w 2013). W latach 2001–2013 publikował w tygodniku „Przegląd”. W 2010 przyjął zaproszenie rosyjskie na uroczystości z okazji 65. rocznicy zakończenia II wojny światowej w Moskwie. W związku z tym został zaproszony do składu delegacji polskiej przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, przy tym prezydencki minister Paweł Wypych podkreślił, że Lech Kaczyński bardzo negatywnie ocenia działalność gen. Jaruzelskiego w latach PRL, jednak był on kombatantem podczas wojny i demokratycznie wybranym prezydentem Polski, w związku z tym szacunek wydaje się być oczywisty. Po śmierci prezydenta Kaczyńskiego w katastrofie smoleńskiej, 9 maja 2010 Jaruzelski wziął udział w delegacji państwowej na uroczystości rocznicy zakończenia wojny na zaproszenie wykonującego obowiązki prezydenta RP Bronisława Komorowskiego. Spotkał się m.in. z prezydentem Federacji Rosyjskiej Dmitrijem Miedwiediewem oraz odwiedził miejsce katastrofy smoleńskiej i cmentarz w Katyniu. 24 listopada 2010, na zaproszenie prezydenta RP Bronisława Komorowskiego, wziął udział w Pałacu Prezydenckim w posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa Narodowego. W marcu 2011 u Wojciecha Jaruzelskiego zdiagnozowano chłoniaka (nowotwór złośliwy) po tym, jak dwa tygodnie wcześniej trafił do szpitala z powodu infekcji układu oddechowego i wysokiej gorączki. Pod koniec marca został ponownie przyjęty do szpitala, gdzie przeszedł tygodniowy zabieg chemioterapii. Ponieważ nowotwór w organizmie Jaruzelskiego bardzo szybko się rozwijał, jego stan zdrowia znacznie się pogorszył, mocno go osłabiając i odbierając nadzieję na wyzdrowienie. 11 maja 2014 gen. Wojciech Jaruzelski przeszedł rozległy udar mózgu, wskutek którego został częściowo sparaliżowany i utracił zdolność samodzielnego oddychania. Zmarł 25 maja 2014 o godz. 15:24 w Warszawie, a krótko przed śmiercią wyspowiadał się oraz przyjął katolickie sakramenty, mimo deklarowania się przez większość życia jako ateista. Zwłoki zostały skremowane. Pogrzeb Kancelaria Prezydenta RP zwróciła się do rodziny zmarłego z propozycją zorganizowania pogrzebu państwowego z honorami. Rodzina propozycję Kancelarii przyjęła. Prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz zgodziła się na pochówek prochów generała na cmentarzu na Powązkach i w imieniu miasta nieodpłatnie przekazała kwaterę na ten cel. Przeciwko organizacji państwowego pogrzebu i pochówku na Powązkach zaprotestował prezes Instytutu Pamięci Narodowej Łukasz Kamiński, który oświadczył, że nie można pogodzić pamięci o ofiarach systemu totalitarnego z honorowaniem pogrzebem państwowym na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach człowieka, który poświęcił większość swojego życia służbie reżimowi komunistycznemu. Sprzeciw wobec decyzji władz wyrazili również niektórzy działacze opozycji demokratycznej oraz rodziny ofiar stanu wojennego. Pogrzeb odbył się 30 maja 2014. Mszę św. żałobną w katedrze polowej Wojska Polskiego w Warszawie odprawił bp polowy Wojska Polskiego ks. Józef Guzdek wraz z księżmi Adamem Bonieckim oraz Wojciechem Lemańskim i Wojciechem Drozdowiczem z Bielan. Urna z prochami zmarłego nie była obecna w świątyni. Oprócz najbliższej rodziny zmarłego żony Barbary i córki Moniki obecni byli m.in. prezydent RP Bronisław Komorowski, a także byli prezydenci Lech Wałęsa i Aleksander Kwaśniewski. W trakcie mszy pogrzebowej na placu przed katedrą demonstranci rozwinęli portrety i plakaty przypominające ofiary stanu wojennego. Po nabożeństwie na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach odbył się pogrzeb świecki z udziałem honorowej asysty wojskowej (kwatera C6-tuje-5). Przemarszowi konduktu pogrzebowego towarzyszyły okrzyki i gwizdy niektórych demonstrantów. Nad grobem przemówienie wygłosił Aleksander Kwaśniewski. Władze RP reprezentował minister w Kancelarii Prezydenta RP prof. Tomasz Nałęcz oraz minister obrony narodowej Tomasz Siemoniak. Na pogrzeb przybyli: część posłów Sojuszu Lewicy Demokratycznej, działacz polityczny Adam Michnik oraz najbliżsi współpracownicy Jaruzelskiego z lat 80.: były szef MSW Czesław Kiszczak oraz były rzecznik prasowy rządu Jerzy Urban, a także ambasador Rosji w Polsce Aleksandr Aleksiejew. Urnę z prochami złożono w kwaterze 1 Armii Wojska Polskiego. Grób był stale monitorowany i strzeżony przez policję. Życie prywatne Żoną Wojciecha Jaruzelskiego była od 1960 Barbara Jaruzelska (ślub wzięli w Szczecinie), doktor filologii germańskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Mieli córkę Monikę oraz wnuka Gustawa. Wywód genealogiczny Tablice genealogiczne rodu Jaruzelskich herbu Ślepowron. Postępowanie przed Trybunałem Stanu 6 grudnia 1991 – 51 posłów Konfederacji Polski Niepodległej złożyło do Marszałka Sejmu wstępny wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej i karnej przed Trybunałem Stanu 26 osób związanych z wprowadzeniem i realizacją stanu wojennego (w tym i Wojciecha Jaruzelskiego). Postępowanie prowadziła sejmowa Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej Sejmu I i II kadencji. 23 października 1996 – Sejm II kadencji uchwałą umorzył postępowanie prowadzone w tej sprawie (). Procesy karne 17 kwietnia 2007 prokuratorzy pionu śledczego Instytutu Pamięci Narodowej zakończyli śledztwo przeciwko autorom stanu wojennego – Wojciechowi Jaruzelskiemu i Czesławowi Kiszczakowi (w sumie aktem oskarżenia objęto 9 osób) i skierowali przeciwko nim akt oskarżenia do Sądu Rejonowego Warszawa-Śródmieście. Podstawą do postawienia zarzutów były m.in. odtajnione przez ministra obrony Radosława Sikorskiego dokumenty Układu Warszawskiego, w tym także „Myśl przewodnia wprowadzenia stanu wojennego” podpisana w marcu 1981 przez Jaruzelskiego i Kanię. Wojciech Jaruzelski, jako stojący na czele utworzonej w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, został oskarżony o: zbrodnię komunistyczną, polegającą na kierowaniu „związkiem przestępczym o charakterze zbrojnym, mającym na celu popełnianie przestępstw”, podżeganie członków Rady Państwa PRL (organ ten formalnie wprowadził stan wojenny w PRL) do przekroczenia ich uprawnień poprzez uchwalenie dekretów o stanie wojennym w czasie trwającej sesji Sejmu PRL – wbrew obowiązującej wówczas Konstytucji. Postępowanie sądowe rozpoczęło się w marcu 2008. Akt oskarżenia nie został odczytany, gdyż sąd w maju 2008 nakazał prokuratorowi z IPN-u uzupełnienie materiału dowodowego m.in. o przesłuchanie świadków Margaret Thatcher i Michaiła Gorbaczowa. Był również oskarżony w procesie o „sprawstwo kierownicze” masakry robotników Wybrzeża w grudniu 1970. Ocena Według badania przeprowadzonego przez Centrum Badań Opinii Społecznej w 2014, już po śmierci Wojciecha Jaruzelskiego, 47% badanych przyznało, że generał dobrze zasłużył się Polsce. Książki Publikacje w języku polskim Stan wojenny. Dlaczego... (współpraca: Marek Jaworski, Włodzimierz Łoziński), Wyd. BGW, Warszawa 1992, . Różnić się mądrze. Jak doszło do stanu wojennego, Wyd. „Książka i Wiedza”, Warszawa 1999, . Wyjaśniam, Wyd. MADO, Toruń 2001, . Przed Sądem, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002, . Przeciwko bezprawiu, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004, . Pod prąd. Refleksje rocznicowe, Wyd. Comandor, Warszawa 2005, . Historia nie powinna dzielić, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, . Być może to ostatnie słowo. (Wyjaśnienia złożone przed Sądem), Wyd, Comandor, Warszawa 2009, . Starsi o 30 lat, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, . Publikacje obcojęzyczne Parteitag der Polnischen Vereinigten Arbeiterpartei, Wyd. Dietz, Berlin 1987, . Hinter den Türen der Macht. Der Anfang vom Ende einer Herrschaft., Wyd. Militzke, Lipsk 1996, . Уроки истории – не соль на раны: беседа с Валентином Оскоцким (Lekcja historii – nie sól na rany: wywiad z Walentynem Oskockim), Wyd. Uzorocze, Riazań 2000 . Awanse chorąży – 16 grudnia 1943 podporucznik – 11 listopada 1944 porucznik – 25 kwietnia 1945 kapitan – 22 lipca 1946 major – 10 lipca 1948 podpułkownik – 25 stycznia 1949 pułkownik – 31 grudnia 1953 generał brygady – 14 lipca 1956 generał dywizji – 13 lipca 1960 generał broni – 9 lipca 1968 generał armii – 23 września 1973 Ordery i odznaczenia Polskie W sierpniu 1999 odznaczony medalem „Cztery Wieki Stołeczności Warszawy”. Wręczył go ówczesny wiceprezydent miasta Jacek Zdrojewski. 21 grudnia 1999 gen. Wojciech Jaruzelski zwrócił medal otrzymany w sierpniu po wiadomości prasowej informującej, że prezydent Warszawy Paweł Piskorski nie podtrzymałby tej decyzji, gdyby był o niej poinformowany. W liście do prezydenta miasta gen. Wojciech Jaruzelski napisał m.in.: 26 marca 2006 gen. Wojciech Jaruzelski został odznaczony przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Zesłańców Sybiru. Komentując ten fakt, stwierdził, że cieszy się, iż prezydent Kaczyński wzniósł się ponad historyczne podziały. Po ujawnieniu tego faktu przez TVN Kancelaria Prezydenta oświadczyła, że gen. Wojciech Jaruzelski został odznaczony przez pomyłkę, gdyż Prezydent akceptował tylko postanowienia, nie zaś listy osób i nie zdawał sobie sprawy, że na liście występuje Wojciech Jaruzelski. Po tym oświadczeniu gen. Wojciech Jaruzelski odesłał otrzymane odznaczenie prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu. Zagraniczne (lista niepełna) Wojciech Jaruzelski w filmie i teatrze Wojciechowi Jaruzelskiemu poświęcono filmy dokumentalne. W 2011 powstała sztuka teatralna pt. Generał autorstwa Jarosława Jakubowskiego. Filmy dokumentalne Generał (1992), reżyseria: Bolesław Sulik Noc z generałem (2001), reżyseria: Maria Zmarz-Koczanowicz, scenariusz: Teresa Torańska Sekret generała (2003), realizacja: Patrick Cabouat, scenariusz: Guy Darbois Generał Wojciech Jaruzelski (2008), reżyseria oraz scenariusz: Tomasz Paprocki i Piotr Pałka Towarzysz generał (2009), reżyseria oraz scenariusz: Robert Kaczmarek i Grzegorz Braun Towarzysz generał idzie na wojnę (2011), reżyseria oraz scenariusz: Robert Kaczmarek i Grzegorz Braun Inne informacje Wojciech Jaruzelski uczęszczał do jednej klasy w gimnazjum wraz z Tadeuszem Gajcym, poetą i powstańcem warszawskim. Podczas studiów na Akademii Sztabu Generalnego, koledzy Wojciecha Jaruzelskiego nazywali go „małym Jezusem” – z powodu niezwykłej przykładności, pilności, dobrego wychowania i wielkiej pobożności. Jako I sekretarz KC PZPR Jaruzelski na zalecenie BOR przewożony był opancerzonym pojazdem marki Peugeot 604 znajdującym się obecnie w muzeum w Otrębusach, a później, jako prezydent PRL i RP, użytkował pancerne Volvo 760 GLE (rok produkcji 1986). Po 2001 pojazd wykorzystywany był przez policję do przewożenia świadków koronnych. Obecnie jest eksponatem muzealnym na wyposażeniu Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu. Fragment przemówienia z 13 grudnia 1981, informującego o wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce stanowi wstęp albumu Las Maquinas de la Muerte z 1999 grupy muzycznej Kazik na Żywo. Postać Jaruzelskiego, zwłaszcza po wprowadzeniu stanu wojennego, była przedmiotem szeregu żartów. Ze względu na ciemne okulary, lecz i w nawiązaniu do nazwy herbu Ślepowron, Jaruzelski bywał nazywany „Spawaczem”, „Ślepym” oraz „Ślepowronem”. Przeciwko Jaruzelskiemu była skierowana piosenka Bajmu „Józek, nie daruję ci tej nocy”; utwór początkowo nazywał się „Wojtek, nie daruję ci tej nocy”. W latach 80. podczas jednego z koncertów w Warszawie będący wśród publiczności studenci zaczęli śpiewać „Wojtek” zamiast „Józek”. W efekcie zespół przez dwa lata nie mógł koncertować w stolicy. Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne – raport płk. Ryszarda Kuklińskiego przekazany CIA w styczniu 1983 Absolwenci Wieczorowego Uniwersytetu Marksizmu-Leninizmu Prezydenci Polski Premierzy PRL Przewodniczący Rady Państwa PRL Pierwsi sekretarze KC PZPR Członkowie Biura Politycznego KC PZPR Zastępcy członków Biura Politycznego KC PZPR Ministrowie obrony narodowej Polski Ludowej Wiceministrowie obrony narodowej 1945–1989 Szefowie Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Generałowie armii ludowego Wojska Polskiego Szefowie Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego Uczestnicy walk na przyczółku warecko-magnuszewskim (1944) Uczestnicy walk z ukraińskim podziemiem zbrojnym 1939–1947 (Polska Ludowa) Żołnierze ludowego Wojska Polskiego – uczestnicy walk z podziemiem niepodległościowym w Polsce (1944–1956) Posłowie z Listy Krajowej (PRL) Posłowie z okręgu Szczecin (PRL) Posłowie z okręgu Wrocław (PRL) Posłowie z okręgu Wrocław-Miasto (PRL) Politycy PPR Członkowie Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu Członkowie Tymczasowej Rady Krajowej PRON Członkowie WRON Członkowie ZBoWiD Polscy zesłańcy na Sybir Członkowie ZHP Tajni współpracownicy organów bezpieczeństwa Polski Ludowej Dowódcy 12 Dywizji Piechoty (LWP) Dowódcy 12 Dywizji Zmechanizowanej Odznaczeni Brązowym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Odznaczeni Brązowym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (Polska Ludowa) Odznaczeni Krzyżem Walecznych (Polska Ludowa) Odznaczeni Medalem 10-lecia Polski Ludowej Odznaczeni Medalem 30-lecia Polski Ludowej Odznaczeni Medalem 40-lecia Polski Ludowej Odznaczeni Medalem Jubileuszowym „60 lat Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej lat 1941–1945” Odznaczeni Medalem Komisji Edukacji Narodowej Odznaczeni Medalem Pro Memoria Odznaczeni Medalem za Odrę, Nysę, Bałtyk Odznaczeni Medalem „Za udział w walkach o Berlin” Odznaczeni Medalem „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej” Odznaczeni Medalem za Warszawę 1939–1945 Odznaczeni Medalem „Za wyzwolenie Warszawy” Odznaczeni Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945 Odznaczeni odznaczeniem im. Janka Krasickiego Odznaczeni Odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego Odznaczeni Orderem Budowniczych Polski Ludowej Odznaczeni Orderem Czerwonego Sztandaru (Mongolia) Odznaczeni Orderem Flagi Narodowej Odznaczeni Orderem Georgi Dimitrowa Odznaczeni Orderem Gwiazdy Socjalistycznej Republiki Rumunii Odznaczeni Orderem José Martí Odznaczeni Orderem Klementa Gottwalda Odznaczeni Orderem Karla Marksa Odznaczeni Orderem Scharnhorsta Odznaczeni Orderem Suche Batora Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy I klasy Odznaczeni Srebrnym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa) Odznaczeni Srebrnym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Odznaczeni Srebrnym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaczeni trzykrotnie Srebrnym Medalem „Zasłużonym na Polu Chwały” Odznaczeni Złotym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Odznaczeni Złotym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Oficerowie 5 Kołobrzeskiego Pułku Piechoty Odznaczeni odznaką honorową „Za Zasługi dla Warszawy” Polacy odznaczeni bułgarskimi orderami i odznaczeniami Polacy odznaczeni czechosłowackimi orderami i odznaczeniami Polacy odznaczeni mongolskimi odznaczeniami Polacy odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Infanta Henryka (Portugalia) Polacy odznaczeni Orderem Lwa Białego Polacy odznaczeni Orderem Czerwonego Sztandaru Polacy odznaczeni Orderem Flagi (Węgry) Polacy odznaczeni Orderem Korony (Belgia) Polacy odznaczeni Orderem Lenina Polacy odznaczeni Orderem Przyjaźni Narodów Polacy odznaczeni Orderem Rewolucji Październikowej Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej Polacy odznaczeni Orderem Zbawiciela Polacy – odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie Ludzie urodzeni w Kurowie (powiat puławski) Urodzeni w 1923 Zmarli w 2014 Biografie kanonu polskiej Wikipedii

2375

https://pl.wikipedia.org/wiki/Irlandia

Irlandia

Irlandia ( , ), oficjalnie Republika Irlandii (irl. , ang. ) – państwo wyspiarskie w zachodniej części Europy, zajmujące większość terytorium wyspy Irlandia, członek Unii Europejskiej. Nazwa Pochodzenie nazwy Historyczną, łacińską nazwą Irlandii, nadaną przez Rzymian, była Hibernia, pochodząca od greckiego określenia (Iuernia). Spotykana jest także nazwa (Iernē). Nazwa rzymska została „przerobiona” na Hibernia ze względu na swoje podobieństwo do wyrazu (łac.) – „zimowy”. Staroirlandzkie zapożyczenie nazwy jako / , po pewnym czasie przeistoczyło się we współczesną nazwę . Nazwa współczesna Artykuł 4. konstytucji Irlandii z 1937 roku stanowi, iż oficjalną nazwą państwa jest (w języku irlandzkim) oraz (w języku angielskim). Oba warianty językowe nazwy są używane podczas podpisywania umów międzynarodowych i traktatów stowarzyszeniowych. Stosowanie jednej nazwy dla określenia wyspy, jak i państwa, miało na celu podkreślenie integralności Irlandii Północnej i pozostałej części wyspy, jako jednego organizmu państwowego. Państwa stowarzyszone we Wspólnocie Narodów, włączając w to Zjednoczone Królestwo, dla określenia Irlandii jako państwa używają nazwy . Podobnie w państwach europejskich, przesyłki pocztowe adresowane są do Irlandii z dodatkowym dopiskiem . Według przepisów z 1947 roku w pismach urzędowych dotyczących Irlandii jako państwa powinno stosować się nazwę . Natomiast według rozdziału 2. Aktu Republiki Irlandii z 1948 roku opisem państwa jest wyrażenie (w tłum. na j. irl. ). Geografia Położenie Dostęp do Morza Irlandzkiego, Morza Celtyckiego, Oceanu Atlantyckiego, a od Wielkiej Brytanii oddziela ją Kanał św. Jerzego. Dł. wybrzeża 1448 km Dł. granicy z Irlandią Północną (częścią Zjednoczonego Królestwa) 360 km Najwyższy punkt Carrantuohill 1041 m n.p.m. Najniższy punkt Ocean Atlantycki 0 m. Najdłuższa rzeka Shannon 386 km Największe jezioro Lough Corrib 176 km² Klimat Umiarkowanie ciepły (w wyniku oddziaływania ciepłego prądu morskiego Północnoatlantyckiego) Niskie amplitudy rocznych temperatur Wysoka wilgotność powietrza oraz częste opady deszczu Historia Pierwsze znane ślady osadnictwa na terenach Irlandii szacowane są na około 8000 p.n.e. i były to migracje myśliwych z kontynentu europejskiego. Pozostałością po tych ludach są serie neolitycznych grobowców jak np. Newgrange. Rzymianie nie podjęli próby podboju wyspy, mimo bliskości Brytanii. Od V wieku naszej ery wyspa była chrystianizowana za sprawą św. Patryka, zaś od VIII wieku rozpoczęła się inwazja wikingów, która w 1014 roku ostatecznie została odparta za sprawą wojsk ówczesnego króla Briana Śmiałego. Od 1169 roku rozpoczęły się wyprawy anglo-normandzkie, rozpoczynając tym samym wielowiekową dominację angielską nad wyspą. W okresie tym miały miejsce wielokrotnie różnego rodzaju powstania i wojny przeciwko dominacji, jak irlandzka wojna dziewięcioletnia w 1594 r., bitwa nad rzeką Boyne w 1690 r. czy też rewolucja irlandzka w 1798 roku. Jednocześnie strona Anglii nie trwała bezczynnie. Już w 1175 r. Anglia umocniła wpływy poprzez Traktat windsorski, w 1605 r. rozpoczęła wysiedlenia zwane plantacją Ulsteru, natomiast na podstawie aktu z 1800 roku połączyła się z Irlandią w jedno państwo, tworząc Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii. Wielki głód miał miejsce w Irlandii w latach 1845–1849. Populacja Irlandii zmniejszyła się wówczas o 20%, doszło również do wielkiej fali emigracji – Irlandię opuściły 2 000 000 osób. Koniec angielskiej dominacji miał miejsce w początkach XX wieku, najpierw poprzez rozpoczęcie powstania wielkanocnego w 1916 roku oraz poprzez podpisanie Traktatu angielsko-irlandzkiego w 1921. W tym okresie powstał również pierwszy rząd irlandzki z Éamonem de Valerą na czele, co spowodowało wybuch irlandzkiej wojny domowej. Ostatecznie w 1937 w życie weszła Konstytucja Irlandii, na mocy której utworzono państwo Irlandię, która to obowiązuje do dnia dzisiejszego. W 1955 roku Irlandia stała się członkiem ONZ, zaś w 1973 wstąpiła do Wspólnoty Europejskiej. W 1969 roku swój początek miał polityczno-etniczny konflikt w Irlandii Północnej, zakończony w 1998 roku podpisaniem porozumienia wielkopiątkowego pomiędzy Irlandią i Wielką Brytanią. Ustrój polityczny Irlandia to demokracja parlamentarna. Jej system prawny jest oparty na prawie precedensowym i ustawodawstwie uchwalanym przez parlament zgodnie z konstytucją. Przepisy Unii Europejskiej mają moc prawną w Irlandii. Konstytucja irlandzka, przyjęta 29 grudnia 1937, opisuje formę rządu oraz definiuje władzę i funkcje Prezydenta, obu izb parlamentu (Oireachtas) oraz rządu. Definiuje także strukturę i władzę sądu oraz opisuje podstawowe prawa obywatelskie. Akt Republiki Irlandii z 1948 zerwał ostatnie formalne związki z Wielką Brytanią. Irlandia odzyskała niepodległość w 1921. Prezydent jest głową państwa i jest wybierany w wyborach bezpośrednich na kadencję, która trwa 7 lat. Ta sama osoba może być prezydentem tylko dwukrotnie. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom Irlandii, którzy ukończyli 35 lat. Od 2011 prezydentem Irlandii jest Michael D. Higgins. Obowiązki prezydenta to stanie na straży konstytucji oraz oficjalne reprezentowanie narodu. Niemal wszystkie uprawnienia przyznawane mu przez konstytucję wykonuje on za radą rządu. Taoiseach (premier) stoi na czele rządu i jest mianowany przez prezydenta na wniosek Dáil Éireann (izba niższa parlamentu). Taoiseach nominuje innych członków rządu (ogółem nie mniej niż siedmiu i nie więcej niż piętnastu), których musi zaakceptować Dáil Éireann. Nominuje także jednego członka rządu, zwanego Tánaiste, który pełni funkcję wicepremiera. Od 2022 premierem Irlandii jest Leo Varadkar Irlandzki parlament stanowią dwie izby: Dáil Éireann jest izbą niższą, wybieraną w wyborach bezpośrednich. Zasiada w niej 166 posłów. Jest odpowiedzialna za uchwalanie ustaw. Jej członkowie (zwani Teachta Dála) są wybierani w wyborach proporcjonalnych i powszechnych. Nie występuje pojęcie kadencyjności, Ustawa Wyborcza mówi tylko o przyznaniu parlamentowi pełnomocnictw na okres 5 lat. Główne partie polityczne reprezentowane w Dáil Éireann to: Fine Gael (Plemię Gaelów), Labour Party (Partia Pracy), Fianna Fáil (Żołnierze Przeznaczenia), Sinn Féin oraz niezależni. Seanad Éireann jest izbą wyższą i posiada głównie rolę doradczą. Z jej 60 członków, 11 jest nominowanych przez Taoiseacha, natomiast reszta jest wybierana, w 5 kuriach opierających się na określonych grupach społeczno-zawodowych oraz przez absolwentów Narodowego Uniwersytetu Irlandii i Uniwersytetu w Dublinie. Samorządy lokalne są administrowane przez 114 władz lokalnych, które są odpowiedzialne, między innymi, za: mieszkalnictwo i budownictwo, transport drogowy i bezpieczeństwo, kanalizację, inicjatywy dotyczące rozwoju i kontrolę nad nimi, rekreację, ochronę środowiska, rolnictwo, edukację i pomoc społeczną. Samorząd lokalny jest finansowany częściowo przez rząd centralny a częściowo przez lokalne źródła, w tym lokalne podatki. Irlandia wstąpiła do Unii Europejskiej w 1973 roku, ale nadal pozostaje poza Układem z Schengen. Mimo to, dzięki specjalnym rozporządzeniom (tzw. Common Travel Area), pasażerowie nie muszą posiadać paszportów, podróżując między Zjednoczonym Królestwem a Irlandią, mogą być jednak wymagane dodatkowe dokumenty, potwierdzające tożsamość. Podział administracyjny Od końca XVI w. wyspa Irlandia tradycyjnie dzielona była na 4 historyczne prowincje, a te z kolei dzielono na 32 hrabstwa. Dwa historyczne hrabstwa: Desmond oraz Coleraine obecnie nie istnieją, a niektóre inne zmieniły nazwy bądź granice. Po podziale Irlandii w 1921 roku, nowo powstałe państwo irlandzkie (Saorstát Éireann) objęło 26 hrabstw, a 6 pozostałych znalazło się w granicach Irlandii Północnej. Pomimo późniejszych zmian administracyjnych, tradycyjny podział na 26 hrabstw wciąż funkcjonuje dla celów pocztowych, w kontekstach sportowych i kulturowych oraz dla celów administracyjnych, samorządowych i innych. Siły zbrojne Armia Irlandzka posiada 8500 zawodowych żołnierzy i 13 000 rezerwowych. Tak mała liczba wojska jest spowodowana neutralnością Irlandii (np. nie jest członkiem NATO). Pomimo to Irlandia jest zaangażowana w misje pokojowe ONZ i Unii Europejskiej. Siły zbrojne Irlandii składają się z wojsk: lądowych lotniczych (Irlandzki Korpus Lotniczy) morskich rezerwy Gospodarka W roku 2012 spośród krajów unijnych, gospodarka Irlandii miała najlepszy Wskaźnik Wolności i była w pierwszej dziesiątce najbardziej wolnych na świecie. W roku 2013 spadła na 11. miejsce, a najbardziej wolna w Unii stała się Dania. Najważniejszymi gałęziami gospodarki irlandzkiej są przemysły: elektroniczny i informatyczny chemiczny i farmaceutyczny metalurgiczny poligraficzny włókienniczy Szeroko świadczone są usługi w zakresie: handlu elektronicznego telekomunikacji oprogramowania komputerowego nowoczesnych usług finansowych Rozwój gospodarki przebiega dwutorowo – z jednej strony bowiem zachęca się do rozwoju prywatnej inicjatywy, z drugiej zaś – zostawia podstawowe gałęzie gospodarki oraz usługi mające kluczowe znaczenie dla kraju w rękach państwowych. Irlandia jest jednym z najszybciej rozwijających się gospodarczo państw unijnych. W latach 1987–1997 wzrost gospodarczy sięgał 6% w stosunku rocznym. Obecnie Irlandia, obok Luksemburga, Norwegii i Szwajcarii, jest krajem o najwyższym PKB per capita w Europie. Gospodarka jest ściśle uzależniona od handlu, a główni partnerzy to Wielka Brytania, Niemcy, Francja i Stany Zjednoczone. Podatki stanowią 30% PKB Irlandii. Stawki podatku dochodowego od osób fizycznych to 41% i 20% z szeregiem ulg. Podatek dochodowy od firm jest najniższy w starej UE i wynosi 12,5%, co bywa często podawane jako jeden z głównych czynników napływu inwestycji zagranicznych do Irlandii. Podstawowa stawka podatku od towarów i usług wynosi 21%. Płaca minimalna waha się od 39% do 77% średniej krajowej w zależności od branży. Pod względem HDI Irlandia zajmuje 4. miejsce na świecie, a pod względem HPI 18. miejsce na 19 najbardziej rozwiniętych państw. Irlandzka gospodarka jest także jedną z najbardziej innowacyjnych gospodarek w Europie z poziomem wydatków na badania i rozwój 1,2% PKB. Obecnie, według Wskaźnika Wolności Gospodarczej, Irlandia jest drugą najbardziej liberalną gospodarką w Europie i szóstą na świecie, za Hongkongiem, Singapurem, Szwajcarią, Australią i Nową Zelandią. Podczas kryzysu finansowego w 2008 PKB Irlandii spadł o 2,3%. Spis powszechny z 2011 ujawnił niektóre skutki kryzysu gospodarczego – np. na 2 mln domów aż 290 tys. to pustostany. Irlandczycy często nie byli w stanie spłacić kredytów, które zaciągnęli na nieruchomości, a deweloperzy – sprzedać swoich domów. W niektórych hrabstwach stoi pusty prawie co trzeci dom. Przemysł Fenomenem irlandzkiej gospodarki na skalę światową był silny rozwój przemysłu wysokich technologii, który przyczynił się do wzrostu gospodarczego na poziomie 15,8% rocznie. Inwestycje w różnego rodzaju gałęzie przemysłu tego kraju wynikały ze strategicznego położenia Irlandii (przyczółek amerykańskich inwestorów interesujących się rynkiem europejskim). Szybki rozwój Irlandia zawdzięcza pomocy Unii Europejskiej, długoletnim zwolnieniom podatkowym, a także stosunkowo taniej sile roboczej. Przyniosło to korzyści przede wszystkim ośrodkom regionalnym, gdzie przemysł oparty jest głównie na przetwórstwie płodów rolnych. Rozwinął się przemysł zbożowo-młynarski, mleczarski, browarnictwo oraz produkcja wysoko procentowych alkoholi – whisky Rolnictwo Rolnictwo pozostaje jedną z najważniejszych gałęzi gospodarki. Jest ono wysoko zmechanizowane i daje zatrudnienie 9,5% ludności. Produkcja wołowiny i mleka stanowi 58% ogółu produkcji rolnej. Olbrzymią większość w rolnictwie stanowią małe gospodarstwa rolne. Powierzchnia przeznaczona pod uprawy rolnicze jest niewielka, za to wysoce produktywna. Głównymi roślinami uprawnymi są zboża, buraki cukrowe i ziemniaki. Olbrzymie obszary łąk i sprzyjający klimat pozwalają na całoroczny wypas zwierząt. Surowce naturalne Zasoby surowców naturalnych w Irlandii są niewielkie. Irlandia posiada złoża cynku i ołowiu, które odkryto na początku lat 90. XX w. Wydobywa się przede wszystkim gips, rudy cynku (164 tys. t. rocznie) i ołowiu (45 tys. t. rocznie). Transport Strategiczne znaczenie ma transport drogowy. Irlandia ma gęstą sieć dróg, które często nie są jednak w najlepszym stanie, a ich całkowita długość wynosi 92 327 km, z czego ok. 1017 km ma standard autostrady (2018). Większość autostrad jest płatna. W Irlandii obowiązuje ruch lewostronny. Oprócz licznych przewoźników prywatnych transportem autobusowym w kraju zajmuje się subsydiowana przez państwo firma Bus Éireann. Firma ta jest odpowiedzialna zarówno za transport międzymiastowy, jak i za transport lokalny (komunikacja miejska w kilku większych miastach jednakże z wyłączeniem Dublina). Sieć kolejowa ma dł. 1944 km i jej wyłącznym operatorem jest firma Iarnród Éireann. W ostatnich latach rozwijają się także inne formy transportu szynowego, czyli tramwaj Luas w Dublinie oraz planowane metro. Najważniejszymi portami handlowymi są Dublin i Cork, a morska żegluga handlowa liczy 150 statków. Największym portem morskim jest Dublin, zaś przewozy transatlantyckie obejmują przede wszystkim Cork. Przystanie promowe w Dublinie, Dún Laoghaire oraz Rosslare zapewniają połączenia z głównymi portami Wielkiej Brytanii. Zbudowana w XVIII i XIX w., a następnie modernizowana sieć kanałów służy przede wszystkim do przewozu towarów, lecz ma także znaczenie turystyczne. Międzynarodowe porty lotnicze w Dublinie, Cork, Knock oraz Shannon są znane także jako strefy wolnocłowe. Irlandia ma 40 lotnisk krajowych i międzynarodowych. Połączenia transatlantyckie obsługiwane są przez Shannon i Knock, zaś europejskie przez Kerry, Cork, Dublin, Galway. W poł. 1990 wszystkie lotniska obsługiwały około 10,5 mln pasażerów. Gwałtowny wzrost liczby podróżujących liniami lotniczymi w związku z pojawieniem się tzw. „tanich przewoźników”, przede wszystkim Ryanair, wymógł duże inwestycje w infrastrukturę lotniczą. Samo lotnisko w Dublinie w 2008 roku odprawiło 23.5 miliona pasażerów, a dzięki powstałemu nowemu terminalowi T2 liczba ta stale wzrasta. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Irlandii wyniosła w 1990 roku 57,500 Mt, z czego 32,851 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 9,204 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 432 kg. Następnie emisje wahały się, osiągając maksymalne wartości w pierwszej dekadzie XXI w. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 37,206 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 7,745 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 10982 kg. Źródła emisji w latach 90. były zróżnicowane, z największym udziałem energetyki i emisji z budynków, ale z czasem zaczął rosnąć udział emisji z transportu. Głównym gazem cieplarnianym emitowanym z Irlandii jest dwutlenek węgla, emisja metanu jest na drugim miejscu, a na dalszych miejscach są emisje podtlenku azotu i gazów fluorowanych. Demografia Średnia długość życia 76 lat (mężczyźni 73, kobiety 78) PKB: 60 208 $ na mieszkańca (nominalnie) Między rokiem 1841 a 1851 liczba ludności spadła z 8,2 miliona do 6,5 miliona osób. Przyczynami gwałtownego spadku liczby ludności były śmierć głodowa i emigracja (przeważnie do Wielkiej Brytanii i USA). Aktualnie poza granicami wyspy mieszka od 12 do 16 milionów osób pochodzenia irlandzkiego (13 mln w Stanach Zjednoczonych, a 1 mln w Kanadzie). W 2007 roku, był to kraj o najszybciej rosnącej populacji w Europie. Tempo wzrostu w 2006 wynosiło 2,5%, a trzy poprzednie lata kształtowały się na poziomie 2%. W 2011 zanotowano rekordową liczbę 70 tys. urodzeń, a liczba dzieci przypadających na 1 kobietę postawiła ten kraj na pierwszym miejscu w Unii Europejskiej. 12% mieszkańców to cudzoziemcy. W spisie powszechnym w 2011 roku zanotowano ogólny wzrost populacji w okresie 2006–2011 o 8,1%. Największy wzrost miał miejsce w hrabstwie Laois i wynosił 20%. Kolejnymi hrabstwami, gdzie wzrost wynosił średnio 13%, były: Cavan, Fingal, Longford, Meath i Kildare. W latach 2006–2011, w porównaniu do lat 2002–2006, Irlandia zanotowała ogólny spadek migracji ludności, chociaż w pierwszych latach tego okresu był to jeszcze wzrost emigracji. Średnia liczba ludności emigrującej do Irlandii w tym okresie wynosiła 23 730 osób w skali roku. Największy wzrost emigrantów zanotowano w hrabstwie Laois, zaś największy odsetek ludności imigrującej – w Limerick. W okresie tym zanotowano również odpływ ludności z centrum Dublina do hrabstw ościennych: Dun Laoghaire-Rathdown, Fingal i Dublin Południowy oraz do hrabstw Meath i Kildare. Miasta Najważniejsze miasta (2011): Polonia w Irlandii Polonia w Irlandii wykształciła się głównie w momencie wstąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku. Według spisu ludności w 2011 roku liczba osób polskiego pochodzenia mieszkających w Irlandii wynosiła 122 585 osób. Oświata System oświatowy w Irlandii kierowany jest przez Ministerstwo Edukacji i Umiejętności. Możliwość tworzenia szkół mają osoby prywatne, władze kościelne, czy inicjatywy lokalne poszczególnych hrabstw. Edukacja odbywa się w języku angielskim lub irlandzkim. 90% wszystkich szkół w kraju należy do Kościoła katolickiego. Państwo opłaca większość kosztów prowadzenia tych placówek, a budynki, w których się znajdują, są własnością kościelną. W związku z tym Kościół ma prawo określania ich „etosu”, co oznacza m.in. prawo decydowania o rekrutacji, w tym prawo odrzucania dzieci nieochrzczonych (tzw. „bariera chrztu”). Od września 2018 obowiązuje ustawa usuwająca prawo selekcji religijnej uczniów w szkołach finansowanych przez państwo. Do 2030 rząd planuje utworzyć minimum 400 (do 13% ogółu) szkół bezwyznaniowych lub wielowyznaniowych. Religia W Irlandii oficjalnie panuje rozdział państwa od Kościoła, a konstytucja zabrania promowania jednej religii. Irlandzki Kościół rzymskokatolicki pozostaje największą wspólnotą religijną w Irlandii z liczbą 3,73 mln wiernych. W spisie powszechnym z 2016 roku 78,3% populacji zadeklarowało katolicyzm, co było spadkiem o 10% w stosunku do roku 2002. W liczbach bezwzględnych liczba katolików wzrosła jednak o ponad 266 tysięcy. Spowodowane to było przede wszystkim napływem imigrantów z Polski i Litwy. Drugą grupą liczoną według wyznania są osoby określające się w spisie jako „bez religii”. W okresie 2002–2016 liczba osób bez wyznania i niezdeklarowanych wzrosła z 3,6% do 10,1%. Największy odsetek tych osób znajduje się na wschodzie (głównie w Dublinie) i północy kraju (nie licząc Irlandii Północnej). Kolejnymi wyznaniami w Irlandii są członkowie Kościoła Irlandii (irl. Eaglais na hÉireann, ang. Church of Ireland), których populacja w liczbach bezwzględnych wzrosła (126,4 tys. wyznawców), ale ich odsetek w ogólnej populacji Irlandii spadł do 2,6%, oraz mniejszości wyznaniowe: muzułmanie (1,3%), prawosławni (1,3%), zielonoświątkowcy i ewangelikalni (0,48%), prezbiterianie (0,47%), świadkowie Jehowy (0,13%) i mniejsze kościoły protestanckie, takie jak metodyści, luteranie i baptyści (razem 0,5%). Tradycyjnymi patronami Irlandii są Święty Patryk (irl. Pádraig Mac Calprainn, Naomh Pádraig, Pádraig Naofaur) i Święta Brygida z Kildare (irl. Naomh Bhríde). Według danych ośrodka badań opinii Eurobarometr w 2010 roku 70% Irlandczyków przyznało się do wiary w Boga, 20% do wiary w nieokreśloną siłę wyższą, 7% zadeklarowało brak wiary, a 1% nie chciało lub nie potrafiło się określić. Kryzys zaufania do Kościoła Do początku lat 90. XX wieku Kościół rzymskokatolicki cieszył się powszechnym autorytetem i bardzo dużym wpływem na politykę, media i szkolnictwo w kraju. Rozwody, kontakty homoseksualne, aborcja, antykoncepcja i edukacja seksualna były prawnie zakazane. Na skutek dynamicznego rozwoju gospodarczego, podniesienia się standardu życia mieszkańców kraju, upowszechnienia się konsumpcjonizmu i technologii informacyjnej Kościół i religia przestały być jedynym drogowskazem. Irlandzkie społeczeństwo zaczęło się wewnętrznie różnicować, a religia zaczęła być wypierana przez konsumpcyjny styl życia, prywatyzację wizji świata i nowe światopoglądy. Dodatkowo na skutek ujawnionych skandali prawnych i finansowych oraz przestępstw seksualnych popełnianych przez niektórych katolickich duchownych (w tym biskupów), jak również powszechne ukrywanie tych przypadków przez hierarchię autorytet Kościoła w irlandzkim społeczeństwie został bardzo mocno zachwiany. Irlandczycy zaczęli na niespotykaną wcześniej skalę odwracać się od Kościoła i podnosić głosy sprzeciwu i ostrej krytyki na próby przypomnienia wiernym o katolickiej etyce seksualnej i moralności. Ponad 2/3 Irlandczyków jest zdania, że Kościół zawiódł i utracił autorytet moralny. Kryzys zaufania do Kościoła w irlandzkim społeczeństwie jest dziś bardzo duży, co w znacznym stopniu wpłynęło na kryzys powołań kapłańskich i rezygnację z posługi wielu duchownych. W ciągu ostatnich kilkunastu lat zamknięto prawie wszystkie seminaria duchowne, zostało tylko jedno w Maynooth. W połowie lat 60. w seminarium tym wyświęcano ponad 400 nowych księży rocznie. W 2001 roku już tylko 30, a w 2007 roku zaledwie 9 w skali całego kraju. Kryzys ten w jeszcze większym stopniu dotyka żeńskie zgromadzenie zakonne. W 2007 śluby złożyły zaledwie 2 kobiety, podczas gdy w tym samym czasie liczba sióstr zakonnych zmniejszyła się o 228. Najbardziej widocznym przejawem kryzysu zaufania do Kościoła jest spadek uczestnictwa w mszach niedzielnych z 90% w latach 70., 81% w 1990 roku do 60% w 1996 roku, 44–48% w latach 2005–2006 i 35% w 2012. Kuchnia Najbardziej znanym daniem jest gulasz irlandzki z jagnięciny lub baraniny. Mięso dusi się z ziemniakami, cebulą, marchewką, porem i kaszą jęczmienną. Od XIX wieku ziemniaki są podstawą diety Irlandczyków. Sport i kultura Największe sukcesy odnosi reprezentacja Irlandii w rugby. Mieszkańcy interesują się przede wszystkim sportami narodowymi: hurlingiem, futbolem gaelickim, rugby, krykietem oraz wyścigami konnymi i wyścigami psów. Z Irlandii pochodzi Conor McGregor – były mistrz kategorii lekkiej i piórkowej UFC. Irlandia siedmiokrotnie wygrała Konkurs Piosenki Eurowizji, co czyni ją najbardziej utytułowanym uczestnikiem konkursu. Zobacz też geografia i polityka angielscy władcy Irlandii flaga Irlandii herb Irlandii hymn Irlandii Irlandczycy Irlandia Północna premierzy Irlandii prezydenci Irlandii wielcy królowie Irlandii historia Irlandia prehistoryczna Odrodzenie Irlandzkie w literaturze inne hurling – gra pierścień Claddagh Leprechaun – skrzat śniadanie irlandzkie Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Taoiseach – oficjalna strona premiera Irlandii Irlandzki serwis informacyjny dla mieszkańców W. Piechocki: O waszą wolność – po irlandzku | Przegląd Dziennikarski (przegladdziennikarski.pl) Państwa członkowskie Unii Europejskiej Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

5401

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzeczpospolita%20Obojga%20Narod%C3%B3w

Rzeczpospolita Obojga Narodów

Rzeczpospolita Obojga Narodów (), potocznie: Polska, I Rzeczpospolita lub Rzeczpospolita szlachecka lub I Rzeczpospolita Polska – państwo złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego powstałe w roku 1569 na mocy unii lubelskiej, przestało istnieć w wyniku traktatów rozbiorowych w 1795 roku. Unia lubelska była zwieńczeniem długotrwałego procesu unifikującego oba państwa. Polska i Litwa zachowały odrębność, ale połączyła je osoba wspólnie obieranego władcy, wspólny sejm i polityka zagraniczna. Zniesione zostały również granice celne, wprowadzono wspólną monetę i system administracyjny; dążono również do unifikacji prawodawstwa. Unia lubelska zakończyła również proces unifikacji Korony Polskiej, ostatecznie włączono księstwa oświęcimskie i zatorskie (1564), a także zniesiono autonomię Prus Królewskich (1569). Do Korony przyłączono Podlasie, Wołyń, Podole wschodnie i Kijowszczyznę. Kształtowanie się wzajemnych stosunków nie zakończyło się na sejmie lubelskim. Postępujące procesy unifikacyjne prowadziły do zacierania się różnic między poszczególnymi krajami. Rzeczpospolita była jednym z największych państw w Europie, w 1637 roku po wojnach z Moskwą osiągnęła największy obszar ponad ok. 990 tys. km². Liczba ludności w połowie XVII stulecia wynosiła 11 mln, potem lata wojen i klęsk naturalnych spowodowały znaczny spadek ludności, jednak do 1771 zaludnienie wzrosło do 12–14 mln. Rzeczpospolita była państwem stanowym, z dominującym znaczeniem szlachty, o której pozycji świadczyła wyłączność na prawo do zasiadania w sejmie. Trzy „stany sejmujące”, a więc król, senat i sejm właściwy, czyli izba poselska, były jedynymi wspólnymi organami całej Rzeczypospolitej, wspólnie decydującymi o polityce państwa. Z tego powodu ustrój Rzeczypospolitej określa się jako monarchię mieszaną, w odróżnieniu od monarchii absolutnej, gdzie władza skupiona była w ręku monarchy, a nie jak w przypadku polskim sprawowana przez trzy odrębne organy. Szlachta posiadała również prawo do wyboru władcy po śmierci poprzednika, w wyborze mógł brać udział każdy szlachetnie urodzony. Wśród szlachty budziło to poczucie, że to oni stanowią naród polityczny kraju, a wręcz że sami są Rzecząpospolitą. Rola władcy była ograniczona władzą sejmu, król jednak zachował wyłączne prawo do nadawania urzędów, zarządzania dobrami królewskimi, był również najwyższym sędzią i naczelnym wodzem, kierował także polityką zagraniczną kraju w porozumieniu z senatem. Zunifikowane państwo kontynuowało rozpoczęte w czasach jagiellońskich wojny o Inflanty ze Szwecją i Rosją. W konflikcie ze Szwecją doszła jeszcze kwestia rywalizacji między polską a szwedzką linią dynastii Wazów o tron szwedzki. Wojny pierwszego okresu Rzeczypospolitej, mimo relatywnie korzystnego przebiegu i rezultatów, ujawniły problemy ustrojowe kraju. Wojny z sąsiadami w drugiej połowie XVII wieku, powstania i rebelie kozackie, załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII wieku, mimo prób reform, podejmowanych przede wszystkim w okresie Sejmu Czteroletniego, Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich i ostatecznie została zlikwidowana w wyniku trzech rozbiorów w latach 1772, 1793 i 1795. Do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kraków zachował wiele cech stołeczności – wyłączność na koronacje i pochówki monarchów. Rola Warszawy rosła od XVI wieku, kiedy stała się ona głównym miejscem obrad sejmów walnych, oprócz sejmu koronacyjnego, który odbywał się w Krakowie. Od 1573 roku w Warszawie odbywały się także wolne elekcje, natomiast w latach 1596–1611 przeniesiono tutaj dwór monarszy, a także siedziby najwyższych urzędów. Wilno po unii lubelskiej nie utrzymało formalnych funkcji stolicy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Nazwa Oficjalną nazwą państwa było Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie (; , Karaleustwa Polskaje i Wialikaje Kniastwa Litouskaje; , Koroliwstwo Polśke ta Wełyke Kniaziwstvo Łytowśke). Do XVII wieku w traktatach międzynarodowych i pismach dyplomatycznych używana była łacińska nazwa Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae. Od XVII wieku państwo było znane także jako Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska (), Rzeczpospolita Królestwa Polskiego czy Rzeczpospolita Polska. Państwo było też znane jako Królestwo Polskie, czy po prostu Polska. Mieszkańcy w mowie codziennej używali określenia „Rzeczpospolita” (rus. Рѣч Посполита Riecz Pospolita, lit. Žečpospolita). Zachodnioeuropejskie państwa zazwyczaj używały po prostu określenia Polska. Nazwa: Rzeczpospolita Obojga Narodów (łac. Res Publica Utriusque Nationis) została użyta w Zaręczeniu Wzajemnym Obojga Narodów. W historiografii państwo często określane jest jako Republika Szlachecka lub Pierwsza Rzeczpospolita. Historia Pierwszym krokiem do utworzenia wspólnego państwa polsko-litewskiego była zawarta w 1385 unia w Krewie. Na przestrzeni dwóch wieków unia ta była na zmianę zacieśniana, osłabiana, a nawet zrywana. Dopiero w drugiej połowie XVI w. wobec braku potomka dynastii Jagiellonów przystąpiono do działań mających na celu utrwalenie międzypaństwowego związku. Federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała w efekcie unii lubelskiej z 1569. Propozycja zmiany charakteru unii realnej została wysunięta przez Zygmunta Augusta na sejmie w Lublinie. Panowie litewscy i magnaci wielokrotnie próbowali zerwać sejm, wielu wyjechało z miasta. Po upływie trzech miesięcy doszło do podpisania unii realnej (1 lipca 1569). Celem strony polskiej była inkorporacja państwa litewskiego, podczas gdy Wielkie Księstwo Litewskie starało się temu zapobiec, dążąc do powstania konfederacji. W rezultacie Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie zostały przekształcone w związek dwóch państw, które łączyła osoba wybieranego wspólnie króla, sejm, polityka zagraniczna i system monetarny, osobne zaś były skarb, wojsko, kancelaria i urzędy ministerialne. Zawarcie unii realnej między Polską i Litwą było jednym z głównych osiągnięć króla Zygmunta II Augusta. Po jego śmierci w 1572 roku nastąpiło bezkrólewie, podczas którego zreformowano system prawny kraju. Znacznie zwiększyły się wpływy szlachty, a także wprowadzono wolną elekcję jako sposób wyboru monarchy. Złoty wiek Rzeczypospolitej przypadł na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku. W tym okresie państwo skutecznie opierało się atakom Szwecji, Rosji i Tatarów. W 1648 roku nastąpiło powstanie Chmielnickiego (1648–1657) na Ukrainie. W 1654 roku po ugodzie perejasławskiej i przejściu Hetmanatu pod berło cara moskiewskiego nastąpił atak rosyjski na Rzeczpospolitą, a w rok później od północnego zachodu została ona zaatakowana przez Szwecję (tzw. potop szwedzki (1655–1660)). Obce wojska zalały 90% obszaru kraju i spustoszyły go, a król Jan Kazimierz został zmuszony tymczasowo do ucieczki na Śląsk. Szwedzi zostali ostatecznie wyparci z terytorium kraju. Sojusznikami Rzeczypospolitej w wojnie ze Szwecją stały się: Dania, Austria Habsburgów i od 1657 r., po zmianie frontu – Brandenburgia (po traktatach welawsko-bydgoskich i zrzeczeniu się przez Rzeczpospolitą suwerenności nad Prusami Książęcymi). Po unii hadziackiej w 1658 wznowiono przerwane w 1655 działania wojenne na wschodzie i po zwycięskich kampaniach wojsk koronnych i litewskich Rosjanie zostali ostatecznie wyparci z Rzeczypospolitej, co przypieczętował rozejm andruszowski (1667). Państwo zostało osłabione. Utraciło Inflanty i zwierzchność nad Prusami Książęcymi oraz Smoleńszczyznę i Ukrainę Lewobrzeżną z Kijowem na wschodzie na rzecz Carstwa Rosyjskiego. Dalszy upadek pozycji państwa wiązał się z rządami Michała Korybuta Wiśniowieckiego i wojną z Turcją, na której wstępie Rzeczpospolita utraciła w 1672 roku nieratyfikowanym traktatem w Buczaczu Podole i część Ukrainy Prawobrzeżnej. Pod koniec XVII wieku, za panowania Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita ponownie zawarła sojusz z Monarchią Habsburgów i razem z nimi przystąpiła do walki z Imperium Osmańskim. W 1683 Turcy zostali pokonani pod Wiedniem, co zakończyło okres ich ekspansji w Europie. Po pokoju w Karłowicach w 1699 Rzeczpospolita odzyskała utracone w 1672 ziemie, ale nie udało jej się przejąć żadnych innych terytoriów. Traktat Grzymułtowskiego z 1686 roku potwierdził wyraźną przewagę Rosji na wschodzie i straty w wojnie z 1654 roku. Od końca XVII w. narastać zaczęły problemy wewnętrzne. Całkowicie zdestabilizowane państwo otoczone przez mocne systemy władzy było europejskim ewenementem i w wyniku intryg zaczęło wchodzić w orbitę wpływów silnej monarchii rosyjskiej. Próbę radykalnej reformy Rzeczypospolitej podjęto za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1772 doszło do jego I rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię. W latach 1788–1792 obradował Sejm Czteroletni, który w 1791 uchwalił Konstytucję 3 Maja. Reforma nie powiodła się i konstytucja została unieważniona po wojnie z Rosją. Od 1792 roku Rzeczpospolita była formalnie protektoratem Imperium Rosyjskiego. Insurekcja kościuszkowska była ostatnią demonstracją siły obozu reformatorow przed ostateczną likwidacją państwa po upadku powstania. Kres Rzeczypospolitej położyły zawarte między Rosją, Prusami i Austrią traktaty III rozbioru (1795) i abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego. Organizacja państwa Ustrój Ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów określa się jako monarchię mieszaną. Organami władzy był król, senat składający się z najwyższych dostojników duchownych i świeckich oraz szlachecka Izbę Poselską, wybierana na lokalnych sejmikach i je reprezentująca. Zgodnie z jej założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. Głównym organem państwa był sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. Zgodnie z artykułami henrykowskimi przyjętymi w 1573 król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata na 6 tygodni. Władca Rzeczpospolitej był szafarzem urzędów, dysponował nominacjami na 25 tysięcy stanowisk, w tym kilkaset urzędów senatorskich, wśród nich 16 ministrów oraz 17 biskupów katolickich. Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie, w których miała prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do trybunału koronnego i trybunału litewskiego oraz kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie. Miały pozycję równą z sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych propozycji. Pozycja króla w Rzeczypospolitej nie była silna, co dobrze wyrażały słowa kanclerza Jana Zamoyskiego: Rex regnat et non gubernat (łac. król panuje, ale nie rządzi). Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Dokument ten określał nienaruszalne zasady ustroju państwa i zapewniał tolerancję religijną. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa – osobistymi zobowiązaniami króla elekta. Podstawowe zasady i elementy ustroju Rzeczypospolitej określano od 1573 mianem złotej wolności. Składały się na nie: nietykalność osobista (Neminem captivabimus nisi iure victum) wolna elekcja monarchy przez ogół szlachty sejm, pacta conventa, wolność wyznawanej religii (Konfederacja warszawska (1573)) rokosz – prawo szlachty do buntu przeciwko królowi w przypadku gdy ten złamie prawo lub naruszy zagwarantowane jej przywileje liberum veto (łac. wolne nie pozwalam) – prawo każdego pojedynczego deputowanego do sprzeciwienia się decyzji większości na sejmie. Pozwalało unieważnić wszystkie postanowienia podjęte na danej sesji; konfederacja – prawo do tworzenia lokalnych lub ogólnopaństwowych związków szlachty w celu osiągnięcia określonych celów politycznych. Złota wolność wytworzyła ustrój nietypowy w skali ówczesnej Europy. Podczas gdy w innych krajach następowała centralizacja władzy i wzrost pozycji monarchów zmierzających do absolutyzmu, w Rzeczypospolitej władza była zdecentralizowana, a szlachta dominowała nad królem pod względem kompetencji. Administracja Wielkie Księstwo Litewskie Po reformach z lat 1565–1566 w Wielkim Księstwie wyklarował się prosty, dwustopniowy podział administracyjny. Podstawową jednostką administracyjną był powiat, który był jednocześnie okręgiem sądowym, politycznym (zwoływanie sejmików), jak i wojskowym (pospolite ruszenie). Od Unii lubelskiej Litwa dzieliła się na dziewięć województw: wileńskie, trockie, połockie, witebskie, smoleńskie, mińskie, mścisławskie, nowogródzkie, brzesko-litewskie. Status województwa miało także Księstwo Żmudzkie, które podobnie jak województwa połockie i mścisławskie składały się z jednego powiatu, pozostałe województwa liczyły od dwóch do czterech powiatów, jedynie wileńskie składało się z pięciu. Poza zwykłym podziałem administracyjnym na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego występowały także tak zwane księstwa alodialne, czyli kompleksy majątkowe niektórych rodów magnackich, dzierżone na prawie książęcym. Korona Królestwa Polskiego W Koronie Królestwa Polskiego podział administracyjny był dużo bardziej skomplikowany. Korona dzieliła się na dwie prowincje Wielkopolskę i Małopolskę. Próby przeprowadzenia reform W XVIII wieku kilkakrotnie planowano lub nawet w ograniczonym stopniu wprowadzano w życie reformy systemu. Ambitne projekty zmian proponowały obozy magnackie, w tym Potoccy i tzw. Familia, a także król Stanisław Leszczyński, większość jednak pozostało jedynie w sferze teorii. Oryginalną próbą reform społecznych było utworzenie w granicach I Rzeczypospolitej we wsi Pawłowo koło Wilna przez księdza Pawła Ksawerego Brzostowskiego republiki samorządowej tzw. Rzeczypospolitej Pawłowskiej, w której w roku 1769 zastąpił on pańszczyznę oczynszowaniem i nadał chłopom wolność osobistą. W skali całego państwa niewielkie ulepszenia do systemu prawnego państwa wprowadzono na sejmie konwokacyjnym w 1764, ale szeroko zakrojone reformy weszły w życie dopiero trzydzieści lat później. W 1791 uchwalono Konstytucję 3 Maja – pierwszą w Europie nowoczesną ustawę zasadniczą. Konstytucja znosiła liberum veto i prawo do zawiązywania konfederacji. Wprowadzała trójpodział władzy, zasadę suwerenności ludu, a także zwiększała prawa mieszczan i w mniejszym stopniu chłopów. Reformy wprowadzono zbyt późno i wywołały one szybką reakcję sąsiednich państw. Rosja doprowadziła do zawiązania konfederacji targowickiej i w obronie rzekomo pogwałconych praw szlachty zaatakowała Polskę. Wojna zakończyła się przegraną Polaków i delegalizacją konstytucji. Doprowadziła także do drugiego, a po dwu latach do trzeciego rozbioru Polski. Geografia Ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów aktualnie wchodzą w skład kilku środkowoeuropejskich państw, w tym przede wszystkim Polski, Litwy, Łotwy, Ukrainy, Białorusi i Rosji. W mniejszym stopniu także Estonii, Słowacji (Zastaw spiski) i Mołdawii (Naddniestrze). Podczas gdy termin „Polska” często był i jest stosowany w odniesieniu do całego państwa, w rzeczywistości składało się ono z dwóch głównych części: Korony Królestwa Polskiego, skrótowo nazywanej „Koroną”, Wielkiego Księstwa Litewskiego, skrótowo nazywanego „Litwą” Korona miała w przybliżeniu dwukrotnie liczniejszą populację od Litwy i pięć razy wyższy dochód z podatków. Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej ulegał częstym zmianom, przede wszystkim na wschodzie. Po rozejmie w Jamie Zapolskim (1582) państwo miało ok. 867 000 km²(bez Inflant 815 000) i 6,5 mln mieszkańców. Po rozejmie w Dywilinie zasięg terytorialny zwiększył się do 990 000 km² i był największy w historii. Populacja Rzeczypospolitej w tym okresie wynosiła 10–11 mln, z czego ok. 4 mln stanowili Polacy. Rzeczpospolita była krajem rolniczym, gęsto pokrytym lasami. Wyjątek stanowiły pokryte stepami Kresy. Na południu i północy istniały naturalne granice – Karpaty i Morze Bałtyckie. Pierwszy kompleksowy przewodnik po kraju opublikowany został po łacinie przez biskupa Marcina Kromera w XVI w. pod nazwą Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego. Podział administracyjny Na państwo składały się trzy prowincje: prowincja wielkopolska, prowincja małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów. Ich liczba wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne – starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast zarząd miast – z wyjątkiem wielkich miast pruskich (Gdańska, Torunia i Elbląga) – pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec opisanego podziału administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem podjednostek takich jak ziemie czy księstwa. Krainy geograficzne w Rzeczypospolitej W ujęciu historycznym w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów wchodziły m.in. następujące regiony: Inflanty – wspólne terytorium Polski i Litwy od 1561, w większości utracone w 1622 roku na rzecz Szwecji, poza Inflantami Polskimi (Łatgalią); Podole, Dzikie Pola, Zaporoże; Kurlandia i Semigalia – północne lenno Rzeczypospolitej od 1561, posiadająca dwie kolonie: Gambię oraz Nową Kurlandię Litwa – zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego; Małopolska – południowa prowincja Korony ze stolicą w Krakowie; Mazowsze – środkowa część Korony ze stolicą w Warszawie, od XVI wieku zaliczana była do prowincji wielkopolskiej; Podlasie – terytorium między Mazowszem i Wielkim Księstwem Litewskim, do XVI wieku część Litwy, od 1569 część Korony; Prusy – terytorium dawnego państwa krzyżackiego podzielone na należące do Korony Prusy Królewskie i będące jej lennem Prusy Książęce (do 1657); Warmia – dominium biskupów warmińskich, wydzielone administracyjnie z Prus w 1466; Ruś – wschodnie i południowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ruś Biała, Ruś Czarna, Polesie), a także Ruś Czerwona wchodząca w skład prowincji małopolskiej i Wołyń wraz z Ukrainą (Naddnieprzem), które od 1569 roku były częścią Korony; Wielkopolska – środkowo-zachodnia prowincja Korony z głównym ośrodkiem w Poznaniu; Żmudź – zachodnia część Litwy. Sąsiedzi Rzeczypospolitej Społeczeństwo Społeczeństwo Rzeczypospolitej składało się przede wszystkim z Polaków, Litwinów i Rusinów. W 1618 roku przedstawicieli tych narodowości było w przybliżeniu kolejno 4,5 mln, 0,75 mln i 5 mln na łączną liczbę 11 mln mieszkańców państwa. Istotne mniejszości stanowili m.in. Łotysze, Niemcy i Żydzi. W Polsce w XVI i XVII wieku z azylu skorzystało około 20 tysięcy rodzin ze Szkocji i Anglii (w XVI wieku przeważnie protestanci, w XVII wieku katolicy), kilka tysięcy mennonitów ze Szwajcarii i Holandii, 2 tysiące braci czeskich, około tysiąca Szwedów (zwolenników Zygmunta III Wazy, zarówno protestantów jak katolików). Wśród wyższych warstw społeczeństwa Litwy i Rusi następował szybki proces polonizacji, wyrażający się przede wszystkim w rozpowszechnieniu języka i kultury polskiej, a także religii katolickiej. Polonizacja wynikała z wyższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i administracyjnego Korony. Proces ten, a także kolonizacja Rusi polskimi osadnikami doprowadziły do spięć na tle narodowościowym. Ważnym ich czynnikiem była wyznawana religia. Większość przedstawicieli szlachty polskiej i spolonizowanej była katolikami lub protestantami, natomiast ludność chłopska na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej wyznawała prawosławie. Konflikty dodatkowo narosły po zawiązaniu unii brzeskiej. W dużym stopniu to właśnie z kwestiami religijnymi wiązały się powstania kozackie, w tym najważniejsze powstanie Chmielnickiego. Pod wpływem reformacji duża część szlachty przyjęła wyznania protestanckie (luteranizm, kalwinizm i arianizm). W okresie zawiązywania unii lubelskiej pojawiały się nawet propozycje utworzenia kościoła narodowego. Wprawdzie w efekcie kontrreformacji większość szlachty powróciła do Kościoła katolickiego, ale proces ten przebiegał pokojowo, głównie poprzez propagandę i szkolnictwo jezuickie. Dopiero po potopie szwedzkim doszło do prześladowań braci polskich i ich wygnania z kraju. Świadomość narodowa W połowie XVI wieku wytwarza się w Koronie świadomość narodowa. W połowie XVI wieku nastąpiła też polonizacja magnaterii i szlachty litewskiej, a w XVII wieku polonizacja szlachty białoruskiej i ukraińskiej. Narodem polskim stała się warstwa wyższa, bez względu na pochodzenie etniczne, język, religię, złączona wspólnymi korzyściami i przywilejami stanowymi. Między innymi na gruncie języka polskiego dokonywała się stopniowa, od przełomu XVI i XVII wieku widoczna coraz wyraźniej integracja kulturowa wieloetnicznego narodu szlacheckiego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Hierarchia społeczna Najbardziej uprzywilejowaną grupą społeczną w Rzeczypospolitej była szlachta. W przeciwieństwie do innych krajów Europy stan szlachecki był bardzo liczny – należało do niego od 8 do 10% mieszkańców państwa. Wyróżniała go także nietypowa zasada równości wewnętrznej, która w XVI i XVII wieku odegrała istotną rolę w integracji Korony z Litwą, Prusami Książęcymi czy Inflantami. Szlachta już od schyłku XV w. posiadała przywileje zapewniające jej dominację polityczną. Także duchowieństwo wyższe zostało opanowane przez wysoko urodzonych – przedstawicieli wielkich rodów magnackich. O ile w czasach Jagiellonów zdarzało się jeszcze, że dostojnicy kościelni byli mieszczańskiego pochodzenia, o tyle w XVII czy XVIII wieku taki stan rzeczy był wykluczony. Szlachta uzyskała również przewagę w gospodarce i handlu – podporządkowała sobie chłopstwo, wywalczyła prawo do przewożenia i wytwarzania towarów „na własny użytek” bez opłat celnych. Także w sądownictwie zaznaczało się zdecydowane uprzywilejowanie szlachty względem plebejuszy. Większość przywilejów i praw szlachty pochodziła jeszcze z XV-XVI wieku, ale w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów pozycja tego stanu jedynie rosła. Zwiększała się także jego wewnętrzna różnorodność. Wprawdzie formalnie każdy szlachcic miał takie same prawa, lecz w rzeczywistości obok szlachty średniej powstały: biedna, bliska chłopstwu szlachta zagrodowa i bogata magnateria, której czołowych przedstawicieli nierzadko nazywano „królewiętami”. Ze wzrostem pozycji szlachty połączony był spadek znaczenia stanu mieszczańskiego. Kryzys miast w XVII wieku i rozwój wysoce samowystarczalnej gospodarki folwarcznej doprowadziły do zmniejszenia roli mieszczaństwa – zarówno politycznej, jak i gospodarczej. Jedynie kilka głównych miast z Gdańskiem na czele utrzymało swoją pozycję, ale brak szerszej współpracy patrycjatu różnych ośrodków nie pozwolił na wywalczenie przywilejów dla całego stanu. W efekcie mieszczaństwo Rzeczypospolitej pozbawione było praw politycznych. Jedynie w Prusach Królewskich do drugiej połowy XVII wieku mieszczanie uczestniczyli w obradach sejmiku. Kryzys objął także sferę gospodarczą – zakaz posiadania dóbr ziemskich (od 1496) i konieczność opłacania ceł utrudniały wytworzenie dużej grupy bogatych mieszczan. Nieliczni jej przedstawiciele dążyli raczej do zaspokojenia celów partykularnych, bądź uzyskania nobilitacji, niż do poprawy sytuacji całego stanu. Kryzys ogarnął także niższe struktury społeczeństwa miejskiego – w XVII wieku zaczęto ograniczać liczebność, bądź nawet rozwiązywać cechy rzemieślnicze. Najniższą pozycję posiadało chłopstwo. Dodatkowo w efekcie postępującego rugowania sołtysów dozwolonego przez Statut warcki (1423) zanikła warstwa bogatego, aktywnego gospodarczo chłopstwa. Zarazem zmniejszyło się wykształcenie i samodzielność stanu chłopskiego, a na pozycjach administracyjnych chłopów zastąpiła drobna szlachta. Przywiązanie do ziemi i całkowite podporządkowanie szlachcie upodobniło sytuację chłopów do niewolnictwa. W XVI wieku wolni chłopi w dobrach rządowych i duchownych zwolnieni byli od czynszów i pańszczyzny. Chłopi pańszczyźniani wykorzystywali do odrabiania pańszczyzny folwarcznej najemnych czeladników. W 1791 roku w Rzeczypospolitej było 6 360 000 chłopów, w tym olędrów było ok. 10 000, pewna liczba budników i rudników, znaczna liczba posiadaczy emfiteutycznych, okupników, kolonistów, zagrodników, włościan nie przypisanych do ziemi, parobków, 190 000 poddanych dóbr stołowych, 840 000 poddanych w królewszczyznach, 921 300 poddanych w dobrach duchownych. 3,5 mln chłopów, wyjętych spod opieki praw i władzy rządu krajowego, obciążonych podatkami, było poddanymi dóbr dziedzicznych szlachty. Gospodarka Skarbowość Do końca XVIII wieku szlachta w Polsce cieszyła się licznymi przywilejami, m.in. wyłącznego prawa własności ziemskiej, wolności od podatków z ziem folwarcznych, wolności od ceł przywozowych za towary nabyte za granicą na własny użytek, prawa do nabywania po niskiej cenie soli. Od 1613 roku upowszechniło się deklarowanie przez poszczególne województwa i ziemie wysokości podatków, jakie skłonne były oddać do skarbu publicznego. Od sejmu 1631 roku sejmiki ziemskie zaczęły także decydować o rodzajach podatków. Było to de facto wprowadzenie systemu repartycji, który upowszechnił się za panowania Jana II Kazimierza Wazy. Do 1629 roku głównym źródłem dochodów Rzeczypospolitej był pobór łanowy, płacony przez poddanych z dóbr królewskich, duchownych i szlacheckich. W 1629 roku wprowadzono nowy podatek: podymne. W 1656 roku na niektóre miasta królewskie nałożono akcyzę. W 1662 uchwalono jednorazowo pogłówne jako subisium charitativum. Sejmiki uchwalały różne lokalne podatki, np. rogowe, chałupowe, płużne i młynarskie. Czopowe było podatkiem od produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych, po 1613 roku upowszechniło się deklarowanie go przez poszczególne województwa. Lokalny charakter tego podatku potwierdzono w 1658 roku. Hiberna była obowiązkiem żywienia i kwaterowania wojska w czasie leży zimowych. Przemysł i handel Przyłączenie Gdańska i opanowanie całego biegu Wisły wpłynęło decydująco na model gospodarki Rzeczypospolitej, choć dotyczyły głównie Mazowsza i Kujaw, w mniejszym stopniu Małopolski i ziem nadbużańskich. Związanie polskiej gospodarki z eksportem przede wszystkim zboża i drewna, wpłynęło na wykształcenie się folwarku i spadek znaczenia miast w dorzeczu Wisły, które zostały wykluczone z wymiany towarowej przez Gdańsk. System folwarczno-pańszczyźniany, oparty był na wykorzystaniu pracy odrobkowej przypisanych do ziemi chłopów. Typowa szlachecka posiadłość ziemska zawierała wielkopowierzchniowy folwark, w którym uprawiano przede wszystkim przeznaczone na eksport zboże. System ten dobrze prosperował u zarania państwa, w okresie doskonałej koniunktury w handlu zbożem, ale pod koniec XVII wieku wraz ze spadkiem cen towarów rolnych sytuacja zaczęła się pogarszać. Straty były coraz większe, a szlachta starała się je rekompensować poprzez zwiększanie obciążenia pańszczyźnianego chłopów. Doprowadziło to do powszechnego w tym okresie w Europie Środkowej procesu refeudalizacji. Rzeczpospolita była największym producentem zboża w Europie, przy tym jednak większość plonów trafiała na rynek wewnętrzny. Szacowane roczne spożycie zboża w Koronie i Prusach wynosiło 113 000 ton (226 000 łasztów). Produkcja wynosiła w XVII wieku około 120 000 ton rocznie, z czego 6% eksportowano, 19% przypadało na ludność miejską, natomiast reszta na mieszkańców wsi. Eksport zaspokajał około 2% zapotrzebowania Europy Zachodniej i zapewniał wyżywienie około 750 000 osób, ale ziarno importowane stanowiło tam margines zaopatrzenia, którego brak wywoływał natychmiast głód. Znaczenie handlu zbożem rosło jeszcze bardziej w latach nieurodzaju (np. lata 90. XVI wieku i 20. XVII), kiedy kraje południowej Europy zmuszone były do jego importu na masową skalę. Zboże eksportowano przede wszystkim drogą wodną. Wpierw rzekami do Gdańska, a następnie morzem do portów innych państw Europy. Żegluga możliwa była na Wiśle, Pilicy, Bugu, Sanie, Nidzie, Wieprzu i Niemnie. Oprócz Gdańska skupiającego 80% handlu korzystano także z pośrednictwa innych portów, przede wszystkim Rygi, Elbląga i leżącego poza granicami Rzeczypospolitej Szczecina. Transportem morskim zajmowali się głównie armatorzy holenderscy i flandryjscy, a do głównych portów docelowych należały Antwerpia i Amsterdam. Na okręty gdańskie przypadało do 10% przewożonego towaru. Choć sprzedaż zboża decydowała o obliczu polskiej gospodarki, to jednak w rzeczywistości miała ona znikomy, 9-procentowy, udział w polskim eksporcie. Na Ukrainie, oprócz zboża, rozwijała się hodowla. Region puszcz litewsko-ruskich eksportował przede wszystkim towary leśne (wosk, futra itd.), w dorzeczach Dźwiny i Niemna rozwinął się handel i produkcja lnu, konopi, ziarna oraz popiołu. Na południu Rzeczypospolitej, od Podola, poprzez Małopolskę do Śląska, i dalej w głąb Niemiec, przebiegał szlak, którym przepędzano bydło, jego odnoga odchodziła w kierunku Mazowsza, do Prus. Wielkopolska w mniejszym stopniu niż okoliczne ziemie handlowała z Gdańskiem, bliskie kontakty handlowe łączyły ją ze Śląskiem i ze Szczecinem, do którego towar spławiano Wartą i Odrą. Wielkopolska była też jednym z nielicznych polskich regionów z dobrze rozwiniętym przemysłem tkackim, gospodarka przemysłowa rozwijała się także w Gdańsku, Prusach Królewskich i w Małopolsce, w regionie Biecza i Tarnowa. Ważnym ośrodkiem metalurgicznym było Zagłębie Staropolskie, które rozwijało się także na granicy ze Śląskiem, m.in. w Samsonowie. Duża rolę odgrywało także kopalnictwo soli, srebra i ołowiu. Na przełomie XVI i XVII wieku przez komory celne Rzeczypospolitej przewożono ok. 300 różnych towarów<. Skupienie się szlachty na rolnictwie i jej dominacja nad stanem mieszczańskim zaowocowała stosunkowo powolnym tempem urbanizacji, a tym samym ograniczeniem rozwoju rzemiosła i przemysłu. Skala zjawiska zwiększyła się zwłaszcza po licznych wojnach w drugiej połowie XVII wieku, kiedy rozwój polskich ośrodków miejskich zaczął wyraźnie odstawać od rozwoju ośrodków zachodniej Europy. W Rzeczypospolitej istniały wprawdzie liczne miasta (ok. 900 w poł. XVII w.), w większości lokowane na prawach magdeburskich, jednak ich rola handlowa i produkcyjna malała. Najważniejszym ośrodkiem handlowym był Gdańsk, przez długi czas największe miasto kraju. Duże znaczenie odgrywały także stolice (Kraków i Warszawa) oraz m.in. Toruń, Poznań, Lublin z organizowanymi w nim jarmarkami. W momencie upadku państwa w miastach mieszkało około 10% populacji. Do największych miast Królestwa Polskiego, liczących ponad 10 tys. mieszkańców należały (według hierarchii wielkości ok. 1500 r.): Gdańsk, Kijów, Kraków, Lwów, Toruń, Elbląg, Poznań, Lublin, Warszawa. Rzeczpospolita importowała przyprawy, dobra luksusowe, ubiory, ryby, alkohol i produkty przemysłowe takie jak stal czy narzędzia. Początkowo bilans handlowy państwa był dodatni, ale w efekcie upadku miast i zniesienia ograniczeń importu towarów przez szlachtę w początkach XVII wieku stał się ujemny. Wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi na znaczeniu straciły tradycyjne połączenia handlowe przecinające Rzeczpospolitą, takie jak bursztynowy szlak. Mimo to państwo pozostało ważnym łącznikiem pomiędzy krajami bliskiego wschodu i Europą Zachodnią. Przykładowo pochodzące z Persji kobierce na zachodzie nazywano mylnie „polskimi”, ponieważ to właśnie z Korony były one sprowadzane. Kultura Kulturę państwa kreowała przede wszystkim szlachta, w ograniczonym stopniu także mieszczaństwo. Dominującą formacją kulturową i ideologiczną od schyłku XVI do połowy XVIII wieku był sarmatyzm, który opierał się na koncepcji utożsamiającej polską szlachtę ze starożytnym ludem Sarmatów. Wyrażał się m.in. w konserwatyzmie, poczuciu wyższości nad innymi narodami, ideach mesjanistycznych („Polska – przedmurze chrześcijaństwa”), umiłowaniu wolności szlacheckiej. Wpływał na ubiory i styl dekoracji wnętrz, które oparto na wzorcach orientalnych. W literaturze wyrażał się w tzw. baroku sarmackim, natomiast w architekturze w trzymaniu się rodzimych rozwiązań o bryłach gotyckich i specyficznej dekoracji stiukowej sklepień. Bardzo duży wpływ sarmatyzm miał na obyczajowość szlachecką. Charakterystyczne dla tego okresu w kulturze były okazałe pogrzeby, wjazdy magnackie, sztuczność i teatralność zachowania, np. w kościele. Z czasem idee sarmatyzmu uległy degeneracji, w XVII wieku przesiąkając dewocją, megalomanią, zacofaniem i nietolerancją. Umiłowanie wolności przekształciło się w dążenie do anarchii, natomiast poczucie wyższości doprowadziło do upadku szkolnictwa i powszechnych braków w wykształceniu szlachty. Za czasy szczególnego upadku kultury uznaje się okres rządów saskich. Nauka i oświata Od lat 40. XVIII wieku w Rzeczypospolitej zaczęły przyjmować się idee nowej epoki w kulturze – Oświecenia. Ich największy rozwój przypadł na rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym okresie podjęto próby radykalnej reformy szkolnictwa i ustroju prawnego państwa. Zgodnie z duchem oświecenia rozwijała się sztuka, literatura i publicystyka. Do czołowych przedstawicieli epoki należeli m.in. Ignacy Krasicki, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic i Franciszek Karpiński. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów powstały pierwsze polskie towarzystwa naukowe, jak działające w latach 1765–1770 Towarzystwo Literatów w Polszcze. W 1773 powstała w Warszawie Komisja Edukacji Narodowej, która była pierwszą w Polsce oraz w całej Europie władzą oświatową o charakterze współczesnego ministerstwa oświaty publicznej. Jej zadaniem było przeprowadzenie w państwie reformy oświatowej. Powołała ona kolejne towarzystwo naukowe Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało i wydawało elementarze, podręczniki oraz programy szkolne. Religia Religią panującą w Rzeczypospolitej był katolicyzm rzymski. Rzeczpospolita na tle ówczesnej Europy cieszyła się względną religijną tolerancją. Pierwszym aktem będącym krokiem w stronę równouprawnienia w zakresie wyznawanej religii na terenie Rzeczypospolitej była tzw. zgoda sandomierska podpisana w roku 1570 między przedstawicielami kościołów protestanckich działających w Polsce: zwolenników Lutra, braci czeskich i kalwinów. Porozumienie to doprowadziło do dalszej liberalizacji prawa i przyznania całkowitej swobody wyznawanej religii w Polsce. Pierwszym dokumentem prawnym gwarantującym tolerancję religijną w Rzeczypospolitej był Akt Konfederacji Warszawskiej uchwalonej na pierwszym sejmie konwokacyjnym w 1573 r. w Warszawie. Konfederacja warszawska dawała następujące gwarancje wolności religijnej: bezwarunkowy i wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami (dissidentes in religione – art. 3) szlachcie, mieszczanom królewskim i innym ludziom wolnym zagwarantowano pełne równouprawnienie, niezależnie od wyznania w prawie publicznym i prywatnym. Dokument ten uważany jest za początek prawnie gwarantowanej tolerancji religijnej w Rzeczypospolitej i całej ówczesnej Europie. Rzeczpospolita była ważnym europejskim ośrodkiem rozwoju nowoczesnych idei społecznych i politycznych. Słynęła na świecie z rzadkiego quasi-demokratycznego systemu politycznego, chwalonego przez filozofów, a podczas kontrreformacji znane było z niespotykanej w ówczesnej Europie tolerancji religijnej, z pokojowo współistniejącymi wspólnotami rzymskokatolickimi, żydowskimi, prawosławnymi, protestanckimi i muzułmańskimi (sufickimi). W XVIII wieku francuski historyk Claude Carloman de Rulhière pisał o XVI-wiecznej Polsce: „Ten kraj, który w naszych czasach widzieliśmy podzielony pod względem religii, jest pierwszym państwem w Europie, które stanowiło przykład tolerancji. Powstały w nim między meczetami kościoły i synagogi”. Rzeczpospolita dała początek słynnej sekcie chrześcijańskiej Braci Polskich, prekursorów brytyjskiego oraz amerykańskiego unitarianizmu. Wojsko Podstawowym rodzajem wojska w Rzeczypospolitej było regularne wojsko zaciężne. Wojsko Rzeczypospolitej (dwie osobne armie: koronna i litewska) było dowodzone przez dwóch hetmanów wielkich, koronnego i litewskiego, oraz dwóch hetmanów polnych. W skład armii wchodziły: Wojsko kwarciane – regularne oddziały opłacane z tzw. kwarty, czyli podatku naliczanego dzierżawcom królewszczyzn. Powstały w latach 60. XVI wieku, w 1652 zostały połączone z wojskiem komputowych. Oddziały kwarciane liczyły od 4 do 6 tys. żołnierzy. Składały się z jazdy, piechoty i artylerii. Wojsko suplementowe – dodatkowe zaciągi wojsk regularnych powoływane na czas wojny. W 1652 roku zostały połączone z wojskiem kwarcianym. Wojsko komputowe – powstało w 1652 roku z połączenia wojsk kwarcianych oraz suplementowych. Jego liczebność była każdorazowo uchwalana przez Sejm i na czas wojny zwiększana, a na czas pokoju zmniejszana – etat wojska komputowego nigdy nie był mniejszy niż 11 000 żołnierzy (tyle wyniósł w roku 1671). Pospolite ruszenie – oddziały powoływane podczas wojny spośród ogółu przedstawicieli szlachty. Traktowane jako ostatni filar obrony kraju. Wyprawy łanowe – powoływana od 1653 roku na czas wojny półregularna milicja, której zadaniem było wzmacniać wojska regularne – właściciele byli zobowiązani wystawić określoną liczbę konnych/piechurów z każdego łanu ziemi, a następnie wyposażyć ich, uzbroić i umundurować. Wyprawy dymowe – powoływana od 1653 roku na czas wojny półregularna milicja, której zadaniem było wzmacniać wojska regularne. W ich skład wchodzili przedstawiciele ludności miejskiej – żołnierze wystawiani byli po jednym piechurze/konnym na określoną liczbę domów. Gwardia koronna – niewielki oddział (maksymalnie liczyła 1200 żołnierzy), którego głównym celem było zapewnianie bezpieczeństwa władcy i jego rodziny. Wojsko najemne – oddziały najemne złożone głównie z obcokrajowców. W Rzeczypospolitej wykorzystywano je stosunkowo rzadko i na niewielką skalę. Wojska prywatne – oddziały utrzymywane przede wszystkim przez magnatów, często liczące od kilkuset do kilku tysięcy żołnierzy. Ich liczebność i rola wzrosła zwłaszcza w okresie kryzysu państwa w czasach saskich. Istniały także wojska ordynackie, finansowane przez ordynacje magnackie. Kozacy zaporoscy – oddziały nierejestrowych i rejestrowych Kozaków z Zaporoża, ochotniczo uczestniczące jako wsparcie wojsk Rzeczypospolitej. Wojska powiatowe – oddziały w całości powoływane przez uchwały sejmikowe i przez nie organizowane. Mogły spełniać dwa zadania: wspierać wojska państwowe lub służyć jako samoobrona terytorialna (obrona domowa). W skład wojsk Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące formacje: Jazda Husaria – cięższa kawaleria przełamująca, uzbrojona w kopie. Jazda kozacka (tzw. kozacy) – lżejsza kawaleria wspomagająca husarię w walce. Pancerni (zwani też petyhorcami na Litwie) – średniozbrojna jazda. W bitwie najczęściej używana jako wsparcie husarii. Wykształcili się z jazdy kozackiej. Jazda wołoska (tzw. wołosi) – lekka kawaleria w Koronie Królestwa Polskiego. Jej głównym zadaniem było utrzymanie łączności między oddziałami, zwiad i podjazdy. Jazda tatarska (tzw. tatarzy) – lekka kawaleria w Wielkim Księstwie Litewskim o funkcjach podobnych jak jazda wołoska. Rajtaria – jazda średniozbrojna, wyposażona jak tego typu jednostki w innych krajach Europy (jak choćby Szwecja). Piechota Piechota węgierska (zwana też piechotą węgiersko-polską lub piechotą polską) – formacja wojsk pieszych, zorganizowanej na sposób węgierski. Ich sposobem walki był napad ogniowy. Piechota niemiecka (tzw. niemcy) – formacja wojsk pieszych, zorganizowanej na sposób zachodnioeuropejski. Ich sposobem walki był kontrmarsz. Piechota wybraniecka (tzw. wybrańcy) – formacja piechoty utworzona przez Stefana Batorego w 1576 roku, istniejąca do 1726 roku. Rekrutowana gł. spośród chłopów z dóbr królewskich, po jednym z 20 łanów. Piechota łanowa – półregularna formacja piechoty utworzona w 1655 roku, rekrutowana spośród chłopów powoływanych po jednym z 15 łanów. Wzorowana na piechocie wybranieckiej. Piechota dymowa – oddziały utworzone 1673 roku na miejscu piechoty łanowej. W ich skład wchodzili przedstawiciele ludności miejskiej. Umundurowani i uzbrojeni na wzór zagraniczny. Dragonia – piechota używająca koni do przemieszczania się, walcząca w szyku pieszym za pomocą broni białej i palnej, czasem jako jazda lekka lub średnia. Kozacy rejestrowi – oddziały złożone z kozaków zaporoskich wpisanych do tzw. rejestru. Oddziały rejestrowe funkcjonowały od 1572 do 1699 roku. Tabor – złączone ze sobą wozy wykorzystywane do działań obronnych przede wszystkim przez oddziały kozaków. Artyleria – formacja dowodzona głównie przez obcokrajowców, wyposażona w działa, armaty, haubice, falkonetki, moździerze itp. Flota była niewielka i odgrywała stosunkowo niewielką rolę. Najsłynniejsza stoczona przez nią bitwa morska to bitwa pod Oliwą z 1627 roku. Zobacz też Rzeczpospolita Trojga Narodów urzędy I Rzeczypospolitej Przypisy Bibliografia Teresa Chynczewska-Hennel: Rzeczpospolita XVII wieku w oczach cudzoziemców, . Ireneusz Ihnatowicz, Mączak A., Zientara B., Janusz Żarnowski: Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, część czwarta Od połowy XV wieku do rozbiorów, s. 213–428, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1999, . Albrycht Stanisław Radziwiłł: Pamiętnik o dziejach w Polsce, . Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów, t. 3: Sławne Państwo. Wielkie Księstwo Litewskie, Warszawa 2008. Adam Zamojski: The Polish Way: a Thousand-Year History of the Poles and Their Culture, Linki zewnętrzne Rzeczpospolita wielu kultur. Dziedzictwo polskie. Norman Davies o Rzeczypospolitej Obojga Narodów w dyskusji z historykami Robertem Frostem i Katarzyną Kosior na falach programu BBC „In Our Time”. Historia Polski 1454–1572 Historia Polski 1572–1697 Historia Polski 1697–1763 Historia Polski 1764–1795 Historia Litwy Historia Białorusi Historyczne państwa na terenie Rosji Historyczne państwa na terenie Ukrainy Protektoraty Imperium Rosyjskiego Hasła kanonu polskiej Wikipedii Historyczne państwa na terenie Białorusi

18892

https://pl.wikipedia.org/wiki/General%20Dynamics%20F-16%20Fighting%20Falcon

General Dynamics F-16 Fighting Falcon

General Dynamics F-16 Fighting Falcon – samolot wielozadaniowy zaprojektowany przez amerykańską wytwórnię General Dynamics. Od drugiej połowy lat 70. XX wieku do roku 2012 wyprodukowano 4500 egzemplarzy. Od 1993 roku myśliwiec produkowany jest przez Lockheed Corporation (obecnie Lockheed Martin). F-16 jest użytkowany przez siły powietrzne 26 krajów, w tym Polski (do której pierwsza para trafiła 8 listopada 2006). W Polsce, wbrew dosłownemu tłumaczeniu, przyjęto nazwę Jastrząb, dla odróżnienia od używanego w polskim lotnictwie śmigłowca wielozadaniowego PZL W-3 Sokół. Wśród amerykańskich pilotów znany pod nazwą Viper. Historia F-16 jest myśliwcem 4. generacji, zaprojektowanym i wprowadzonym do produkcji seryjnej w latach 70. XX wieku w znacznej mierze w wyniku doświadczeń zdobytych w latach 60. Najnowsze wersje samolotu spełniają wymagania myśliwców generacji 4,5. F-16 powstał w rezultacie badań rozpoczętych w ramach programu Lightweight Flighter Program, zapoczątkowanego przez Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych w 1960 roku. W czasie projektowania szczególnie duże znaczenie miała analiza doświadczeń zdobytych w czasie konfliktów zbrojnych, w których uczestniczyły Stany Zjednoczone, w szczególności z wojny w Wietnamie. Pierwotnie miał on być dziennym myśliwcem lekkim, uzupełnieniem cięższego F-15 Eagle’a. Wpływ na kształt projektu miała także tzw. doktryna elastycznego reagowania zakładająca dostosowanie środków walki do zagrożenia, w pierwszej kolejności użycie broni konwencjonalnej, a w następstwie dopiero broni jądrowej. Obydwa etapy wymagały użytkowania szybkich, niewielkich samolotów zdolnych do przenoszenia różnych rodzajów broni. Dlatego też od początku planowane było dostosowanie F-16 do ataków na cele naziemne. Pierwszy oblot prototypu myśliwca, o oznaczeniu YF-16 odbył się 2 lutego 1974 roku. Po modyfikacjach w konstrukcji i wyposażeniu został on wprowadzony do produkcji w wersjach jedno i dwumiejscowej w roku 1976. Pierwszy egzemplarz trafił na uzbrojenie Sił Powietrznych USA w styczniu 1979 roku. Projekt był jednak dalej modyfikowany w celu optymalizacji osiągów i wyposażenia, tak aby samolot był możliwie najbardziej wielozadaniowy. W latach 80. wprowadzono do produkcji seryjnej nowe wersje C i D, które do początku lat 90. zastąpiły wszystkie używane w USA F-16A i B. W 1993 roku produkcja seryjna została przeniesiona do Lockheed Corporation, której sprzedano dział produkcji lotniczej General Dynamics. W roku 1995 Lockheed połączył się z Martinem Mariettą, tworząc koncern Lockheed Martin, który jest producentem wszystkich egzemplarzy dostarczonych Polsce. Pomimo upływu ponad czterdziestu lat od jego oblotu, dzięki systematycznemu rozwojowi i zwiększaniu możliwości bojowych, samolot ten wciąż zachowuje wysokie walory bojowe i będzie stanowił wyposażenie amerykańskich sił powietrznych co najmniej do 2030 roku, a w innych państwach nawet dłużej. Siły powietrzne Stanów Zjednoczonych nie były zainteresowane kolejnymi wersjami F-16 ze względu na plany wprowadzenia do eksploatacji myśliwców piątej generacji, w szczególności samolotu o obniżonej wykrywalności F-35. Nie zmienia to faktu, że projekt jest nadal rozwijany przez Lockheed Martin, który proponuje nowe wersje samolotu odbiorcom eksportowym. Zastosowanie bojowe Samoloty F-16 wielokrotnie uczestniczyły w operacjach bojowych, jako samoloty szturmowe i myśliwskie. Zestrzeliły łącznie przynajmniej 72 samoloty bojowe i transportowe. Pierwszy raz w walce zostały użyte przez Izrael 7 czerwca 1981 podczas ataku na reaktor atomowy Osirak w Iraku. Pierwszym obcym samolotem zestrzelonym przez F-16 był w 1981 syryjski myśliwiec MiG-21 produkcji radzieckiej. Ogółem w roku 1981 izraelskie F-16 pokonały przynajmniej sześć MiG-ów-21. Kolejne zastosowanie bojowe F-16 znalazły w roku 1982 w bitwie nad doliną Bekaa w czasie wojny libańskiej. Stany Zjednoczone i Izrael podały informację o zniszczeniu 44 samolotów syryjskich. W styczniu 1991 doszło do najliczniejszego dotychczas użycia F-16 w liczbie 249 maszyn w czasie operacji „Pustynna Burza”. F-16 wykonały wtedy 13 500 lotów, w tym 4000 w nocy. Głównym zastosowaniem F-16 były misje szturmowe i bombardowania, jednak zestrzeliły także dwa samoloty irackie typu MiG-29 i MiG-25, utracono dziewięć samolotów, z których pięć zostało zestrzelonych, natomiast cztery rozbiły się z innych przyczyn. W latach 1986–1988 samoloty te użyte były przez Pakistan w czasie wojny domowej w Afganistanie i zestrzeliły wtedy cztery Su-22, jednego An-26, dwa MiG-23 i jednego Su-25, które naruszyły przestrzeń powietrzną Pakistanu. Wersje F-16 jest wielozadaniowym samolotem myśliwskim, wyprodukowanym do dziś w liczbie ponad 4000 egzemplarzy. Obecnie jest to najpopularniejszy samolot bojowy na świecie. Wprowadzono do użytku 6 podstawowych wersji maszyny, spośród których A, C i E to warianty jednomiejscowe, natomiast B, D i F – dwumiejscowe. Wersje dwumiejscowe nie służą tylko szkoleniu – jak w przypadku pozbawionego radaru MiG-29UB, lecz są przeznaczone także do skomplikowanych misji bojowych, wymagających wytężonej pracy obydwu pilotów. Każda z wersji maszyny różni się najczęściej budową skrzydeł i kadłuba, a także innymi szczegółami technicznymi. Bardzo znaczne są jednak różnice w wyposażeniu w ramach każdej z wersji samolotu F-16. Każdy kolejny wariant wyposażenia nazywany jest blokiem (ang. Block). Pierwszy blok produkcyjny oznaczony był liczbą 1, natomiast tradycyjnie kolejne bloki oznacza się rosnącymi wielokrotnościami 5. Natomiast jeżeli dwa bloki projektowane są równocześnie, jeden z nich oznaczany jest numerem wyższym od poprzedniego o 2. Wyprodukowano następujące wersje F-16: YF-16 – prototyp F-16A, oblatany w 1974, pozbawiony radaru, rywal YF-17 Cobra YF-16CCV – YF-16 z aparaturą pomiarową do badań w locie F-16A i F-16B, Block 1 – pierwsza seria produkcyjna, przeznaczone do późniejszej modernizacji, silnik Pratt & Whitney F-100-PW-200, radar AN/APG-66, 94 sztuki, Block 5/10 – druga seria, odpowiednio 197 i 312 sztuk, Block 15 – nowy system zarządzania uzbrojeniem, dwa dodatkowe podwieszenia na wlocie powietrza, zwiększenie udźwigu, większy o 30% statecznik pionowy i ulepszony radar AN/APG-66, najliczniej produkowana odmiana, 983 sztuki, Block 15 ADF – Air Defense Fighter dla Gwardii Narodowej przenoszące pociski AIM-7 Sparrow, radar AN/APG-66(V)1, przebudowano 270 sztuk, Block 15 OCU – Operational Capability Upgrade z silnikami F100-PW-220, HUD z Block 25, pociski AGM-65 Maverick, Block 150C – samoloty bloków 1, 5 i 10 zmodernizowane do bloku 15, Block 20 – nowe samoloty dla Tajwanu odpowiadające modernizacji MLU, F-16AM i F-16BM Block 20 MLU – samoloty F-16A/B (Block 15) zmodernizowane w ramach programu Mid-life update, uzbrojone jak F-16C/D, radar AN/APG-66(V)2, silnik F100-PW-220, system wymiany danych Link 16, wsparcie dla celowników nahełmowych i gogle noktowizyjne, F-16B-2, F-16C i F-16D, Block 25 – pierwsza seria F-16C/D, z nowym radarem AN/APG-68, rozwijanym dalej i instalowanym w kolejnych blokach aż do dziś, silnik F100-PW-220, Block 30 – pierwsza seria z wyświetlaczami LCD w kokpicie, przystosowana do przenoszenia nowego uzbrojenia, w pełni wykorzystująca możliwości radaru AN/APG-68. Posiada silnik General Electric F-110-GE-100 i powiększony wlot powietrza (MCID, stosowany także na Block 40, 50 i 60), Block 32 – wariant bloku 30 z silnikiem Pratt & Whitney F-100-PW-220, oryginalny wlot powietrza (NSI) wspólny dla wszystkich odmian z silnikami PW, Block 40/42 – seria nazywana także „Night Falcon”, wyposażona w unowocześniony cyfrowy system sterowania, radar AN/APG-68 w nowej wersji V, przystosowana do przenoszenia zasobników celowania nocnego LANTIRN, Block 50 – Block wprowadzony do produkcji w roku 1996 już przez Lockheed-Martin, wyposażony w unowocześniony silnik General Electric F110-GE-129, a także radar AN/APG-68(V)5. Block 52 – Block 50 z unowocześnionym silnikiem Pratt & Whitney F100-PW-229, Block 50D – wersja Block 50 przystosowana do zwalczania radarów przy pomocy pocisku AGM-88 HARM (High-speed Anti-Radar Missile), Block 50+ – modernizacja Block 50 z radarem APG-68(V)9, system lotu według rzeźby terenu, przystosowana do przenoszenia bomb JDAM (Joint Direct Attack Munition), kolorowe wyświetlacze. Block 52+ – wersja nazywana także advanced 52, odpowiednik wersji 50+ z silnikami Pratt & Whitney F100-PW-229 F-16E i F-16F, Block 60 – radar AN/APG-80, silnik F110-GE-132, system zakłócania ALQ-165, wbudowane na stałe urządzenie LANTIRN i dodanie systemu APU - silnik rozruchowy. F-16V, Block 70/72 – radar AN/APG-83 Scalable Agile Beam Radar AESA (ABRA), silnik F110-GE-129 lub P&W F100-PW-229, wbudowane sensor podczerwieni IRST, modułowy komputer misji oraz terminal Link-16 (MIDS-JTRS), celowniki nahełmowe Joint Helmet Mounted Cueing System, zasobniki nawigacyjno-celownicze AN/AAQ-33 Sniper oraz system nawigacji LN260 EGI Embedded GPS INS. Wersja modernizacyjna oparta na F-16IN, opracowana dla Indii. Wersja modernizacyjna oraz ostatnia wersja produkcyjna. F-16N, TF-16N, RF-16C (F-16R), FS-X (Mitsubishi F-2), F-16/79, F-16/101, F-16AFTI, NF-16A AFTI, F-16XL A/B SCAMP, F-16I – myśliwiec szturmowy dla Izraela na bazie F-16D Block 52, F-16IQ – zubożone F-16C/D Block 52+ dla Iraku, NF-16D (VISTA), NF-16D MATV, F-16ES, F-16X, F-16V - oblatana 16 października 2015 roku najnowsza wersja samolotu. Maszyna wyposażona jest w nowy radar aktywnego elektronicznego skanowania fazowego (ang. active electronically scanned array - AESA) AN/APG-83, nowy komputer misji, szynę danych, system wymiany informacji Link-16. Nowy system antykolizyjny i walki radioelektronicznej Istnieje także japońska wersja F-16 – wyprodukowany przez Mitsubishi Heavy Industries myśliwiec Mitsubishi F-2 o obniżonym echu radarowym, przystosowany do zwalczania okrętów przeciwnika. Samolot ma 9 węzłów uzbrojenia, do których można podwiesić rozmaite uzbrojenie. Produkcja seryjna Produkowany od 1977 roku do chwili obecnej F-16, jest użytkowany przez siły powietrzne 26 krajów, w tym Polski (pierwsze dostawy miały miejsce 8 listopada 2006 roku). 1000. samolot wyprodukowano w 1983, w 1987 produkcja sięgnęła 2000 sztuk, a w 1991 już 3000 egzemplarzy. 4000. F-16 dla Egiptu wyprodukowano w 1999 roku. 8 maja 2008 dostarczony do Polski F-16C #4069 był 4400. szesnastką. 3 kwietnia 2012 Maroko odebrało 4500. produkcyjnego F-16. Produkcja została rozpoczęta przez General Dynamics. W roku 1993 prawa do produkcji w Fort Worth kupił Lockheed Corporation, który w 1995 zmienił nazwę na Lockheed Martin. Od zakończenia zimnej wojny dostarczono około 1800 F-16, w tym ponad 900 szt. przekazał Lockheed. Do czasu zamknięcia linii w Fort Worth wyprodukowano 3620 sztuk. Do 2018 roku powstało ogółem 4588 sztuk F-16. Poza Stanami Zjednoczonymi F-16 produkowane były na licencji przez belgijskie zakłady SABCA (226 sztuk) i Fokker w Holandii (292 sztuki), w produkcję komponentów zaangażowane były też Dania i Norwegia. Dostawy nowych samolotów dla czterech oryginalnych nabywców z Europy zakończyły się w 1992. Koreańskie Korea Aerospace Industries (właściwie Samsung Aerospace) dostarczyły w latach 1994-2004 128 KF-16 Block 52 dla rodzimych wojsk lotniczych, w tym 36 zmontowano z dostarczonych zestawów, a 92 wyprodukowano na licencji. Ostatnim dostawcą poza USA były tureckie zakłady Turkish Aerospace Industries. W latach 1987–2012 TAI zmontowały 308 samolotów: 262 dla Turcji i 46 dla Egiptu. W Japonii wyprodukowano 98 sztuk głęboko zmodyfikowanej wersji F-16, oznaczonej Mitsubishi F-2. Samoloty sprzedawane są w ramach programu Foreign Military Sales i z wyjątkiem maszyn licencyjnych dostarczane są z insygniami USAF-u, z tego powodu 46 egipskich F-16 zbudowanych w Turcji dostarczono najpierw do USA, skąd odleciały do Egiptu. Produkcja F-16 w Fort Worth zakończyła się po zmontowaniu ostatniej maszyny dla Iraku we wrześniu 2017 roku. Następnie Lockheed Martin planował na dwa lata przerwać produkcję, aby wznowić ją w ograniczonym zakresie w Greenville w stanie Karolina Południowa, gdzie obsługiwane są samoloty Lockheed C-130 Hercules i Lockheed P-3 Orion. W 2014 roku z braku zamówień rozpoczęło się wygaszanie produkcji. W 2014 roku dostarczono siedemnaście sztuk, a w 2015 – jedenaście. W 2016 roku nie uzyskano zgody na eksport dziewiętnastu F-16C/D dla Bahrajnu i dalszych ośmiu sztuk dla Pakistanu. W 2016 roku Lockheed Martin zaoferował uruchomienie linii montażowej w Indiach, kraju, który anulował wcześniej konkurs na 126 samolotów wielozadaniowych. W czerwcu 2017 partnerem Lockheed Martin, z którym miał oferować F-16 Block 70 w konkursie na jednosilnikowy myśliwiec dla Indii, została Grupa TATA. W kwietniu 2019 Lockheed Martin otworzył nową linię montażową w Greenville stanie Karolina Południowa, dzięki czemu w Fort Worth w Teksasie wygospodarowano więcej miejsca do produkcji myśliwców F-35. Według deklaracji producenta, zapotrzebowanie na F-16 i F-16V rośnie. W czerwcu 2018 Bahrajn zamówił 16 myśliwców F-16V Block 70/72. W grudniu 2018 Słowacja podpisała umowy na dostawę 14 myśliwców F-16V Block 70/72. W 2020 roku Bułgaria zamówiła osiem, a Tajwan 66 sztuk F-16V Block 70. Użytkownicy samolotów F-16 Samoloty F-16 eksploatowane są przez siły powietrzne 26 krajów. Od momentu wejścia do służby w USAF w 1978 do 2015 roku eksploatowanych jest nadal 2900 F-16. – 21 (dostarczono 22) F-16C/D Block 40 – 59 (dostarczono 160) F-16AM/BM Block 20 MLU – 46 F-16C/D Block 50+ i F-16AM/BM Block 20 MLU – 30 (dostarczono 77) F-16AM/BM Block 20 MLU - 222 (dostarczono 240) F-16A/B Block 15 oraz F-16C/D Block 32, 40 i 52+ – 155 (dostarczono 170) F-16C/D Block 30, 50, 52 i 52+ – 61 (dostarczono 213) F-16AM/BM Block 20 MLU – 34 (dostarczono 36) F-16A/B Block 15 OCU, Block 32 (ex-USA Block 25) – 35 (dostarczono 36) F-16IQ (Block 52+) – 197 (dostarczono 362) F-16C/D Block 30, 40 i F-16I (F-16D Block 52+) – 63 (dostarczono 94) F-16AM/BM Block 20 MLU – 154 (dostarczono 180) F-16C/D Block 32 i 52 – 21 (dostarczono 24) F-16C/D Block 52+ – 23 (dostarczono 24) F-16C/D Block 50+ – 76 (dostarczono 85) F-16A/B Block 15, OCU, 20 MLU i F-16C/D Block 52+ – 48 F-16C/D Block 52+ – 27 (dostarczono 45) F-16AM/BM Block 20 MLU – 17 F-16AM/BM Block 20 MLU (ex-portugalskie), zamówiono 32 ex-norweskieW 2010 roku rząd Rumunii przyjął ofertę USA dotyczącą przekazania i modernizacji 24 używanych F-16C/D Block 25 za 1,4 mld USD, jednak z powodu problemów finansowych do transakcji nie doszło. W 2013 roku Rumunia porozumiała się jednak z Portugalią ws. zakupu 12 używanych F-16A/B. – 60 (dostarczono 70) F-16C/D Block 52/52+ – 969 (dostarczono 2231) F-16C/D – 53 (dostarczono 59) F-16A/B Block 15 OCU/ADF – 142 (dostarczono 150) F-16A/B Block 20 – 245 (dostarczono 270) F-16C/D Block 30, 40 i 50+ – 13 (dostarczono 24) F-16A/B Block 15 – 75 (dostarczono 80) F-16E/F Block 60 Liczba dostarczonych sztuk uwzględnia egzemplarze używane. Dawni użytkownicy – 74 (60 F-16A, 14 F-16B) w latach 1980-2022. Z Holandii w latach 1980-1984 dostarczono 72 szt. F-16A/B Block 1/5/10/15. W 1989 2 szt. F-16B-bl15OCU z USA dla zastąpienia utraconych. 57 zmodernizowano do Block 20 MLU w latach 1998-2001. Cztery eskadry do 2002, trzy przezbrojone na F-35A w latach 2016, 2019 i 2022. – 34 F-16A/B Block 15 ADF i Block 10 OCU w latach 2003-2012 (wypożyczone od USAF) Niedoszli użytkownicy – zamówił 160 F-16A/B Block 5 w 1976 z opcją na 140 maszyn, do 1978 przeszkolono personel i przygotowano infrastrukturę, ale z powodu wybuchu rewolucji islamskiej w 1979 żadnej nie dostarczono, a 55 maszyn z irańskiego zamówienia sprzedano do Izraela z dostawami w 1980. Irańska flaga była widoczna na dwóch pokazowych F-16A między 1977 i 1979, kiedy zastąpiono ją flagą Izraela. – Zamówienie na 28 nowych, objętych embargiem pakistańskich F-16 Block 15 OCU anulowano. Zobacz też Mitsubishi F-2 IAI Lawi Przypisy Bibliografia Skrypt Akademii Obrony Narodowej napisany przez: E.F. Rybaka i Jerzego Gruszczyńskiego Linki zewnętrzne Opis F-16 w witrynie Wojska Polskiego Strona o F-16

650641

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kolczak%20zbrojny

Kolczak zbrojny

Kolczak zbrojny (Cheiracanthium punctorium) – gatunek pająka z rodziny zbrojnikowatych (Cheiracanthiidae). Występuje w Europie oraz zachodniej i środkowej części Azji. Taksonomia Gatunek ten opisany został w 1789 roku przez Charlesa Josepha de Villersa jako Aranea punctoria. Do rodzaju Cheiracanthium przeniósł go w 1878 roku Eugène Simon. Opis Samce osiągają od 7,5 do 12 mm, a samice od 10 do 15 mm długości ciała. Długość prosomy wynosi od 3,5 do 6,3 mm u samców i od 3,9 do 7,5 mm u samic. Ubarwienie karapaksu może być od żółtawego lub zielonkawożółtego do czerwonawego. Poszczególne oczy są podobnych rozmiarów. W widoku od przodu boczne pary oczu leżą niżej niż środkowe danego rzędu. Wysokość nadustka jest dwukrotnie większa od średnicy oka przednio-środkowej pary. Szczękoczułki są żółtawoczerwone z ciemniejszymi częściami odsiebnymi. U samca szczękoczułki są rozbieżne, gęsto owłosione na krawędzi wewnętrznej oraz wyposażone w jeden duży ząb i kilka mniejszych ząbków na krawędzi tylnej. Sternum ma kolor zielonkawożółty z czarniawymi brzegami. Odnóża są zielonkawożółte z czarniawymi odsiebnymi częściami stóp. Opistosoma (odwłok) ma brązowe boki, a wierzch zielonkawożółty z szeroką, ciemnobrązową przepaską pośrodku części przedniej i słabo zaznaczonymi, brązowawymi szewronami w części tylnej. Nogogłaszczki samca mają krótką, tak długą jak szerokość goleni, zakrzywioną apofizę retrolateralną z dwuzębnym wierzchołkiem i odgałęzieniami równej długości. Apofizę tegularną cechuje szeroka podstawa i mały haczyk na szczycie. Cymbium ma wierzchołek zajmujący ponad ⅓ jego długości nie licząc nieco zakrzywionej i krótkiej ostrogi, zaś krawędź wierzchołkową pozbawioną wystającego odcinka. Płytka płciowa samicy ma przedsionek od przodu łukowato obrzeżony, a brzegi boczne z tyłu cienkie. Tylko jedna pętla szerokich przewodów kopulacyjnych widoczna jest od spodu. Kształt zbiorników nasiennych jest wydłużony i pośrodku przewężony. Biologia i występowanie Pająk znany z Portugalii, Hiszpanii, Andory, Francji, Belgii, Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Włoch, Słowenii, południowego skraju Szwecji, Estonii, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Mołdawii, Rumunii, Serbii, Czarnogóry, Bułgarii, Macedonii Północnej, Grecji, Rosji, Turcji, Gruzji i Azji Środkowej. Na południu Europy liczniejszy niż w części środkowej. Zamieszkuje ciepłe, otwarte tereny porośnięte wysoką trawą, ziołoroślami i krzewami, takie jak łąki, nasypy kolejowe i skraje dróg. Buduje z pajęczyny oprzęd rozmiarów gołębiego jaja który służy za schronienie, a samicom także jako miejsce składania jaj i ochrony młodych. Broniące jaj lub młodych samice są agresywne. Dojrzałe samice spotyka się od czerwca do listopada, zaś samce w lipcu i sierpniu. Ukąszenie Ukąszenie przez kolczaka zbrojnego opisywane jest jako bolesne i potencjalnie wywołujące szereg mniej lub bardziej uciążliwych symptomów, w niektórych przypadkach wymagających udzielenia pomocy medycznej. Objawy kliniczne i ich nasilenie zależą od wielu czynników, w tym stężenia jadu w organizmie, miejsca ukąszenia, wieku ofiary, stanu jej zdrowia oraz indywidualnych reakcji organizmu. Najczęstszym skutkiem ukąszenia przez C. punctorium jest ostry i natychmiastowy ból, którego maksymalne nasilenie następuje po 5–20 minutach i utrzymuje się od kilkudziesięciu minut do kilku godzin. Symptomy, takie jak miejscowa opuchlizna, zaczerwienienie, pieczenie, drętwienie oraz uczucie swędzenia mogą nastąpić w pobliżu miejsca ukąszenia po czasie do kilku godzin od jego zaistnienia. W większości przypadków wszelkie objawy kliniczne ustępują w ciągu kilku dni. Objawy ogólnoustrojowe, takie jak dreszcze, pocenie się, nudności, ból głowy, wymioty, skurcze brzucha, gorączka, tachykardia, świąd, niedociśnienie tętnicze, neutrofilia, podwyższone stężenie bilirubiny, niewydolność krążenia i problemy z oddychaniem występują zauważalnie rzadziej. Nie odnotowano natomiast żadnego przypadku śmierci spowodowanej ukąszeniem przez C. punctorium. Jad kolczaka zbrojnego jest wyjątkowy pod względem składu molekularnego. Oprócz kilku enzymów proteolitycznych, w tym fosfatazy alkalicznej, deoksyrybonukleazy, esterazy, hialuronidazy, lipazy czy rybonukleazy, odnotowano w nim obecność unikalnej toksyny polipeptydowej CpTx 1 o silnym działaniu owadobójczym, cytotoksycznym i uszkadzającym błony komórkowe. Uważa się ponadto, iż aktywny składnik hemolityczny w jadzie pająków z rodzaju Cheiracanthium stanowi fosfolipaza A2. Przypisy Zbrojnikowate (pająki) Pająki Azji Pająki Europy Gatunki i podgatunki zwierząt nazwane w 1789 roku

195714

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stambu%C5%82

Stambuł

Stambuł (tur. İstanbul) – największe i najludniejsze miasto w Turcji oraz jej centrum kulturalne, handlowe i finansowe. Rozciąga się po obu stronach cieśniny morskiej Bosfor, od północnego wybrzeża Morza Marmara do południowego wybrzeża Morza Czarnego. Położenie miejscowości zarówno w europejskiej Tracji, jak i azjatyckiej Bitynii sprawia, że jest ona jedyną metropolią świata znajdującą się na dwóch kontynentach. Jedno z największych miast świata, najludniejsze miasto Europy, stolica prowincji Stambuł. Rozwinięty ośrodek przemysłowy, wytwarzający około ¼ produkcji kraju. Główne centrum finansowe Turcji, siedziba kilkudziesięciu banków i giełdy papierów wartościowych. Siedziba pięciu uniwersytetów, z których najstarszy – Uniwersytet Stambulski – został założony w 1863 roku. W 2018 roku Stambuł odwiedziło 12,8 mln turystów z całego świata – był ósmym najczęściej odwiedzanym miastem na świecie. Geografia Stambuł położony jest nad cieśniną Bosfor i morzem Marmara. Zachodnia część miasta znajduje się w Europie, wschodnia natomiast w Azji. Powierzchnia Stambułu wynosi 1539 km², zaś całej prowincji – 6220 km². Miasto tworzą trzy części: część azjatycka, półwysep po stronie europejskiej na południe od Złotego Rogu oraz dzielnica Galata z tzw. Nowym Miastem. W części europejskiej znajdują się instytucje handlowe, zaś część azjatycka ma charakter dzielnicy mieszkaniowej. Obszar półwyspu odpowiada położeniu XV-wiecznego Konstantynopola, dzisiaj znajdują się tu dzielnice Eminönü oraz Fatih. Półwysep otacza od południa Morze Marmara, a od wschodu cieśnina Bosfor. Na Półwyspie znajdują się największe kościoły, najwspanialsze meczety i największe muzea. Na dwóch z siedmiu wzgórz, na których leży Stambuł, zbudowano Pałac Topkapı i Meczet Sultanahmet. Tu znajdują się również Hipodrom, Hagia Sofia. Stare miasto jest otoczone murami miejskimi pochodzącymi z IV i V n.e. Mają kilka części: część nadmorska leży nad Morzem Marmara, lądowa ciągnie się od Yedikule aż do Złotego Rogu. Na północ od Złotego Rogu znajdują się historyczne dzielnice Beyoğlu i Beşiktaş, z pałacami sułtańskimi, willami: Ortaköy, Bebek położonymi nad brzegiem cieśniny. Na brzegu Bosforu, zarówno po stronie europejskiej, jak i azjatyckiej, bogaci Stambulczycy budowali luksusowe wille, zwane yalı, służące za letnie rezydencje. Dystrykty Üsküdar i Kadıköy znajdujące się w azjatyckiej części miasta, początkowo były niezależnymi miastami (podobnie jak Beyoğlu po europejskiej stronie). Klimat Miasto znajduje się w strefie klimatu śródziemnomorskiego z pewnymi wpływami klimatu kontynentalnego; ciepłe i wilgotne lato, chłodna i deszczowa zima. Roczna suma opadów wynosi średnio 844 mm. Zimą często występują opady śniegu. Okres letni trwa od czerwca do września. Najcieplejszym miesiącem jest sierpień, a najchłodniejszym styczeń. Miasto jest wietrzne, średnia prędkość wiatru wynosi 17 km/h. Najwyższą zarejestrowaną w mieście temperaturę 40,5°C odnotowywano 12 lipca 2000, najniższą zaś, −16,1°C, 9 lutego 1927. Geologia Stambuł jest usytuowany w pobliżu uskoku północnoanatolijskiego, który biegnie z północnej Anatolii do Morza Marmara. Dwie płyty tektoniczne: Afrykańska i Eurazjatycka stykają się tutaj ze sobą. Uskok ten był przyczyną wielu dużych trzęsień ziemi: w 1509 roku trzęsienie ziemi spowodowało tsunami, które przedarło się za mury miejskie, niszcząc ponad 100 meczetów i zabijając 10 000 ludzi. W 1894 roku trzęsienie ziemi spowodowało zawalenie się części Krytego Bazaru. Trzęsienie ziemi 17 sierpnia 1999 roku z epicentrum w Izmicie zabiło 18 000 ludzi. Nazwa Pierwsza nazwa miasta – Bizancjum ( Byzantion) – pochodziła od imienia jego założyciela – Byzasa. W III wieku n.e. miasto nosiło nazwę Augusta Antonina, na cześć syna Septymiusza Sewera – Antoniusza. Cesarz Konstantyn I Wielki zmienił nazwę miasta na Nova Roma, czyli Nowy Rzym, jednocześnie gruntownie przebudowując miasto. Inne nazwy z tego okresu to: Wschodni Rzym, Drugi Rzym, Roma Constantinopolitana. Nazwa Konstantynopol (gr. Konstantinupolis, łac. Constantinopolis, nowogr. Konstantinupoli), czyli „Miasto Konstantyna”, została po raz pierwszy użyta przez cesarza Teodozjusza II i stała się oficjalną nazwą miasta przez cały okres bizantyński, używaną również w czasach Imperium Osmańskiego. W 1930 roku rząd turecki wystąpił z apelem do państw zachodnich o zaprzestanie używania formy Konstantynopol, a używanie tylko nazwy Istanbul, jednocześnie wymuszając stosowanie tej nazwy nowym prawem pocztowym. W Imperium Osmańskim oraz w świecie arabskim miasto to istniało również pod nazwą Kostantiniyye. Nazwa Stambuł (İstanbul) pochodzi od zniekształconych przez Turków greckich słów: eis ten polin, oznaczających: do miasta. „Miastem” nazywali Bizantyjczycy stolicę cesarstwa, w czasach Konstantyna Wielkiego uważaną za najludniejsze miasto świata. Frazą eis ten polin ludy wschodu (Ormianie, Persowie, a za nimi Turcy) określały kierunek podróży do Konstantynopola od wielu wieków. W krajach słowiańskich dawniej miasto było znane także jako Carogród, w tekstach skandynawskich Miklagard. Historia Pierwsze ślady osadnictwa w okolicach Stambułu pochodzą z epoki kamienia i znajdują się w części azjatyckiej miasta. Pierwsza zorganizowana osada istniała w epoce brązu na terenie dzisiejszego pałacu Topkapı. Około 680 p.n.e. uciekinierzy z greckiej Megary założyli kolonię Chalkedon w azjatyckiej części. Około 660 p.n.e. inna grupa Greków pod przewodnictwem Byzasa założyła po stronie europejskiej pierwszą większą miejscowość – obecnie Sarayburnu, czyli „Cypel Pałacu” na Historycznym Półwyspie. Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu miasto bardzo szybko się rozwijało. W 513 p.n.e. miasto zostało zdobyte przez wojska perskie. Od 407 p.n.e. miasto należało do Aten, a od 405 p.n.e. do Sparty. W 227 p.n.e. po azjatyckiej stronie miasta zaczęli się osiedlać Galowie. W 146 p.n.e. został zawarty związek z Republiką rzymską. W 196 roku cesarz Septymiusz Sewer włączył miasto do Cesarstwa. Cesarz Konstantyn I Wielki przebudował miasto i w 330 roku nadał mu nową nazwę – Konstantynopol. Po podziale Cesarstwa rzymskiego po śmierci Teodozjusza I, stolicą Cesarstwa Wschodniorzymskiego został Konstantynopol. W V wieku miasto otoczono nowymi murami. Za rządów cesarza Justyniana wybudowano Kościół Hagia Sofia. W latach 674–678 i 717–718 oblegane przez Arabów. W 1054 roku Konstantynopol stał się centrum kościoła prawosławnego. W 1096 roku miasto odwiedzili krzyżowcy, nie czyniąc szkód. Napływali również handlarze z Wenecji i Genui – powstała wtedy dzielnica Galata. Po zdobyciu i złupieniu 13 kwietnia 1204 przez krzyżowców, w latach 1204–1261 Konstantynopol był stolicą stworzonego przez nich Cesarstwa Łacińskiego. Odzyskany przez Michała VIII Paleologa, stracił jednak dawne znaczenie. Kolonia Galata przejęła zyski z handlu. Konstantynopol pustoszał, liczba ludności malała, budowle ulegały ruinie. Pod koniec XIV wieku pod mury miasta po raz pierwszy podeszli Osmanowie i zajęli okolice miasta. W 1390 roku wojska Bajazyda I oblegały miasto, następne oblężenie miało miejsce w 1422 roku pod dowództwem Murada II. Miasto zostało zdobyte przez Turków pod wodzą Mehmeda II 29 maja 1453 i stało się stolicą Imperium Osmańskiego. Gdy w 1517 roku Osmanowie podbili Egipt i kalifat został przeniesiony do Stambułu, miasto stało się centrum islamskiego świata. W XVI-XVIII wieku miasto ozdabiano pałacami, meczetami, kompleksami architektonicznymi. W XIX wieku, kiedy państwo czyniło próby europeizacji, zrezygnowano z tradycyjnej osmańskiej architektury, zastępując ją barokiem i rokoko. Po I wojnie światowej 15 marca 1919 roku do miasta wkroczyły wojska alianckie. W 1923 stolicę Republiki Tureckiej przeniesiono do Ankary. 28 marca 1930 roku miasto zostało oficjalnie nazwane Stambułem dla potrzeb kontaktów międzynarodowych. Administracja Merem Stambułu i równocześnie gubernatorem miasta i prowincji stambulskiej od 2019 jest Ekrem İmamoğlu. Podział administracyjny miasta został ustalony w 1930 roku i przetrwał do 2008. 974,97 km² miasta znajduje się po europejskiej stronie, a 855,95 km² po stronie azjatyckiej (anatolijskiej). W kwietniu 2008 roku do 32 istniejących dystryktów Stambułu zostało dodanych 7 nowych. Metropolia jest podzielona na dystrykty i miasta. W samym Stambule znajduje się dwadzieścia siedem dystryktów, cztery niezależne dystrykty w metropolii (Büyükçekmece, Çatalca, Silivri i Şile) oraz jeden nienależący do metropolii (Sultanbeyli). Dystrykty w Stambule: po stronie europejskiej: Avcılar, Küçükçekmece, Bakırköy, Bahçelievler, Bağcılar, Güngören, Esenler, Bayrampaşa, Zeytinburnu, Fatih, Eminönü, Beyoğlu, Beşiktaş, Şişli, Kağıthane, Sarıyer, Gaziosmanpaşa, Eyüp. po stronie azjatyckiej: Üsküdar, Beykoz, Kadıköy, Kartal, Pendik, Tuzla, Ümraniye, Adalar, Maltepe. Miasta wchodzące w skład metropolii: Alemdağ, Arnavutköy, Bahçeköy, Bahçeköy z okolicami, Boğazköy, Bolluca, Çavuşbaşı, Çekmeköy, Göktürk, Haracci, Orhanlı, Ömerlı, Samandıra, Sarıgazi, Sultançiftliği, Taşoluk, Yenidoğan. Mer metropolii wybierany jest raz na pięć lat. Rada Municypalna. Rada dyskutuje i zatwierdza decyzje dotyczące Metropolii i poszczególnych dystryktów. Składa się z 1/2 członków rad dystryktów i niższych organów wchodzących w skład Metropolii, oraz ich merów. Radzie przewodniczy mer metropolii. Kadencja trwa 5 lat. Metropolitalny Komitet Wykonawczy jest organem ustawodawczym i wykonawczym oraz doradczym. Jedynym wybieralnym członkiem komitetu jest mer. Komitetowi przewodniczy mer lub osoba przez niego desygnowana. Obowiązki komitetu: kontrola budżetu stworzonego przez mera, sprawy finansowe miasta. Każdy dystrykt ma własnego mera i radę której członkowie wybierani są raz na pięć lat. Jedna piąta członków tych rad reprezentuje swój dystrykt w Radzie Municypalnej. Dystrykty mają własne budżety i dochody. Ważnymi instytucjami w Metropolii Stambulskiej są ISKI oraz IETT. ISKI zarządza wodą pitną w mieście, IETT zarządza systemem komunikacyjnym. Demografia W 2012 roku populacja Stambułu wynosiła 13 854 740. Jest tym samym najludniejszym miastem w Turcji, jak i w Europie. Liczba mieszkańców nieustannie rośnie wskutek migracji ludności z obszarów wiejskich. Co roku przybywa około 500 000 mieszkańców, dobudowując nowe ulice – około 1000 rocznie. Gęstość zaludnienia wynosi 2481 mieszkańców na km². Licząca mniej niż 3 tysiące osób mniejszość grecka zamieszkuje głównie dzielnicę Fanar. Transport Lotniska W Stambule znajdują się dwa międzynarodowe lotniska: Port lotniczy Stambuł. Największy międzynarodowy port lotniczy Turcji. Położony w europejskiej części miasta, w dzielnicy Arnavutköy, około 35 km od centrum miasta. Międzynarodowy port lotniczy Sabiha Gökçen. W dystrykcie Kurtköy po azjatyckiej stronie, w pobliżu toru wyścigowego. Kolej Stambuł posiada dwa główne dworce kolejowe: po stronie europejskiej jest to Dworzec Kolejowy Şirkeci (tu kończą bieg wszystkie pociągi przyjeżdżające z Europy), po azjatyckiej Dworzec Kolejowy Haydarpaşa (obsługujący pociągi odjeżdżające w kierunkach wschodnim i południowym, w tym na Bliski Wschód). Sieć kolejowa między europejską a anatolijską stroną miasta była połączona za pomocą promów kolejowych. Zostały one zastąpione przez tunel Marmaray pod Bosforem. Tunel Marmaray połączył również metro po obu stronach Bosforu. Tunel ukończono w 2013, natomiast pierwsi pasażerowie pojechali w roku 2015. Metro W Stambule od 2000 roku działa system metra uruchomiony po europejskiej stronie miasta, obecnie trwają zaawansowane prace nad rozbudową istniejącego odcinka. Istnieją trzy linie metra. Pierwsza biegnie od Kabataş do Eminönü i do Zeytinburnu przez Aksaray, druga z Aksaray do Portu lotniczego Atatürk przez Yenibosna. Trzecia łączy Taksim z Levent poprzez Sisli. Kolej linowa Kolej łączy Kabataş z Taksim. Tramwaje Tramwaje kursują po ulicy İstilkal pomiędzy Taksim a Tünel. Ulica ta jest poza tym całkowicie zamknięta dla ruchu kołowego. Kolejna linia tramwajowa biegnie od Kabataş do Bağcılar. Kolej podmiejska Kolej podmiejska, zwana Banliyö Treni kursuje od Sirkeci na europejskiej stronie oraz od Haydarpaşa po anatolijskiej stronie miasta. Żegluga W Stambule znajduje się największy port w Turcji. Stary port na Złotym Rogu służy obecnie prywatnym statkom, natomiast porty Karaköy i Eminönü są używane przez duże statki rejsowe kursujące do portów na Morzu Czarnym i Morzu Śródziemnym. Główny port przeładunkowy w Stambule znajduje się w dystrykcie Harem w okręgu Üsküdar po azjatyckiej stronie miasta. Przez Bosfor kursują IDO (İstanbul Deniz Otobüsleri) – tradycyjne białe promy, oraz prywatne Tur Yol. Kursują regularnie, podróż jest o wiele szybsza i tańsza niż przedostanie się na drugą stronę Bosforu mostami, stąd są bardzo popularne wśród mieszkańców Stambułu. Podróżować można również katamaranem zwanym „morskim autobusem” (między portem promowym Yenikapı po europejskiej stronie a portem promowym Pendik). Po Bosforze kursują również araba vapuru (między Sirkeci a Haremem) oraz motorówki (Kadıköy-Eminönü-Kadıköy, Beşiktaş-Üsküdar-Beşiktaş, Karaköy-Üsküdar-Karaköy). Transport drogowy Taksówki. Dolmuş. Specyficzny dla Turcji sposób podróżowania. Są to zbiorowe taksówki – minibusy lub samochody podróżujące po wyznaczonych trasach. Cena jest zależna od odległości. Nie ma ustalonych przystanków. Autobusy. Istnieją dwa rodzaje komunikacji autobusowej: Belediye Otobüsü – komunikacja miejska: autobusy czerwone i zielone, oraz Halk Otobüsü, czyli prywatne autobusy kolorów pomarańczowego i niebieskiego. Płaci się gotówką. Drogi E5, E90 oraz autostrada transeuropejska (TEM) to trzy główne połączenia drogowe Europy z Turcją. Sieć autostrad w okolicach Stambułu jest dobrze rozwinięta. Autostrady biegną na wschód do Ankary, oraz na zachód do Edirne. Wokół miasta biegną również dwie drogi szybkiego ruchu. Mosty Brzegi Bosforu łączą dwa mosty: Most Bosforski ukończony w 1973 ma długość 1074 m. Łączy Beylerbeyi i Ortaköy. Most Mehmeda Zdobywcy ukończony w roku 1988, ma długość 1090 m. Łączy Kanlıca i Rumeli Hisarı. Za przejazd przez mosty z europejskiej strony na anatolijską pobierane są opłaty. Złoty Róg spinają obecnie trzy mosty: Most Galata (zbudowany w 1836) most Atatürka most Haliç Kultura i sztuka Imprezy i koncerty odbywają się w wielu miejscach w Stambule, między innymi w Hagia Eirene, Rumeli Hisarı, Yedikule, Pałacu Topkapı, Parku Gülhane, również w Centrum Kultury Atatürka (AKM) na placu Taksim czy w Sali Koncertowej im. Cemala Reşita. W mieście znajduje się wiele nocnych klubów, restauracji i barów. Rejony w okolicy ulicy Istiklal oraz Nişantaşı są pełne kafejek, restauracji, pubów i klubów, a również galerii sztuki, teatrów i kin. Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Stambule jest jednym z najważniejszych festiwali w Turcji. Innym znanym jest Biennale w Stambule – impreza artystyczna odbywająca się od 1987, na której wystawiane są dzieła sztuki współczesnej. Muzeum Pera oraz Muzeum Sakıp Sabancı wystawiały dzieła takich artystów jak Picasso, Rodin czy Rembrandt. Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Stambule nad Bosforem mieści kolekcję dzieł sztuki współczesnej, wystawiane są dzieła czołówki awangardowych twórców tureckich. Znajdują się tu kino i biblioteka. Muzeum Rahmi M. Koça nad Złotym Rogiem jest prywatnym muzeum poświęconym transportowi, przemysłowi i komunikacji. W 1855 w Stambule zmarł Adam Mickiewicz. Stambuł w kulturze Stambuł został opisany przez Orhana Pamuka w książce Stambuł, Wspomnienia i miasto. w 2008 roku Orhan Pamuk wydał książkę Muzeum Niewinności, której akcja rozgrywa się w Stambule w II połowie XX wieku. w 2016 roku Ceyda Torun zrealizowała film dokumentalny Kedi – sekretne życie kotów którego akcja toczy się w Stambule. Elif Shafak umiejscawia akcję swojej książki „10 minut i 38 sekund na tym dziwnym świecie” właśnie w Stambule. Media Pierwsza turecka gazeta została wydrukowana 1 sierpnia 1831. Większość gazet o zasięgu ogólnokrajowym ma swoją siedzibę w Stambule, z równoległymi wydaniami w Ankarze i Izmirze. Główne dzienniki: Hürriyet, Milliyet, Sabah, Radikal, Cumhuriyet, Zaman, Türkiye, Akşam, Bugün, Star, Dünya, Tercüman, Güneş, Vatan, Posta, Takvim, Vakit, Yeni Şafak, Fanatik oraz Turkish Daily News Stacje radiowe i telewizyjne: CNBC-e, CNN Türk, MTV Türkiye, Fox Türkiye, Fox Sports Türkiye, NTV, Kanal D, ATV, Show TV, Star TV, Cine5, SKY Türk, TGRT Haber, Kanal 7, Kanal Türk, Flash TV. Religia W Stambule znajduje się 2691 czynnych meczetów, 123 czynne kościoły, 26 czynnych synagog, 109 cmentarzy muzułmańskich oraz 57 niemuzułmańskich. Mniejszości religijne obejmują: wyznawców Kościoła Prawosławnego (Stambuł jest siedzibą prawosławnych patriarchów Konstantynopola; katedra patriarsza mieści się w dzielnicy Fener), Kościoła Ormiańskiego, Kościoła katolickiego oraz Żydów sefardyjskich. Ormianie zamieszkują głównie Kumkapı w dystrykcie Eminönü. W dzielnicy Balat w dystrykcie Fatih mieszka wielu Żydów, podobnie w dzielnicy Fener Grecy, a w Nişantaşı i Beyoğlu obecni są lewantyńczycy. Islam Pierwszy meczet w Stambule został wybudowany w Kadıköy po azjatyckiej stronie miasta, która została zdobyta przez Państwo Osmańskie w 1353. Pierwszym meczetem po europejskiej stronie był meczet wybudowany w Rumeli Hisarı w 1452. Pierwszym dużym meczetem wybudowanym już za panowania Turków w mieście był Meczet Sultan Eyüp wybudowany w 1458, natomiast pierwszym meczetem w Stambule był Meczet Fatih (1470), wybudowany na miejscu ważnego bizantyńskiego Kościoła Świętych Apostołów. Stambuł był siedzibą Kalifatu w latach 1517–1924. W Pałacu Topkapı i Meczecie Eyüp Sułtan znajdują się przedmioty należące do Mahometa i pierwszych Kalifów. Sułtan dzierżył klucze do Mekki. Chrześcijaństwo Siedzibą patriarchy Konstantynopola jest dystrykt Fener. W Stambule ma swoją siedzibę również Apostolski Kościół Ormiański. Po zdobyciu Konstantynopola sułtan Mehmed II ustanowił system Milletów, zgodnie z którymi ludność na terenie Konstantynopola i całego Imperium została podporządkowana do grup według przynależności religijnej, a nie etnicznej. I tak Mehmed II założył w 1461 nieistniejący wcześniej Ormiański Patriarchat Konstantynopola. W epoce Bizancjum, Kościół Ormiański był uważany za herezję i nie pozwalano Ormianom posiadać swojego kościoła wewnątrz murów miejskich. Kilku ormiańskich świętych, takich jak Święty Nerses, było wygnanych i uwięzionych na Adalar w pobliżu Konstantynopola na Morzu Marmara. W momencie wprowadzenia systemu milletów wiele spraw wewnątrz społeczności przeszło pod zarząd zwierzchników religijnych danych społeczności: patriarchy Konstantynopola dla wyznawców prawosławia, ormiańskiego patriarchy Konstantynopola dla Ormian (oraz przejściowo dla chrześcijan syryjskich) oraz naczelnego rabina dla Żydów. Od końca XIX w. liczebność mniejszości ormiańskiej i greckiej w Stambule zmniejszała się. W 1923 doszło do wymiany ludności między Grecją a Turcją. Jednakże Greckim mieszkańcom Stambułu oraz wysp Imbros i Tenedos pozwolono pozostać w swoich domach, w zamian za co w greckiej Tracji Wschodniej mogła pozostać miejscowa społeczność turecka. Pomimo tego w latach 30. XX w. wprowadzono dyskryminujące ustawodawstwo, które zabraniało Grekom wykonywania około 30 zawodów od krawca czy cieśli po zawody medyczne i prawnicze. W 1942 wprowadzono dodatkowe podatki dochodowe, które miały służyć zebraniu funduszy na obronę kraju w razie ewentualnego przystąpienia Turcji do II wojny światowej. Szczególnie boleśnie dotknęły one ludność niemuzułmańską (chrześcijan, Żydów), wciąż kontrolującą znaczną część tureckiej gospodarki. Dodatkowo w 1955 Pogrom Stambulski spowodował dalszą, liczną emigrację Greków. W 1964 roku wszyscy Grecy nieposiadający tureckiego obywatelstwa (było to około 100 000) zostali deportowani. Obecnie większość Greków i Ormian w Turcji oraz Lewantyńczyków zamieszkuje okolice Stambułu. Znajduje się tu również pewna liczba Niemców Bosforskich. W okolicach Stambułu znajdują się osiedla zamieszkane przez ludność obcego pochodzenia. Najbardziej znane to: Arnavutköy (wioska albańska), Polonezköy (polska wioska) oraz Yeni Bosna (Nowa Bośnia). Na początku XX w. w Stambule znajdowało się ponad 40 000 katolików pochodzenia włoskiego (potomkowie kupców z Genui i Wenecji osiadłych tu w czasach Bizancjum i Imperium Osmańskiego oraz włoskich robotników przybyłych tu w XIX w.). W Stambule przebywali Giuseppe Garibaldi oraz Giuseppe Mazzini. Wpływy włoskie widać w Stambule w architekturze dzielnic Galata, Beyoğlu i Nişantaşı. Judaizm Żydzi sefardyjscy zamieszkiwali miasto od ponad 500 lat. Wraz z Arabami uciekli z Półwyspu Iberyjskiego w 1492 przed hiszpańską inkwizycją, która zmuszała ich do przejścia na chrześcijaństwo. Sułtan osmański Bajazyd II wysłał do Hiszpanii flotę pod dowództwem Kemala Reisa, by ocalić torturowanych i zabijanych Arabów i Żydów. Ponad 200 000 hiszpańskich Żydów uciekło do Tangeru, Algierii, Genui i Marsylii, a następnie do Salonik i Stambułu. Sułtan nadał obywatelstwo osmańskie ponad 93 000 sefardyjskim Żydom. Kolejna duża grupa Sefardyjczyków przybyła z południowej Italii, która była wówczas pod kontrolą Hiszpanii. Synagoga Włoska w Stambule w dzielnicy Galata została wybudowana właśnie przez potomków włoskich Żydów. Pierwsza maszyna drukarska w Stambule została utworzona przez sefardyjskiego Żyda w 1493. Żydowska rodzina Camondo była znaną rodziną bankierską. Znane ‘Schody Camondo’ na Bankalar Caddesi, to przykład secesji, a zostały wybudowane przez bankiera Salomona Camondo. Znajdują się one w Karaköy (Galata). Obecnie ponad 20 000 Żydów sefardyjskich mieszka w Stambule. Mieszka tu od XIX w. również mniejsza liczebnie grupa Żydów aszkenazyjskich. Synagoga austriacka (Avusturya Sinagogu, Aşkenaz Sinagogu) jest jedną z najbardziej znanych synagog w mieście. W latach 30. i 40. XX w. do Stambułu napłynęła druga fala Aszkenazyjczyków z centralnej i wschodniej Europy. Obecnie w Stambule znajduje się ponad 26 aktywnych synagog. Najważniejsza z nich to Synagoga Neve Shalom założona w 1951 roku, w dzielnicy Beyoğlu. Naczelnym rabinem Stambułu jest obecnie Ishak Haleva. Po ustanowieniu niepodległego Izraela w 1948 wielu Żydów wyjechało do Izraela, przyczyniając się jednocześnie do ustanowienia silnych relacji między oboma krajami. Dawid Ben Gurion, Icchak Ben-Zwi oraz Mosze Szarett studiowali w szkołach stambulskich takich jak liceum Galatasaray czy Uniwersytet Stambulski. Zabytki i muzea Pomimo zniszczeń miasto obfituje w wiele cennych zabytków z okresów bizantyńskiego i osmańskiego. Muzea: Hagia Sofia z VI wieku, Kościół Mądrości Bożej przerobiony za czasów tureckich na meczet, a od 1935 na muzeum. Czwarty co do wielkości kościół świata, z tak olbrzymią zamkniętą przestrzenią. Muzeum Mozaiki. Zbiory z IV i VI w. Muzeum zajmuje pomieszczenia i dziedzińce starego pałacu bizantyjskiego. Muzeum Sztuki Tureckiej i Islamskiej w Stambule. Jest to były pałac Ibrahima Paszy. Muzeum mieści się w nim od 1983 roku. Znajdują się tu rękopisy z VIII-XIX wieku, dzieła sztuki z kamienia, ceramiki, drewna i metalu, ręcznie tkane dywany tureckie. W 1984 roku muzeum zdobyło nagrodę Rady Europy, a w 1985 UNESCO. Muzeum Archeologiczne w Stambule. Kompleks składa się z Muzeum Starożytnego Wschodu, Pawilonu fajansowego i Muzeum Dzieł Starożytnych. Muzeum Morskie w budynku Urzędu Finansowego w dzielnicy Beşiktaş. Zawiera eksponaty pochodzące z osmańskiej floty wojennej, modele okrętów, działa, mapy mórz i mundury. Muzeum Adama Mickiewicza. Mieści się w domu, w którym mieszkał i zmarł w 1855 roku Adam Mickiewicz. Muzeum Pera. Założone w 2005. Zbiór sztuki orientalnej. Wcześniej był tu hotel, w którym zatrzymała się Agatha Christie. Tu napisała „Morderstwo w Orient Expressie”. Meczety: Meczet Dolmabahçe (Dolmabahçe Camii). Wybudowany przez ormiańskiego architekta Nikoğosa Baylana, dla matki sułtana Abdulmecida. Meczet powstał w 1852–1853 i widać w nim wpływy baroku i renesansu. Błękitny Meczet (Sultan Ahmet Camii) zbudowany 1609–1616. Największy i najbardziej wystawny meczet miasta. Meczet Sulejmana (Süleymaniye Camii) zbudowany 1550–1557. Budową tego meczetu dowodził wybitny budowniczy epoki osmańskiej – Sinan. Budowla oparta jest na specjalnym fundamencie, złożonym z podobnych do cystern konstrukcji wypełnionych wodą. Z tego powodu meczet ten jest uważany ze najbardziej odporny na trzęsienia ziemi budynek. Meczet spoczywa trzecim z siedmiu stambulskich wzgórz. Leży w dzielnicy zamieszkiwanej w czasie Imperium przez niemuzułmanów. Meczet Sultan Eyüp. Jedno z najważniejszych miejsc w Stambule dla muzułmanów. Naprzeciwko meczetu znajduje się mauzoleum, w którym pochowano przyjaciela Mahometa – Eyüpa el Ensari. Gdy Turcy oblegali Konstantynopol w 1453 roku odnaleziono jego grób. Nowy Meczet (Yeni Camii) z XVI-XVII wieku. Budowano go 66 lat. Meczet Nuruosmaniye. Zbudowany w XVI wieku. Usytuowany jest u wejścia na Kryty Bazar. W jego projekcie, po raz pierwszy zastosowano europejski Barok. Meczet Bajazyda. Jego charakterystyczną cechą jest plan poziomy w kształcie odwróconej litery „T”. Jest to pierwszy przykład klasycznej osmańskiej architektury meczetów. Obok meczetu znajduje się Wieża Beyazita wybudowana w 1828 roku. Wypatrywano z niej pożarów. Na szczyt prowadzi 180 stopni, cztery piętra nazwano Straż, Sygnał, Kosz i Sztandar. Meczet Rüstema Paszy. Zbudowany przez Sinana w 1561 roku dla zięcia Sulejmana Wspaniałego. Meczet Fatih. Pierwszy duży, sułtański meczet, wybudowany na miejscu ważnego bizantyńskiego Kościoła Świętych Apostołów, który po podboju miasta służył jako katedra Prawosławnego Patriarchy Konstantynopola. Do czasu powstania Meczetu Sulejmana był to największy meczet miasta. Kompleks Fatih jest uważany za pierwszy uniwersytet postawiony przez sułtanów w Stambule. Obejmuje on liczne medresy, biblioteki, szkoły podstawowe, kuchnie dla ubogich, zajazd dla derwiszy, szpital, łaźnie. Meczet Ortaköy. Wybudowany przez Nikoğosa Balyna w latach 1854–1855. Miejsce modlitw dynastii rządzącej. Kościoły: Kościół św. Jana Chrzciciela – Element dawnego Klasztoru Studios (V wiek) (pozostałości). Kościół Pokoju (św. Ireny) (VI wiek). Kościół św. Sergiusza i Bachusa (VI wiek). Kościół Świętego Stefana (Kościół Bułgarski) odlany z żelaza i zmontowany na miejscu w 1896. Kościół Teodozji (VIII-IX wiek) Kościół został zbudowany za panowania cesarza Bazylego I pod koniec IX wieku. Pochowano tam, między innymi, cztery córki cesarza. Patronka tej świątyni – Teodozja była zakonnicą, którą stracono w VIII wieku, w okresie ikonoklazmu. 19 stycznia 729 roku cesarz Leon III rozkazał usunąć posąg Chrystusa stojący nad główną bramą do wielkiego pałacu cesarskiego. Kiedy jeden z żołnierzy wypełniał ten rozkaz, w okolicy zgromadziła się grupa kobiet chcących mu w tym przeszkodzić. Teodozja zrzuciła go z drabiny, w wyniku czego żołnierz zginął. Za ten czyn została ona schwytana i stracona. Wraz z końcem epoki ikonoklazmu Teodozję uznano za świętą i męczennicę. Kościół św. Marii od Mongołów (VII-XIII wiek). Jest to jedyny prawosławny kościół dawnego Konstantynopola, który nigdy nie był zamieniony w meczet. Kościół powstał w VII wieku z fundacji cesarzówny Soparty, córki cesarza Maurycjusza. Kościół był pierwotnie elementem prawosławnego klasztoru. Po zajęciu miasta przez Krzyżowców klasztor został rozwiązany, a kościół popadł w ruinę. Odbudowano go wkrótce po odzyskaniu miasta, za panowania cesarza Michała VIII Paleologa. Jednakże gruntowną odbudowę, tak kościoła, jak i klasztoru, podjęła, w 1288, nieślubna córka cesarza, która powróciła wtedy do miasta po śmierci swojego męża, mongolskiego chana Abaku. Stąd też pochodzi obecna nazwa kościoła. 29 maja 1453 okolice kościoła były terenem zaciekłych walk obrońców miasta z Turkami. Z tego powodu kościół nazywany był przez Turków „Krwawym” (Kanlı Kilise). Kościół Chrystusa Wszechwidzącego (tur. Eski Imaret Camii). Kościół powstał w XI wieku z fundacji Anny Dalasseny, matki cesarza Aleksego I Komnena. W kościele tym Anna spędziła ostatnie chwile swojego życia jako mniszka. W czasach Cesarstwa Łacińskiego, kościół służył Katolikom, a w klasztorze zamieszkali Benedyktyni. Kościół Pammakaristos (Meczet Fethiye). Zbudowany w XII wieku, przez Jana Komnena. W 1591 zmieniony na meczet. Dzisiaj meczet i muzeum. Jest obok Kościoła Chora i Hagia Sophia najładniejszym kościołem bizantyjskim, ozdobionym mozaikami typowymi dla renesansu bizantyjskiego. Siedziba Prawosławnego Patriarchy Konstantynopola w latach 1461–1586. Kościół Myrelaion (z gr. miejsce mirry) tur. Bodrum Camii. Budynek, wzniesiony w X wieku przez cesarza Romana I Lekapena, miał być nowym miejscem cesarskiego pochówku. Kościół wybudowano obok nowo wzniesionego pałacu, który powstał na szczycie ogromnej, pochodzącej z V wieku, rzymskiej rotundy. Swymi rozmiarami ustępowała ona jedynie Rzymskiemu Panteonowi. W późniejszym okresie cesarz zamienił pałac na klasztor. Po śmierci został on, zgodnie ze swym życzeniem, pochowany w nowym kościele obok swojej żony i najstarszego syna. Kościół św. Zbawiciela (na Chorze). Pierwszy kościół powstał w IV wieku za murami miejskimi, dlatego nazywano go Kościołem za Murami, czyli Chora. Obecny kościół pochodzi z XI wieku. Jest on uważany za jeden z najpiękniejszych przykładów kościołów greckich w mieście. W XVI wieku został on zamieniony w meczet (obecnie muzeum). W przeciwieństwie do większości kościołów zamienionych na świątynie muzułmańskie, w dużej części ocalały tu wspaniałe freski i mozaiki. Klasztor Chrystusa Pantokratora (Meczet Zeyrek). Zespół budynków klasztornych wybudowanych w XII wieku przez ówczesnego mistrza Nikifora. Pałace: Pałac Porfirogenetów (pozostałości) (V-XV wiek), zwany również Pałacem Blachernae. Pałac Topkapı (Topkapı Sarayı) (XV-XIX wiek). Najważniejszy budynek historyczny. Centrum administracyjne imperium przez 400 lat. Pałac Dolmabahçe (Dolmabahçe Saray). Wybudowany na rozkaz Abdulmecida I przez Ormianina Karabeta Balyana. Po powstaniu Republiki Tureckiej oddano go do dyspozycji Atatürka. Mustafa Kemal Atatürk zmarł tu 10 listopada 1938 roku. Obecnie mieści się tu Muzeum Sztuk Pięknych. Przy bramie pałacu znajduje się Wieża Zegarowa Dolmabahçe. Powstała w 1890 roku. Jej podłogi wykonano z marmuru. Zegary na czterech stronach pochodzą z francuskiej firmy Garnier i ozdobione są herbami osmańskimi. Pałac Beylerbeyi. Z XVI w. Willa wybudowana przez księcia Rumelii Mehmeta Paszę. Był to drugi pałac nad Bosforem przeznaczony na letnią rezydencję. Przyjmowano tu Edwarda VIII i panią Simpson, Franciszka Józefa, żonę Napoleona III. Pałacyk Küçüksu. Powstał w latach 1856–1857 w stylu rokoko i baroku. Chętnie odwiedzany przez Atatürka. Od 1983 muzeum. Pałac Gwiazd (Yıldız Sarayı). Zbudowany w 1880 roku. Siedziba sułtana Abdulahmida II. Pomniki i obeliski: Obelisk Teodozjusza znany również jako Obelisk Egipski. Najstarsze dzieło sztuki na Hipodromie oraz w Stambule. Pochodzi z XV p.n.e. Faraon Totmes II kazał go wybudować na pamiątkę swojego zwycięstwa w Mezopotamii. Na rozkaz cesarza Teodozjusza I przywieziono go w 390 roku z Karnaku. Wykonany z różowego granitu asuańskiego. Na szczycie przedstawiono faraona z bogiem Amonem. Pod obeliskiem znajduje się cokół z 389 roku. Obelisk Konstantyna VII Porfirogenety (Ormetaş). Kolumna Wężowa (Yılanlı Sültun) ze świątyni Apollina w Delfach. Kolumna symbolizuje zwycięstwo Greków nad Persami w bitwie pod Platejami. Kolumna odlana jest z brązu. Kolumna Konstantyna (tur.: Çemberlitaş – Kolumna z pierścieniem) – kolumna Konstantyna I Wielkiego. W czasach Bizancjum znajdowała się na Forum Constantinum. Kolumnę wybudował w IV wieku cesarz Konstantyn I Wielki i to jego posąg znajdował się na szczycie kolumny. Jej obecna wysokość to 37 metrów. By poprawić jej stabilność, opasano ją metalowymi pierścieniami. Zgodnie z legendą, w jej podstawę wbudowano fragmenty Świętego Krzyża i laski Mojżesza, którą otworzył on wody Morza Czerwonego, przywiezione do Stambułu przez Konstantyna. Inne ciekawe miejsca: Kryty Bazar (Kapalıçarşı). W czasach Bizantyjskich był tu targ, Turcy po zdobyciu Konstantynopola zbudowali tutaj halę dla jubilerów i antykwariuszy. W następnych latach Bazar rozrastał się. Po każdym trzęsieniu ziemi i pożarze Bazar odnawiano i rozbudowywano. Zajmuje on powierzchnię 3 hektarów, ma 80 uliczek, około 3500 sklepików. Było to również centrum finansowe i ekonomiczne Imperium. Zawierano tu transakcje bankowe i giełdowe. Do połowy XIX wieku było to centrum handlu niewolnikami. Bazar Egipski. Położony na nabrzeżu Eminönü, przy wjeździe na Most Galata. Nazwa została nadana w czasach Imperium, kiedy to na tym bazarze handlowano przyprawami z Egiptu. Zbudowany w 1660. Çiçek Pasajı (Pasaż kwiatowy) – XIX-wieczny budynek przy ulicy İstaiklal Caddesi z długim dziedzińcem wewnętrznym. Jego nazwa pochodzi od kwiatów, które sprzedawały tam ubogie Rosjanki, uciekinierki z Rosji po rewolucji bolszewickiej. Hipodrom (At Meydanı). Na hipodromie znajdują się Obelisk Teodozjusza I, Obelisk Konstantyna VII oraz Kolumna Wężowa. W 1898 roku wybudowano tutaj Fontannę niemiecką – dar cesarza Wilhelma. Cesarz ufundował również system kanałów sprowadzających do niej wodę z Lasów Belgradzkich. podziemne cysterny na wodę: (Cysterna Filoksenosa, Cysterna Teodozjusza oraz Cysterna bazyliki – Yerebatan Sarnıcı). Cysterna bazyliki to największa z sześćdziesięciu cystern zbudowanych w Stambule w czasach bizantyjskich. Do podtrzymania stropu użyto kolumn z wielu rzymskich budowli. 366 kolumn podpiera sklepienie, sprawiając wrażenie lasu kolumn. Jako podstawy do dwóch kolumn użyto płaskorzeźb głowy meduzy. Akwedukt Walensa (Bozdoğan Kemeri). Zbudowany w 375 na rozkaz cesarza Walensa. Z Lasów Belgradzkich sprowadzał wodę do miasta. Akwedukt biegnie na wysokości 64 m n.p.m. i osiąga miejscami wysokość 20 metrów. Yedikule (Forteca Siedmiu Wież). Jeszcze przed wzniesieniem murów miejskich cesarz Teodozjusz I Wielki kazał tu zbudować łuk triumfalny, który następnie został włączony do murów budowanych w 413–439. Wieżę przy bramie obłożono marmurem, zaś wrota złotem. Marmurowe wieże ozdabiały posągi z brązu i złota. Powstała w ten sposób Złota Brama, była przeznaczona wyłącznie dla cesarza. U schyłku Bizancjum bramę zamurowano. W latach 1457–1458 Mehmet Zdobywca wybudował tutaj kolejne wieże obronne i uczynił z tego miejsca skarbiec (przeniesiony za Murata III do pałacu. Wieża do 1831 roku była więzieniem). Z Yedikule rozciąga się wspaniały widok na Morze Marmara. Rumeli Hisarı. Twierdza nad brzegiem Bosforu, zbudowana przez Mehmeda II. W środku znajduje się muzeum dział. Anadolu Hisarı – Twierdza Anatolijska. Leży naprzeciwko Rumeli Hisarı. Zbudowana w 1393 podczas oblężenia Stambułu przez Turków. W jej sąsiedztwie leżą liczne historyczne wille, budowane w XVII i XIX wieku. Wieża Leandra (Kızkulesi). Wieża na Bosforze. Obecnie restauracja i kawiarnia. Wieża Galata. O wysokości 61 metrów. Wieża stała w tym miejscu już w V wieku. Obecna forma pochodzi z 1348 roku. Zbudowana przez Genueńczyków jako część muru obronnego. W czasach osmańskich pełnia funkcje więzienia, magazynu, latarni morskiej i strażnicy. Mury lądowe. Zbudowane w V wieku, mają długość około 6 km. Konstrukcję wzmacnia 96 wież. Przed murami wykopano rów o głębokości 10 metrów i szerokości 20 metrów. Za nim leżą w odległości 10 metrów od siebie podwójne mury. Z Yedikule można dostrzec ruiny wielu bram, między innymi: Belgradzkiej, Silivri, Tańczących Derwiszy, Topkapı, Edirnekapı. Tünel. Naprzeciwko Mostu Galata znajduje się krótka linia tramwajowa (570 metrów) z tunelem, łącząca dzielnice Galatai i Beyoğlu. Wybudowano ją w latach 1871–1876. Projekt jest autorstwa francuskiego inżyniera Gavanda. Jest to trzecia podziemna kolej świata i najkrótsza. Plac Taksim – Najruchliwsze miejsce miasta. Leży między centrami handlowymi i biurowymi. Nazwa pochodzi od rozdzielni wody pitnej (z 1733) na nim stojącej. Na środku placu znajduje się Pomnik Rewolucji – Wojny Wyzwoleńczej i powstania Republiki. Plac Bajazyda – jeden z najstarszych placów w mieście. Na nim znajdują się Meczet Bajazyda i Muzeum Kaligrafii oraz wejście na teren kampusu Uniwersytetu Stambulskiego Polonezköy. Polska wioska w pobliżu Stambułu. Założona w XIX w. Miasta partnerskie Miasta partnerskie Stambułu: Protokoły współpracy: Florencja (Włochy) (1985) Toronto (Kanada) (1990) Sztokholm (Szwecja) (25.06.1990) Strasburg (Francja) (3.01.1991) Warszawa (Polska) (14.11.1991) Budapeszt (Węgry) (28.04.1992) Praga (Czechy) (13.05.1992) Hawana (Kuba) (4.07.1992) Kabul (Afganistan) (9.07.1992) Xi’an (Chiny) (16.12.1997) Ateny (Grecja) (17.02.2000) Neapol (Włochy) (23.11.2000) Seul (Korea Południowa) (24.08.2005) Bukareszt (Rumunia) (28.04.2006) Moskwa (Rosja) (30.11.2006) Paryż (Francja) (9.10.2009) Casablanca (Maroko) (16.12.2009) Wiedeń (Austria) (12.05.2011) Lahaur (Pakistan) (06.10.2011) Kioto (Japonia) (14.06.2013) Porozumienie / Protokół ustaleń: Paryż (Francja) (21.04.2000) Mediolan (Włochy) (26.05.2005) Berlin (Niemcy) (26.05.2005) Tbilisi (Gruzja) (01.06.2006) Pecz (Węgry) (12.06.2008) Isfahan (Iran) (16.09.2010) Tebriz (Iran) (16.09.2010) Gyeongsang Północny (Korea Południowa) (24.05.2012) Pendżab (Pakistan) (6.10.2011) Rabat (Maroko) (23.11.2011) Bogota (Kolumbia) (19.03.2012) Karaczi (Pakistan) (18.06.2012) Frankfurt (Niemcy) (19.09.2012) Aden (Pakistan) (08.11.2012) Mekka (Arabia Saudyjska) (13.12.2012) Dżuba (Sudan Południowy) (18.12.2012) Dakar (Senegal) (26.01.2013) Monrovia (Liberia) (31.03.2013) Akra (Ghana) (19.02.2013) Ndżamena (Czad) (03.09.2013) Kanton (Chiny) (25.03.2015) Mogadiszu (Somalia) (23.02.2016) Ułan Bator (Mongolia) (25.04.2016) Hangzou (Chiny) (28.04.2016) Konakry (Gwinea) (29.12.2016) Trypolis (Liban) (20.02.2017) Jakuck (Rosja) (09.10.2017) Dżakarta (Indonezja) (22.04.2018) Bruksela (Belgia) (11.02.2021) Ateny (Grecja) (19.03.2021) Florencja (Włochy) (02.06.2021) Zobacz też Bizancjum Kościół św. Jerzego w Stambule Konstantynopol upadek Konstantynopola Istanbul Cup cieśniny tureckie Przypisy Miasta w Turcji Miejscowości w prowincji Stambuł

1906913

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pokolenie%20Y

Pokolenie Y

Pokolenie Y (), in. milenialsi () – pokolenie ludzi urodzonych w latach 80. i 90. XX wieku (1980–2000). Nazywane jest również „pokoleniem Milenium”, „następną generacją”, a także „pokoleniem cyfrowym”. Po raz pierwszy nazwa ta pojawiła się w 1993 w tygodniku „Advertising Age”. Datowanie ludzi z pokolenia Y nie jest ścisłe, jednak według większości źródeł, pokolenie Y to osoby urodzone między 1980 a 2000 rokiem, i dzieli się je na młodszych (osoby urodzone między 1990 a 2000 rokiem) i starszych (osoby urodzone między 1980 a 1989 rokiem). W odróżnieniu od poprzedniej generacji, określanej mianem pokolenia X, „oswoili” nowinki technologiczne i aktywnie korzystają z mediów cyfrowych i technologii cyfrowych i uznawani są za generację zuchwałą, otwartą na nowe wyzwania. Pracownicy z pokolenia X i Y nazywani są niekiedy pokoleniem C – od przymiotnika connected (ang. „połączony”), jako osoby stale podpięte do internetu i wykorzystujące codziennie media społecznościowe do komunikacji prywatnej i zawodowej. Rozbieżności definicyjne William Strauss i Neil Howe, twórcy teorii pokoleń, przyjmują daty 1982–2004. Według socjologa dr. hab. Witolda Września z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu pokolenie Y to w Polsce pokolenie ludzi urodzonych od 1984 do 1997 roku. W 2014 roku przedsiębiorstwo Dale Carnegie Training i RSU Research ustaliły, że pokolenie Y obejmuje osoby urodzone w latach 1980–1996. W amerykańskim programie telewizyjnym Survivor, w 33 sezonie pod tytułem „Millennials vs. Gen X”, skład milenialsów obejmował osoby urodzone w latach 1984–1997. Według rządowej agencji United States Census Bureau, pokolenie Y obejmuje ludzi urodzonych w latach 1982–2000. Według autorów książki „Pokolenia – co się zmienia?” pokolenie Y w Polsce to ludzie urodzeni w latach 1980–1989. Stereotypy przypisywane przedstawicielom pokolenia Y Cechy charakterystyczne Istnienie różnic pomiędzy pokoleniem Y a innymi pokoleniami ma charakter anegdotyczny, różnice te nie zostały potwierdzone w badaniach naukowych. Aktywnie i w każdej dziedzinie życia korzystają z technologii i mediów cyfrowych. Żyją w „globalnej wiosce”, dzięki dostępowi do Internetu mają znajomości na całym świecie. Cechuje ich duża pewność siebie. Często dłużej mieszkają razem z rodzicami, opóźniając przejście w dorosłość. Ważniejsze stają się dla nich jakość życia i doświadczenia życiowe niż posiadanie. Nie pamiętają czasów tzw. zimnej wojny pomiędzy USA i ZSRR oraz komunizmu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (w Polsce ludzie pokolenia Y nie pamiętają czasów PRL). Wychowali się w realiach wolnego rynku. Według badań przeprowadzonych w University of New Hampshire cechują ich: wysokie mniemanie o swoich umiejętnościach, przekonanie o własnej wyjątkowości, nadmierne oczekiwania oraz silna awersja wobec krytyki. W Stanach Zjednoczonych ok. 40% milenialsów ma tatuaż. Pokolenie Y w pracy Chcą pracować, ale nie całe życie – myślą o przyszłości na emeryturze, planują długoterminowo, chętnie zakładają własny biznes. Nie jest dla nich istotna stabilna praca na dłuższy czas, często uważani są za nielojalnych pracowników. Sporą uwagę przywiązują do życia prywatnego, oczekując dużej swobody i elastycznego czasu pracy. Mają duży apetyt na życie i nie chcą się ograniczać – praca nie może ich ograniczać. Przełożonych traktują jak równych sobie pracowników, ale z szerszymi kompetencjami. Oczekują od pracodawcy wyznaczania celów i kontroli, prowadzenia „za rękę”. Są świetnie przygotowani do pracy w realiach wolnego rynku i globalizacji. Dobrze rozwiązują częste problemy, ale słabiej radzą sobie z niestandardowymi. Zagrożenia i kontrowersje Technologia cyfrowa, z której tak aktywnie korzystają, pozostawia im mało czasu na myślenie autonomiczne i wyrobienie sobie własnych poglądów, jednocześnie zaś umożliwia im sprawdzanie wiedzy w różnych źródłach. Dochodzi do stopniowej alienacji pokoleniowej – nie kontaktują się niemal wcale z przedstawicielami poprzednich pokoleń (nie licząc rodziców). Nie szukają autorytetów, żyjąc w przekonaniu, że „wszystko jest w ich rękach” i nikt nie może im nic narzucić. Nauczeni biegłego posługiwania się klawiaturą, zapominają, jak się pisze ręcznie. Często są zbyt pewni siebie i niecierpliwi, muszą się dopiero uczyć odpowiedzialności za swoje czyny. Zobacz też pokolenie C pokolenie X pokolenie Z pokolenie Alfa Mcpraca konsumpcjonizm rewolucja seksualna Przypisy Linki zewnętrzne Polskojęzyczne Dlaczego wciąż wierzymy w różnice między pokoleniami na rynku pracy? Anglojęzyczne Why Generational Theory Makes No Sense People have always whinged about young adults. Here’s proof Socjologia kultury

22638

https://pl.wikipedia.org/wiki/Prokrastynacja

Prokrastynacja

Prokrastynacja lub zwlekanie, czy też ociąganie się (z łac. procrastinatio – odroczenie, zwłoka) – tendencja, utożsamiana z odwlekaniem, opóźnianiem lub przekładaniem czegoś na później, ujawniająca się w różnych dziedzinach życia. Przez pojęcie prokrastynacji rozumieć należy dobrowolne zwlekanie z realizacją zamierzonych działań, pomimo posiadanej świadomości pogorszenia sytuacji wskutek opóźnienia. Mechanizm prokrastynacji polega na tym, że dzięki odłożeniu wykonania czynności na później początkowo następuje poprawa samopoczucia - pojawiają się radość oraz ulga, że nie trzeba działać natychmiast, a ponadto można zaangażować się w bardziej przyjemne, aktualne zadania. Odwlekaniu na później sprzyja złudzenie, że jutro będzie lepiej. Jednak uświadomienie sobie konieczności wykonania jakiegoś zadania powoduje stres, strach oraz nerwowość spowodowaną poczuciem, że zbyt mało czasu pozostało na dokładne i prawidłowe wykonanie planowanej czynności. Charakterystyka i typowe zachowania Prokrastynacja jest wynikiem rywalizacji między układem limbicznym a korą przedczołową. Układ limbiczny odpowiada za emocje i impulsywność, w tym dążenie do uzyskania natychmiastowej nagrody. Z kolei kora przedczołowa jest odpowiedzialna za koncentrację, zarządzanie sobą, własną uwagą i celami oraz za postrzeganie czasu. Według badania wykonanego w styczniu 2016 r. metodą telefonicznych badań ankietowych (CATI) na losowo wybranej próbie 500 Polaków - odkładanie czynności na później deklarowało 85 proc. mężczyzn oraz 80 proc. kobiet. W badaniu stwierdzono, że częściej zadania odwlekają osoby młodsze, a rzadziej - starsze. Ankietowani najczęściej deklarowali zwlekanie z wykonywaniem obowiązków domowych (np. sprzątanie, pranie, itp.). Odwlekanie zadań zawodowych deklarowało 15,2 proc. badanych. Prokrastynacja może przybierać różne formy, od łagodnych do poważnych. Możliwe przyczyny Wiele zaburzeń, w tym także zaburzeń osobowości, może wiązać się z postawą zwlekającą, dotyczy to większości zaburzeń depresyjnych i dystymicznych, a czasami także lękowych takich jak fobia społeczna. Jest też powszechna u osób z ADHD. Istnieje wiele typów takiego zachowania, jak również wiele powodów, dla których postępujemy w ten sposób. Ogólnie rzecz biorąc, zachowanie to ma na celu: uniknięcie frustracji (przekładane zadanie nie jest tak przyjemne jak to, które wykonujemy, a kara za niewykonanie danego zadania wydaje się bardzo odległa względem natychmiastowej przyjemności, jaką daje zrobienie czegoś innego); chodzi o to, by uwypuklić pozytywne, choć krótkotrwałe, konsekwencje odkładania i uchronić się od złych emocji; ochronę poczucia własnej wartości: dla prokrastynatora porażka jest podważeniem jego wartości. Tak więc, im mniejsze są szanse na to, że odniesie sukces, tym dłużej zwleka. Ponadto, ponieważ są to perfekcjoniści, prawdopodobieństwo, że nie sprostają własnym wymaganiom, jest duże. W rezultacie prokrastynacja prowadzi do „nieudolności” (np. niewystarczające przygotowanie się do egzaminu) dostarczającej wymówek, gdy oczekiwania nie są spełnione. Mówiąc ogólnie, zawsze można sobie tłumaczyć, że gdybyśmy się bardziej przyłożyli, odnieślibyśmy sukces, choć może być to złudne, nigdy się tego nie dowiemy, a poczucie własnej wartości nie obniży się. Niestety, w końcu ulega ono pogorszeniu, gdyż zadania nigdy nie są ukończone. sprzeciwienie się innym przez zachowanie pasywno-agresywne. Na prośby odpowiadamy „dobrze”, ale jest to tylko puste słowo. życie w stresie, poszukując silnych doznań; osiągnięcie złudnej świadomości większej mobilizacji do sprostania trudnemu wyzwaniu później lub przeświadczenie, że ma to zostać wykonane perfekcyjnie. Główną przyczyną prokrastynacji jest pięć lęków, które mogą występować równocześnie. Lęk przed porażką Praca przekładana jest do momentu, kiedy wydaje się, że jest już za późno, żeby ją wykonać. Staje się to usprawiedliwieniem w razie niepowodzenia. Ten typ zachowania można zaobserwować wśród uczniów. Taka postawa jest związana z wymagającym, skupionym na ocenach systemem nauczania. W rezultacie uczeń nie potrafi zabrać się do pracy bez myślenia o tym, jak zostanie oceniony i tym samym próbuje uniknąć nieprzyjemnych konsekwencji. Osoby dotknięte prokrastynacją są na ogół bardzo zdolne, ale brakuje im wiary w siebie. Przykładowo uczeń stresujący się na samą myśl oddania mało interesującego wypracowania. Lęk przed sukcesem W tym przypadku występuje obawa, że sukces wywoła zazdrość lub pociągnie za sobą kolejne większe oczekiwania, którym można nie sprostać. Próbuje się więc nie wyróżniać spośród innych. Strach ten może występować jako skutek zazdrości braterskiej w dzieciństwie. Można mieć również wrażenie, że powodzenie zagrozi w pewien sposób opiekunom. Przykład: urzędnik, który nie chce awansować. Lęk przed bezradnością Prokrastynator chce mieć wszystko pod kontrolą. Może to wynikać z chęci rewanżu lub autonomii: gdy taka osoba ma zmierzyć się z mało ambitnym zadaniem, ucieka się do prokrastynacji, aby potwierdzić swoją niezależność. Również osoba chcąca poczuć dreszczyk emocji mierząc się z otoczeniem może zostać „zwlekaczem”. Przykład: pracownik, który walczy przeciwko hierarchii, ryzykując utratą pracy, czy telemarketer nieodbierający telefonu. Lęk przed izolacją Prokrastynator, niczym dziecko w rodzinnym gronie, chce, aby się nim opiekowano, doradzano mu i kierowano nim; dobrze się czuje pracując w grupie lub gdy ktoś podejmuje za niego decyzje. Może również chcieć w ten sposób zwrócić na siebie uwagę, poprzez trudną sytuację, w jakiej się znajduje, czy też mieć świadomość, że jest coś do zrobienia (obawa przed samotnością). Przykład: uczeń, który czeka, aż ktoś odrobi za niego lekcje. Lęk przed intymnością Prokrastynator boi się, że inni nie będą wystarczająco obecni w jego życiu lub też zbyt się do niego zbliżywszy, dostrzegą jego wady i go odrzucą. Przykład: dziewczyna, która ciągle spóźnia się na randki. Narzędzia pomiaru Problematyce prokrastynacji poświęcono ostatnio wiele opracowań przeglądowych, które dowodzą iż samoopisowe kwestionariusze Irrational Procrastination Scale (IPS) i Pure Procrastination Scale (PPS) należą do powszechnie stosowanych narzędzi indywidualnego pomiaru omawianego zjawiska. Obie skale koncentrują się na esencji fenomenu – irracjonalnym odkładaniu zadań pierwotnie zaplanowanych. Kwestionariusz PPS pozwolił na zbadanie prokrastynacji, ujmując ją jako zjawisko bardzo ogólne, co okazało się być istotną zmianą w postrzeganiu procesu. IPS natomiast jest krótszy o trzy pozycje i skupia się już tylko na badaniu prokrastynacji jako irracjonalnym opóźnianiu (ang. irrational delay). W procesie walidacji narzędzi autor udowodnił, że choć obie skale są ze sobą bardzo powiązane, to mogą być stosowane niezależnie względem siebie. Dzięki europejskim badaniom walidacyjnym różnych wersji językowych PPS i IPS, istnieją oficjalne i bezpłatne tłumaczenia obu kwestionariuszy na m.in. polski, francuski, norweski i szwedzki. Przeciwdziałanie Niewskazane stosowanie środków farmakologicznych. W przypadku patologicznej prokrastynacji zalecane jest oddziaływanie terapeutyczne. Aby zapobiec problemom z odkładaniem działań, można samemu stosować pewne metody psychologiczne, polegające na stopniowym przezwyciężaniu trudności, np. poprzez rozpisanie elementów zadania do wykonania, aby zdiagnozować, który etap jest dla nas problematyczny oraz planowanie kroków i czasu działania. Ciekawym sposobem jest tak zwana „metoda kanapkowa”, polegająca na wykonywaniu przyjemnych czynności pomiędzy obowiązkami (zgodnie z kolejnością: obowiązek, przyjemność, obowiązek, przyjemność, itd.). Zobacz też ADHD Dorosłe Dzieci Alkoholików depresja dystymia fobia społeczna lenistwo prawo Parkinsona układ nagrody zachowania pasywno-agresywne Przypisy Bibliografia Krzysztof Boczek: Jutro, czyli nigdy, „Sens – Nowoczesny Magazyn Psychologiczny” 2010, 6 (21), s. 39-41. . Henri C. Schouwenburg, Clarry H. Lay, Timothy A. Pychyl, and Joseph R. Ferrari (Eds.) Counseling the Procrastinator in Academic Settings. Washington DC: American Psychological Association, 2004. Mechanizmy obronne

58105

https://pl.wikipedia.org/wiki/Waldemar%20Pawlak

Waldemar Pawlak

(ur. 5 września 1959 w Modelu) – polski polityk i rolnik, prezes Rady Ministrów w 1992 oraz w latach 1993–1995. Działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego, prezes tej partii w latach 1991–1997 i 2005–2012. Poseł na Sejm X, I, II, III, IV, V, VI i VII kadencji (1989–2015), senator XI kadencji (od 2023), od 1992 prezes Zarządu Głównego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych, w latach 2007–2012 wicepremier i minister gospodarki w rządach Donalda Tuska. Kandydat na urząd prezydenta RP w 1995 i w 2010. Życiorys Wykształcenie i praca zawodowa Laureat V Olimpiady Wiedzy Technicznej z 1978. Absolwent Wydziału Samochodów i Maszyn Roboczych Politechniki Warszawskiej z 1984. W grudniu 1981 uczestniczył w strajkach na tej uczelni. W 1984 zajął się prowadzeniem kilkunastohektarowego gospodarstwa rolnego we wsi Kamionka. Na Akademii Ekonomicznej w Poznaniu pisał rozprawę doktorską pt. Wykorzystanie sieci neuronowych i algorytmów genetycznych do prognozowania trendów gospodarczych, której jednak nie ukończył. W latach 2001–2005 był prezesem zarządu Warszawskiej Giełdy Towarowej. Jest jednym z założycieli Fundacji Rozwoju Samorządowych Funduszy Pożyczkowych. Był także pierwszym prezesem zarządu Krajowego Samorządowego Funduszu Pożyczkowego Karbona – Polska Grupa Spółdzielni Pożyczkowych – Spółdzielnia Osób Prawnych. Od 2016 do 2018 był członkiem rady nadzorczej Portu Lotniczego Lublin. W styczniu 2018 został prezesem zarządu spółki akcyjnej Polskie Młyny. Działalność polityczna i społeczna Karierę polityczną rozpoczął, wstępując w 1985 do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Z ramienia tej partii został wybrany na posła w wyborach parlamentarnych w 1989. Po rozwiązaniu ZSL został członkiem PSL „Odrodzenie”. W każdych kolejnych wyborach do Sejmu (1991, 1993, 1997, 2001, 2005, 2007 i 2011) skutecznie ubiegał się o reelekcję. Od 1990 należy do połączonego Polskiego Stronnictwa Ludowego (od 29 czerwca 1991 do 11 października 1997 był prezesem Naczelnego Komitetu Wykonawczego partii). Podczas IX Zjazdu Krajowego, który odbywał się w dniach 4–5 kwietnia 1992, został wybrany prezesem Zarządu Głównego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych RP. 5 czerwca 1992 został desygnowany przez prezydenta Lecha Wałęsę i Sejm na stanowisko prezesa Rady Ministrów. 10 lipca 1992 misja stworzenia koalicji chrześcijańsko-ludowo-liberalnej zakończyła się niepowodzeniem. Ponownie został premierem po wyborach parlamentarnych w 1993 i stworzeniu rządu koalicyjnego SLD-PSL. 1 marca 1995 jego rząd został odwołany na skutek konstruktywnego wotum nieufności, w którym koalicja SLD i PSL wskazała jako kandydata premiera Józefa Oleksego. Z okresem jego rządów wiązała się sprawa tzw. trójkąta Buchacza. W 1995 kandydował na urząd prezydenta RP (gdy z kandydowania zrezygnował marszałek Sejmu Józef Zych). W pierwszej turze wyborów uzyskał 4,31% poparcia (5. miejsce, 770 417 głosów). 15 czerwca 2004 objął stanowisko przewodniczącego klubu parlamentarnego PSL, a 29 stycznia 2005 został ponownie wybrany na prezesa partii. 16 listopada 2007, po przedterminowych wyborach parlamentarnych i zawiązaniu przez PSL koalicji PO-PSL, objął urzędy ministra gospodarki i wiceprezesa Rady Ministrów w pierwszym rządzie Donalda Tuska. 11 kwietnia 2010 został wiceprzewodniczącym Międzyresortowego Zespołu do spraw koordynacji działań podejmowanych w związku z tragicznym wypadkiem lotniczym pod Smoleńskiem, powołanego przez premiera Donalda Tuska po katastrofie polskiego Tu-154 w Smoleńsku. 21 kwietnia 2010 zadeklarował start w przedterminowych wyborach prezydenckich z ramienia PSL. 6 maja 2010 został zarejestrowany jako kandydat przez Państwową Komisję Wyborczą. W pierwszej turze uzyskał 294 273 głosy (1,75%), zajmując 5. miejsce spośród 10 kandydatów. 20 maja 2010 został powołany przez tymczasowo wykonującego obowiązki prezydenta Bronisława Komorowskiego w skład Rady Bezpieczeństwa Narodowego, z której został odwołany 11 grudnia 2012. W 2011 został przewodniczącym honorowego komitetu ds. obchodów jubileuszu 80 lat „Zielonego Sztandaru”. Po wyborach parlamentarnych w 2011, w których uzyskał w okręgu płockim 24 491 głosów, zachował stanowiska wicepremiera i ministra gospodarki w drugim rządzie Donalda Tuska. 17 listopada 2012 podczas XI kongresu PSL w Pruszkowie bez powodzenia ubiegał się o ponowny wybór na prezesa PSL. W głosowaniu otrzymał 530 głosów, przegrywając z Januszem Piechocińskim, na którego zagłosowało 547 delegatów. Dwa dni później ogłosił podanie się do dymisji (przyjętej następnie przez premiera Donalda Tuska) z funkcji wicepremiera i ministra gospodarki. Odwołany został 27 listopada. W wyborach w 2015 i 2019 kandydował z ramienia PSL (z poparciem m.in. PO) do Senatu, przegrywając w głosowaniu z Markiem Martynowskim z PiS w okręgu płockim. 4 grudnia 2021 na kongresie PSL został wybrany na przewodniczącego Rady Naczelnej tej partii. W wyborach w 2023 ponownie kandydował do izby wyższej polskiego parlamentu w tym samym okręgu z listy Trzeciej Drogi w ramach paktu senackiego. Otrzymał 113 143 głosów, pokonując tym razem Marka Martynowskiego i uzyskując mandat senatora XI kadencji. Życie prywatne Syn Józefa i Marianny. Był żonaty z Elżbietą, ma troje dzieci. Zajął się nowymi technologiami, w tym wolnym oprogramowaniem. Brał udział w uruchomieniu systemu transakcyjnego Warszawskiej Giełdy Towarowej na bazie otwartego oprogramowania. Odznaczenia i wyróżnienia Krzyż Wielki Komandorski Orderu „Za Zasługi dla Litwy” – Litwa, 2009 Komandor Orderu Świętego Karola – Monako, 2012 Krzyż Wielki Orderu Zasługi – Norwegia, 2012 Krzyż Wielki Orderu Zasługi – Portugalia, 2008 Złota Honorowa Odznaka Krajowej Izby Gospodarczej – 2009 Odniesienia w kulturze Stał się bohaterem piosenki zespołu Kult pt. „Panie Waldku, Pan się nie boi czyli lewy czerwcowy”. Wyniki wyborcze Przypisy Bibliografia Absolwenci Wydziału Samochodów i Maszyn Roboczych Politechniki Warszawskiej Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Ochotniczej Straży Pożarnej Działacze Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 1995 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2010 roku Odznaczeni Orderem Uśmiechu Polacy odznaczeni Orderem „Za Zasługi dla Litwy” Polacy odznaczeni Orderem Świętego Karola (Monako) Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Norwegia) Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Portugalia) Politycy PSL „Odrodzenie” Polscy blogerzy Polscy ministrowie gospodarki Polscy rolnicy Posłowie na Sejm kontraktowy Posłowie z okręgu Płock Posłowie z okręgu Kutno (PRL) Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993) Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej II kadencji (1993–1997) Premierzy III Rzeczypospolitej Prezesi Polskiego Stronnictwa Ludowego Senatorowie z województwa mazowieckiego (od 2001) Wicepremierzy III Rzeczypospolitej Urodzeni w 1959

816772

https://pl.wikipedia.org/wiki/Janusz%20Kowalski%20%28polityk%29

Janusz Kowalski (polityk)

Janusz Marcin Kowalski (ur. 11 kwietnia 1978 w Opolu) – polski polityk i prawnik, w latach 2014–2015 zastępca prezydenta miasta Opola, poseł na Sejm IX i X kadencji, w latach 2019–2021 sekretarz stanu w Ministerstwie Aktywów Państwowych, od 2022 sekretarz stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Życiorys Na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego uzyskał magisterium z administracji (2004) i prawa (2008). W 2011 ukończył podyplomowo prawo spółek na Uniwersytecie Warszawskim. Działał w stowarzyszeniu Młodzi Konserwatyści (przystąpił do niego w 1997 w Łodzi, w 1998 tworzył jego struktury w Opolu, później zasiadał w zarządzie głównym MK) i Stronnictwie Konserwatywno-Ludowym, będącym częścią Akcji Wyborczej Solidarność. W 2001 przeszedł do Przymierza Prawicy. Jako jego członek bez powodzenia kandydował z listy Prawa i Sprawiedliwości do Sejmu w wyborach parlamentarnych w tym samym roku, a w wyniku rozwiązania PP w czerwcu 2002 przystąpił do PiS. Jesienią tego samego roku z ramienia Komitetu Wyborczego Wyborców Ryszarda Zembaczyńskiego (lokalnej wersji tzw. POPiS-u, którego prowadził kampanię skutkującą odsunięciem od władzy w mieście SLD) uzyskał mandat radnego Opola, a następnie utracił członkostwo w PiS w wyniku rozwiązania struktur partii w województwie opolskim. Od 2005 do 2006 należał do Platformy Obywatelskiej (jako stronnik Jana Rokity), kandydował z jej listy bezskutecznie do Sejmu w wyborach w 2005. Odszedł z partii w wyniku konfliktu z Leszkiem Korzeniowskim, wskutek czego nie kandydował w kolejnych wyborach samorządowych. Od 2003 do 2008 był prezesem zarządu krajowego Stowarzyszenia „Stop Korupcji”. W latach 2007–2008 pracował w Departamencie Dywersyfikacji Dostaw Nośników Energii w Ministerstwie Gospodarki (gdzie współpracował z wiceministrem gospodarki Piotrem Naimskim) oraz w Biurze Bezpieczeństwa Narodowego. Od stycznia 2009 do 2010 był członkiem Zespołu ds. Bezpieczeństwa Energetycznego w Kancelarii Prezydenta RP. Został też prywatnym przedsiębiorcą. W latach 2014–2015 pełnił funkcję wiceprezydenta Opola u boku Arkadiusza Wiśniewskiego. Jako bezpartyjny dołączył do rady programowej PiS. Po odejściu z opolskiego ratusza był prokurentem i następnie do 2016 członkiem zarządu Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa, a od 2018 do 2019 był członkiem zarządu Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych. Zasiadał w radach nadzorczych Poczty Polskiej (2017–2018) i KGHM Polska Miedź (2017–2019). W wyborach parlamentarnych w 2019, startując jako przedstawiciel Solidarnej Polski na liście PiS, został wybrany na posła na Sejm IX kadencji. Kandydował w okręgu wyborczym nr 21 i otrzymał 20 973 głosy. Po wyborach przystąpił do odbudowy regionalnych struktur Solidarnej Polski (w 2023 partia ta przemianowała się na Suwerenną Polskę). W grudniu 2019 powołany na sekretarza stanu w Ministerstwie Aktywów Państwowych, został też pełnomocnikiem rządu do spraw reformy nadzoru właścicielskiego nad spółkami Skarbu Państwa. 19 lutego 2021, na zebraniu kierownictwa PiS, zdecydowano o jego odwołaniu. Dzień później został zdymisjonowany ze stanowiska wiceministra. W maju 2021 został ukarany przez Komisję Etyki Poselskiej, po zarzutach o „odczłowieczanie osób LGBT” i posługiwanie się określeniem „ideologia LGBT”. Krytycznie odnosił się do przynależności Polski do Unii Europejskiej, mówiąc: „Gdyby dzisiaj było referendum, (…) zagłosowałbym przeciwko wejściu do Unii (…), która kojarzy mi się wyłącznie z ubóstwem energetycznym, (…) i z agendą gender i LGBT”. We wrześniu 2022 został powołany na stanowiska sekretarza stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz pełnomocnika rządu ds. przetwórstwa i rozwoju rynków rolnych. W 2023 uzyskał mandat poselski na kolejną kadencję (zdobył 14 593 głosy). Autor publikacji, m.in. w „Pro Publico Bono”, „Gazecie Polskiej” i „Nowym Państwie”. Współautor książki pt. Lech Kaczyński. Biografia polityczna 1949–2005. Wyniki wyborcze Odznaczenia Medal 100-lecia ustanowienia Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (2018) Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci Uniwersytetu Warszawskiego Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego Ludzie urodzeni w Opolu Ludzie związani z systemem pocztowym w Polsce Odznaczeni Medalem 100-lecia ustanowienia Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Politycy Akcji Wyborczej Solidarność Politycy Platformy Obywatelskiej Politycy Prawa i Sprawiedliwości Politycy Przymierza Prawicy Politycy Suwerennej Polski Politycy Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego Polscy działacze społeczni Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Polscy publicyści Radni Opola Posłowie z okręgu Opole Wiceministrowie i urzędnicy III Rzeczypospolitej Wiceprezydenci miast w Polsce Urodzeni w 1978 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

13419

https://pl.wikipedia.org/wiki/Serbia

Serbia

Serbia, Republika Serbii (, []) – państwo w Europie Południowej, na Półwyspie Bałkańskim, śródlądowe, powstałe 5 czerwca 2006 po rozpadzie federacji Serbii i Czarnogóry. Powierzchnia Serbii wynosi 88 361 km² (bez spornego Kosowa 77 474 km²). Serbia była wcześniej republiką związkową Federacyjnej Republiki Jugosławii (1992–2003) oraz Serbii i Czarnogóry (2003–2006). Stolicą jest Belgrad. Walutą Serbii jest dinar serbski. Serbia graniczy z Węgrami (151 km) na północy, Rumunią (476 km) i Bułgarią (318 km) na wschodzie, Macedonią Północną (221 km lub 62,3 km nie licząc Kosowa) i Albanią (115 km) na południu oraz z Czarnogórą (221 km lub 124,4 km nie licząc Kosowa), Chorwacją (241 km) i Bośnią i Hercegowiną (302 km) na zachodzie. De facto na południu Serbia graniczy z Kosowem, którego jednostronnie ogłoszoną niepodległość (2008) uznaje część państw. Od 29 lutego 2012 państwo to posiada status oficjalnego kandydata do Unii Europejskiej, w czerwcu 2013 Rada Europejska wyraziła zgodę na podjęcie rozmów akcesyjnych, które oficjalnie rozpoczęły się w styczniu 2014. Serbia dzieli się na 17 okręgów (Serbia Centralna), okręg stołeczny oraz prowincję autonomiczną Wojwodinę, która dzieli się na 7 okręgów. Ustrój polityczny Podstawy prawne ustroju Serbii zawarto w Konstytucji Republiki Serbii, którą zatwierdzono w referendum (28–29 października 2006 roku). Prezydent jest wybierany w głosowaniu powszechnym na pięcioletnią kadencję (z prawem do jednej reelekcji). Władza ustawodawcza należy do Zgromadzenia Narodowego (Skupsztiny), wybieranej na czteroletnią kadencję. Skupsztina liczy 250 członków. Władzę wykonawczą sprawuje rząd, z premierem na czele. Premiera powołuje parlament. Władza sądownicza należy do niezawisłych sądów. Obecnym prezydentem Serbii jest Aleksandar Vučić, przewodniczący Serbskiej Partii Postępowej. Urząd objął 31 maja 2017 roku. Premierem Serbii jest Ana Brnabić. Urząd objęła 29 czerwca 2017 roku. Geografia Ponad 70% powierzchni Serbii zajmują góry i wyżyny (na zachodzie Góry Dynarskie, na wschodzie Góry Wschodnioserbskie, na południowym zachodzie Prokletije i Szar Płanina). W Serbii znajdują się rozległe kotliny śródgórskie. Na północy znajduje się urodzajna i rozległa równina, będąca częścią Niziny Śródkowodunajskiej. Na równinie leżą niewysokie góry Fruška gora. Największą rzeką w Serbii jest Dunaj. Innymi ważniejszymi rzekami są: Cisa, Drina, Ibar, Morawa, Morawa Południowa, Morawa Zachodnia, Sawa. W Serbii jest niewiele jezior. 27% powierzchni kraju zajmują lasy (przeważnie liściaste). W górach znajdują się lasy iglaste. W Serbii znajduje się pięć parków narodowych. Największym z nich jest Đerdap w dolinie Dunaju. Klimat umiarkowany ciepły suchy, kontynentalny. W Belgradzie maksymalna temperatura w styczniu wynosi 3 °C, a w lipcu 28 °C. Minimalna wynosi odpowiednio od –3 °C do 17 °C. Roczna suma opadów to 600–1000 mm (głównie od kwietnia do lipca). Podział administracyjny Serbia dzieli się na 29 okręgów (serb. округ, okrug, l. mn. окрузи, okruzi), z których 5 znajduje się w Kosowie, które jednostronnie ogłosiło niepodległość, poza centralną administracją rządową. Odrębnymi jednostkami administracyjnymi są miasta Belgrad i Nisz. W skład Serbii wchodzą również dwa regiony autonomiczne: Kosowo (ogłosiło niepodległość 17 lutego 2008 nieuznaną przez serbski rząd) oraz Wojwodina. Część Serbii, która nie jest częścią ani Kosowa, ani Wojwodiny, nazywana jest Serbią Centralną (serb. Шумадија Šumadija). Nie ma ona własnego samorządu lokalnego i nie jest jednostką administracyjną. Siły zbrojne Serbia dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Serbii składało się w 2016 roku z: 212 czołgów, 575 opancerzonych pojazdów bojowych, 72 dział samobieżnych, 144 zestawów artylerii holowanej oraz 82 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Rzeczna flotylla Serbii (wchodząca w skład sił lądowych) dysponowała w 2014 roku 7 okrętami obrony przybrzeża oraz 5 okrętami obrony przeciwminowej. Serbskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2016 roku uzbrojenie w postaci m.in. 24 myśliwców, 40 samolotów transportowych, 38 samolotów szkolno-bojowych oraz 37 śmigłowców. Wojska serbskie w 2016 roku liczyły 52 tys. żołnierzy zawodowych oraz 170 tys. rezerwistów. Historia Czasy najdawniejsze W starożytności obszary dzisiejszej Serbii zamieszkiwali Ilirowie, Getowie i Trakowie. Obszary dzisiejszej Serbii podbili Rzymianie w I w p.n.e. – ziemie weszły w skład prowincji Mezja, Dalmacja i Panonia. W VI w. w wyniku moru Justyniania ziemie te silnie się wyludniły. W VII w. plemiona Serbów opanowały część cesarstwa bizantyjskiego (nazywanego Zagorjem). Terytorium to sięgało na północ do Sawy i Dunaju, na zachodzie do Gór Dynarskich, na wschodzie do puszcz nad Morawą, a na południu do pasm Szar Płaniny. Na Zagroju panowała dynastia Wyszesławiców, która uznawała zwierzchnictwo chanów bułgarskich. Serbia przyjęła chrzest za panowania księcia Muncimira w drugiej połowie IX w. Chrześcijaństwo umacniało się dzięki działalności uczniów Cyryla i Metodego. Około poł. X w. Zagorje rozpadło się na kilka państw, które także były zależne od Bułgarii. W wyniku upadku Carstwa Bułgarskiego w 1018 roku zwierzchnictwo nad państwami przejęli cesarze bizantyjscy, a w drugiej poł. XI w. władcy Królestwa Zety. Serbia między XII a XV wiekiem W XII w. żupani Raszki odzyskali przewagę nad osłabioną Zetą. W sojuszu z Węgrami podjęli walkę z cesarstwem bizantyjskim. Pod koniec XII w. wielki żupan Raszki i założyciel dynastii Nemaniczów Stefan Nemania zjednoczył ziemie serbskie i uniezależnił się od Bizancjum. W 1217 roku jego syn Stefan Nemanić koronował się. Wraz z bratem Sawą w 1219 roku ustanowił arcybiskupstwo serbskie w Žičy. Kraj został spustoszony przez Tatarów w latach 1241–1242. Za panowania Stefana Duszana (1331–1346) Serbia zajęła Macedonię, Epir i Tesalię. Państwo było wówczas u szczytu potęgi i miało największy w swej historii zasięg terytorialny. W 1346 roku w Peci ustanowił patriarchat i koronował się na cara Serbów i Romejów (Greków). Stefan Duszan zmarł podczas przygotowań do wyprawy po tron w Konstantynopolu. Po śmierci cara Serbia rozpadła się. W 1371 roku w wyniku śmierci Urosza I (syna Stefana Duszana) wygasła dynastia Nemaniczów. W 1371 roku Turcy osmańscy dotarli do Macedonii. W 1389 roku w bitwie na Kosowym Polu Turcy pokonali koalicję serbsko-bośniacką. Serbia znalazła się pod tureckim zwierzchnictwem, a część ludności przeniosła się do Węgier. Klęska Turków w bitwie pod Ankarą w 1401 roku umożliwiła na krótko odbudowę Serbii. Serbia ponownie upadła podczas kolejnych wypraw tureckich w latach 1454–1459. Serbia pod okupacją W następnych wiekach centrum życia narodowego Serbów przeniosło się pod panowanie habsburskie na Węgry. Życie narodowe skupiało się wokół prawosławnej metropolii w Karłowicach. W 1848 roku na zasiedlonym terenie Serbowie stworzyli autonomiczną Wojwodinę, która przetrwała do 1860 roku. Innym ośrodkiem naukowym od pocz. XIX w. był paszałyk belgradzki, który otrzymał nieznaczną autonomię w wyniku powstań serbskich w latach 1804–1813 i 1815. Serbowie zamieszkujący paszałyk belgradzki mieli poparcie Rosji. Autonomię gwarantowała wymuszona na Turcji konwencja akermańska z 1826 roku. Traktat adrianopolski ponawiał gwarancje rosyjskie dla autonomii, utworzonego z paszałyku belgradzkiego, Księstwa Serbskiego i zwiększał jego obszar. Władcą księstwa został przywódca powstania 1815 Miłosz I Obrenowić, który prowadził despotyczne rządy. Przeciwko rządom Miłosza I wybuchło powstanie w 1835 roku, które zmusiło go do zgody na wydanie konstytucji (którą krótko odwołano przy aprobacie Austrii, Rosji i Turcji). Zwolennicy konstytucji (ustavobranitelji) nadal planowali obalić księcia. W 1842 roku ustavobranitelji w skupsztinie wybrali na księcia Serbii Aleksandra Karadziordziewicia (syna przywódcy powstania serbskiego 1804–1813 Jerzego Czarnego, który na polecenie Miłosza został zamordowany w 1817 roku). Zwolennicy konstytucji w 1844 roku wprowadzili zbiór praw, który nawiązywał do Kodeksu Napoleona oraz zmodernizowali struktury państwa. Ilija Garašanin opracował program polityki serbskiej na przyszłość (Načertanie). Garašanin przewidział dla Serbii rolę ośrodka zjednoczeniowego Słowian południowych. Podpisany po wojnie krymskiej traktat paryski umiędzynarodowił gwarancję autonomii Księstwa Serbskiego. W 1858 roku skupsztina przywróciła na tron Obrenowiciów, którzy pragnęli utworzyć ogólnobałkańskie porozumienie przeciwko Turcji. Dzięki poparciu mocarstw europejskich, w 1867 roku wojska tureckie opuściły Serbię. W 1869 roku skupsztina uchwaliła nową konstytucję. Za rządów Milana I Serbia zrezygnowała z samodzielnej polityki na Bałkanach i znalazła się pod wpływami Austro-Węgier. Po wybuchu w 1875 roku powstania w Bośni i Hercegowinie Serbia i Czarnogóra wypowiedziały wojnę Imperium Osmańskiemu. Powstanie (do którego dołączyła Bułgaria w 1876 roku) przyczyniło się do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej. Po zwycięstwie Rosji nową sytuację polityczną na Bałkanach ustalił kongres berliński w 1878 roku. Niepodległa Serbia W 1878 roku Serbia uzyskała niepodległość. Jej obszar powiększył się o Nisz. Dzięki poparciu Austro-Węgier w 1882 roku Milan I przyjął tytuł królewski. Na pocz. lat 80. XIX w. powstała Partia Radykalna, która zdobyła poparcie u ubogich mieszkańców wsi i na wpół wiejskich miasteczek. W 1888 roku radykałowie wymogli na królu nową konstytucję, która przekształciła Serbię w monarchię parlamentarną. W 1889 roku Milan I abdykował na rzecz małoletniego syna Aleksandra I. Aleksander rozpoczął samodzielne rządy w 1893 roku. W 1894 roku zawiesił konstytucję, a nadane przez niego w latach 1895 i 1900 prawa ograniczyły władzę skupsztiny. W wyniku niezadowolenia z polityki Aleksandra I (a zwłaszcza sojuszu z Austro-Węgrami) oficerowie spiskowcy zamordowali króla i oddali tron Piotrowi I Karadziordziewiciowi. Skupsztina zatwierdziła wybór nowego monarchy i przywróciła konstytucję z 1888 roku. Piotr I zerwał zależność od Austro-Węgier i rozpoczął współpracę z Rosją. Jednocześnie Serbia zaczęła ponownie tworzyć antyturecką koalicję państw bałkańskich. Krótko po zawarciu sojuszu w październiku 1912 roku Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia przystąpiły do wojny z Turcją. Na mocy traktatu w Bukareszcie Serbia zyskała część sandżaku nowopazarskiego i znaczną część Macedonii (którą nazwano Serbią Południową). 28 czerwca 1914 członek tajnej organizacji Czarnej Ręki Gavrilo Princip zabił w Sarajewie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Zabójstwo stało się pretekstem dla Austro-Węgier do wypowiedzenia wojny Serbii. Wywołało to łańcuch kolejnych wydarzeń – mobilizacja oddziałów rosyjskich dla obrony i wsparcia Serbii, następnie wypowiedzenie wojny Rosji i Francji przez Niemcy, Niemcom przez Wielką Brytanię – które doprowadziły do wybuchu I wojny światowej. Po początkowych sukcesach Serbów zmuszono do ewakuacji armię oraz rząd przez Albanię na wyspę Korfu. Podczas wojny odżyła idea zjednoczenia Słowian południowych. W 1914 roku dzięki politykom z Austro-Węgier powstał Komitet Jugosłowiański, który opowiadał się za zjednoczeniem na zasadach federacyjnych. W 1917 roku przedstawiciele Komitetu i rządu serbskiego podpisali na Korfu deklarację o zjednoczeniu Słowian południowych w jednym królestwie. Władzę mieli sprawować Karadziordziewicze. We wrześniu i październiku 1918 roku siły serbskie i alianckie z Salonik w wyniku ofensywy wyzwoliły Serbię. Podczas walk w Zagrzebiu powstała Rada Narodowa Słoweńców, Chorwatów i Serbów, która ogłosiła powstanie Państwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców podczas zbliżania się wojsk serbskich do granic rozpadającej się monarchii Habsburgów. Wobec podjętej przez Włochy próby aneksji Wybrzeża dalmatyńskiego 24 listopada 1918 roku Rada ogłosiła zjednoczenie z Serbią narodów południowosłowiańskich, które wcześniej należały do Austro-Węgier. 25 listopada do Serbii przyłączyli się mieszkańcy Czarnogóry i Serbowie wojwodińscy. 1 grudnia 1918 roku proklamowano Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Lata 1918–1990 Władzę w Królestwie SHS objął regent (od 1921 król) Aleksander I Karadziordziewić. Król oraz politycy serbscy opowiadali się za unitaryzmem narodowym i centralizmem (w przeciwieństwie do Chorwatów i Słoweńców, którzy opowiadali się za federalistycznym modelem państwa). W 1929 roku Aleksander I wprowadził rządy dyktatorskie i zmienił nazwę państwa na Królestwo Jugosławii. W wyniku oporu Chorwatów w 1939 roku Serbowie zgodzili się na utworzenie autonomicznej Banowiny Chorwacji. Po ataku Niemiec i ich sojuszników w kwietniu 1941 roku Jugosławia rozpadła się. W Niezależnym Państwie Chorwackim, Serbii (okrojonej na rzecz Węgier), Bułgarii i tzw. Wielkiej Albanii (okupowanej przez Włochy) ustanowiono rządy marionetkowe, które dysponowały żandarmerią i siłami zbrojnymi. Walkę z Niemcami oraz serbskimi czetnikami Dragoljuba Mihailovicia podjęli komunistyczni partyzanci Josipa Broz Tity. W latach 1942–1943 KP Jugosławii powołała nowe władze państwowe (nie zważając na rząd królewski na emigracji). Po wojnie Jugosławia stała się komunistycznym państwem, w którym Serbia utrzymała status republiki dominującej. Serbia nie miała już Macedonii, ale utrzymała Kosowo i Wojwodinę, które stały się okręgami autonomicznymi. Podczas autorytarnych rządów Tito bezwzględnie zwalczano pojawiające się ruchy separatystyczne. Śmierć Tity w 1980 roku oraz Jesień Ludów w 1989 roku zachwiały spójnością federacji. W wyborach parlamentarnych 1990 roku (pierwszych demokratycznych po II wojnie światowej) w większości republik zwyciężyły niekomunistyczne ugrupowania narodowe (komuniści wygrali w Serbii i Czarnogórze). W Serbii wygrała Serbska Partia Socjalistyczna (SPS), złożona z niedawnych komunistów. SPS rozpoczęła transformację polityczną i gospodarczą. Serbia współczesna Aby utrzymać istnienie Jugosławii prezydent Serbii i przywódca SPS Slobodan Milošević zapowiedział oderwanie od Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny terenów zamieszkałych przez Serbów. Powstanie serbskich enklaw było przyczyną wybuchu wojny domowej. 27 kwietnia 1992 roku Serbia i Czarnogóra utworzyły Federalną Republikę Jugosławii (FRJ). Dzięki międzynarodowej mediacji wojna domowa zakończyła się w 1995 roku. W 1997 roku Milošević został prezydentem FRJ. W 1998 roku wojska serbskie rozpoczęły działania wojenne przeciwko Albańczykom zamieszkującym Kosowo. Bezpośrednią przyczyną wojny była obawa o ogłoszenie secesji przez Albańczyków. Po odrzuceniu przez Miloševicia w styczniu 1999 roku kolejnej międzynarodowej mediacji NATO rozpoczęło bombardowanie Serbii i Czarnogóry (marzec-czerwiec 1999). Działania NATO doprowadziły do wycofania sił serbskich z Kosowa. Milošević utracił władzę w wyniku wyborów prezydenckich w październiku 2000 roku. SPS odsunięto od władzy po wyborach parlamentarnych w grudniu 2000 roku. Wybory w grudniu wygrała koalicyjna Demokratyczna Opozycja Serbii. W marcu 2002 roku Serbia i Czarnogóra podpisały porozumienie tworzące federację dwóch republik w miejsce Jugosławii. Wobec nasilających się w Czarnogórze tendencji do niezależności 4 lutego 2003 roku FRJ przekształcono w związek państw pod nazwą Serbia i Czarnogóra. 7 marca 2003 roku w zamachu przeprowadzonym przez mafię zginął premier Serbii Zoran Đinđić, który w czerwcu 2001 roku przekazał Miloševicia w ręce Międzynarodowego Trybunału w Hadze. Krótko przed zamachem Đinđić wypowiedział wojnę serbskim gangom. Po śmierci Đinđicia premierem został Vojislav Koštunica. 12 marca 2003 roku urząd prezydenta objął Svetozar Marović. W tym samym roku Serbia i Czarnogóra utworzyły federację. W 2004 roku wybory prezydenckie wygrał Boris Tadić, a na premiera Serbii wybrano Vojislava Koštunicę. W tym samym roku w Kosowie wybuchły zamieszki. W 2005 roku, po zabiciu przez Serbów kilku Albańczyków próbujących przedostać się do Macedonii, wybuchły protesty ludności albańskiej. W tym samym roku Czarnogóra przedstawiła projekt przekształcenia unii serbsko-czarnogórskiej w dwie niezależne od siebie republiki. 3 czerwca 2006 roku Czarnogóra ogłosiła niepodległość. 5 czerwca 2006 roku Serbia ogłosiła przejęcie sukcesji prawnej Serbii i Czarnogóry przez Republikę Serbii. 17 lutego 2008 roku Kosowo jednostronnie proklamowało niepodległość i odłączenie się od Serbii, jednak zostało uznane tylko przez część państw świata (do sierpnia 2014 roku przez 108 państw). W styczniu 2014 roku Serbia została oficjalnym kandydatem do Unii Europejskiej. 2 kwietnia 2017 roku wybory prezydenckie w Serbii wygrał Aleksandar Vučić. Zwycięstwo Vučicia spotkało się z niezadowoleniem dużej części społeczeństwa i wywołało protesty pod zarzutem sfałszowania wyborów. 29 czerwca 2017 roku urząd premiera objęła Ana Brnabić. Demografia Serbia jest zamieszkana głównie przez grupy takie jak: Serbowie (83,3%), Węgrzy (3,5%), Boszniacy (2%), Romowie (2,1%), Chorwaci, Słowacy, Czarnogórcy, Bułgarzy, Rumuni. W 1991 roku Serbowie stanowili 66% mieszkańców, a Albańczycy 17%. Najbardziej zaludnione są okolice Belgradu, dolina rzek Serbii Centralnej, Wojwodina oraz Kosowo. W 2011 roku dodatni przyrost naturalny odnotowano w siedmiu gminach (stołeczna gmina Grocka, Nowy Sad, Sjenica, Novi Pazar, Tutin, Bujanovac i Preševo). W gminie Zvezdara wartość ta wyniosła zero. W pozostałych serbskich gminach odnotowano ujemny przyrost naturalny. Współczynnik urodzeń w 2011 roku wyniósł 9%, a współczynnik zgonów 14,2% (ubytek naturalny osiągnął -5,2%). Średnia długość życia w Serbii w 2011 roku wyniosła 73,5 lat. Najwięcej zgonów odnotowano w przedziale wiekowym 75-84 lat. Najczęstszymi przyczynami śmierci były choroby układu krążenia oraz nowotwory. Średnia wieku ludności Serbii w 1990 roku wynosiła 30,9 lat. Do 2015 roku wzrosła do 40,6. W raporcie „Perspektywy urbanizacji na świecie, przegląd z 2015 roku” Organizacji Narodów Zjednoczonych Serbia znalazła się na liście jedenastu państw, w których do 2050 roku liczba ludności spadnie o minimum 15%. Według raportu do 2050 roku liczba mieszkańców Serbii zmniejszy się o 17,2%. W 2015 roku liczba osób starszych (powyżej 60 roku życia) wynosiła 24,4%. Według prognoz do 2050 roku liczba ta ma wzrosnąć do 32,3%. Raport ONZ przewiduje, że do 2050 roku średnia wieku ludności wzrośnie do 46,8 lat. Religia Udział poszczególnych wyznań w populacji Serbii (według Spisu Powszechnego w 2011 r.): prawosławie – 84,6% katolicyzm – 5,0% nieokreśleni – 3,8% islam – 3,1% ateizm – 1,1% protestantyzm – 1,0% Gospodarka Serbia była jedną z najbardziej gospodarczo rozwiniętych republik byłej Jugosławii. Po podpisaniu Układu w Dayton PKB w Serbii wzrastało w skali 5% rocznie w latach 1995–1998. Zadłużenie zagraniczne zaczęło spadać, rozpoczęto prywatyzację oraz opanowano inflację. Po wybuchu wojny w Kosowie Serbia znalazła się w głębokim kryzysie gospodarczym. Straty i koszty oszacowano na 30–50 mld USD. Część infrastruktury przemysłowej zniszczyły naloty lotnictwa NATO. W 1999 roku PKB na osobę spadło o 46% w porównaniu do 1998 roku, podczas gdy produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 44%. Bezrobocie w 1999 roku osiągnęło 33% (w 1998 25%). W 2001 roku rozpoczęto reformy wolnorynkowe. Rozwój gospodarczy trwał do kryzysu finansowego w 2008 roku. W latach 2001–2008 średnie tempo wzrostu PKB wynosiło 5,9%. Wzrost gospodarczy sprawił, że zmniejszyła się determinacja władz serbskich do wdrożenia reform. Wybuch kryzysu gospodarczego uwidocznił brak reform i spowodował drastyczny spadek inwestycji zagranicznych, które napędzały wzrost gospodarczy i finansowały deficyt budżetowy. W 2014 roku spadek PKB wyniósł 1,8%, a w 2015 roku PKB wzrósł o 0,8%. Bezrobocie w 2008 roku wyniosło 13,6%. Do 2014 roku wzrosło do 18,9%. Według danych Banku Światowego w 2014 roku 14,5% mieszkańców żyło poniżej progu ubóstwa. Restrukturyzacja nierentownych przedsiębiorstw oraz zwolnienia w administracji są odwlekane w czasie. Finansowanie tych sektorów powoduje szybki wzrost długu publicznego, który w 2015 roku wynosił 75% PKB (w 2008 roku wynosił 28,6%). W pierwszej połowie 2011 roku wpływ na gospodarkę Serbii miały inflacja (13,4%) oraz wysoki poziom bezrobocia. Zgodnie z założeniami ustawy budżetowej, inflacja nie powinna przekraczać poziomu 5,4±1,8%. Największy wpływ na wysoki poziom inflacji miały podwyżki cen regulowanych oraz podwyżka akcyzy na paliwa i używki. Gospodarka Serbii jest zdominowana przez duże, państwowe i nierentowne przedsiębiorstwa. Z 1,6 mln osób pracujących 761 tys. pracuje w państwowych przedsiębiorstwach lub w sektorze publicznym. Rozwój sektora prywatnego ograniczają wysoki poziom korupcji, nieefektywny wymiar sprawiedliwości oraz rozbudowana i nieudolna administracja państwowa. W rankingu Banku Światowego Doing Business Serbia zajęła 43. miejsce. Największym serbskim eksporterem jest włoski koncern Fiat, który posiada zakłady produkcyjne w Kragujevacu. Serbia handluje głównie z Unią Europejską (62,8% eksportu i 61,8% importu) oraz państwami CEFTA. Dominuje import surowców energetycznych i eksport półproduktów oraz towarów nisko i średnio przetworzonych W latach 2003–2011 wartość ulokowanych w Serbii bezpośrednich inwestycji zagranicznych netto wyniosła 13 mld USD (4,3 mld w 2006 roku). W 2010 roku kapitał zagraniczny pochodził przede wszystkim z Austrii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Niemiec i Rosji. Bogactwa naturalne W Serbii znajdują się złoża ropy naftowej (w nizinie Banatu–Kikinda i Elemirze), gazu ziemnego, węgla kamiennego (w Kosowie i wschodniej Serbii), żelaza, miedzi (we wschodniej Serbii i Majdanpeku), cynku, antymonu, chromu, złota, srebra, pirytu, wapienia, marmuru, soli kamiennej. Transport W Serbii znajduje się 40845 km dróg (5525 km dróg publicznych I kategorii, 1549 km dróg II kategorii, 23780 km dróg lokalnych). Autostrady (498 km) są płatne. W Serbii znajduje się 136 km dróg ekspresowych. 14% dróg wybudowano po 2007 roku. Porty rzeczne na Dunaju: Apatin, Bačka Palanka, Belgrad, Nowy Sad, Pančevo, Prahovo, Smederevo. W 2007 roku w Serbii znajdowało się 39 lotnisk (16 z asfaltowymi pasami startowymi). Międzynarodowe porty lotnicze znajdują się w Belgradzie (port lotniczy im. Nikola Tesli) i Niszu (port lotniczy im. Konstantyna Wielkiego). W Serbii znajduje się 3809 km linii kolejowych. Edukacja i nauka Serbska Akademia Nauk i Sztuk jest najbardziej prestiżową organizacją naukowo-badawczą w Serbii. Największym i najważniejszym uniwersytetem Republiki Serbii jest Uniwersytet w Belgradzie (działający od 1863 roku). Pozostałe ważniejsze uniwersytety to: Uniwersytet w Nowym Sadzie, Uniwersytet w Niszu, Uniwersytet w Kragujevacu, Uniwersytet w Novym Pazarze. Od 2003 roku Serbia jest sygnatariuszem Deklaracji Bolońskiej. Kultura Serbska kultura ukształtowała się pod wpływem spotkania prawosławia z katolicyzmem. Językiem urzędowym w Serbii jest serbski. W regionie Wojwodiny językami urzędowymi są także: węgierski, rumuński, chorwacki i słowacki. Duży wpływ na obyczajowość Serbów ma kościół prawosławny. Najpopularniejszym serbskim pisarzem jest laureat Nagrody Nobla Ivo Andrić. Najpopularniejszym reżyserem jest Emir Kusturica, który w swoich filmach porusza tematykę Bałkanów i życie mieszkających tam ludzi. W serbskiej kuchni dominuje mięso. Popularnymi daniami są: grillowany kotlet mielony pleskawica, sznycel karađorđeva, szaszłyki ražnjići, potrawa mączna gibanica, pasta paprykowa lutenica. Święta państwowe Na podstawie: Wolne od pracy 1 i 2 stycznia – Nowy Rok 7 stycznia – pierwszy dzień Bożego Narodzenia 15 i 16 lutego – Dzień Państwowości Serbii 1 i 2 maja – Święto Pracy 11 listopada – Dzień Zawieszenia Broni od Wielkiego Piątku do drugiego dnia Wielkanocy (święto ruchome) – Wielkanoc Dni robocze 27 stycznia – dzień świętego Sawy 22 kwietnia – dzień pamięci ofiar Holocaustu, ludobójstwa i innych ofiar faszyzmu podczas II wojny światowej 9 maja – Dzień Zwycięstwa 28 czerwca – Vidovdan (dzień świętego Wita) 21 października – dzień pamięci serbskich ofiar II wojny światowej W 2018 roku ministerstwo kultury i informacji złożyło wniosek o ustanowienie kolejnego święta państwowego – dnia św. Cyryla i Metodego, który miałby się odbywać 24 maja. Turystyka W 2016 roku kraj ten odwiedziło 1,281 mln turystów (13,2% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,151 mld dolarów. Zobacz też Energetyka w Serbii Republika Serbska Stosunki Serbii z Unią Europejską Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona rządu serbskiego Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej

8242

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awiadkowie%20Jehowy

Świadkowie Jehowy

Świadkowie Jehowy, pełna nazwa Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy – restoracjonistyczny związek wyznaniowy, głoszący, że jedynym Bogiem jest Jehowa (Jahwe), oraz o zbliżającym się objęciu władzy nad światem przez Królestwo Boże, które zaprowadzi na całej ziemi rajskie warunki życia wiecznego. Świadkowie Jehowy są zaliczani do tzw. nurtu badackiego, czerpiącego z tradycji millenarystycznych. Ruch został zapoczątkowany przez Charlesa T. Russella w 1870 roku w Pensylwanii (w Stanach Zjednoczonych). W 2022 roku na całym świecie związek wyznaniowy liczył 8,7 miliona głosicieli należących do prawie 118 tysięcy zborów (w Polsce ponad 114 tys. głosicieli w 1272 zborach). Świadkowie Jehowy są znani z działalności ewangelizacyjnej i nieodpłatnego rozpowszechniania swoich publikacji (w tym czasopism: „Strażnica” oraz „Przebudźcie się!”). Posługują się własnym serwisem internetowym jw.org oraz bezpłatną aplikacją JW Library, która jest dostępna na większość urządzeń mobilnych. Serwis internetowy jest dostępny w ponad 860 językach, a publikacje biblijne i filmy są w nim udostępnione do bezpłatnego pobrania w przeszło 1080 językach, co stawia jw.org na pierwszym miejscu pod względem liczby tłumaczeń. Historia Początki (1870–1916) Świadkowie Jehowy rozpoczęli działalność w roku 1870, kiedy Charles Taze Russell wraz z małą grupą przyjaciół utworzył niewielką grupę studiującą Biblię w Allegheny (obecnie część miasta Pittsburgh w stanie Pensylwania w Stanach Zjednoczonych). Aby publikować wyniki swoich dociekań na temat tego, co grupa uznała za biblijną prawdę, często sprzeczną z doktrynami wyznawanymi przez inne wyznania, w 1879 roku Russell zaczął wydawać czasopismo „Strażnica”. Wydawał także ze współpracownikami „Traktaty Staroteologiczne”, których celem było wykazanie, że poglądy grupy nie są nowe, lecz wywodzą się z Biblii. Osoby, które przyjmowały głoszone nauki, głównie dzięki rozpowszechnianym publikacjom, zaczęły zbierać się w grupy w celu wspólnego studiowania Biblii. Utworzyły one pierwsze zbory, zwane początkowo klasami czy zastępami. W kwietniu 1910 roku przyjęły one nazwę Badacze Pisma Świętego (). Początkowo „Strażnica” i traktaty religijne, opracowywane przez Russella i jego współpracowników, prawie w całości były drukowane przez firmy komercyjne. Szukając możliwości wydawania ich w większym nakładzie, w 1881 roku Russell wraz ze współpracownikami założył Towarzystwo Traktatowe Strażnica Syjońska (obecnie znane jako Pensylwańskie Towarzystwo Biblijne i Traktatowe – Strażnica). Zostało ono zarejestrowane w 1884 roku, a Russell został jego prezesem. W 1885 roku publikacje Russella rozpowszechniało około 300 ochotników, zwanych kolporterami. Z czasem rozpoczęto także wysyłanie misjonarzy za granicę i tworzenie pierwszych oddziałów Towarzystwa Strażnica poza Stanami Zjednoczonymi – w 1900 roku w Anglii, w 1902 roku w Niemczech, a do roku 1904 w Australii i w Szwajcarii. W 1909 roku główną siedzibę Towarzystwa Strażnica przeniesiono do nowojorskiego Brooklynu. Zaangażowanie Russella w szeroko zakrojoną działalność wydawniczą spowodowało, że np. w 1912 roku był najbardziej rozpowszechnionym autorem chrześcijańskich publikacji w Stanach Zjednoczonych. Od 1914 roku posługiwano się w krzewieniu nauk biblijnych nowatorską wówczas techniką: wyświetlano zestaw filmów oraz przeźroczy zsynchronizowanych z oprawą dźwiękową, zatytułowany „Fotodrama stworzenia”. Tylko w ciągu pierwszego roku wyświetlania tę trwającą 8 godzin prezentację obejrzało ponad 9 milionów widzów na trzech kontynentach. Charles Taze Russell zmarł 31 października 1916 w wieku 64 lat podczas powrotu z podróży ewangelizacyjnej. Reorganizacja (1917–1942) Po śmierci Charlesa Russella (1916), 6 stycznia 1917 roku na stanowisko prezesa Towarzystwa Strażnica został wybrany Joseph Franklin Rutherford. Usprawnił on funkcjonowanie zborów Badaczy Pisma Świętego oraz nadał rozmach działalności kaznodziejskiej. We wrześniu 1919 roku na zgromadzeniu, które odbyło się Cedar Point w stanie Ohio, Rutherford oświadczył: Misją chrześcijanina na ziemi (...) jest głoszenie orędzia o sprawiedliwym Królestwie Pana, które zapewni błogosławieństwa całemu wzdychającemu stworzeniu. Na tym zgromadzeniu ogłoszono też rozpoczęcie wydawania nowego czasopisma pt. „The Golden Age” („Złoty Wiek”, obecnie znane jako „Przebudźcie się!”). Na międzynarodowym zgromadzeniu, które odbyło się w tym samym miejscu we wrześniu 1922 roku, ogłoszono, że odtąd większy nacisk zostanie położony na głoszenie ewangelii od domu do domu. Służba tego rodzaju stała się cechą charakterystyczną Świadków Jehowy. W kolejnych latach wprowadzano dalsze istotne zmiany w niektórych naukach i metodach głoszenia, a także w sprawach organizacyjnych. Opublikowana została seria nowych książek (m.in. „Wyzwolenie”), które miały zastąpić „Wykłady Pisma Świętego” napisane przez Charlesa Russella. W latach 20. i 30. XX wieku szeroko wykorzystywano transmisje radiowe w celu szerzenia nauk biblijnych. Korzystano z usług stacji komercyjnych, ale też utworzono sieć własnych stacji radiowych, nadających audycje o tematyce religijnej. W roku 1926 Towarzystwo Strażnica posiadało sześć własnych rozgłośni radiowych, z których główną i najdłużej działającą było nowojorskie radio WBBR. Stacja radiowa WORD działała na przedmieściach Chicago, a kolejne cztery w kanadyjskich prowincjach Alberta (CHCY), Kolumbia Brytyjska (CFYC), Ontario (CKCX) i Saskatchewan (CHUC). Pod koniec lat 20. w Australii uruchomioną pierwszą własną stację radiową – 2HD w Newcastle, w stanie Nowa Południowa Walia. Trzy następne powstały w stanach Australia Południowa, Tasmania i Queensland. 26 lipca 1931 roku na międzynarodowym kongresie w Columbus w stanie Ohio przyjęto rezolucję nadająca nową nazwę – Świadkowie Jehowy, opartą na Księdze Izajasza 43:10–12. Nazwa ta odróżniała tę społeczność religijną od innych grup powstałych po podziałach w ruchu Badaczy Pisma Świętego i od pozostałej części chrześcijaństwa. W rezolucji oświadczono między innymi: „Jesteśmy sługami Jehowy Boga upoważnionymi do wykonania w Jego imieniu pewnego dzieła, mianowicie dawania – zgodnie z Jego przykazaniem – świadectwa o Jezusie Chrystusie i powiadamiania ludzi, iż Jehowa jest prawdziwym i wszechmocnym Bogiem. Z radością więc obieramy i przyjmujemy imię, które Pan Bóg wypowiedział swymi ustami, i pragniemy, by nas znano pod tym imieniem i nazywano nim, a mianowicie: Świadkowie Jehowy”. W 1932 roku zaprzestano corocznego wybierania starszych w zborach przez głosowanie. Od tej pory wybierano komitet służby, a Towarzystwo Strażnica mianowało jednego z jego członków na kierownika służby. W roku 1938 całkowicie zrezygnowano z demokratycznych wyborów, a wszyscy starsi byli mianowani. W 1932 roku ogłoszono, że członkowie „małej trzódki” 144 000 braci Chrystusa nie będą jedynymi ludźmi, którzy przeżyją Armagedon. J.F. Rutherford wyjaśnił, że oprócz 144 000 „pomazańców”, którzy mają uzyskać nagrodę nieśmiertelnego życia w niebie, by razem z Chrystusem panować stamtąd nad całą Ziemią, zbawienie uzyska również inna grupa ludzi, określona w Biblii jako „wielki tłum” („wielka rzesza” Obj 7:9 NW), która ma żyć w przywróconym raju na ziemi; zwłaszcza od roku 1935 kolejne osoby przyłączające się do społeczności Świadków Jehowy zaczęto zwykle postrzegać jako członków „wielkiej rzeszy”. Gdy w styczniu 1942 roku zmarł J.F. Rutherford, na całym świecie działalność kaznodziejską prowadziło 113 624 głosicieli Świadków Jehowy, należących do 5323 zborów. Prześladowania w okresie II wojny światowej Jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy, począwszy od 1929 roku zdarzało się, że nazistowskie bojówki SA napadały na niemieckich Świadków Jehowy, dopuszczając się pobić oraz przerywając zebrania religijne, od tego też roku ostrzegało przed nazizmem. Świadkowie Jehowy w III Rzeszy i na terenach przez nią okupowanych byli masowo represjonowani z powodu odmowy służby i składania przysięgi wojskowej, odmowy używania „niemieckiego pozdrowienia” Heil Hitler, odmowy każdej pracy na rzecz wojska, a także z powodu niestosowania „państwowego” antysemityzmu. Świadkowie Jehowy odmawiali czyszczenia mundurów czy zawijania pakietów opatrunkowych pierwszej pomocy przeznaczonych dla wojska oraz wszelkiej pracy w przemyśle zbrojeniowym. Nie przestrzegali bojkotu żydowskich sklepów, a w swoich publikacjach propagowali – zgodnie z Biblią – równość wszystkich narodów i ras. Z tych względów oficjalnie oskarżano ich o postawę egocentryczną i obojętność względem wszystkich spraw dotyczących Narodu i Państwa, wykorzystywanie i ogłupianie narodu czy generalne odrzucanie narodowo-socjalistycznej teorii rasowej. W wyniku tych oskarżeń już od wiosny 1933 roku niemieckich Świadków Jehowy spotykały liczne represje. Wkrótce też byli umieszczani w nowo powstałych obozach koncentracyjnych, gdzie od przełomu lat 1937 i 1938 jako jedyna grupa religijna otrzymali oddzielne oznakowanie – fioletowy trójkąt. Lata 1936 i 1937 były okresem masowych aresztowań dokonywanych przez gestapo. Tysiące głosicieli zamknięto w więzieniach i obozach koncentracyjnych, gdzie często poddawano ich sadystycznemu traktowaniu. Przebywającym w obozach udawało się informować swych współwyznawców pozostających na wolności o panujących tam warunkach, dzięki czemu jeszcze kilka lat przed wojną na łamach czasopisma „Złoty Wiek” (od roku 1937 „Pociecha”) ujawniali istnienie i prawdziwy charakter hitlerowskich obozów koncentracyjnych. W 1938 roku na podstawie przemycanych z obozów raportów wydano w języku niemieckim książkę Kreuzzug gegen das Christentum („Krucjata przeciwko chrześcijaństwu”) przygotowaną przez Franza Zürchera, przetłumaczoną również na język francuski i polski. W tym czasie już ponad 6000 członków wspólnoty religijnej Świadków Jehowy z Niemiec było przetrzymywanych w więzieniach lub obozach koncentracyjnych. 15 września 1939 roku w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen członek tej wspólnoty August Dickmann został pierwszym więźniem oficjalnie rozstrzelanym za odmowę pełnienia służby wojskowej. Na krótko przed II wojną światową lub w trakcie jej trwania w wielu krajach europejskich, a także w Australii, Kanadzie czy Japonii działalność Świadków Jehowy została zakazana, a wielu z nich osadzano w obozach koncentracyjnych. Świadkowie Jehowy byli jedyną z kilku kategorii więźniów narodowości niemieckiej, którzy mogli w każdej chwili wyjść na wolność po podpisaniu deklaracji apostazji (zdarzały się też pojedyncze przypadki odmowy służby wojskowej wśród członków innych wyznań religijnych). Mimo silnej presji ponad 95% osadzonych nie zrobiło tego, uważając prześladowania za próbę wiary. W obozach znęcano się nad nimi, poniżano, bito, kuszono i zabijano, ale jednocześnie wyznaczano do pracy w charakterze służby domowej u esesmanów, członków załóg obozów. Esesmani wiedzieli bowiem, że ze strony Świadków Jehowy nic im nie grozi, a więźniowie ci nie uciekną. Siła wiary Badaczy Pisma Świętego robiła na nazistach duże wrażenie, a Heinrich Himmler i Theodor Eicke przy wielu okazjach stawiali za wzór „fanatyczną postawę” Badaczy Pisma Świętego. W okresie III Rzeszy około 10 700 niemieckich członków tej wspólnoty było prześladowanych, 2800 zostało uwięzionych w obozach koncentracyjnych, a około 1500 zmarło lub zostało zabitych. W całej Europie wydano też na nich blisko 400 „oficjalnych” wyroków śmierci. Spośród około 35 000 Świadków Jehowy w III Rzeszy oraz terenów przez nią okupowanych, około 11 300 aresztowano, około 6000 wysłano do obozów koncentracyjnych, a przeszło 1600 zabito, w tej liczbie jest też 548 wyroków śmierci wykonanych przez egzekucje (np. pluton egzekucyjny lub ścięcie), w tym co najmniej na 39 nieletnich. Świadkowie Jehowy z Polski, Czech, Austrii, ZSRR (głównie z Zachodniej Ukrainy), Jugosławii (głównie ze Słowenii), Węgier, Holandii czy Luksemburga byli więzieni w większości obozów koncentracyjnych na terenie Europy. Po zakończeniu wojny ocaleli z obozów Świadkowie Jehowy byli ważnym źródłem informacji na temat masowych zbrodni na Żydach i innych więźniach w obozach zagłady. Wcześniej do Hitlera trafiło łącznie około 20 tysięcy listów i telegramów protestacyjnych od Świadków Jehowy z około 50 krajów świata. Doktor historii Henrik Eberle tak podsumował postawę Świadków Jehowy: „Na tle milionów ofiar nazistowskiego reżimu liczba ta [ofiar spośród Świadków Jehowy] wydaje się znikoma. Mimo to stanowi świadectwo zbiorowej i bezkompromisowej niezłomności, która zasługuje na szacunek”. Prof. Christine King, napisała: „Im bardziej byli uciskani, tym mocniej zwierali szeregi, a ich opór nabierał twardości diamentu”. Rozwój po 1942 Po śmierci Josepha F. Rutherforda, w 1942 roku, trzecim prezesem Towarzystwa Strażnica został Nathan H. Knorr. W 1943 roku wprowadzono nowe programy szkoleniowe dla głosicieli (teokratyczna szkoła służby kaznodziejskiej) oraz dla misjonarzy (Biblijna Szkoła Strażnicy – Gilead). W pierwszych latach swojego usługiwania założył Biura Oddziałów w wielu krajach świata, tworząc światową strukturę Świadków Jehowy. Od 1950 do 1960 roku w sześciu tomach wydano tłumaczenie Biblii dokonane przez Komitet Przekładu Biblii Świadków Jehowy, znane jako Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata. W roku 1959 wprowadzono szkolenie dla starszych zboru, zwane Kursem Służby Królestwa. W kwietniu 1951 roku prawie wszystkich wyznawców wywieziono z europejskiej części ZSRR na Syberię w trakcie masowych deportacji w ramach tzw. Operacji Północ, przeprowadzonej przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR. Było to największe w historii ZSRR przesiedlenie na tle religijnym. Sześć lat później około 40% wszystkich głosicieli w ZSRR stanowiły osoby, które zaznajomiły się z religią Świadków Jehowy w więzieniach i obozach pracy. Do roku 1971 nadzór nad ogólnoświatową działalnością sprawował zarząd Pensylwańskiego Towarzystwa Biblijnego i Traktatowego – Strażnica. W tym samym roku grono to oficjalnie nazwano Ciałem Kierowniczym, zwiększając równocześnie liczba członków tego gremium z 7 do 11 osób oraz wyraźnie odróżniono je od zarządu korporacji prawnej, którą posługują się Świadkowie Jehowy. Liczba członków tego ciała nie jest stała. Żaden z jego członków nie posiada większych uprawnień od innych, a przewodnictwo na spotkaniach Ciała Kierowniczego zmienia się co roku według porządku alfabetycznego. Od 1 października 1972 roku w miejsce jednoosobowego nadzoru nad poszczególnymi zborami wprowadzono nadzór przez zamianowane grono starszych. W roku 1976 przeprowadzono reorganizację Ciała Kierowniczego – utworzono w nim kilka komitetów odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny działalności społeczności Świadków Jehowy. W grudniu 1977 roku zapoczątkowano szkolenie przeznaczone dla pionierów, zwane Kursem Służby Pionierskiej. Po śmierci w 1977 roku Nathana H. Knorra kolejnymi prezesami byli: Frederick W. Franz (1977–1992), Milton G. Henschel (1992–2000), Don A. Adams (2000–2016) i od roku 2016 Robert Ciranko. W 1986 roku utworzono Regionalne Komitety Budowlane, odpowiedzialne za budowy i remonty Sal Królestwa. W 1999 roku wprowadzono wzmożony program budowy Sal Królestwa w biedniejszych krajach; w ciągu pierwszych 5 lat jego działania w 116 krajach wybudowano ponad 9000 Sal Królestwa, a do roku 2015 przeszło 30 000. W roku 2009 zmniejszono liczbę cotygodniowych spotkań członków zboru na zebraniach chrześcijańskich z trzech do dwóch (zborowe studium Biblii dołączono do teokratycznej szkoły służby kaznodziejskiej i zebrania służby). Położono nacisk na wykorzystanie wolnego wieczoru na studiowanie Pisma Świętego w gronie rodziny lub osobiście. W roku 2009 Towarzystwo Strażnica posiadało Biura Oddziału w 118 krajach. W 2012 roku zmniejszono liczbę oddziałów na świecie, poprzez połączenie niektórych z nich. W roku 2022 funkcjonowało 86 samodzielnych biur, a w innych krajach działały Biura Krajowe. W lipcu 2013 roku w Warwick, w amerykańskim stanie Nowy Jork, rozpoczęto budowę obiektów nowego Biura Głównego Świadków Jehowy (do końca sierpnia 2016 roku Biuro Główne mieściło się w Brooklynie, dzielnicy Nowego Jorku), którą ukończono 31 sierpnia 2016 roku. Latem 2013 roku wdrożono ogólnoświatowy program świadczenia publicznego na terenie poszczególnych zborów oraz na terenie wielkomiejskim z pomocą wózków z bezpłatną literaturą biblijną (pierwszy pilotażowy program wprowadzono w 2001 roku Francji oraz w listopadzie 2011 roku na nowojorskim Manhattanie). W roku 2016 teokratyczną szkołę służby kaznodziejskiej, zebranie służby i zborowe studium Biblii zastąpiono jednym zebraniem o nazwie chrześcijańskie życie i służba. Składa się ono z trzech części odpowiadających poprzednim zebraniom. W 2020 roku w związku z pandemią COVID-19 program uroczystości Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa nadało 36 stacji radiowych i telewizyjnych w 16 krajach afrykańskich. Z programu uroczystości można było skorzystać poprzez serwis internetowy jw.org oraz komunikatory internetowe w trybie wideokonferencji. Również w 2021 roku program uroczystości Wieczerzy Pańskiej przeprowadzono w formie wideokonferencji, a w niektórych krajach był transmitowany w stacjach radiowych i telewizyjnych, poprzez które zaczęto również przeprowadzać zebrania zborowe i inne specjalne zebrania (od 1 kwietnia 2022 roku ponownie odbywają się one w Sali Królestwa oraz dodatkowo „hybrydowo”, są transmitowane poprzez wideokonferencje). W tym celu od marca 2020 roku zbory zaczęły wykorzystywać aplikacje do wideokonferencji, na przykład Zoom. Ciało Kierownicze podjęło decyzję o przeznaczeniu środków pochodzących z dobrowolnych datków na zakup kont Zoom dla ponad 65 000 zborów w przeszło 170 krajach. Natomiast w 21 krajach afrykańskich gdzie dostęp do internetu jest utrudniony lub bardzo kosztowny zebrania zborowe zostały transmitowane przez stacje radiowe i telewizyjne, z których skorzystało ponad 1,2 miliona głosicieli, miało to miejsce również w niektórych krajach w Europie, Ameryce Północnej i Południowej. W związku z tą pandemią w lipcu i sierpniu 2020 roku Świadkowie Jehowy na całym świecie po raz pierwszy w historii w tym samym czasie oglądali ten sam nagrany program kongresu regionalnego pod hasłem „Zawsze się radujcie!” w serwisie jw.org, który został zamieszczony w 511 językach. W niektórych krajach był też transmitowany przez kanały telewizyjne i stacje radiowe. W 2021 roku program kongresu regionalnego pod hasłem „Silni dzięki wierze!” także został udostępniony w serwisie jw.org, w niektórych krajach był też transmitowany przez kanały telewizyjne i stacje radiowe. Również w 2022 roku program kongresu regionalnego pod hasłem „Dążmy do pokoju!” został udostępniony w serwisie jw.org. W marcu 2021 roku Świadkowie Jehowy przygotowali nową stronę internetową do transmisji na żywo programu zgromadzeń obwodowych (z udziałem nadzorcy obwodu) – JW Stream–Studio. Od 14 marca 2020 roku stosując się do wytycznych władz poszczególnych państw działalność kaznodziejską zaczęto prowadzić wyłącznie przez telefon i komunikatory internetowe (od 31 maja 2022 roku wznowiono publiczną działalność ewangelizacyjną, a od 1 września 2022 roku głoszenie od domu do domu). W okresie pandemii powołano ponad 950 Komitetów Pomocy Doraźnej, które najbardziej potrzebującym dostarczają żywność i podstawowe lekarstwa. Do stycznia 2021 roku ze środków pochodzących z dobrowolnych datków przekazano ponad 25 milionów dolarów na pomoc w związku z pandemią COVID-19. Świadkowie Jehowy przedstawiają swoje orędzie również poprzez Internet. Oficjalna strona: jw.org – jest dostępna w ponad 860 językach, a publikacje biblijne są na niej udostępnione do bezpłatnego pobrania w przeszło 1080 językach (w tym w przeszło 100 językach migowych oraz w przeszło 50 językach także w wydaniach brajlowskich). Pod względem liczby wersji językowych jw.org jest największym serwisem internetowym na świecie. Umożliwia m.in. czytanie, słuchanie oraz pobieranie (w postaci plików) Biblii i różnych publikacji Świadków Jehowy. Zawiera też bieżące informacje o działalności wyznania. Służy również do przekazywania informacji pomiędzy zborami. Serwis zawiera również telewizję internetową – JW Broadcasting w przeszło 300 językach, w tym w 50 językach migowych oraz Bibliotekę Internetową Strażnicy w przeszło 870 językach. Wierzenia Świadkowie Jehowy trzymają się Biblii jako podstawy wszystkich swoich wierzeń; za interpretację Pisma Świętego odpowiada Ciało Kierownicze. Nauczają, że zmiany w rozumieniu szczegółów dotyczących zamierzenia Bożego są wynikiem ciągłego badania i coraz lepszego zrozumienia Biblii. Wszelka interpretacja Pisma Świętego przedstawiana przez Ciało Kierownicze obowiązuje wszystkich członków wyznania. Kwestie, które ich zdaniem nie zostały uregulowane w Piśmie Świętym, są pozostawione indywidualnej decyzji (osądowi własnego sumienia). Poniżej omówiono wybrane nauki Świadków Jehowy (w nawiasach wymieniono niektóre wersety biblijne, na które się powołują, uzasadniając swe wierzenia): Biblia: Świadkowie Jehowy są przekonani, że tylko Biblia jest natchnionym Słowem Bożym i zawiera prawdę. Stanowi główne źródło informacji o Bogu. Udziela odpowiedzi na pytania życiowe, życiowych rad i nadziei na lepszą przyszłość. Przyjmują tzw. kanon protestancki, tzn. że odrzucają tzw. księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu, których nie zawiera Biblia hebrajska, uważając je za apokryfy; za natchnione uznają 27 ksiąg Nowego Testamentu (Chrześcijańskich Pism Greckich). Odrzucają wszystkie inne tradycje pozabiblijne w tym również tzw. tradycję apostolską (2 Tm 3:16, 17; J 17:17; Mt 15:3). Bóg: Świadkowie Jehowy wierzą w jednoosobowego Boga, Jehowę (Jahwe) i oddają cześć tylko jemu, jako jedynemu prawdziwemu Bogu. Kładą duży nacisk na posługiwanie się imieniem własnym Boga – Stwórcy – w odpowiednich sytuacjach i z należytym szacunkiem (Pwt 6:4; Ps 83:18; Rz 10:13). Nie uznają dogmatu o Trójcy Świętej, uważając, że jest wyraźnie sprzeczny z Biblią. Jezus Chrystus: wierzą, że jest jednorodzonym Synem Boga Jehowy (imię Jezus znaczy „Jehowa jest zbawieniem”): był pierwszym stworzeniem Boga (pierworodnym wszelkiego stworzenia); przez niego Bóg stworzył świat materialny i duchowy (Kol 1:15) istniał w postaci duchowej (podobnie jak Bóg i aniołowie) zanim został człowiekiem, i do tej postaci powrócił po wstąpieniu do nieba (Mi 5:2; 1 P 3:18; 2 Kor 5:16), gdzie określany jest m.in. jako archanioł Michał (1 Tes 4:16) jego życie zostało przeniesione z Nieba do łona dziewicy Marii (Łk 1:35) jego złożone w ofierze doskonałe życie daje wszystkim ludziom możliwość dostąpienie zbawienia – uzyskania życia wiecznego (Mt 20:28; 1 Tm 2:5, 6) od jesieni roku 1914 z upoważnienia Bożego króluje w niebie (nad Ziemią zapanuje wkrótce po Armagedonie i będzie nad nią panować przez 1000 lat, po czym odda władzę swemu Ojcu, Jehowie) (Dn 4:10–16; Ap 20:6; 1 Kor 15:28) został zgładzony na palu męki (został przybity do prostej belki, pala „crux simplex” – krzyż prosty, a nie do krzyża (Dz 5:30) Duch święty: wierzą, że jest niewidzialną czynną siłą Bożą, czyli mocą Bożą w działaniu, nieosobową energią, za pośrednictwem której Bóg wykonuje swoją wolę, i której może udzielać innym; jest ona święta, ponieważ pochodzi od Jehowy Boga i wykorzystuje ją do czynienia tego, co święte. Królestwo Boże: wierzą, że jest to realny rząd, który jest jedyną nadzieją dla ludzkości; rząd ten ma siedzibę w niebie, złożony z Jezusa (jako króla) oraz 144 000 wybranych chrześcijan (część z nich przebywa jeszcze na ziemi); Królestwo Boże wkrótce usunie z ziemi zło wraz ze wszystkimi ludzkimi rządami i religiami, i zaprowadzi nowy świat, w którym zapanuje sprawiedliwość i pokój. Pozostali zbawieni mają żyć wiecznie na ziemi w przywróconym raju jako poddani tego Królestwa. Chrystus będzie Królem nad ziemią przez 1000 lat, po czym odda władzę swemu Ojcu, Jehowie (Dn 2:44; 2 Tm 4:18; Ap 11:15; 1 Kor 15:28). Szatan (czyli Diabeł) – jest to realna niewidzialna osoba, zbuntowany anioł, który zapragnął, by cześć zamiast Bogu oddawano jemu, największy wróg Boga, odpowiedzialny za rozprzestrzenienie się zła (nie jest to tylko symbol zła lub złych skłonności). Szatan pociągnął do buntu przeciwko Jehowie Bogu wielu innych aniołów, którzy tym samym stali się demonami. Obecnie ma wielką władzę nad światem ludzkim – nad ludźmi oddalonymi od Boga, ludzkimi rządami i religią fałszywą, dlatego w Biblii nazwany jest „bogiem tego świata” (2 Kor 4:4; 1 J 5:19). W trakcie 1000-letnich rządów Chrystusa zostanie on uwięziony, a po tym okresie ma być na krótko wypuszczony, a następnie na zawsze unicestwiony wraz z wszystkimi innymi przeciwnikami Boga (Ap 20:1–3, 10, 14). Ziemia: wierzą, że pierwotnym zamierzeniem Bożym wobec Ziemi było, aby była w całości zaludniona czcicielami Stwórcy i że Bóg nie zmienił swojego zamierzenia co do ludzi i Ziemi. Wierzą, że w momencie końca systemu rzeczy wojna Boża – Armagedon, zniszczy całe zło tego świata i tych z ludzi, którzy nie spełniają Jego wymagań. Zaś zbawione osoby będą cieszyć się życiem wiecznym jako doskonali ludzie, a wszyscy zmarli, zachowani w pamięci u Boga zostaną wskrzeszeni. Wierzą, że Bóg nie dopuści do zniszczenia Ziemi wskutek wojny nuklearnej, przez zanieczyszczenie środowiska ani w wyniku katastrofy kosmicznej. Nie popierają poglądu, jakoby Bóg miał zniszczyć Ziemię ogniem. Śmierć: wierzą, że śmierć jest przeciwieństwem życia, że zmarli nie mogą nic czynić. Ludzie w momencie śmierci przestają istnieć, lecz istnieją w pamięci u Boga. Ponowne zaistnienie jest możliwe dopiero przy zmartwychwstaniu (Kazn 9:5, 6, 10; Ez 18:4). Dusza: uważają, że według Biblii człowiek żyjący jest duszą; nie posiada nieśmiertelnej duszy (Rdz 2:7; Ez 18:4). Duszami są również wszelkie zwierzęta zamieszkujące ziemię i wody (Rdz 1:20). Odrzucają naukę o nieśmiertelności duszy jako niezgodną z Biblią. Zbawienie: wierzą, że Jehowa Bóg, poprzez swego Syna, zapewni wszystkim prawdziwym chrześcijanom wybawienie z teraźniejszego, niegodziwego świata oraz wyzwolenie z niewoli grzechu i śmierci. Dni ostatnie: wierzą, że po 2520 latach od roku 607 p.n.e. (który to rok uznają za datę zburzenia Jerozolimy przez Nabuchodonozora II), czyli w 1914 nastąpiło niewidzialne wstąpienie Jezusa na tron w niebie, od którego określają czas dni ostatnich tego złego systemu rzeczy, czyli obecnych złych rządów na ziemi; zakończy je Armagedon, po którym ma panować Królestwo Boże Świadkowie Jehowy uważają też, że pewne wydarzenia, nazywane „znakiem zakończenia systemu rzeczy”, pozwalają utożsamić dni ostatnie z obecnymi czasami. Armagedon: według Świadków Jehowy jest to nadchodząca powszechna wojna wielkiego dnia Boga Wszechmocnego (Ap 16:14, 16). Określenie to odnosi się do sytuacji, gdy ziemscy władcy polityczni są zgromadzani przeciwko Jehowie Bogu i Jego Królestwu pod władzą Jezusa Chrystusa. Wyrazem ich sprzeciwu ma być na końcu ogólnoświatowa akcja przeciwko Świadkom Jehowy. Babilon Wielki: Ogólnoświatowe imperium religii fałszywej – zaliczają do niego wszystkie pozostałe religie, włącznie z chrześcijaństwem (które ich zdaniem jako ogół jest niewierne Bogu). Ma być zniszczony przez Organizację Narodów Zjednoczonych, symboliczną szkarłatną bestię z Księgi Apokalipsy, wówczas rozpocznie się wielki ucisk. 144 000: Świadkowie Jehowy wierzą, że Bóg wybrał spośród ludzi 144 000 jako tzw. małą trzódkę, klasę ludzi, którzy mają współkrólować z Jezusem Chrystusem w niebie (przez 1000 lat, po Armagedonie). Są oni powoływani od czasów Chrystusa aż do naszych czasów. Liczba uważających się za pomazańców, którzy jeszcze żyją na ziemi, przekracza 21 tysięcy osób; jest to tzw. ostatek żyjących na ziemi. Maria, matka Jezusa: Wierzą, że kiedy został poczęty Jezus, Maria była dziewicą – aż do rozwiązania. Następnie miała przynajmniej kilkoro dzieci z Józefem (Mt 1:20–25; 13:53–56). Uważają, że należała do grona pierwszych uczniów Jezusa, na których został wylany duch święty w dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. i należy do grona 144 000 wybranych do władz Królestwa Bożego. Praktykowanie wiary Zdaniem Świadków Jehowy prawdziwa religia musi opierać się na zasadach zawartych w Piśmie Świętym. Praktykowanie religii nie jest dla nich tylko jednym z elementów życia, ale drogą życiową, to znaczy, że zasadom wiary podporządkowane mają być wszystkie sprawy nie tylko związane z oddawaniem czci Bogu, ale też z życiem codziennym. Poniżej omówiono wybrane zasady postępowania oraz praktyki religijne. (W nawiasach wymieniono niektóre wersety biblijne, na które powołują się uzasadniając swe wierzenia i postępowanie.) Wyznawane zasady Miłość do Boga. Uważają ją za najważniejszą zasadę. Wynika z niej konieczność całkowitego, bezwzględnego oddania się Bogu, które ma wynikać z dobrej woli i szczerego przywiązania, na podstawie zdobytej wiedzy biblijnej (Mt 22:36–38; J 17:3). Miłość do bliźnich. Uważają, że miłość do bliźnich powinna być podstawą wszelkich ich relacji z innymi ludźmi (Mt 22:39, 40). Czystość. Dotyczy ona czystości fizycznej, umysłowej, moralnej i duchowej (rozumianej jako niedopuszczenie do łączenia nauk biblijnych z innymi, sprzecznymi z Biblią poglądami i praktykami). Wystrzegają się m.in.: wszystkich niedozwolonych stosunków płciowych poza obrębem małżeństwa zawartego zgodnie z Biblią (cudzołóstwa, rozpusty), pijaństwa – samo umiarkowane spożywanie napojów alkoholowych jednak nie jest zakazane, palenia i zażywania tytoniu, zażywania narkotyków i innych środków odurzających, wulgaryzmu, niemoralnych rozmów, pornografii oraz jakichkolwiek form okultyzmu (m.in. wróżbiarstwa, spirytyzmu, przesądów, horoskopów, astrologii czy magii) (1 P 1:16; Rz 12:2; 2 Kor 7:1; Pwt 18:9–13; 1 Kor 10:21, 22; Gal 5:20, 21). Przywiązują wagę do schludnego wyglądu – ubioru i fryzury (1 Tm 2:9, 10; 1 Kor 10:31). Unikają rozrywki związanej z przemocą, niemoralnością czy okultyzmem. Uczciwość. Uważają, że w każdej dziedzinie życia należy postępować uczciwie. Chrześcijanie muszą wystrzegać się kłamstwa, oszczerstw, plotkowania, obłudy, obelg, zachłanności (m.in. hazardu) (Hbr 13:18). Świętość życia i krwi. Życie uważają za cenny dar od Boga i dlatego należy dbać o własne i cudze życie oraz o zdrowie, niedopuszczalne ich zdaniem jest pozbawianie życia nienarodzonego dziecka (aborcja) (Ps 36:9; Wj 21:22, 23). Za świętą uznają krew jako podtrzymującą i symbolizującą życie danej istoty, co do obchodzenia się z którą wyraźne wskazówki zawiera Pismo Święte. Uznają nakaz z Dz 15:28, 29 co do powstrzymywania się od krwi. Z tego powodu wybierają metody leczenia, które nie wymagają transfuzji krwi. Neutralność. Zachowują całkowitą neutralność w sprawach politycznych oraz nie uczestniczą w żadnych konfliktach zbrojnych ani nie zgadzają się na odbywanie służby wojskowej (J 18:36; Mt 26:52; Iz 2:2–4). Podporządkowanie władzom świeckim. Uważają za chrześcijański obowiązek przestrzeganie prawa i okazywanie szacunku władzom. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy prawo jest w sprzeczności z wyraźnymi zasadami lub prawami biblijnymi; wtedy uznają za wyższą władzę Boga (Mt 22:21; Rz 13:1; Dz 5:29). Praktyki religijne Chrzest. Przyjmują chrzest przez całkowite zanurzenie w wodzie – jako symbol oddania się Bogu osoby duchowo dojrzałej. Nie praktykują chrztu niemowląt, choć może zostać ochrzczone dziecko, jednak wyłącznie na podstawie świadomej decyzji, po zrozumieniu i zaakceptowaniu głoszonych przez nich nauk. Nie posiadają tzw. formuły chrztu, czyli nie ma podczas tego aktu żadnych wygłaszanych słów (przed chrztem padają tylko dwa pytania). Ewangelizacja. Prowadzą na całym świecie działalność kaznodziejską – przez niepłatnych ochotników, zwanych głosicielami, z których część podejmuje się zwiększenia udziału w tej służbie w charakterze pionierów: pomocniczych lub stałych. Swych nauk opartych na Biblii nauczają głównie przez głoszenie od domu do domu, a także przez głoszenie publiczne – na ulicy i w innych miejscach publicznych (np. parkingi, porty oraz z wózkami z bezpłatnymi publikacjami biblijnymi) oraz przez tzw. głoszenie nieoficjalne – krewnym i znajomym (także przez telefon i inne komunikatory internetowe oraz listy) oraz innym spotykanym osobom. W działalności tej szeroko wykorzystują publikacje w formie drukowanej i elektronicznej, ale także filmy wideo, nagrania audio oraz oficjalną stronę internetową – jw.org. Prowadzą też tematyczny bezpłatny interaktywny kurs biblijny. Kształcą również misjonarzy, m.in. w powołanej do tego celu Szkole Gilead. Małżeństwo. Świadkowie Jehowy uważają, że małżeństwo ma stanowić święty, trwały związek kobiety i mężczyzny – dar od Jehowy Boga. Wyznawcy pragnący zawrzeć małżeństwo muszą zadbać, aby ich związek małżeński był zawarty według prawa obowiązującego w danym kraju. Ceremonii złożenia przysięgi małżeńskiej przewodniczy urzędnik urzędu stanu cywilnego w Polsce; w wielu innych krajach – odpowiednik, lub w niektórych krajach upoważniony kaznodzieja. Okolicznościowe przemówienie może się odbyć w miejscowej Sali Królestwa (w wyjątkowych sytuacji w formie wideokonferencji) – za zgodą miejscowych starszych zboru; na ogół zapraszana jest cała wspólnota zboru i inni goście. Wygłaszane trzydziestominutowe przemówienie pt. Małżeństwo godne uznania w oczach Bożych kieruje uwagę na praktyczne rady zawarte w Biblii, dotyczące życia rodzinnego. W zależności od decyzji nowożeńców może się potem odbyć przyjęcie weselne, na które przybywają zaproszeni goście. Niektóre zwyczaje ślubne nie są praktykowane. Duży nacisk kładzie się na to, by współmałżonkiem została osoba z grona współwyznawców, choć nie jest to warunkiem zawarcia małżeństwa. Kategorycznie wystrzegają się mieszkania pod jednym dachem z osobą niebędącą jeszcze partnerem małżeńskim, przedmałżeńskie kontakty seksualne uznają za grzech rozpusty. Możliwość zawarcia ponownego związku małżeńskiego jest uzależniona od śmierci współmałżonka; dopuszczalna jest także w przypadku rozwodu, ale tylko wtedy, gdy dojdzie do niego na podstawie cudzołóstwa jednej ze stron (Mt 19:9). Niewierność drugiej strony, daje stronie wiernej prawo do decyzji o rozwodzie i później możliwość zawarcia kolejnego małżeństwa. Modlitwa. Modlą się wyłącznie do Boga Jehowy, a swoje modlitwy zanoszą w imię jego syna – Jezusa, nie recytują ich z pamięci, ani nie odczytują np. z modlitewnika). Odrzucają kult obrazów, rzeźb i innych wizerunków (który uważają za bałwochwalstwo) oraz pośrednictwo i kult świętych. Osobiste i rodzinne studium Biblii. Biblię studiują indywidualnie (tzw. osobiste studium Biblii) oraz w gronie rodzinnym (tzw. wielbienie Boga w gronie rodzinnym). Codziennie analizują fragment Biblii na podstawie broszury Codzienne badanie Pism. Pogrzeb. Pochówek odbywa się w sposób zgodny z miejscowym prawem i zwyczajami (niekolidującymi z wierzeniami Świadków Jehowy); może być stosowana kremacja. Uroczystości pogrzebowe wyznawców nie zawierają rytuałów i obrzędów w intencji zmarłych. Okolicznościowe przemówienie może odbyć się w miejscowej Sali Królestwa, w zakładzie pogrzebowym, w domu zmarłego lub przy grobie (w wyjątkowych sytuacjach może być transmitowane). Starszy zboru krótko przypomina historię życia zmarłego oraz przypomina, co Biblia mówi o śmierci i nadziei zmartwychwstania (J 5:28, 29; 11:25; Rz 5:12; 2P 3:13). W czasie uroczystości zwykle śpiewa się kilka stosownych pieśni, a kończy modlitwą do Boga. Wystrzegają się zwyczajów praktykowanych z myślą o zjednaniu sobie przychylności zmarłych lub jakichkolwiek działań na ich rzecz związanych z poglądem, jakoby człowiek posiadał nieśmiertelną duszę. Pomoc humanitarna i społeczna. W razie klęsk żywiołowych, pandemii, wojen i zamieszek organizują pomoc humanitarną głównie dla poszkodowanych współwyznawców (lokalną lub międzynarodową). Nie izolują się od innych i są wyczuleni na potrzeby społeczności, w której żyją. Prowadzą również działalność społeczną pomagając potrzebującym. Szkolenia. Prowadzą szkolenia, np.: Kurs Służby Pionierskiej, Kurs Służby Królestwa, Kurs dla Ewangelizatorów Królestwa czy Biblijna Szkoła Strażnicy – Gilead. Prowadzą również bezpłatne kursy czytania i pisania dla analfabetów w ponad 120 językach, z których skorzystało już ponad ćwierć miliona osób. Święta. Obchodzą tylko rocznicę Wieczerzy Pańskiej – potocznie nazywaną Pamiątką śmierci Jezusa Chrystusa (w okresie zbliżonym do świąt Wielkiego Tygodnia, poprzedzającego Wielkanoc, których nie obchodzą), wiosną w dniu odpowiadającym 14 nisan według biblijnego kalendarza księżycowego. Odrzucają tradycyjne wszelkie rytuały, święta, wywodzące się z kultury ludowej bądź obchodzone indywidualnie – jak urodziny czy imieniny, święta państwowe lub święta religijne, jeśli te naruszają przykazania lub zasady biblijne, np. związane są lub wywodzą się z niezgodnych z Biblią poglądów i praktyk religijnych, stanowią element kultu państwa lub nadmiernej czci oddawanej ludziom. W związku z tym nie obchodzą żadnych innych świąt, w tym Bożego Narodzenia, powołując się na zbieżność tradycji tych świąt z religiami pogańskimi oraz uważają, że pierwsi chrześcijanie nie chcieli ustalać daty narodzin Jezusa. Wykluczenie/odłączenie. W przypadku, gdy jakiś Świadek postępuje wbrew zasadom wiary, propaguje poglądy sprzeczne z przyjętymi naukami, bądź popełni jakiś poważny grzech, a nie okaże szczerej skruchy i żalu za swoje złe postępowanie, wtedy tzw. komitet sądowniczy złożony ze starszych zboru, może go wykluczyć ze społeczności. Istnieje możliwość powrotu, jeśli zmieni swoje postępowanie (do czasu powrotu będzie traktowany jak osoba wykluczona, co oznacza unikanie z nim wszelkich kontaktów). Osoba wykluczona może przychodzić na zebrania religijne do Sali Królestwa, jednak nie może się na nich wypowiadać ani kontaktować z obecnymi. Osoba, która odłącza się od ich społeczności, rezygnując z przynależności do niej i praktykowania ich religii, traktowana jest tak jak osoby wykluczone. Zebrania zborowe. Uczestniczą dwa razy w tygodniu w otwartych zebraniach zboru, które odbywają się w obiektach nazywanych „Salami Królestwa” (w związku z pandemią COVID-19 zebrania przeprowadza się w formie „hybrydowej”, w której wszyscy uczestnicy w Sali Królestwa i odbierający program transmitowany przez wideokonferencje mogą brać czynny udział w punktach i dyskusjach). Najczęściej w niedzielę odbywa się zebranie w weekend (dwie części: wykład publiczny i studium Strażnicy). 30-minutowy wykład publiczny – omawia nauki i proroctwa biblijne, zasady i rady dotyczące życia rodzinnego, małżeńskiego, problemów młodzieży i zasad moralnych; na godzinnym studium Strażnicy omawia się artykuły oparte na Biblii specjalnie przygotowane na to studium zamieszczone w „Strażnicy”. W innym dniu tygodnia odbywa się zebranie w tygodniu – Chrześcijańskie życie i służba składające się z trzech części: Skarby ze Słowa Bożego, Ulepszajmy swoją służbę oraz Chrześcijański tryb życia (z punktem: zborowe studium Biblii). Na zebraniu tym analizuje się kolejne rozdziały całej Biblii; przedstawiane są filmy, pokazy i instruktaże technik ewangelizacji (czyli sposoby głoszenia), a także wywiady i dyskusje; omawiane są artykuły z dwumiesięcznika „Chrześcijańskie życie i służba – program zebrań”, zawierające praktyczne rady zastosowania Biblii w życiu codziennym i inne zagadnienia przydatne dla członków zborów. Wstęp na zebrania religijne, na których realizowany jest biblijny program edukacyjny, jest wolny, nie przeprowadza się zbiórek pieniędzy. Zebrania mają charakter otwarty dla wszystkich. Zgromadzenia (kongresy). Zwykle trzy razy do roku uczestniczą w masowych spotkaniach zwanych kongresami (zgromadzeniami) (trzydniowe kongresy odbywają się raz w roku, a jednodniowe zgromadzenia obwodowe – dwa razy w roku) (w związku z pandemią COVID-19 w latach 2020–2022 program został udostępniony bezpłatnie w serwisie jw.org. Organizowane są zwykle na dużych obiektach, takich jak stadiony, hale sportowo-wystawiennicze, a także coraz częściej we własnych obiektach specjalnie do tego celu zbudowanych, tzw. Salach Zgromadzeń. Podaje się na nich objaśnienia tematów biblijnych w formie wykładów, wywiadów, słuchowisk, scenek, krótkich i dłuższych filmów (w tym z wybranej relacji biblijnej), ogłasza wydanie nowych publikacji oraz przeprowadza się chrzest nowych członków. Wstęp na te zgromadzenia również jest wolny, nie przeprowadza się zbiórek pieniędzy. Organizacja Świadkowie Jehowy uważają, że trzeba należeć do zorganizowanej religii, która musi wpływać na codzienne życie człowieka. W społeczności Świadków Jehowy nie występuje podział na laików i duchownych – wszyscy współtworzą społeczność duchowych braci i sióstr. W zborze przewodzą starsi zboru (nadzorcy), których wspierają słudzy pomocniczy. Organizacja Świadków Jehowy zarządzana jest w sposób określany przez nich jako teokratyczny. Składają się na nią lokalne społeczności chrześcijan tworzące zbory, zgrupowane zazwyczaj po około 20 w obwody. Obwody podlegają pod krajowe lub międzynarodowe Biura Oddziałów. Wszystkie te struktury działają pod ogólnoświatowym nadzorem Ciała Kierowniczego, które sprawuje nadzór we wszelkich sprawach dotyczących nauk i działalności całej organizacji (liczba jego członków nie jest stała, wynosi od kilku do kilkunastu mężczyzn). Wobec administracji państwowej Świadków Jehowy reprezentują różne zarejestrowane w poszczególnych krajach osoby prawne. Do najważniejszych należą: Pensylwańskie Biblijne i Traktatowe Towarzystwo Strażnica, do którego należą prawa autorskie publikacji Świadków Jehowy, oraz Zarejestrowane Nowojorskie Towarzystwo Biblijne i Traktatowe Strażnica zarządzające majątkiem. W Polsce Świadków Jehowy jako związek wyznaniowy reprezentuje osoba prawna: „Świadkowie Jehowy w Polsce” z siedzibą w Nadarzynie koło Warszawy. Statystyki W roku 2022 najwyższa liczba głosicieli wyniosła 8 699 048 należących do 117 960 zborów (w Polsce: 114 673 głosicieli w 1272 zborach). Podczas jedynego w roku święta religijnego Świadków Jehowy – Wieczerzy Pańskiej (Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa) – na całym świecie w 2022 roku zgromadziły się 19 721 672 osoby (w Polsce: 191 572). Największą grupę językową (ponad 2,5 miliona) stanowią głosiciele hiszpańskojęzyczni. Zestawienie podstawowych statystyk opublikowanych przez Świadków Jehowy: Najwyższa liczba głosicieli w 2022: 8 699 048 Przeciętna liczba głosicieli w 2022: 8 514 983 Procent wzrostu w stosunku do 2021: 0,4% Liczba nowo ochrzczonych w 2022: 145 552 Liczba krajów i terytoriów: 239 Przeciętna liczba pionierów pomocniczych w 2022: 381 310 Przeciętna liczba pionierów pełnoczasowych w 2022: 1 465 202 Liczba godzin spędzonych w działalności kaznodziejskiej w 2022: 1 501 797 703 Przeciętna liczba studiów biblijnych w 2022: 5 666 996 Liczba obecnych na Wieczerzy Pańskiej (Pamiątce) w 2022: 19 721 672 Liczba zborów w 2022: 117 960 Statystyki Publikacje Świadkowie Jehowy są znani z prowadzenia działalności kaznodziejskiej, w czasie której korzystają z publikacji biblijnych i je nieodpłatnie rozpowszechniają. Posługują się nimi również na zebraniach religijnych. Celem wydawania tych publikacji jest pomoc w zrozumieniu Biblii i zwrócenie uwagi na jej praktyczną wartość. Publikacje biblijne wydają w formie drukowanej, elektronicznej, fonicznej i wizualnej w przeszło 1080 językach, w tym w ponad 100 językach migowych oraz dodatkowo w przeszło 50 wydaniach brajlowskich. Publikacje te są dostępne bezpłatnie online na oficjalnej stronie internetowej Świadków Jehowy – jw.org. Do najbardziej znanych należą czasopisma: „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy” wydawana w 419 językach (wydania specjalne w ponad 780 językach) w przeciętnym nakładzie przeszło 74,2 miliona egzemplarzy (wydanie do rozpowszechniania) oraz „Przebudźcie się!” – w 224 językach w przeciętnym nakładzie prawie 68,1 miliona egzemplarzy. Towarzystwo Strażnica publikuje również Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata, przekład Pisma Świętego wydany do tej pory (według danych z 2023 roku) w nakładzie przeszło 245 milionów egzemplarzy w 279 językach w całości lub w częściach. Świadkowie Jehowy wydrukowali już przeszło 40 miliardów publikacji biblijnych. Tylko w latach 1998–2008 łączny ich nakład wyniósł ponad 20,7 miliarda egzemplarzy, a w samym tylko roku 2015 – około 4,5 miliarda egzemplarzy. Są one drukowane we własnym zakresie – głównie w 9 własnych drukarniach położonych w Ameryce Północnej oraz Południowej, Afryce, Azji i Europie. Wiele publikacji osiąga nakład ponad 100 mln egz., w kilkuset językach. Niektóre są umieszczone w Księdze rekordów Guinnessa (Rekordy wydawnicze), zostały również nagrodzone i wyróżnione na wystawach, festiwalach, konkursach oraz przez stowarzyszenia pozarządowe i rządy kilku krajów. Wiele z nich jest wykorzystywana w rządowo-społecznych programach edukacyjnych. Status religii oraz legalność Sytuacja prawna W większości krajów świata Świadkowie Jehowy są prawnie zarejestrowani jako związek wyznaniowy lub działają legalnie na mocy przepisów ogólnych. Jednak zwłaszcza w czasie wojen działalność religijna Świadków Jehowy bywała w przeszłości zakazywana lub ograniczana prawnie nawet w wielu tych krajach, w których obecnie mogą ją prowadzić bez przeszkód. Wiele międzynarodowych organizacji świeckich, także sądowniczych, uznaje Świadków Jehowy za „znaną religię”. W orzeczeniu z 26 września 1996 roku w sprawie „Manoussakis i inni przeciwko Grecji” Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że Świadkowie Jehowy cieszą się statusem „znanej religii” i korzyściami, jakie wynikają z tego uznania, a w orzeczeniu z 10 czerwca 2010 roku w sprawie „Świadkowie Jehowy w Moskwie przeciwko Rosji” uznał ich jako „znane wyznanie chrześcijańskie”, które „ma ugruntowaną aktywną obecność w wielu krajach na całym świecie, w tym we wszystkich państwach europejskich, które są obecnie członkami Rady Europy”. Czasami wbrew temu orzeczeniu w niektórych dokumentach byli wymieniani jako „sekta”. Na przykład we Francji zostali ujęci w sprawozdaniu parlamentarnym na liście sekt. Choć raport ten sam w sobie nie pociągał za sobą konsekwencji prawnych, to jednak był wykorzystywany przeciwko Świadkom Jehowy. 1 grudnia 2005 roku Sąd Apelacyjny w Paryżu nakazał francuskiemu ministrowi spraw wewnętrznych udostępnienie Świadkom Jehowy dokumentów policyjnych, na podstawie których wciągnięto ich w roku 1996 na listę sekt. Sąd uznał, że oceny skutków działalności Świadków Jehowy, o której wspominają te dokumenty, miały błahy charakter i nie mogą być brane pod uwagę. 30 czerwca 2011 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że rząd Francji naruszył prawa Świadków Jehowy, kiedy starał się narzucić z mocą wsteczną 60% podatek od wszystkich darowizn przekazanych przez Świadków Jehowy we Francji w latach 1993 i 1996. 5 lipca 2012 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że rząd Francji musi zwrócić Świadkom Jehowy ponad 4,5 miliona euro – wraz z odsetkami – w celu pełnego zadośćuczynienia za naruszenie ich wolności religijnej poprzez nielegalne opodatkowanie. 11 grudnia 2012 roku rząd Francji zwrócił Świadkom Jehowy 6 373 987,31 euro, a także pokrył koszty procesu. W Sądzie Najwyższym Stanów Zjednoczonych do końca 1998 roku toczyło się 71 spraw dotyczących działalności religijnej lub wolności wyznania Świadków Jehowy, z których około dwie trzecie zakończyło się wyrokiem korzystnym dla tego ruchu religijnego. Do roku 2015 w 50 rozpatrzonych sprawach zapadły decyzje pomyślne dla Świadków Jehowy. W latach 2000–2014 Świadkowie Jehowy odnieśli 244 zwycięstwa w sądach najwyższych różnych krajów. Ponadto do czerwca 2014 roku przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka wygrali 57 spraw, których orzeczenia są wiążące dla wszystkich krajów członkowskich Rady Europy. Do 2022 roku Trybunał orzekł m.in. na korzyść Świadków Jehowy z Armenii, Austrii, Azerbejdżanu, Belgii, Bułgarii, Francji, Grecji, Gruzji, Litwy, Monako, Naddniestrza, Rosji, Turcji oraz Ukrainy. 26 czerwca 2014 roku Trybunał ten jednogłośnie orzekł, że władze rosyjskie nie mogą prawnie ograniczać swobód religijnych Świadków Jehowy. Na terenie Polski Świadkowie Jehowy zostali zarejestrowani po raz pierwszy 20 maja 1913 roku, a zbór warszawski 17 października 1905 roku. Zakaz działalności Świadków Jehowy obowiązywał od 22 marca 1938 roku do końca II wojny światowej oraz od 2 lipca 1950 roku do 12 maja 1989 roku. Gdy pod koniec tego okresu sprzeciw ze strony władz zelżał w celu ułatwienia importu swoich publikacji Świadkowie Jehowy w Polsce zarejestrowali w 1985 roku spółkę Strażnica – Wydawnictwo Wyznania Świadków Jehowy w Polsce. 12 maja 1989 roku zostali oficjalnie zarejestrowani i zalegalizowani w Urzędzie do Spraw Wyznań jako związek wyznaniowy pod nazwą Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe. Zarejestrowany Związek Wyznania Świadków Jehowy w Polsce, a od roku 2014 jako Świadkowie Jehowy w Polsce. 31 stycznia 1990 roku zostali wpisani do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych pod nr 34. Państwa zakazujące działalności Historia Podczas I wojny światowej zakaz rozpowszechniania literatury biblijnej wprowadzono w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, a wkrótce także w Indiach oraz w Niasie (obecne Malawi). W latach 20. ograniczenia działalności Badaczy Pisma Świętego wprowadzono w Grecji, Hiszpanii, Rumunii, na Węgrzech i we Włoszech. W latach 30. zakaz działalności albo rozprowadzania literatury wprowadziły Albania, Austria, Bułgaria, Estonia, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Polska, niektóre kantony Szwajcarii, Złote Wybrzeże (obecna Ghana), terytoria francuskie w Afryce oraz Trynidad i Fidżi. Podczas II wojny światowej zakaz wprowadziły Japonia, Niemcy i Włochy oraz państwa, które znalazły się pod ich wpływem: Albania, Austria, Belgia, Czechosłowacja, Holandia, Holenderskie Indie Wschodnie (obecna Indonezja), Korea i Norwegia. Dekrety wymierzone przeciw Świadkom Jehowy wydano również w Argentynie, Brazylii, Finlandii, Francji i na Węgrzech. Rząd Wielkiej Brytanii w okresie wojny nałożył embargo na dostawy literatury biblijnej. Natomiast na terenie Imperium Brytyjskiego oraz Brytyjskiej Wspólnoty Narodów delegalizację działalności Świadków Jehowy lub ich publikacji wprowadzono w: Australii, na Bahamach, Basuto (obecne Lesoto), Beczuanie (obecna Botswana), Birmie (obecna Mianma), Cejlonie (obecna Sri Lanka), Cyprze, Dominice, Fidżi, Gujanie Brytyjskiej (obecnie Gujana), Indiach, Jamajce, Kanadzie, Niasie (obecne Malawi), Nigerii, Nowej Zelandii, Rodezji Południowej (obecne Zimbabwe), Rodezji Północnej (obecna Zambia), Singapurze, Suazi (obecnie Eswatini), Wyspach Podwietrznych (część brytyjska), Złotym Wybrzeżu (obecna Ghana) oraz Związku Południowej Afryki (obecna Południowa Afryka). W ciągu 45 lat od zakończenia wojny wiele krajów odmówiło Świadkom Jehowy prawnego zarejestrowania, a ponadto ich religię lub działalność w różnych okresach zdelegalizowano w sumie w 23 krajach afrykańskich, w 9 azjatyckich, 8 europejskich, 3 latynoamerykańskich i w 4 państwach wyspiarskich. W roku 1992 Świadkowie Jehowy podlegali różnym ograniczeniom w 24 krajach świata. Obecnie W 2023 roku znaczne ograniczenie działalności lub całkowity jej zakaz (aż po otwarte prześladowania, aresztowania, przetrzymywanie w więzieniach i obozach, liczne przypadki używania przemocy i inne szykany) ma miejsce w 33 krajach: Chiny, Korea Północna, Laos, Wietnam, Algieria, Afganistan, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Bhutan, Brunei, Dżibuti, Egipt, Erytrea, Irak, Iran, Jemen, Jordania, Katar, Komory, Kuwejt, Liban, Libia, Malediwy, Maroko, Oman, Rosja, Singapur, Somalia, Syria, Tadżykistan, Tunezja, Turkmenistan, Uzbekistan oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie. Ponadto Świadkowie Jehowy są zdelegalizowani w nieuznawanej Donieckiej Republice Ludowej. Po kilkunastu latach stopniowego ograniczania działalności Świadków Jehowy 20 kwietnia 2017 roku rosyjski Sąd Najwyższy zdelegalizował Centrum Administracyjne Świadków Jehowy w Rosji oraz wszystkie lokalne religijne jednostki prawne Świadków Jehowy. Wyrok ten został podtrzymany przez Sąd Najwyższy 17 lipca 2017 roku, co w praktyce oznaczało zakaz działalności na terenie Rosji. 26 września 2018 roku Sąd Najwyższy nieuznawanej na arenie międzynarodowej Donieckiej Republiki Ludowej uznał Świadków Jehowy za organizację ekstremistyczną oraz zdelegalizował ich działalność. Ogółem w wyżej wymienionych krajach następuje kilkuprocentowy wzrost liczby głosicieli. W 2022 roku w krajach zakazu lub ograniczenia prawnego działalności działało w sumie 209 245 głosicieli w 2810 zborach (z tego około 175 000 w Rosji). Służba wojskowa Na całym świecie Świadkowie Jehowy odmawiają pełnienia służby wojskowej bądź udziału w szkoleniach wojskowych. Z tego względu w Singapurze są skazywani na karę pozbawienia wolności. Jednak w większości krajów świata podyktowana sumieniem odmowa służby wojskowej jest uznawana za wystarczający powód do niepowoływania do tej służby, a odmawiający jej nie są karani. W krajach tych na mocy ustawodawstwa zazwyczaj albo obowiązuje zawodowa służba wojskowa, albo wprowadzono alternatywną służbę cywilną, której podlegają Świadkowie Jehowy. Kary więzienia Świadkowie Jehowy nadal są więzieni z powodu swych przekonań religijnych. Według danych z października 2023 roku na całym świecie były to ponad 191 osób. W tym w Erytrei – 32, w Rosji – 114, w Singapurze – 11, na Krymie – 12 oraz ponad 26 w innych krajach. 17 grudnia 2021 roku kraje członkowskie (w tym Polska) Międzynarodowego Sojuszu na Rzecz Wolności Religii lub Przekonań (International Religious Freedom or Belief Alliance), podpisały oświadczenie, nawołujące do natychmiastowego uwolnienia uwięzionych Świadków Jehowy na świecie i zaprzestania wobec nich tortur, maltretowania, przeszukań ich domów oraz dyskryminacji. Erytrea W Erytrei w 1994 roku Świadkom Jehowy odebrano obywatelstwo oraz pozbawiono wynikających z niego podstawowych praw. Wśród 32 osób uwięzionych w obozie karnym w Mai Serwa w Erytrei znajduje się 22 mężczyzn i 10 kobiet, w wieku od 24 do 81 lat. Żadnej z tych osób nie zostały formalnie postawione zarzuty. Czterech więźniów znajduje się w więzieniu od ponad 15 lat, a kolejnych czterech od ponad 10 lat. W tym czasie cztery osoby zmarły w więzieniu, kilka innych zwolniono ze względu na poważną utratę zdrowia, która była przyczyną śmierci trzech z nich krótko po zwolnieniu. Ponieważ miejscowy system prawny nie przewiduje żadnych skutecznych możliwości udzielenia im pomocy, ich kara jest w praktyce równoznaczna z dożywotnim uwięzieniem. W czerwcu 2016 roku Komisja Śledcza do spraw Praw Człowieka w Erytrei powołana przez Organizację Narodów Zjednoczonych określiła prześladowania obywateli Erytrei z powodu wyznawanej przez nich religii jako „zbrodnię przeciwko ludzkości”. 4 grudnia 2020 roku wypuszczono na wolność 28 Świadków Jehowy (26 mężczyzn i 2 kobiety), którzy byli więzieni od 5 do 26 lat, a 1 lutego 2021 roku kolejne 3 osoby (2 kobiety i mężczyznę). Krym Na Krymie 5 marca 2020 roku za prowadzenie działalności religijnej na 6 lat pozbawienia wolności został skazany Siergiej Fiłatow, jako pierwszy Świadek Jehowy na Krymie, oskarżony na podstawie rosyjskiego Kodeksu karnego. 4 czerwca 2020 roku w procesie apelacyjnym Sąd Najwyższy Krymu ogłosił zaostrzenie kary dla Artioma Gierasimowa, zamiast grzywny został skazany na 6 lat więzienia. 1 października 2020 roku po dokonaniu rewizji w dziewięciu domach w Sewastopolu, czterech mężczyzn będących Świadkami Jehowy umieszczono w areszcie śledczym. 29 marca 2021 roku za działalność religijną został skazany Wiktor Staszewski, otrzymał karę 6,5 lat pozbawienia wolności. W marcu 2021 roku, po kilkukrotnym przedłużaniu wyroków, trzech mężczyzn zostało zwolnionych z aresztu śledczego i umieszczonych w areszcie domowym. W maju 2021 roku Żukow został zwolniony z aresztu i umieszczony w areszcie domowym. 22 października 2021 roku Igora Szmidta skazano na 6 lat pozbawienia wolności. 6 października 2022 roku za prowadzenie działalności religijnej na karę 6 lat więzienia skazano Władimira Maładykę, Władimira Sakadę i Jewgienija Żukowa. 1 grudnia 2022 roku za prowadzenie działalności religijnej na 6 lat kolonii karnej skazano Aleksandra Litwiniuka i Aleksandra Dubowienkę. 27 lutego 2023 roku Sąd Miejski w Jałcie skazał Tarasa Kuzo na 6,5 roku więzienia, a Siergiej Lulin i Piotr Żylicow otrzymali wyroki sześciu lat i jednego miesiąca więzienia. Rosja W Rosji 25 maja 2017 roku podczas prowadzenia zebrania religijnego aresztowano obywatela Danii, Dennisa Christensena, któremu prokurator postawił zarzut organizowania działalności związku religijnego uznanego za ekstremistyczny, za co grozi kara od 6 do 10 lat więzienia. 6 lutego 2018 roku za prowadzenie działalność religijnej został skazany na 6 lat więzienia. Od wyroku złożono odwołanie. Kilka godzin po ogłoszeniu wyroku Unia Europejska wydała oświadczenie w którym wzywa rosyjskie władze do natychmiastowego i bezwarunkowego zwolnienia Dennisa Christensena. 23 maja 2019 roku odrzucono jego odwołanie i podtrzymano wcześniejszy wyrok. Odbywanie kary więzienia zakończył 24 maja 2022 roku. Szczególnie od kwietnia 2017 roku władze Rosji zintensyfikowały działania wobec Świadków Jehowy. W październiku 2023 roku postępowanie karne dotyczące prowadzenia działalności religijnej toczyło się przeciw 779 osobom (w wieku od 20 do 92 lat); 126 osób jest więzionych, a 15 osób przebywa w areszcie domowym. Dotychczas 371 osób zostało aresztowanych, skazano 386 osób, w tym 199 osób na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu (ponad 90 miało dozór elektroniczny), nazwiska ponad 490 osób umieszczono na liście „ekstremistów”, ponad 150 miało lub ma nadal zakaz opuszczania swojej miejscowości. 26 września 2018 roku Amerykańska Komisja ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej ( – USCIRF) wpisała przebywającego od półtora roku w więzieniu Dennisa Christensena na listę więźniów sumienia odbywających karę za swoje wierzenia. Poza tym na kary więzienia/kolonii karnej za prowadzenie działalności religijnej skazano – w 2019 roku: sześciu mężczyzn z miasta Saratów (dwóch z nich na 3,5 lat, jeden na 3 lata, a pozostali na 2 lata (19 września; Feliks Machammadijew i Konstantin Bażenow po zakończeniu kary i odebraniu im obywatelstwa rosyjskiego zostali deportowani z Rosji); Siergieja Klimowa na 6 lat (5 listopada); w roku 2020: Giennadija Szpakowskiego na 6,5 lat (9 czerwca, 3 sierpnia 2020 roku podtrzymano wyrok skazujący, ale warunkowo zawieszono jego wykonanie), Siergieja Britwina i Wadima Lewczuka na 4 lata (2 września), Siergieja Poliakowa na 3 lata (30 listopada); w 2021 roku: Alieksandra Iwszina na 7,5 lat (10 lutego), Romana Baranowskija na 6 lat, a jego matkę, Walentynę Baranowskaję na 2 lata (24 lutego), Olega Daniłowa na 3 lata (30 marca), Aleksandra Szczerbinę na 6 lat (6 kwietnia; w wyniku apelacji zmniejszono wyrok do 2 lat), Rustama Seidkulijewa na 2 lata (20 maja), Andrieja Stupnikowa na 6 lat (3 czerwca), Andrieja Andriejewa na 4,5 lata, Andrieja Ryszkowa na 3 lata, Artioma Bagratjana na 2,5 lata, jego żonę Alewtine na 2 lata (3 czerwca), Aleksieja Berczuka na 8 lat (najwyższy dotychczas wyrok) oraz Dmitrija Golika na 7 lat (30 czerwca), Arsena Awanesowa i Aleksandra Parkowa na 6,5 lat, a Wilenę Awanesową na 6 lat (29 lipca), Dmitrija Terebiłowa na 3 lata (6 września), Siergieja Mielnika, Walerija Rogozina, Igora Jegozariana i Denisa Peresunko (od 6 do 6,5 lat; 23 września), Rustama Diarowa, Jewgienija Iwanowa i Siergieja Klikunowa na 8 lat, a Olgę Iwanową na 3,5 lata (25 października), Aleksandra Nikołajewa na 2,5 lata (23 grudnia); w 2022 roku: Maksima Beltikowa na 2 lata (17 stycznia), Aleksieja Jerszowa na 3 lata (19 stycznia), Annę Safronową na 6 lat (25 stycznia), Anatolija Gorbunowa na 6 lat (2 lutego), Konstantina Samsonowa na 7,5 lat (19 kwietnia), Andrieja Liediajkina na 2 lata i 2 miesiące (26 kwietnia), Andrieja Własowa na 7 lat (23 maja), Ludmiłę Szczekołdine na 4 lata i 1 miesiąc (23 maja), Władimira Jermolajewa, Igora Mamalimowa i Aleksandra Putincewa na 6,5 lat (6 czerwca), Jewgienija Zinicza na 6 lat (27 czerwca), sześciu Świadków Jehowy, w tym kobietę, od 2 do 6 lat (22 sierpnia), Nikołaja Stiepanowa na 4 lata (5 września), 6 Świadków Jehowy od 6,5 do 7 lat (19 września), Władimira Bukina, Walerija Słaszczowa i Siergieja Juferowa na 6,5 lat, Michaiła Burkowa na 6 lat i 2 miesiące (25 października; 27 grudnia 2022 roku apelacja uchyliła wyroki, sprawa została skierowana do nowego procesu, a osadzeni zostali zwolnieni), Andrieja Danieliana na 6 lat (7 listopada), Wiktora Zimowskiego na 6 lat i 2 miesiące (14 listopada; w wyniku apelacji wykonanie wyroku zostało zawieszone), Aleksandra Sieriodkina na 6 lat (15 listopada), Dmitrija Zagulina na 3,5 lata, Ałama Alijewa na 6,5 lat, a Siergieja Szuljarenko i Walerija Krigera na 7 lat (19 grudnia), Siergieja Afanasjewa na 6,5 lat, Siergieja Kardakowa na 6 lat i 4 miesiące, Siergieja Jermiłowa, Antona Olszewskiego i Adama Swariczewskiego na 6 lat i 3 miesiące (20 grudnia), Jewgienija Bitusowa i Leonida Drużynina na 6,5 lat (28 grudnia) oraz Aleksandra Fiłatowa na 6 lat (29 grudnia); w roku 2023: Dmitrija Maliewanyja na 7 lat, Aleksieja Trofimowa na 6,5 lat, Olgę Paniutę na 4 lata (10 lutego), Konstantina Sannikowa na 6,5 lat (15 lutego), Jurija Jakowlewa na 6 lat (17 marca), Aleksieja Uchowa na 6,5 roku (27 marca), Iwana Czajkowskiego, Jurija Czernyszewa, Witalija Komarowa, Siergieja Szatałowa na 6 lat i 3 miesiące, Wardana Zakarjana na 4 lata i 3 miesiące (31 marca), Siergieja Ananina na 6 lat (31 marca), Rinata Kiramowa, Siergieja Koroliowa i Siergieja Kosjanienkę na 7 lat (18 kwietnia), Daniła Suworowa na 6 lat i Aleksandra Skworcowa na 7 lat (20 czerwca), Michaiła Burkowa na 6 lat i 2 miesiące, Władimira Bukina, Walerija Słaszczowa i Siergieja Juferowa na 6 lat i 4 miesiące (23 czerwca), Dmitrija Dołżykowa na 3 lata (30 czerwca), Romana Mariejewa na 4,5 roku, Anatolija Marunowa na 6,5 roku i Siergieja Tołokonnikowa na 5 lat (12 lipca). Singapur W Singapurze powodem uwięzienia 11 młodych głosicieli była odmowa pełnienia służby wojskowej. Pozostałe kraje W innych krajach za prowadzenie działalności religijnej uwięziono ponad 22 osoby. Rosja Od stycznia 2018 roku organy ścigania zajmują się działalnością religijną rosyjskich Świadków Jehowy, pod zarzutem prowadzenia działalności ekstremistycznej. Do października 2023 roku liczba rewizji wzrosła do 2045 w 74 regionach (489 w 2019 roku, 477 w 2020 roku, 382 w 2021 roku, 200 w 2022 roku). Od kwietnia 2018 do kwietnia 2023 roku w 74 regionach Rosji funkcjonariusze policji i FSB, w tym zamaskowani z bronią automatyczną w ręku, przeprowadzili akcje przeciw Świadkom Jehowy. W wyniku tych akcji przeszukano 2045 mieszkania oraz aresztowano 779 osób, którym za udział w spotkaniach religijnych grozi kara od 2 do 10 lat więzienia. Rosyjskie sądy nadal wysyłają do więzień ciężko chorych niepełnosprawnych, w tym tych, którzy nie mogą tam przebywać z powodów zdrowotnych. Świadkom Jehowy stawia się zarzut „brania udziału w działalności organizacji ekstremistycznej”. 14 listopada 2017 roku Zgromadzenie Sędziów Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej przyjęło Rezolucję nr 44, która stanowi, że rodzice mogą być „pozbawiani przez sąd praw rodzicielskich”, jeżeli angażują swoje dzieci w działalność organizacji religijnej, która została uznana za „ekstremistyczną”. 23 listopada 2017 roku Ministerstwo Edukacji i Nauki opublikowało „rekomendację”, by „resocjalizować” dzieci wystawione na wpływ „ideologii (...) religijno-ekstremistycznej”. Ministerstwo wymieniło zaledwie dwie takie grupy dzieci – dzieci członków Państwa Islamskiego ISIS i dzieci Świadków Jehowy. Zauważono, że rodzice będący Świadkami Jehowy mają „dziesiątki tysięcy dzieci i nastolatków”. 10 maja 2018 roku delegatura Unii Europejskiej przy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie wydała oświadczenie w sprawie sytuacji Świadków Jehowy w Rosji. Wyrażono w nim głębokie zaniepokojenie rosnącym prześladowaniem Świadków Jehowy w Rosji. Wykazano też, że rząd rosyjski chociaż twierdził, iż likwidacja osób prawnych reprezentujących Świadków Jehowy (LRO) nie będzie miała wpływu na indywidualne praktykowanie swojej wiary przez członków wyznania, doprowadził jednak do wszczęcia spraw karnych przeciw poszczególnym wierzącym. UE wyraziła niezadowolenie aresztowaniami członków społeczności Świadków Jehowy. Rząd rosyjski przejął kompleks Centrum Administracyjnego Świadków Jehowy oraz stopniowo 131 nieruchomości będących własnością Świadków Jehowy, służących jako miejsca zebrań (w 60 dalszych przypadkach toczą się postępowania sądowe w sprawie konfiskaty). Służby stosują wobec wiernych „naloty policyjne” na prywatne domy i na miejsca wielbienia, arbitralne zatrzymania oraz zastraszają członków wyznania. Oświadczenie przyjęło również 9 innych krajów europejskich. Tego samego dnia delegatura Stanów Zjednoczonych przy OBWE wyraziła zaniepokojenie kolejnymi doniesieniami o nękaniu grup wyznaniowych. Zwrócono uwagę na fakt, że działalność pokojowego związku wyznaniowego władze określają jako „ekstremistyczną” stosując ustawę „anty-ekstremistyczną” w celu ograniczenia korzystania z wolności religijnej. 19 czerwca 2018 roku ponad 60 rosyjskich obrońców praw człowieka, dziennikarzy i działaczy społecznych wystosowało apel o zaprzestanie prześladowania Świadków Jehowy w Rosji. Dokument ten wymienia imiennie 23 osoby aresztowane za przynależność do organizacji religijnej Świadków Jehowy. 24 stycznia 2019 roku 36 organizacji pozarządowych z 18 krajów opublikowało wspólne oświadczenie w sprawie łamania wolności religijnej Świadków Jehowy w Rosji. Obrońcy praw człowieka wzywają w nim rosyjski rząd do natychmiastowego i bezwarunkowego uwolnienia wszystkich uwięzionych Świadków Jehowy i zdjęcia z nich wszelkich zarzutów o prowadzenie działalności ekstremistycznej. Oświadczenie to przygotowane pod auspicjami Civic Solidarity Platform dotyczy zaprzestania ścigania karnego z przyczyn religijnych, przerywania spotkań religijnych, zwrotu obiektów kultu religijnego oraz osobno zwolnienia dwóch uwięzionych cudzoziemców – obywatela Danii Dennisa Christensena oraz obywatela Polski Andrzeja Oniszczuka (A. Oniszczuk został zwolniony po 11 miesiącach aresztu, 4 października 2022 roku skazano go na karę 6,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu na 4 lata). 28 października 2021 roku Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej uaktualnił swoją uchwałę dotyczącą pojęcia działalności ekstremistycznej. Wprowadzona nowa wykładnia przepisów wskazuje na to, że indywidualnego lub grupowego kultu religijnego nie należy kwalifikować jako branie udziału w działalności zdelegalizowanej organizacji religijnej. Jednak nie zahamowało to systemowych prześladowań Świadków Jehowy. 22 lutego 2022 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) wydał dwa wyroki na korzyść 14 Świadków Jehowy i stwierdził, że Rosja naruszyła ich podstawowe prawa do wolności wyznania. Rosji nakazano zapłacić łącznie ponad 99 000 euro odszkodowania za naruszenia, które obejmowały złe traktowanie przez funkcjonariuszy organów ścigania w latach 2010-2012. 7 czerwca 2022 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) orzekł, że delegalizacja Świadków Jehowy w Rosji była bezprawna, nakazał Rosji zawiesić wszystkie trwające postępowania karne przeciwko Świadkom Jehowy, zwolnić wszystkie osoby pozbawione wolności, a także zwrócić całą skonfiskowaną własność lub wypłacić za nią stosowne odszkodowanie. Rosja była (do czasu jej wystąpienia) jedynym krajem członkiem Rady Europy, który kiedykolwiek rozpętał kampanię przeciw pokojowej działalności Świadków Jehowy. Świadkowie Jehowy złożyli ponad 60 wniosków do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczących rażącego naruszania wolności wyznania w Rosji. ETPC rozpatruje roszczenia Świadków Jehowy wobec Rosji dotyczące zagrabionych obiektów, których wartość przekracza łącznie 6 miliardów rubli (blisko 80 milionów euro). W 2018 roku przez Amerykańską Komisję ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej (USCIRF) Rosja została uznana jako „kraj szczególnej troski” w zakresie łamania Ustawy o Międzynarodowej Wolności Religijnej ( – IRFA). 7 czerwca 2022 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) orzekł, że delegalizacja Świadków Jehowy w Rosji była bezprawna. Nakazał Rosji zawiesić wszystkie trwające postępowania karne przeciwko Świadkom Jehowy, zwolnić wszystkie osoby pozbawione wolności, a także zwrócić całą skonfiskowaną własność lub wypłacić za nią stosowne odszkodowanie. 9 grudnia 2022 roku Rada Europy ponownie wezwała Rosję do zniesienia zakazu działalności Świadków Jehowy. Kontrowersje i krytyka Przekład Biblii i biblijne podstawy wiary Niektórzy bibliści, wśród nich Bruce M. Metzger, zwracają uwagę, że tłumaczenie pewnych wersetów w Piśmie Świętym w Przekładzie Nowego Świata wspiera niektóre nauki Świadków Jehowy. Religioznawca Jason David BeDuhn z Northern Arizona University przyznaje, że pomimo iż przekład wspiera doktrynę wyznania, to jednak jest to stosunkowo dobry i zrozumiały przekład. Uznanie dla przekładu wyrazili również m.in. tłumacz Edgar Johnson Goodspeed, Allen Paul Wikgren z University of Chicago, brytyjski krytyk Biblii Alexander Thomson, Thomas N. Winter z University of Nebraska–Lincoln, Jason BeDuhn z Northern Arizona University oraz hebraista Benjamin Z. Kedar z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Estońskojęzyczny przekład tej Biblii zajął 3. miejsce „Nagrody Językowego Dokonania Roku 2014”. Krytycy zarzucają Świadkom Jehowy, że wbrew świadectwom ze starożytności (Orygenes, Selecta in Ezechelem 9; Ireneusz, Adversus haereses 2:24:4; Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem 40:3), na temat kształtu krzyża, na którym zginął Chrystus, zamienili w 1936 roku tradycyjne określenie krzyż na pal męki. Wprowadzoną zmianę Świadkowie uzasadniają znaczeniem greckiego terminu stauros, który w czasach apostolskich miał ich zdaniem oznaczać pal, a nie dwubelkowy krzyż, powołując się przy tym na takich badaczy, jak: John Denham Parsons, William Edwy Vine, Hermann Fulda i Paul Wilhelm Schmidt. Zdrowie Na ogół sądy (w tym sądy najwyższe i ETPC) oraz lekarze szanują prawo Świadków Jehowy do nieprzyjmowania transfuzji pełnej krwi i korzystania z bezkrwawej chirurgii. Niektórzy lekarze czasami jednak je krytykują, co wynika według nich z nakazu powstrzymywania się od krwi wyrażonego w Dziejach Apostolskich (Dz 15:22–29 i Rdz 9:4–5). Zdaniem krytyków zapis ten odnosi się jedynie do spożywania krwi, a nie jej przetaczania, i miał obowiązywać tylko przez pewien czas (w I wieku), by nie gorszyć Żydów. Krytykowane są także wielokrotne zmiany doktryny w tej kwestii: od braku zakazu transfuzji, poprzez całkowity zakaz transfuzji, w tym również wszelkich frakcji krwi, aż po zezwolenie na przyjmowanie drobnych frakcji krwi. Sprzeciw budzi fakt, iż zakaz transfuzji obejmuje również ich nieletnie dzieci (co podkreślali np. w Przebudźcie się! z 8 czerwca 1994 roku, gdzie opisano oświadczenie sądów, które stwierdziły, że takie, chociaż nieletnie dzieci są dojrzałe, świadome decyzji i mogą samodzielnie decydować o swym leczeniu; potwierdziły to również inne decyzje sądowe), pomimo tych decyzji sądowych, krytycy nadal utrzymują, że nie są niejednokrotnie świadome podejmowanych za nie decyzji, a najwyżej powtarzają to, czego zostało nauczone. Zdaniem pięciu lekarzy z Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, niejednokrotnie argumenty Świadków Jehowy obok wiedzy naukowej na temat transfuzji krwi opierają się na być może pseudonaukowych twierdzeniach czy też są tendencyjne, choć przyznają oni, że Świadkowie Jehowy stanowią również jedną z najlepiej zorganizowanych i poinformowanych grup pacjentów w temacie leczenia krwią, jej pochodnymi i preparatami krwiozastępczymi. W Polsce zwłaszcza od roku 1984 z powodzeniem przeprowadza się bezkrwawe operacje z użyciem metod alternatywnych na Świadkach Jehowy oraz osobach odmawiających transfuzji wyłącznie z powodów medycznych. Inicjatorami tych operacji byli m.in. profesorowie Antoni Dziatkowiak, Zbigniew Religa i Marian Zembala i kontynuowane przez ponad 1000 innych lekarzy i profesorów (wśród nich m.in. Jerzy Sadowski, Janusz Skalski, Andrzej Bochenek, Stanisław Głuszek i Tomasz Wróbel). Postępowanie wobec nadużyć seksualnych „W odróżnieniu od innych wyznań, religia Świadków Jehowy wyznacza ramy wewnętrznego postępowania religijnego starszych zboru wobec wszystkich osób w zborze (a nie tylko sprawujących funkcje religijne) podejrzanych o wykroczenia wobec prawa biblijnego, nie świeckiego (świeckim prawem zajmują się władze)”. „Wiele organizacji religijnych nie wszczyna wewnętrznego postępowania dyscyplinarnego przeciw swoim członkom oskarżonym o molestowanie seksualne, jeśli nie są oni duchownymi lub pracownikami. Większość nie podejmuje żadnych działań wobec zwykłych parafian. Natomiast Świadkowie Jehowy są rzadkim przykładem organizacji religijnej z wdrożoną taką procedurą”. Kilka procesów przeciwko wykluczonym (byłym Świadkom Jehowy) zakończyło się nieprawomocnym wyrokami skazującymi. Jako wykorzystywanie dziecka, Świadkowie Jehowy rozumieją zaniedbywanie, przemoc fizyczną, wykorzystywanie seksualne lub emocjonalne znęcanie się nad dzieckiem. Ochrona dzieci przed przemocą jest niezwykle ważna dla wszystkich członków wspólnoty, co potwierdzają wydawane przez nich szeroko rozpowszechniane publikacje biblijne, dostępne od wielu lat. Według oficjalnego stanowiska Świadków Jehowy: Seksualne wykorzystywanie dzieci jest postrzegane jako bardzo poważny grzech i odrażające przestępstwo, na które władze świeckie powinny odpowiednio reagować. „Starsi nie chronią przed władzami żadnego sprawcy wykorzystywania dzieci”. Natomiast krytycy uważają, że niektórych chronią. Według Świadków Jehowy „we wszystkich przypadkach ofiary, jak i ich rodzice mają prawo zgłosić władzom jakikolwiek zarzut dotyczący wykorzystywania dziecka. Dlatego ofiara, jej rodzice oraz każdy, kto zgłasza starszym taki zarzut, zostaje wyraźnie poinformowany przez starszych, że ma prawo zgłosić sprawę władzom. Starsi nie powstrzymują nikogo od podejmowania takich kroków, ani nie krytykują nikogo, kto się na to zdecydował”. „Starsi nie wtrącają się w to, jak jest egzekwowane prawo; orzekanie w sprawach karnych zostawiają władzom świeckim”, natomiast według krytyków starsi czasami powstrzymali ofiary przed podejmowaniem takich kroków, chowali lub niszczyli dowody przestępstwa, co prowadziło do wielokrotnych spraw sądowych przeciw organizacji i wyroków zasądzanych przeciw świadkom, zaś członkowie władz organizacji zgłaszający przestępstwa są czasami zwalniani. Według Świadków Jehowy „gdy starsi dowiedzą się o zarzucie wykorzystania dziecka, niezwłocznie konsultują się z Biurem Oddziału, żeby mieć pewność, że działają zgodnie z przepisami dotyczącymi zgłaszania władzom przypadków wykorzystywania dzieci. Nawet w sytuacjach, gdy starsi nie mają prawnego obowiązku zgłaszania władzom informacji o takim zarzucie, Biuro Oddziału Świadków Jehowy poinstruuje starszych, żeby zgłosili taką sprawę, jeśli osobie małoletniej dalej grozi niebezpieczeństwo lub istnieje inny uzasadniony powód, żeby tak zrobić. Starsi upewniają się też, że rodzice są poinformowani o zarzucie wykorzystywania ich dziecka. Jeśli domniemany sprawca jest jednym z rodziców ofiary, starsi poinformują drugiego rodzica”. „W zborach Świadków Jehowy nie oddziela się dzieci od rodziców, żeby je czegoś uczyć lub czymś zająć. Świadkowie Jehowy nie sponsorują ani nie prowadzą domów dziecka, szkółek niedzielnych, klubów sportowych, żłobków, wspólnot młodzieżowych ani innych zajęć, podczas których oddziela się dzieci od rodziców”. Świadkowie Jehowy oświadczają, że „wykorzystywanie dzieci to poważny grzech. Jeśli domniemany sprawca jest członkiem zboru, starsi prowadzą biblijne postępowanie wyjaśniające. Jest to czysto religijne śledztwo prowadzone przez starszych zgodnie ze wskazówkami biblijnymi i ograniczone do kwestii członkostwa domniemanego sprawcy jako Świadka Jehowy. Członek zboru, który nie okazuje skruchy za wykorzystywanie dziecka, jest wykluczany ze zboru i przestaje być uznawany za Świadka Jehowy. Działania podejmowane przez starszych w związku z zarzutem wykorzystywania dziecka nie zastępują działań podejmowane przez władze”. Neutralność polityczna Głoszona przez Świadków Jehowy neutralność polityczna bywa krytykowana w związku z niektórymi niejednoznacznymi działaniami Towarzystwa Strażnica. Przeciwnicy Świadków Jehowy powołują się na kilka zdań czterostronicowej Rezolucji, zawierającej 3800 słów, przyjętej 25 czerwca 1933 roku w Wilmersdorfer Tennishallen w Berlinie i wystosowanej w formie listu otwartego do Adolfa Hitlera i narodu niemieckiego, w której zaprotestowali przeciw ograniczeniom nałożonym na ich działalność po dojściu Hitlera do władzy. W rezolucji tej przedstawili swoje stanowisko i zaprzeczyli oskarżeniom o jakiekolwiek powiązania z ruchami politycznymi, zaznaczając, że pragną bez przeszkód nauczać ludzi Słowa Jehowy Boga, lecz równocześnie potępili Ligę Narodów, a Stany Zjednoczone określili mianem największego gnębiciela na ziemi. Uznali też, że ich działalność nie koliduje z prawem przyjętym przez Rząd Niemiec. Zarzut ten przedstawiono po raz pierwszy w roku 1970 w propagandowej publikacji Dokumentation über die Wachtturm-Gesellschaft („Dokumentacja o Towarzystwie Strażnica”), opracowanej przez Manfreda Gebharda, autora innych publikacji o tym stowarzyszeniu w redagowaniu, których współpracował ze Stasi. Zarzut ten został następnie rozpropagowany przez amerykańskie środowiska neonazistów. Według Świadków Jehowy, krytycy nie posiadają żadnego dowodu na wysuwane oskarżenia. Kontrowersje budzi zarejestrowanie się Towarzystwa Strażnica w strukturach Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1946 roku, gdyż Świadkowie Jehowy uważają Ligę Narodów i jej następczynię Organizacja Narodów Zjednoczonych za szkarłatną bestię z 17 rozdziału Księgi Objawienia, która jest powiązana z religią fałszywą. Joseph F. Rutherford, drugi prezes Towarzystwa Strażnica, potępił polityków, liderów biznesu i duchownych za popieranie Ligi Narodów. Świadkowie Jehowy wierzą, że Organizacja Narodów Zjednoczonych wkrótce zniszczy wszystkie inne religie, a następnie zwróci się przeciwko Świadkom Jehowy. Jednakże w trakcie prześladowań Świadków Jehowy w Mozambiku czy naruszania praw człowieka na Cyprze Towarzystwo Strażnica zwracało się do Urzędu Wysokiego Komisarza ONZ do Spraw Uchodźców; Sekretarza Generalnego ONZ o pomoc. Świadkowie Jehowy zarzucali innym organizacjom religijnym udzielanie politycznego poparcia ONZ. W 2001 roku The Guardian podał, że Towarzystwo Strażnica w latach 1991–2001 współpracowało z Departamentem Informacji Publicznej (DPI) ONZ jako Organizacja pozarządowa (NGO), co zdaniem krytyków miało oznaczać zobowiązanie się do podzielania i popierania ideałów ONZ zawartych w jej statucie – włącznie ze wsparciem i okazywaniem szacunku dla zasad Karty Narodów Zjednoczonych. Chrześcijaństwo Wielu chrześcijan, w tym Światowa Rada Kościołów, największa światowa organizacja religijna zrzeszająca wyłącznie Kościoły uznające Trójcę (Kościół rzymskokatolicki nie jest członkiem ŚRK), nie zgadza się z zaliczaniem Świadków Jehowy do chrześcijan, między innymi ze względu na nieuznawanie przez nich Trójcy Świętej i boskości Jezusa. Ponadto Świadkowie Jehowy piszą na przykład, że w rozmowach z przedstawicielami judaizmu stwierdzają: „Nie należymy do kościołów chrześcijaństwa i nie wierzymy w Trójcę, tylko oddajemy cześć Bogu Abrahama. Interesuje nas przede wszystkim prawda religijna (...)”, „Otóż rości sobie ono pretensje do tego, że obejmuje na ziemi obszary, gdzie praktykowany jest chrystianizm. Wiele narodów wraz ze swymi rządami podaje się za chrześcijańskie. Chrześcijaństwa tego nie założyli jednak Jezus Chrystus i jego dwunastu apostołów. Naród żydowski, do którego należał Jezus na ziemi, nie stał się zaczątkiem chrześcijaństwa (...) Chrześcijaństwo powstało prawie trzy wieki po scenie kuszenia Jezusa Chrystusa na pustyni judejskiej. Doszło do tego za panowania cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego, którego tuż przed śmiercią w roku 337 n.e. ochrzczono jako wyznawcę chrystianizmu. Twierdził on jednak, że się nawrócił na chrystianizm wiele lat wcześniej, bo w 312 roku n.e. Do owego czasu to, co nazywano chrystianizmem, tak dalece odbiegło od nauk Jezusa Chrystusa i jego apostołów, iż ludzie podający się za chrześcijan nawet walczyli w oddziałach wojskowych pod rozkazami tegoż pogańskiego wodza i polityka Konstantyna.”, „Nadzieje chrześcijaństwa na wybawienie nie mają podstaw biblijnych; muszą wobec tego się rozwiać!”, „Kierunek aktywności kościołów nominalnego chrześcijaństwa jest wręcz sprzeczny z naukami założyciela chrystianizmu”, ale wyjaśniają, że dotyczy to nominalnego chrześcijaństwa, w przeciwieństwie do prawdziwego, określanego też jako chrystianizm. Nowa encyklopedia powszechna PWN z roku 2004 zalicza Świadków Jehowy do grup na pograniczu chrześcijaństwa. Natomiast Europejski Trybunał Praw Człowieka w orzeczeniu z 2010 roku uznał ich jako „znane wyznanie chrześcijańskie”. Zobacz też Badacze Pisma Świętego Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalne strony Towarzystwa Strażnica Oficjalna strona internetowa Świadków Jehowy Biblioteka Internetowa Strażnicy Inne informacje

1538

https://pl.wikipedia.org/wiki/Finlandia

Finlandia

Finlandia, Republika Finlandii (; ) – państwo unitarne w Europie Północnej, będące republiką. Graniczy od zachodu ze Szwecją, od północy z Norwegią i od wschodu z Rosją. Od zachodu i południa ma ponadto dostęp do Morza Bałtyckiego i do Zatoki Fińskiej. Zaliczana do krajów nordyckich. Jej stolicą są Helsinki, które wraz z miastami Espoo i Vantaa tworzą obszar metropolitalny; kolejnym największym obszarem miejskim jest Tampere, położone około 180 kilometrów na północ od Helsinek. Niepodległa Finlandia powstała w 1917, po upadku caratu w Imperium Rosyjskim. Wcześniej była pod obcym panowaniem – szwedzkim od średniowiecza do roku 1809, a następnie ponad 100 lat pod panowaniem rosyjskim jako autonomiczne Wielkie Księstwo Finlandii. Członek licznych organizacji międzynarodowych, między innymi ONZ, Rady Europy, OBWE, OECD, Unii Europejskiej oraz NATO. Geografia Większość powierzchni kraju stanowią niziny z młodą rzeźbą polodowcową. Naturalne zachodnie i południowe granice Finlandii wyznaczają Zatoka Botnicka i Zatoka Fińska, pomiędzy którymi rozciąga się poprzecinane ciągami wzniesień morenowych Pojezierze Fińskie złożone z około 55 tys. jezior. Jeziora zajmują 18,8 tys. km², bardzo liczne są bagna i torfowiska. W środkowej części kraju ukształtowanie terenu ma cechy południowych pojezierzy i leżących na północ wyżyn. Na północ od Koła Podbiegunowego rozciąga się Laponia Fińska, która stanowi przedgórze Gór Skandynawskich. Linia wybrzeża szkierowego, jest silnie rozwinięta, z dużą liczbą małych wysepek. Powierzchnia: ląd: 304 473 km² woda: 33 672 km² całkowita: 338 145 km² Długość granicy lądowej: Rosja: 1313 km Szwecja: 586 km Norwegia: 729 km całkowita: 2628 km Długość wybrzeża: całkowita: 1250 km Najwyższy punkt: Haltiatunturi – 1328 m n.p.m. Najniższy punkt: Morze Bałtyckie – 0 m n.p.m. Najdłuższa rzeka: Kemijoki – 550 km Największe jezioro: Saimaa – 1377 km² Powierzchnia lasów: 69% Jeziora Poniższa lista przedstawia 10 największych jezior Finlandii: W całym kraju występuje 187 888 jezior, które mają powierzchnię większą niż 500 m². Klimat Południowa część Finlandii leży w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego przejściowego. Natomiast północ (w tym Fińska Laponia) jest w zakresie klimatu okołobiegunowego subpolarnego. Średnie temperatury lipca na południu wynoszą od +17 do +18 °C i od +14 do +15 °C na północy (w najchłodniejszym miejscu pod Kilpisjärvi +12 °C). W styczniu średnie temperatury wynoszą –2 °C na Wyspach Alandzkich, –4 °C na południowym wybrzeżu, w środkowej części kraju od –8 do –10 °C i –14 °C na północy. Długość okresu wegetacyjnego na południu wynosi 185-200 dni, na północy 120. Najwyższą temperaturę zanotowano w 1914 roku w Liperi, koło Joensuu i wynosiła ona +37,2 °C. Nieoficjalnie najniższa temperatura wystąpiła w Kaaresuvanto (–54 °C). Okres zimowy występuje zwykle od połowy grudnia do końca marca na Wyspach Alandzkich, od końca listopada do końca marca na południowym wybrzeżu, od połowy listopada do połowy kwietnia w środkowej Finlandii i od końca października do końca kwietnia na północy. Liczba dni w roku z temperaturą powyżej +25 °C waha się od 20-25 na południu do 5-7 na północy (w górskiej stacji Kilpisjärvi takie temperatury występują średnio raz na 2 lata). Najwięcej, tj. 48 takich dni zanotowano w mieście Kouvola w 2010 roku. Temperatury powyżej +30 °C zdarzają się rzadko i nie występują co roku. Największą ich liczbę zaobserwowano w 2010 roku w Lappeenrancie (14 dni). Okres bez przymrozków trwa od końca kwietnia do połowy października na Wyspach Alandzkich, na południu kraju od początku maja do końca września, na północy od początku czerwca do końca sierpnia, choć sporadycznie przymrozki mogą występować także w lipcu. Średnie roczne opady w Helsinkach wynoszą 650 mm, a największe ich natężenie przypada na sierpień. Na północy suma opadów wynosi 500 mm. Polityka Finlandia była do 2000 roku republiką półprezydencką, ówcześnie przyjęta konstytucja, uchylając tę z roku 1919, zastąpiła ten system parlamentarno-gabinetowym. Głową państwa jest prezydent (od 2012 roku ten urząd sprawuje Sauli Niinistö), wybierany przez społeczeństwo w bezpośrednich wyborach na sześcioletnią kadencję i może być wybrany na najwyżej dwie następujące po sobie kadencje. W kompetencjach prezydenta leży, między innymi, mianowanie premiera i na jego wniosek ministrów. Mianuje kanclerza sprawiedliwości, przewodniczącego i członków Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także arcybiskupa i biskupów Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Posiada możliwość rozwiązania parlamentu, prawo kontroli administracji, prawo inicjatywy ustawodawczej i veta ustawodawczego. Jest również najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Parlament (Eduskunta) jest wybierany przez społeczeństwo na czteroletnią kadencję i liczy 200 osób. Rząd (Rada Państwa) Konstytucja Do 1 marca 2000 roku w skład konstytucji wchodziło pięć ustaw konstytucyjnych: Akt o Formie Rządu (1919) Akt o prawie parlamentu do badania zgodności z prawem czynności urzędowych Rady Państwa, Kanclerza Sprawiedliwości i Ombudsmana (1922) Akt o Parlamencie (1928) Akt o Trybunale Stanu (1922) Akt o Samorządzie Wysp Alandzkich (1951) 1 marca 2000 roku weszła w życie nowa konstytucja, zaakceptowana przez Eduskuntę wymaganą większością 2/3 głosów dwukrotnie w 1999 roku (zmiana konstytucji musi zostać uchwalona i potwierdzona przez nowo wybrany parlament). Partia Centrum Koalicja Narodowa Liga Zielonych Socjaldemokratyczna Partia Finlandii Podział administracyjny Od 1 stycznia 2011 Finlandia jest podzielona na 19 regionów, regiony są podzielone na 70 podregionów, podregiony dzielą się na 320 gmin. Dawny podział na 6 prowincji stracił swe znaczenie 1 stycznia 2010 r. Siły zbrojne Finlandia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Finlandii składało się w 2014 roku z: 270 czołgów, 1392 opancerzonych pojazdów bojowych, 72 dział samobieżnych, 70 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 689 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Finlandii dysponowała w 2014 roku 19 okrętami obrony przybrzeża oraz 19 okrętami obrony przeciwminowej. Fińskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 54 myśliwców, 11 samolotów transportowych, 57 samolotów szkolno-bojowych oraz 21 śmigłowców. Według rankingu Global Firepower (2023) fińskie siły zbrojne liczyły 42 tys. żołnierzy zawodowych oraz 900 tys. rezerwistów, stanowiąc 51. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości niemal 6,4 mld dolarów (USD). Historia Historia w datach I wiek 98 r. n.e. – rzymski historyk Tacyt napisał o „Fenni”, ludziach północy. Była to pierwsza pisemna wzmianka o Lapończykach. IX wiek Fińskie plemiona Suomi, Häme i Karelów tworzą związki przedpaństwowe. XII-XIII wiek 1155 – Król szwedzki Eryk IX i angielski biskup Henryk z Uppsali poprowadzili pierwszą wyprawę krzyżową do Finlandii, która kończy się śmiercią biskupa. 1249 – szwedzki hrabia Birger prowadził drugą wyprawę krzyżową, od której rozpoczyna się stopniowy podbój ziem fińskich przez Szwedów. 1280 – rozpoczęcie budowy Katedry w Turku (szw. Åbo). Koniec wieku XIII – budowa szwedzkich umocnień w Turku, Häme i Viipuri. XIV wiek Początek wieku XIV – pierwsi fińscy studenci zostali zapisani na Uniwersytet Paryski. 1323 – pokój w Pähkinäsaari, podzielił Finlandię między Szwecję i Nowogród. 1362 – Finowie zostali dopuszczeni do wyboru króla Szwecji. 1397 – Królestwa Danii, Szwecji i Norwegii połączyły się w Unii Kalmarskiej. XV wiek 1475 – szwedzki arystokrata Erik Axelsson Tott założył zamek Olavinlinna we wschodniej Finlandii, w pobliżu Savo. 1493 – pierwsza wzmianka o Finlandii na drukowanej mapie Europy autorstwa Niemca Hartmanna Schedla: „Liber Chronicarum”. XVI wiek 1523 – koniec Unii Kalmarskiej, Gustaw I Waza został królem Szwecji. 1527 – ludność Finlandii przyjęła protestantyzm. 1543 – biskup Mikael Agricola napisał Abckiria, pierwszą księgę fińskojęzyczną. XVII wiek 1617 – po pokoju w Stolbova Szwecja stała się imperium skandynawsko-bałtyckim, zajmując cały teren Finlandii oraz Karelię. 1630-1643 – fińscy kawalerzyści (hakapelici) byli jednymi z najlepszych żołnierzy szwedzkich w wojnie trzydziestoletniej. 1640 – królowa szwedzka Krystyna założyła uniwersytet w Turku (szw. Åbo Akademi). 1642 – pojawiła się pierwsza fińskojęzyczna Biblia – Kristiinan Raamattu (Biblia Krystyny). 1696 – wybucha klęska głodu, w wyniku której umiera jedna trzecia ludności kraju. XVIII wiek 1700-1721 – wielka wojna północna. 1721 – traktat pokojowy z Uusikaupunki pozbawił Szwecję kontroli nad terenami dzisiejszych Estonii i Łotwy oraz nad ujściem Newy. 1747 – Szwedzi rozpoczęli w pobliżu Helsinek budowę fortyfikacji o nazwie Sveaborg (Zamek Szwecji, później Suomenlinna – Zamek Finlandii). 1765 – fiński polityk i duchowny Anders Chydenius opublikował książkę pod szwedzkim tytułem Den nationnale winsten, w której zachwalał wolny handel (11 lat przed podobną publikacją Adama Smitha). XIX wiek 1809 – Szwecja przegrała z Imperium Rosyjskim wojnę o Finlandię, która stała się Wielkim Księstwem Fińskim z carem jako władcą. Rozpoczęło się 110-letnie panowanie rosyjskie w Finlandii. 1812 – należące do Rosji terytoria znane jako „Stara Finlandia” (Vanha Suomi) zostały przyłączone do Wielkiego Księstwa; nową stolicą po Turku zostały Helsinki. 1835 – pierwsza publikacja Kalevali – fińskiego eposu narodowego. 1848 – pierwsze publiczne wykonanie hymnu narodowego – Maamme (Nasz Ląd). Ukazał się pierwszy tom Fänrik Stals sägner, zbioru poematów Johana Runeberga. 1853-1867 – Zacharis Topelius opublikował Fältskärns berättelser, zbiór nowel historycznych. 1860 – Wielkie Księstwo Fińskie zastąpiło ruble rosyjskie markkami fińskimi, które stanowiły walutę obiegową do czasu wprowadzenia euro; początek uprzemysłowienia kraju – powstało wiele stolarni, fabryk papierniczych czy meblarskich. 1863 – car Aleksander II Romanow wydał rozporządzenie o zrównaniu języka fińskiego ze szwedzkim. 1870 – Aleksis Kivi wydał pierwszą fińską powieść Seitsemän veljestä. 1882 – pierwsza Finka – Emma Irene Aström – ukończyła uniwersytet w Turku. 1900 – fińscy artyści, architekci Armas Lindgren, Herman Gesellius, Eliel Saarinen, Akseli Gallen-Kallela i malarze Gallen-Kallela, Albert Edelfelt, Eero Järnefelt, Pekka Halonen odnieśli wiele sukcesów na Wielkiej Światowej Wystawie w Paryżu. XX wiek 1902 – 23 tys. Finów wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych i Kanady. Była to największa fala wyjazdów w nowożytnej historii kraju; od 1864 do 1914 wyjechało do Ameryki ponad 320 000 osób. 1906 – powstał parlament Finlandii – Eduskunta. Był to pierwszy na świecie parlament dopuszczający do uczestniczenia w życiu politycznym kobiety. 1917 – 15 listopada Eduskunta podjęła decyzję o przejęciu władzy w dotychczasowym Wielkim Księstwie. 6 grudnia Finowie ogłosili niepodległość. Bolszewicy uznali ten fakt 31 grudnia (więcej na temat odzyskania niepodległości zobacz: Królestwo Finlandii). 1918 – w styczniu wybuchła wojna domowa w Finlandii. 1919 – 17 lipca uchwalono, a 19 lipca wszedł w życie nowy Akt o formie rządu – Finowie przyjęli ustrój republikański z rządem parlamentarnym; pierwszym prezydentem został Kaarlo Juho Ståhlberg. 1919 – w Finlandii wprowadzono prohibicję. 1920 – Finlandia podpisała w Tartu pokój z Rosją bolszewicką, odzyskując dostęp do Morza Barentsa i miasto Petsamo; fiński biegacz Paavo Nurmi zdobył swój pierwszy medal olimpijski na Igrzyskach w Antwerpii; Finlandia wstąpiła do Ligi Narodów. 1921 – fiński parlament przyjął ustawę przyznającą Finlandii opiekę nad Autonomicznym Regionem Wysp Alandzkich. 1922 – parlament przyjął ustawy o wolności religijnej, obowiązkowej edukacji i służbie wojskowej. 1924 – Paavo Nurmi zdobył cztery złote medale na Igrzyskach Olimpijskich w Paryżu. 1929-1932 – powstanie faszystowskiego Ruchu Lapua. 1932 – Finlandia i ZSRR podpisały pakt o nieagresji. 1935 – budowa biblioteki miejskiej w Viipuri (Wyborg), dzieła architekta Alvara Aalto. 1939 – III Rzesza i ZSRR podpisały pakt Ribbentrop-Mołotow. Pozwalał on ZSRR na zajęcie republik nadbałtyckich, wschodniej Polski i części Finlandii oraz Rumunii; Frans Sillanpää zdobył nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. 1939-1940 – Armia Czerwona zaatakowała Finlandię, rozpoczynając 105-dniową kampanię wojny zimowej. Dowódcą wojsk fińskich był marszałek Mannerheim. 1941 – tzw. wojna kontynuacyjna – po bombardowaniu miast fińskich przez lotnictwo sowieckie w dniach 25–26 czerwca wypowiedzenie wojny przez Finlandię i wznowienie walk, tym razem we współdziałaniu z Niemcami; do 1944 Finowie odzyskali tereny utracone w wojnie zimowej. 1944 – w lipcu wojska sowieckie wkroczyły do Finlandii, ale nie okupowały kraju dzięki zręcznej dyplomacji Mannerheima; podpisano zawieszenie broni, Finowie utracili jednak Karelię i Petsamo. Musieli też przez kilka następnych lat płacić odszkodowania wojenne i udostępnić flocie ZSRR na 50 lat port w Porkkala. 1945 – A.I. Virtanen zdobył nagrodę Nobla w dziedzinie chemii. Ukazało się także pierwsze wydanie Muminków Tove Jansson. W tymże roku, w wyniku przegranej wojny prawie 500 tys. Finów zostało przesiedlonych z terenów zajętych przez ZSRR w głąb Finlandii. Dzięki wsparciu władz fińskich większość z nich wkrótce zamieszkała we własnym domu. 1948 – Traktat o Przyjaźni i Współpracy Gospodarczej z ZSRR. 1951 – projektant Tapio Wirkkala otrzymał Grand Prix w Mediolanie. 1952 – Letnie Igrzyska Olimpijskie 1952 w Helsinkach 1954 – pisarz Väinö Linna wydał swoją powieść wojenną „Tuntematon sotilas” (Nieznany żołnierz). 1955 – Finlandia wstąpiła do ONZ i Rady Nordyckiej. 1956 – ZSRR oddał bazę morską Porkkala Finlandii. Urho Kekkonen został po raz pierwszy wybrany prezydentem. 1958 – ZSRR próbował wpłynąć na skład rządu fińskiego; wydarzenie przeszło do historii jako „kryzys mroźnej nocy”. 1961 – Finlandia wstąpiła do EFTA; ZSRR ponownie próbował wpłynąć na sytuację polityczną Finlandii, tym razem przy okazji wyborów prezydenckich. 1970 – Finowie wprowadzili 40-godzinny tydzień pracy. 1971 – otwarcie Finlandiatalo w Helsinkach, zaprojektował ją Alvar Aalto. 1973 – podpisanie umowy o wolnym handlu z EEC. 1981 – po 25-letniej karierze politycznej Urho Kekkonen przeszedł na emeryturę. 1989 – Finlandia stała się członkiem Rady Europy. 1991-1993 – po upadku ZSRR fińska gospodarka przeżywała okres głębokiego kryzysu. 1992 – Finlandia zdecydowała się na przystąpienie do Unii Europejskiej. 1994 – Finowie w referendum narodowym opowiedzieli się za przystąpieniem do UE. 1995 – Finlandia stała się członkiem UE. 1999 – przyjęto warunki wejścia do strefy euro. 2000 – w marcu wprowadzona została nowa konstytucja XXI wiek 2002 – 1 stycznia, Finlandia i jedenaście innych państw UE przyjmują walutę euro. 2022 – 18 maja, Finlandia złożyła wniosek o przyjęcie do NATO. 2023 – 4 kwietnia, Finlandia dołączyła do NATO. Gospodarka Do XX wieku Finlandia była krajem zacofanym. Po II wojnie światowej gospodarka kraju była silnie związana z gospodarką ZSRR. Z drugiej strony jednak Finlandia dzięki sąsiedztwu Szwecji i Norwegii, stała się państwem socjalnym z prywatną własnością, ale wysokimi podatkami. Podatki stanowią 45% PKB i jest to poziom najwyższy na świecie po innych krajach skandynawskich, które mają podatki nieco wyższe niż 50% PKB. Najbardziej znaną fińską firmą jest Nokia, która jeszcze do 2008 roku posiadała 35% światowego rynku telefonii komórkowej (wówczas 1. miejsce na świecie). Fińskie, nominalne PKB per capita w 2005 wynosiło 40 197 dolarów, dając Finlandii 12. miejsce na świecie, a PKB per capita zmierzone parytetem siły nabywczej 34 tys. 819 dolarów, dając jej także 12. miejsce na świecie. Eksport wynosił nieco ponad 80 mld dolarów. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 26,9 i jest jednym z najniższych na świecie. Wydobywa się rudy miedzi, cynku, żelaza, chromu i niklu. Podstawowe gałęzie przemysłu, to przemysł: drzewny i celulozowo-papierniczy metalowy maszynowy hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych. Rolnictwo to przede wszystkim hodowla bydła typu mlecznego, a na północy reniferów oraz leśnictwo (zob. lasy Finlandii). Stopa bezrobocia wynosi 8,2%, średnia długość życia: mężczyźni 78 lat, kobiety 84 lata. W 2004 Finlandia zajęła pierwsze miejsce w rankingu konkurencyjności Światowego Forum Ekonomicznego. Finlandia produkuje także samochody ciężarowe, wojskowe i specjalistyczne samochody Sisu. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,622 mln turystów (4% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,750 mld dolarów. Przychody z turystyki stanowią około 2,5% fińskiego PKB. Stwarza ona miejsca pracy dla 140 tysięcy osób. Finlandia jest najchętniej odwiedzana przez turystów z Rosji, Szwecji i Niemiec. . Telekomunikacja Około 79% fińskiego społeczeństwa używa Internetu, a wszystkie fińskie szkoły i biblioteki publiczne posiadają łącza internetowe. W październiku 2009 fiński minister transportu i komunikacji zobowiązał się do zapewnienia od połowy 2010 roku każdemu mieszkańcowi kraju dostępu do Internetu z przepustowością nie mniejszą niż 1 Mbps. Transport Długość sieci drogowej Finlandii wynosi 79 390 km (1.01.2015). 8603 km z nich stanowią drogi krajowe (fiń. Valtatiet), z czego 810 km to autostrady. Sieć kolejowa ma długość 5919 km. W Finlandii obowiązuje rozstaw szyn 1524 mm. Jest to o 4 mm więcej niż w sąsiedniej Rosji, ale pociągi mogą bez zmiany jeździć po obu rozstawach. Finlandia posiada cztery kolejowe przejścia graniczne z Rosją oraz jedno ze Szwecją w Tornio. Największym lotniskiem w kraju jest port lotniczy Helsinki-Vantaa. W 2017 roku obsłużył 18,9 mln pasażerów na 22,9 mln pasażerów w całym kraju. Drugim co do wielkości lotniskiem jest Oulu (923 tys. pasażerów). Finlandia posiada dobre połączenia promowe z Estonią, Szwecją, Niemcami i Polską. Przewoźnik Finnlines obsługuje połączenie z Gdyni do Helsinek. Najpopularniejsza trasa promowa to trasa z Estonii przez Zatokę Fińską: Tallinn – Helsinki. Demografia Populacja Liczba ludności Finlandii w 2016 roku wynosiła 5 503 297 obywateli. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 17 mieszkańców na kilometr kwadratowy, co czyni z Finlandii trzecie (po Norwegii i Islandii) najrzadziej zaludnione państwo Europy. Południowa część zawsze była gęściej zamieszkana niż północna. Ta dysproporcja wzrosła wraz z postępującą urbanizacją w XX wieku. Największymi miastami Finlandii są Helsinki, Espoo, Tampere i Vantaa. Inne duże znaczące miasta to Turku i Oulu. W Finlandii nie prowadzi się oficjalnych statystyk etnicznych. Dostępne są jednak statystyki ludności fińskiej według języka, obywatelstwa i pochodzenia. W 2018 roku 92,7% ludności miało pochodzenie fińskie, a pozostałe 7,3% to obcokrajowcy. Szacuje się, że 3,9% mieszkańców ma pochodzenie europejskie inne niż fińskie (głównie z Estonii, Rosji, krajów byłej Jugosławii, a nawet Turcji), 2,1% ma pochodzenie azjatyckie (głównie z Iraku, Chin, Wietnamu, Afganistanu, Tajlandii i Iranu), 0,94% afrykańskie (głównie z Somalii) i 0,21% amerykańskie. Pozostałe 0,15% miało inne pochodzenie, bądź nieokreślone. Miasta Największe miasta (2016): Języki Dla większości Finów (92%) język fiński jest językiem ojczystym. Język ten należy do języków bałtycko-fińskich, podgrupy języków uralskich. Morfologicznie rzecz biorąc, jest to język aglutynacyjny. Oznacza to odmianę form rzeczowników, przymiotników, zaimków, liczebników i czasowników w zależności od ich roli w zdaniu. W praktyce oznacza to stosowanie przyrostków i złożeń, zamiast przyimków i zrostków. Szacuje się, że około 65% wszystkich fińskich słów to złożenia. Bardzo blisko z nim spokrewniony jest język estoński. Języki te (fiński i estoński), wraz z węgierskim i baskijskim są najpopularniejszymi językami nieindoeuropejskimi w Europie. Finlandia jest jednym z trzech państw, w których język uralski jest używany przez większość mieszkańców. Pozostałe dwa to Estonia i Węgry. Drugim pod względem popularności językiem w Finlandii jest język szwedzki (w tym osobna fińska odmiana języka szwedzkiego), którym posługuje się około 5,6% ludności. Używane są także języki: rosyjski (0,8%), estoński (0,3%), fińsko-romski oraz fiński język migowy (przez około 5000 osób). Na północy kraju, w Laponii, zamieszkuje około 7000 Lapończyków. Około jedna czwarta z nich używa języków lapońskich jako ojczystych. Prawo każdej z mniejszości w Finlandii do pielęgnowania swych odrębnych tradycji i kultury jest chronione przez fińską konstytucję. W 2005 w badaniach przeprowadzonych w ramach Eurobarometru dotyczących języków Unii Europejskiej 60% dorosłych obywateli deklarowało znajomość angielskiego, 38% szwedzkiego (41% w 2008), a 17% niemieckiego. Ta liczba ludzi znających angielski umieściła Finlandię na piątym miejscu za Maltą (89%), Holandią (86%), Szwecją (85%) i Danią (83%). Język niemiecki jest w Finlandii znacznie bardziej znany niż francuski i hiszpański. Religia Religią dominującą w Finlandii jest protestantyzm. Główne wyznania: luteranie – 3,60 mln, zielonoświątkowcy – 50 do 100 tys. (w tym ok. 13,2 tys. zarejestrowanych), prawosławni – 58,5 tys., muzułmanie – 50 do 60 tys. (w tym ok. 22,3 tys. zarejestrowanych), świadkowie Jehowy – 18,2 tys., (w tym ok. 16,2 tys. zarejestrowanych), Wolny Kościół Finlandii (ewangelikalni) – 14,6 tys., katolicy – 15,0 tys., buddyści – ponad 10 tys. (w tym 1,9 tys. zarejestrowanych), inne grupy wyznaniowe (w tym: adwentyści dnia siódmego – 3,1 tys., mormoni – 3,1 tys., baptyści – 2,4 tys., metodyści – 1,3 tys., żydzi – 1,1 tys.). Od 1923 roku fińska konstytucja gwarantuje wolność religijną. Fiński Kościół Ewangelicko-Luterański i Fiński Kościół Prawosławny mają status Kościołów narodowych. Dzięki temu mają specjalne przywileje, wierni płacą na ich rzecz podatki w wysokości 1% lub 2% dochodów. Tylko 2% luteran chodzi do kościoła co tydzień, a 10% co miesiąc. Odsetek osób wierzących w Boga i uznających podstawowe prawdy religii chrześcijańskiej jest wyższy, niż w innych państwach nordyckich; częstsze są też, pomimo niskiego uczestnictwa w nabożeństwach, prywatne praktyki religijne. Większość fińskich dzieci jest chrzczona (55,7% w 2022) i konfirmowana (74,0% w 2022). Większość pogrzebów jest chrześcijańska. Większość luteran chodzi do kościoła tylko przy specjalnej okazji jak np. śluby, pogrzeby i święta. Według badań Eurobarometru z 2010 r. 33% Finów twierdziło, że „wierzy w istnienie Boga”, 42% stwierdziło, że „wierzy w istnienie jakiejś siły wyższej”, a 22%, że „nie wierzy w Boga ani żadną inną siłę wyższą”. Struktura rodzinna Życie rodzinne w Finlandii odpowiada modelowi rodziny nuklearnej. Relacje z dalszą rodziną są raczej rzadkie i przypadki łączenia się ludzi w formie rodziny wielopokoleniowej raczej się nie zdarzają. Zgodnie z raportem UNICEF-u, Finlandia zajmuje bardzo wysokie, czwarte miejsce na świecie pod względem zapewnienia dziecku odpowiednich warunków życia. Opieka zdrowotna Na każde 307 osób przypada jeden lekarz. Około 18,9% funduszy przeznaczonych na opiekę zdrowotną pochodzi z sektora prywatnego, a 76,6% z publicznego. Najważniejszymi instytucjami są Ministerstwo Zdrowia oraz Narodowy Publiczny Instytut Zdrowia. Według szwedzkich badań, przeprowadzonych w 16 państwach, Finlandia posiada najwydajniejszy system opieki zdrowotnej. Przewidywana długość życia wynosi 82 lata dla kobiet i 75 dla mężczyzn. Jeszcze w latach 70. XX wieku Finlandia miała jeden z najwyższych odsetków zgonów spowodowanych chorobami serca. Od tego czasu zaczęto propagować zdrowe odżywianie się oraz ćwiczenia fizyczne, co przyniosło bardzo dobry efekt. Odsetek osób palących jest bardzo niski i wynosi 26% w przypadku mężczyzn i 19% w przypadku kobiet. Całkowite roczne spożycie alkoholu jest niższe niż w innych europejskich państwach, pomimo tego, że w weekendy bardzo popularne są zabawy z dużą ilością trunków. Wśród ludności w wieku produkcyjnym choroby i wypadki spowodowane przez alkohol stały się w ostatnim czasie najczęstszą przyczyną śmierci. Narodowy Publiczny Instytut Zdrowia twierdzi, że 54% mężczyzn i 38% kobiet ma nadwagę, inne źródła podają wyższe wartości, odpowiednio 70% i 50%. Przewiduje się, że odsetek osób chorych na cukrzycę wzrośnie do 15% w 2015 roku. Finlandia ma najwyższy odsetek chorych na cukrzycę typu 1. Edukacja W 2003 roku w studiach PISA, prowadzonych przez OECD, fińscy uczniowie we wszystkich dziedzinach poza matematyką, w której byli drudzy, zajęli pierwsze miejsca na świecie. Fiński system edukacji został zreformowany na początku lat 70. z modelu niemieckiego, który został uznany za niewydajny. Prawie wszystkie szkoły w Finlandii to szkoły państwowe, a za szkoły niepaństwowe nie płaci się, gdyż finansuje je państwo. Również wszystkie uniwersytety są państwowe, kilka z istniejących obecnie uniwersytetów to upaństwowione uniwersytety, które kiedyś znajdowały się w rękach prywatnych. W fińskich szkołach nie stawia się ocen przez pierwsze 3 lata kształcenia, nie praktykowane jest pozostawianie ucznia na drugi rok w tej samej klasie (w szkole podstawowej, jeżeli rodzice się nie zgadzają), istnieje zakaz dyskryminacji z jakiegokolwiek powodu: pochodzenia, stanu majątkowego rodziców itd. Bardzo podobny system z ograniczoną liczbą egzaminów istniał przez pewien czas w Związku Radzieckim. Od poziomu szkoły podstawowej obowiązkowa jest nauka języka angielskiego, od gimnazjum dodatkowo nauka języka szwedzkiego. W gimnazjum można wybrać trzeci język, a w liceum panuje w tej kwestii dowolność (nauka angielskiego i szwedzkiego jest kontynuowana). W szkołach organizuje się zajęcia wychowania fizycznego, edukacji zdrowotnej oraz gotowania. Jeśli chodzi o wychowanie fizyczne, to fińskie szkoły zajmują jedno z ostatnich miejsc w Unii Europejskiej, przeznaczając na nie najmniej czasu. Według Narodowego Publicznego Instytutu Zdrowia tylko jedna trzecia dorosłych wystarczająco dużo ćwiczy. Galeria Kultura Fińscy laureaci Nagrody Nobla: Frans Sillanpää (1939) (literatura) Artturi Virtanen (1945) (chemia) Ragnar Granit (1967) (medycyna) Martti Ahtisaari (2008) (Pokojowa Nagroda Nobla) Fiński epos narodowy: Kalevala Najpopularniejszy utwór dziecięcy: Muminki autorstwa Tove Jansson Sport Za narodowy sport Finlandii uznaje się pesäpallo, grę zespołową zbliżoną swoimi zasadami do amerykańskiego baseballu. Dużą popularnością cieszą się także sporty zimowe, a w szczególności hokej na lodzie oraz biegi narciarskie. Do niedawna Finowie uchodzili za jednych z najlepszych skoczków narciarskich na świecie, jednak w ostatnich latach coraz częściej mówi się o kryzysie w tej dyscyplinie, co spowodowane jest wysokimi kosztami związanymi z trenowaniem tego sportu, wycofywaniem się dotychczasowych sponsorów oraz brakiem utalentowanych zawodników na miarę Matti Nykänena czy Janne Ahonena, a także brakiem ogólnego zainteresowania tą dyscypliną sportu wśród fińskiej młodzieży. Poza zimowymi uznanie zyskują także sporty motorowe. Finowie Keke Rosberg, Mika Häkkinen oraz Kimi Räikkönen zdobywali tytuł mistrza świata Formuły 1. Popularna jest także fińska liga żużlowa. W Helsinkach odbyły się XV Letnie Igrzyska Olimpijskie. Najwybitniejszym fińskim lekkoatletą pozostaje do dzisiaj biegacz Paavo Nurmi, wielokrotny złoty medalista olimpijski. Finlandia to jeden z niewielu krajów europejskich, w którym szerokiej popularności nie zdobyła piłka nożna. Mimo iż reprezentanci Finlandii grywali w silnych europejskich klubach, to drużynie narodowej długo nie udało się zakwalifikować do żadnego międzynarodowego turnieju. Dopiero 15 listopada 2019 reprezentacja Finlandii, pokonując 3:0 reprezentację Liechtensteinu, uzyskała pierwszy historyczny awans na Mistrzostwa Europy. Tam pokonała 1:0 reprezentację Danii, przegrała 0:1 z reprezentacją Rosji i przegrała 0:2 z reprezentacją Belgii, odpadając po fazie grupowej. Zobacz też Karelo-Fińska Socjalistyczna Republika Radziecka Jokamiehenoikeus – prawo do korzystania z natury język fiński Finowie Fińskie Stowarzyszenie Biznesu (Finnish Trade Guild) w Warszawie Laponia Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne thisisFinland (dawniej Wirtualna Finlandia) Finlandia – kraj o wielu obliczach Państwa członkowskie Unii Europejskiej Rada Nordycka Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa należące do NATO

2103

https://pl.wikipedia.org/wiki/Hawaje

Hawaje

Hawaje (, wym. , haw. Mokuʻāina o Hawaiʻi) – najmłodszy z 50 stanów Stanów Zjednoczonych (dołączony 21 sierpnia 1959 roku). Jedyny stan leżący wyłącznie na wyspach. Położony na archipelagu Hawaje, w północno-środkowej części Oceanu Spokojnego. Stolicą stanu jest Honolulu leżące na wyspie Oʻahu. Archipelag jest pochodzenia wulkanicznego. Rozpościera się na długości niemal 2,5 tys. km. Składa się z 137 wysp, w tym z 8 głównych, spośród których 7 jest zamieszkanych – Hawaiʻi, Oʻahu, Kauaʻi, Molokaʻi, Lānaʻi, Maui i Niʻihau; wyspa Kahoʻolawe jest niezamieszkana. Powierzchnia wysp jest górzysta, a na terenie archipelagu znajduje się wiele czynnych wulkanów. Hawaje posiadają czwartą pod względem długości linię brzegową w Stanach Zjednoczonych, po Alasce, Florydzie i Kalifornii. Oficjalnie w stanie mieszka 1,3 mln osób, a w praktyce ponad 1,4 mln, jeśli dodać turystów i żołnierzy amerykańskich sił zbrojnych. Większość z nich, prawie 1 mln, mieszka na najgęściej zaludnionej wyspie – Oʻahu. 6,6% mieszkańców stanu uważa się za rdzennych obywateli Hawajów (Polinezyjczyków). Największa grupa mieszkańców, około 41%, to imigranci z Azji lub ich potomkowie. Etymologia W języku hawajskim słowo Hawaiʻi wywodzi się z języka protopolinezyjskiego, gdzie oznacza ojczyznę. Jest także wyrazem pokrewnym występującym również w językach: maori, rarotonga oraz samoańskim. Historia Hawaje są jednym z czterech stanów, które przed dołączeniem do Stanów Zjednoczonych były niepodległym państwem – Królestwem, a później Republiką Hawajów, obok Republiki Vermontu, Teksasu, oraz Kalifornii, i jednym z dwóch, obok Teksasu, które zyskały uznanie na arenie międzynarodowej. Królestwo Hawajów było suwerennym państwem od 1810 do 1893 roku, kiedy monarchia została obalona. Hawaje były niezależną republiką od 1894 do 1898, kiedy to zostały zaanektowane przez Stany Zjednoczone jako terytorium, stając się 50. stanem w 1959 roku. Hawaje były celem niespodziewanego ataku na Pearl Harbor wykonanego przez imperium japońskie 7 grudnia 1941 roku. Atak na Pearl Harbor i inne instalacje wojskowe i morskie na Oʻahu, przeprowadzony przez samoloty i miniaturowe okręty podwodne spowodowały włączenie się Stanów Zjednoczonych do II wojny światowej. Starożytne Hawaje Bazując na odkryciach archeologicznych szacuje się, że pierwsi osadnicy zamieszkali na wyspach w roku 300 n.e., prawdopodobnie byli to polinezyjscy osadnicy z Markizów, a następnie ok. XI w. ludzie przybywali na wyspy z Raiatea i Bora-Bora. Pierwszym Europejczykiem, który odkrył Hawaje w 1778 roku, był brytyjski podróżnik James Cook. Archeolodzy i historycy uważają, że pierwotne osady imigrantów z Markizów i Tahiti z ok. 1000 roku wprowadziły nową linię wodzów, system Kapu (styl życia), praktykę składania ofiar z ludzi i budowania świątyń. Opowiada o tym mitologia hawajska. Niezależnie od kwestii pochodzenia imigrantów, historycy zgadzają się, że starożytne Hawaje charakteryzowały się powolnym, ale stałym wzrostem liczby ludności. Królestwo Hawajów (1795–1893) Przypłynięcie Jamesa Cooka w 1778 roku na wyspy było pierwszym udokumentowanym kontaktem Hawajów z Europejczykami. Cook nazwał je „Sandwich Islands”, na cześć swojego sponsora Johna Montagu, 4. hrabiego Sandwich. Ujawnił lokalizację Hawajów i podał ich nazwę jako Owyhee. Cook odwiedził wyspy dwukrotnie. Podczas drugiej wizyty w 1779 roku próbował porwać króla Wielkiej Wyspy, Kalaniʻōpuʻu, i trzymać go jako zakładnika, ponieważ żądał zwrotu skradzionej łodzi. Porwanie jednak nie udało się, ponieważ zwolennicy króla bronili go, w wyniku czego Cook oraz czterech jego ludzi zginęło. Po wizytach Cooka oraz licznych publikacjach, które opisywały jego podróże, Hawaje stały się celem podróży wielu Europejczyków: odkrywców, kupców oraz wielorybników. Wpływy brytyjskie miały duże znaczenie dla Hawajów, co widać m.in. na fladze, w której lewym górnym rogu widnieje flaga Wielkiej Brytanii. Brytyjscy przybysze przynieśli ze sobą na wyspy wiele chorób, przez co gwałtownie spadła ich populacja. Hawajczycy nie byli odporni na takie choroby, jak grypa, ospa czy odra. W 1850 roku odra zabiła co piątą osobę na Hawajach. W latach 1816–1817 kontrolę nad wyspą Kauaʻi próbowali uzyskać Rosjanie (przystąpili nawet do budowy fortu, a miejscowa ludność odnosiła się do nich przyjaźnie), jednak bez powodzenia. Dynastia Kamehameha Pod koniec XVIII wieku, wodzowie poszczególnych wysp walczyli o władzę nad archipelagiem. Po serii bitew skończonych w 1795 roku, które spowodowały cesję wyspy Kauaʻi w 1810 roku, wszystkie zamieszkane wyspy zostały podporządkowane jednemu władcy – królowi Kamehameha I. Ustanowił on dynastię Kamehameha, która rządziła Hawajami do 1872 roku. Po przejęciu tronu przez Kamehameha II po śmierci ojca w 1819 roku, misjonarze, którzy przybyli na wyspę, nawrócili wielu Hawajczyków na chrześcijaństwo, przez co zaprzestano praktykowania niektórych starożytnych zwyczajów. Kamehameha III został pierwszym chrześcijańskim królem Hawajów. W 1872 roku, po śmierci Kamehameha V, adoptowanego syna Kamehameha IV, nastąpiły wybory powszechne, ponieważ Kamehameha V nie miał potomków oraz nie wybrał nikogo na swojego następcę. W wyniku wyborów królem Hawajów został Lunalilo, który zmarł rok później, również nie zostawiając potomków, co spowodowało kolejne wybory, po których tron w 1874 objął Kalākaua. Konstytucja Hawajów (1887) W 1887 roku kilku białych imigrantów, którzy wzbogacili się na produkcji cukru, stanęło na czele rewolucji. Król Kalākaua został zmuszony do podpisania tzw. „Konstytucji bagnetowej”. Konstytucja drastycznie ograniczała władzę monarchy. Jej kluczowy punkt dawał prawo do głosowania tylko tym mieszkańcom, których roczny dochód przekraczał 600 dolarów lub którzy zainwestowali w grunt przynajmniej 300 dolarów. Ci drudzy nie musieli nawet być obywatelami Hawajów. Większość rdzennych Hawajczyków, którzy do tej pory stanowili przeważającą część elektoratu, wyeliminowano z gry politycznej. W ten sposób euro-amerykańska mniejszość praktycznie przejęła władzę nad państwem. Cztery lata później niedomagający król wyjechał na leczenie do San Francisco, skąd już nie wrócił. Na tronie zastąpiła go jego siostra, Lydia Liliʻuokalani. Przewrót królowej Liliʻuokalani (1893) Aby naprawić niesprawiedliwości spowodowane przez Konstytucję bagnetową i zastrzec prawo wyborcze wyłącznie dla rdzennych obywateli, królowa obwieściła wydanie nowej konstytucji. To wystarczyło antyrojalistycznie nastawionym cudzoziemcom, przede wszystkim Amerykanom, za pretekst do rozpoczęcia rebelii. John L. Stevens, minister Stanów Zjednoczonych na Hawajach, 17 stycznia 1893 roku wydał rozkaz desantu amerykańskiej piechocie morskiej stacjonującej na USS Boston. Rebelianci, określający się jako Komitet Bezpieczeństwa, pomaszerowali na pałac królowej i zażądali jej abdykacji. Chcąc uniknąć rozlewu krwi, Liliʻuokalani ustąpiła z tronu. Oświadczyła przy tym, że zrzeka się władzy do czasu, kiedy rząd USA, po zapoznaniu się z faktami, unieważni czyny swoich przedstawicieli i zwróci jej koronę. Republika Hawajów (1894–1898) Republika została proklamowana 4 lipca 1894 roku. Tego dnia premier Sanford Dole został mianowany prezydentem Republiki Hawajów. Funkcję tę pełnił do 1900 roku, kiedy został gubernatorem Hawajów. Po powstaniu republiki, w której w dalszym ciągu panowała nierówność wyborcza, Hawajczycy utworzyli ruch oporu i założyli grupę zwaną rojalistami. Jej celem było obalenie republiki i przywrócenie tronu królowej Liliʻuokalani. W 1895 roku rojaliści zaatakowali rząd tymczasowy, lecz zostali pokonani, a ci, którzy przeżyli, zostali aresztowani. U królowej znaleziono broń, w związku z tym także została aresztowana. Więziono ją w małym pokoju w pałacu ʻIolani, a następnie odesłano do domu, gdzie wiele miesięcy spędziła w areszcie domowym. Republika przetrwała tylko kilka lat. 7 lipca 1898 roku Stany Zjednoczone zajęły kraj, a 12 sierpnia ogłosiły oficjalnie jego aneksję. Terytorium Hawajów (1898–1959) 7 lipca 1898 roku William McKinley podpisał uchwałę, która przyłączała Hawaje jako terytorium zależne Stanów Zjednoczonych. Oficjalna ceremonia odbyła się w Pałacu ʻIolani, na której miejsce miało m.in. zdjęcie flagi Hawajów i wzniesienie Flagi Stanów Zjednoczonych. Sanford Dole został mianowany pierwszym gubernatorem terytorium. Stan Hawaje (od 1959) W marcu 1959 roku Kongres uchwalił akt dołączenia Hawajów do Stanów Zjednoczonych jako 50. stan. Podpisał go ówczesny prezydent Dwight Eisenhower (akt nie obejmował atolu Palmyra, będącego częścią terytorium Hawajów). 27 czerwca 1959 roku zapytano mieszkańców Hawajów w referendum o poparcie ustawy dołączenia do Stanów Zjednoczonych jako stan. Ustawa uzyskała poparcie dla utworzenia stanu w proporcji 17:1. Po uzyskaniu statusu stanu Hawaje zmieniły się poprzez rozwój turystyki na wyspach. Promowano również hawajską kulturę i zwyczaje. Symbole stanu Geografia Główne wyspy Hawajów: Topografia Archipelag położony 3200 km na południowy zachód od Ameryki Północnej. Jest najbardziej wysuniętym stanem na południe i drugim po Alasce na zachód. Tylko Hawaje nie sąsiadują z innymi stanami. Hawaje są jedynym stanem w Stanach Zjednoczonych, który: nie jest geograficznie położony w Ameryce Północnej; jest całkowicie otoczony przez wodę; jest archipelagiem; ma pałac królewski; nie ma linii prostej w swojej granicy. Największa góra Hawajów, Mauna Kea, wznosi się na wysokość 4205 m n.p.m., lecz jeśli mierzyć ją od podstawy, która leży na dnie Pacyfiku, jest wyższa od Mount Everestu, ponieważ mierzy wtedy ok. 10 200 m Hawaiʻi posiada drugi pod względem wysokości punkt n.p.m. spośród wysp na świecie. Ośmiu głównym wyspom: Hawaiʻi, Maui, Oʻahu, Kahoʻolawe, Lānaʻi, Molokaʻi, Kauaʻi i Niʻihau, towarzyszy ponad 100 przybrzeżnych wysepek. Kaʻula jest osobną małą wyspą, także należącą do archipelagu. Północno-Zachodnie Wyspy Hawajskie to archipelag składający się z dziewięciu starszych wysp i wielu raf, będących zerodowanymi pozostałościami większych wysp wulkanicznych. Geologia Wszystkie Wyspy Hawajskie zostały utworzone ze skał wulkanicznych, które pochodzą z plamy gorąca. Ponieważ płyta tektoniczna znajdująca się pod Oceanem Spokojnym przemieszcza się na północny zachód, a plama gorąca pozostaje nieruchoma, powoli tworzą się kolejne nowe wulkany, a stare zamierają. Ze względu na lokalizację plamy, na Hawajach aktywne wulkany znajdują się tylko w południowej części wyspy Hawaiʻi. Najmłodszy wulkan, Lōʻihi, znajduje się pod wodą blisko południowego wybrzeża Hawaiʻi. Ostatnia erupcja wulkaniczna poza Wielką Wyspą miała miejsce w wulkanie Haleakalā przed końcem XVIII wieku. Eksplozja wulkanu Kīlauea w 1790 roku była najtragiczniejszą jaka miała miejsce na terytorium współczesnych Stanów Zjednoczonych. Według różnych szacunków, zginęło wówczas od 80 do 5405 ludzi – wojowników z rodzinami, biorącymi udział w wyprawie nieopodal szczytu wulkanu. Przez aktywność wulkaniczną oraz erozję, Hawaje posiadają fascynujące geologiczne cechy. Niestabilność zboczy wulkanów przyniosły szkody związane z trzęsieniami ziemi oraz tsunami, zwłaszcza w 1868 i 1975 roku. Flora i fauna Izolacja wysp oraz zróżnicowanie środowiska (wysokości oraz tropikalny klimat) stworzyły szeroki wachlarz endemicznej flory i fauny. Hawaje mają więcej zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt niż jakikolwiek inny stan USA. Wyspy Hawajskie wyróżniają się wśród pozostałych regionów Ziemi najwyższym udziałem procentowym organizmów endemicznych. 91% roślin kwiatowych, 99% gatunków ptaków i 100% gatunków owadów to gatunki endemiczne. Z powodu izolacji archipelagu na wyspach nie ma naturalnie występujących ryb słodkowodnych, zwierząt ziemnowodnych, gadów i ssaków lądowych oraz drzew iglastych. Na Hawajach nisze ekologiczne gatunki znacznie mniej liczne, na skutek radiacji adaptacyjnej, wyewoluowały wykorzystując miejsca zajmowane przez inne gatunki na kontynentach. Przykładem jest rodzina hawajskich drepanisów licząca ponad 40 gatunków przystosowanych do różnych warunków życia i różnych pokarmów; z pierwotnie zasiedlone 4 gatunki lobelii dały początek 6 rodzajom liczącym 150 gatunków; najbardziej efektownym przykładem hawajskiej radiacji adaptywnej są muszki owocowe rodzaju Drosophilidae liczące ponad 500 gatunków, czyli 1/4 istniejących na świecie. Obszary chronione Kilka obszarów na Hawajach znajduje się pod ochroną National Park Service. Hawaje posiadają dwa parki narodowe: Haleakalā na wyspie Maui oraz Wulkany Hawaiʻi w południowej części wyspy Hawaiʻi. W stanie znajdują się trzy Historyczne Parki Narodowe. Kalaupapa National Historical Park na Molokaʻi, Kaloko-Honokōhau National Historical Park na Hawaiʻi oraz Puʻuhonua o Hōnaunau National Historical Park. Innymi chronionymi obszarami są Ala Kahakai National Historic Trail oraz Pomnik USS Arizona w Pearl Harbor na Oʻahu. Papahānaumokuākea Marine National Monument został ustanowiony przez prezydenta George’a Busha 15 czerwca 2006 roku. Pomnik ten zajmuje powierzchnię 360 000 km² raf, atoli oraz mielizn. Jest on większy niż wszystkie Parki Narodowe USA razem wzięte. Klimat Klimat Hawajów jest typowy dla tropików, aczkolwiek temperatury i wilgotność są mniej ekstremalne, przez wiatr wiejący ze wschodu. Lokalny klimat różni się bardzo na każdej z wysp. Najwyższe temperatury w lecie wynoszą ok. 29 °C podczas dnia, i 22 °C w nocy. W zimie temperatury w dzień oscylują w granicy 23 °C, i spadają do 16 °C w nocy. Śnieg, z reguły nie kojarzony z tropikami, pada na wysokości 4205 m n.p.m. na wulkanach Mauna Kea i Mauna Loa na wyspie Hawaiʻi w niektórych zimowych miesiącach. Śnieg pada także czasami na wulkanie Haleakalā. Góra Waiʻaleʻale na Kauaʻi ma drugie najwyższe opady na świecie wynoszące 11,7 metrów. Na Hawajach rozróżnia się dwie pory roku: pora sucha, od maja do października, oraz pora deszczowa od listopada do kwietnia. Miasta Przeniesienie hawajskiej rodziny królewskiej z Wielkiej Wyspy na Maui, a później na Oʻahu wyjaśnia rozmieszczenie populacji na wyspach. Kamehameha III wybrał Honolulu jako stolicę. Głównym czynnikiem ważącym o tej decyzji był naturalny port w pobliżu miasta. Honolulu położone jest na południowo-wschodnim wybrzeżu Oʻahu. Poprzednią stolicą była Lāhainā leżąca na wyspie Maui, a przed nią Kailua-Kona na wyspie Hawaiʻi. Główne miejscowości to: Hilo, Kāneʻohe, Kailua-Kona, Pearl City, Waipahu, Kahului, Kailua, Kīhei oraz Līhuʻe. Demografia Populacja W 2005 roku populacja Hawajów wynosiła 1 275 194 osób, co oznacza podwyższenie ogólnej liczby ludności na Hawajach o 13 070 osób lub 1.0% w stosunku do roku 2004 oraz o 63 657 osób lub 5.3% od roku 2000. Liczba ta zawiera przyrost naturalny wynoszący 48 111 ludzi (96 028 urodzeń oraz 47 917 śmierci), oraz imigrację wynoszącą 16 956 osób. Do stanu przyjechało 30 068 osób a wyjechało 13 112. W rzeczywistości Hawaje posiadają ponad 1,4 mln osób biorąc pod uwagę wielu żołnierzy oraz turystów. Wyspa Oʻahu, nazywana „Miejscem Spotkań” jest najbardziej zaludnioną wyspą i posiada największą gęstość zaludnienia z 953 207 osobami na 1546 km² powierzchni wyspy co daje ok. 650 osób na km². 1 275 194 osób mieszkających na Hawajach (16 640 km²) daje gęstość 76,7 osób na km² co czyni Hawaje 13 stanem pod względem gęstości zaludnienia. Przewidywana długość życia na Hawajach w 2000 roku wyniosła 79,8 lat (77,1 dla mężczyzn, 82,5 dla kobiet), więcej niż w jakimkolwiek innym stanie. Personel militarny w stanie stanowi około 1,3% populacji wyspy. Struktura rasowo-etniczna Struktura rasowa według badania statystycznego przeprowadzonego przez United States Census Bureau w 2008 roku: Azjaci – 38,5% Biali Amerykanie – 27,1% Pochodzenie mieszane – 21,4% Rdzenni Hawajczycy i inne ludy pochodzenia pacyficznego – 9,0% Czarna rasa i Afroamerykanie – 2,4% Inne rasy – 1,4% Indianie i rdzenni mieszkańcy Alaski – 0,2% Języki Hawaje posiadają dwa języki urzędowe: angielski oraz hawajski. Popularny wśród tubylców jest również język kreolski hawajski. Według spisu z 2000 roku 73,44% mieszkańców Hawajów na co dzień posługuje się tylko językiem angielskim. 2,6% mieszkańców stanu mówi po hiszpańsku i 1,6% po innych językach indoeuropejskich. 21,0% w jednym z języków azjatyckich. Po angielskim, innymi popularnymi językami są: tagalog, japoński oraz iloko. Język hawajski jest językiem ojczystym dla około 2000 osób, mniej niż 0,1% populacji Hawajów. Według spisu z 2005 roku na Hawajach było 27 160 osób mówiących tym językiem. Język hawajski należy do grupy języków polinezyjskich, należących do rodziny języków austronezyjskich. Zaczął się on rozwijać około roku 1000 n.e. po skolonizowaniu wysp przez ludy z Markizów oraz Tahiti. Zostali oni na wyspach zostając Hawajczykami. Ich rodzime języki przekształciły się w język hawajski. Przed przypłynięciem Jamesa Cooka na wyspy, język hawajski nie został nigdzie zapisany. Dzisiejsza forma zapisu jest wynikiem spisania języka przez misjonarzy którzy przypłynęli na wyspę w latach 20. XVIII wieku. Przypisali oni litery z alfabetu łacińskiego do odpowiadających dźwięków z mowy hawajskiej. Niektórzy mieszkańcy mówią także językiem kreolskim hawajskim, często nazywanym językiem „Pidgin”. Język ten pochodzi głównie z języka angielskiego, lecz posiada także słowa z hawajskiego, chińskiego, japońskiego, ilokańskiego, tagalog oraz portugalskiego. Religia Dane z 2014 r.: protestanci – 38% (głównie: zielonoświątkowcy, bezdenominacyjni, baptyści, kalwini i uświęceniowcy), brak religii – 26% (w tym: 5% agnostycy i 2% ateiści), katolicy – 20%, buddyści – 8%, mormoni – 3%, inne religie – 5% (w tym: świadkowie Jehowy, hinduiści, bahaiści, żydzi, muzułmanie, prawosławni i unitarianie uniwersaliści). Szczególnym przypadkiem jest Hoʻoponopono, starożytna praktyka pojednania i wybaczenia połączona z modlitwą. Jest to zarówno filozofia, jak i sposób życia. Według tradycji hoʻoponopono jest przeprowadzane przez uzdrawiającego kapłana, lub kahunę lapaʻau wśród członków rodziny osoby fizycznie chorej. Gospodarka Dawniej na Hawajach znaczącą rolę odgrywało rolnictwo (uprawy sandałowca, trzciny cukrowej oraz ananasów) i przemysł militarny oraz turystyczny. Od ustanowienia stanu Hawaje w 1959 roku, najbardziej znaczącą branżą stała się turystyka, tworząc 24,3% produktu stanowego brutto w 1997 roku, pomimo starań podjętych w celu dywersyfikacji. Dochód stanowy w 2003 roku wyniósł 47 mld USD. Produkty eksportowane przez Hawaje to w większości żywność i odzież. Branże te odgrywają niewielką rolę w hawajskiej gospodarce ze względu na znaczną odległość transportu do rentownych rynków, takich jak zachodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych. Eksportowana żywność to głównie kawa, orzechy makadamia, ananas oraz trzcina cukrowa. Sprzedaż produktów rolniczych w 2002 roku, zgodnie z hawajskim rolniczym urzędem statystycznym, wyniosła 370,9 mln USD z różnych segmentów rolnictwa, 100,6 mln USD z upraw ananasa oraz 64,3 mln USD z trzciny cukrowej. Hawaje posiadają stosunkowo wysokie obciążenia podatkowe. W 2003 roku, mieszkańcy Hawajów mieli najwyższe podatki na mieszkańca w całych Stanach Zjednoczonych, które wyniosły 2838 USD. Jest to częściowo spowodowane edukacją, ochroną zdrowia i opieką społeczną, na które środki przeznaczane są bezpośrednio przez stan Hawaje, w przeciwieństwie do innych stanów, w których pieniądze przeznaczane są przez władze lokalne. W 2011 roku, stopa bezrobocia w stanie wynosiła 6,1%. Uczelnie Brigham Young University Hawaii Chaminade University Hawaii Pacific University Uniwersytet Hawajski Uniwersytet Hawajski w Hilo Uniwersytet Hawajski w Mānoa Uniwersytet Hawajski (zachodnie Oʻahu) Aloha Christian Theological Seminary, Kailua-Kona Znane osoby urodzone na Hawajach Max Holloway Glenn Medeiros Kamehameha I Liliʻuokalani Barack Obama Nicole Kidman Bette Midler Tarō Akebono Bruno Mars Nicole Scherzinger Duke Kahanamoku Bethany Hamilton Israel Kamakawiwoʻole Mark Dacascos Jason Momoa Micah Christenson Erik Shoji Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona stanu Hawaje Stany Stanów Zjednoczonych

4359340

https://pl.wikipedia.org/wiki/Natalia%20Kaczmarek

Natalia Kaczmarek

Natalia Maria Kaczmarek (ur. 17 stycznia 1998 w Drezdenku) – polska lekkoatletka specjalizująca się w biegu na 400 metrów. Mistrzyni olimpijska w sztafecie mieszanej 4 × 400 metrów (2021), wicemistrzyni olimpijska w kobiecej sztafecie 4 × 400 metrów (2021). Rekordzistka Polski na 400 m w hali. W 2021 została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Została najlepszym sportowcem Dolnego Śląska w 2021 w plebiscycie Gazety Wrocławskiej. Jest żołnierzem zawodowym Wojska Polskiego. Osiągnięcia Rekordy życiowe bieg na 400 metrów (hala) – 50,83 (19 lutego 2023, Toruń) rekord Polski bieg na 400 metrów (stadion) – 49,48 (16 lipca 2023, Chorzów) 2. wynik w historii polskiej lekkoatletyki Przypisy Bibliografia Profil zawodniczki na stronie european-athletics.org [dostęp 29 sierpnia 2018] Polscy sprinterzy Polscy medaliści olimpijscy Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2020 Polscy olimpijczycy (Tokio 2020) Polscy lekkoatleci na igrzyskach olimpijskich Lekkoatleci na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2020 Medaliści Mistrzostw Świata w Lekkoatletyce 2023 Medaliści Igrzysk Europejskich, Kraków 2023 Lekkoatleci ALKS AJP Gorzów Wielkopolski Lekkoatleci AZS-AWF Wrocław Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Kobiety – żołnierze Wojska Polskiego Ludzie urodzeni w Drezdenku Urodzeni w 1998

261404

https://pl.wikipedia.org/wiki/Reprezentacja%20Polski%20w%20pi%C5%82ce%20siatkowej%20kobiet

Reprezentacja Polski w piłce siatkowej kobiet

Reprezentacja Polski w piłce siatkowej kobiet – narodowy zespół siatkarek, który reprezentuje Rzeczpospolitą Polską w meczach i turniejach międzynarodowych organizowanych przez FIVB i CEV. Zwyczajowo zwany również reprezentacją narodową, kadrą narodową lub drużyną narodową. Za organizację reprezentacji odpowiedzialny jest Polski Związek Piłki Siatkowej. Dwukrotnie była wybierana najlepszą drużyną roku w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego” w 2003 i 2005. Dzieje reprezentacji Koncepcja utworzenia narodowej reprezentacji Polski w piłce siatkowej kobiet pojawiła się tuż po przystąpieniu Polskiego Związku Koszykówki, Siatkówki i Szczypiorniaka (bezpośredniego protoplasty PZPS) do FIVB, w kwietniu 1947. Po raz pierwszy powołano ją w lutym 1948, zaś na arenie międzynarodowej oficjalnie zadebiutowała 14 lutego 1948, pokonując 3:1 w warszawskiej sali sportowej YMCA siatkarską kadrę Czechosłowacji. Do lata 2005 roku reprezentacja rozegrała ponad 1300 spotkań. Od lat 40. do początku lat 70. XX w. żeńska reprezentacja Polski budowała pozycję polskiej siatkówki na arenie międzynarodowej, regularnie stając na podium mistrzostw Europy (4 srebrne i 4 brązowe medale), mistrzostw świata (srebrny i 2 brązowe) oraz igrzysk olimpijskich (2 brązowe medale). W pierwszych dwudziestu latach (1948-1968) na 13 turniejów rangi mistrzowskiej, w których wystąpiły polskie siatkarki zdobyły 12 medali (tylko na MŚ 1960 zajęły 4 miejsce). Medale siatkarek z mistrzostw świata siatkarek w latach 1952, 1956 i 1962 są pierwszymi polskimi medalami MŚ w sportach zespołowych, również medale z Igrzysk Olimpijskich 1964 i 1968 są pierwszymi medalami olimpijskimi w Polsce w sportach zespołowych. Udział w międzynarodowych turniejach Igrzyska olimpijskie Mistrzostwa świata Mistrzostwa Europy Trenerzy reprezentacji Polski Wykaz reprezentantek Polski Reprezentantki Polski pod względem liczby rozegranych spotkań oraz okresu gry w kadrze (stan na koniec 2014) Wytłuszczone - zawodniczki aktywne Zobacz też Reprezentacja Polski w piłce siatkowej mężczyzn Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona PZPS Oficjalna strona CEV Oficjalna strona FIVB Polska

3310535

https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander%20%C5%9Aliwka

Aleksander Śliwka

Aleksander Śliwka (ur. 24 maja 1995 w Jaworze) – polski siatkarz występujący na pozycji przyjmującego, reprezentant Polski. Mistrz świata (2018), mistrz Europy (2023), trzykrotny zwycięzca Ligi Mistrzów (2021, 2022, 2023), zwycięzca Ligi Narodów. Jego młodszy brat Piotr również jest siatkarzem. Jego partnerką życiową jest siatkarka plażowa Jagoda Gruszczyńska. Kariera sportowa Jest wychowankiem Spartakusa Jawor. W sezonie 2013/2014 z sukcesami występował ekipie SMS PZPS Spała, został bowiem mistrzem Młodej Ligi i najlepszym zawodnikiem rozgrywek. Jest reprezentantem Polski. Na swoim koncie ma wicemistrzostwo Europy kadetów i brązowy medal mistrzostw świata w tej kategorii wiekowej. W sezonie 2014/2015 trafił do Warszawy na zasadzie wypożyczenia z Asseco Resovii. Później wrócił do Asseco Resovii. W sezonie 2016/2017 występował w drużynie AZS Olsztyn. Po rocznej przerwie ponownie był zawodnikiem Asseco Resovii Rzeszów. W kwietniu 2015 otrzymał powołanie do seniorskiej kadry reprezentacji Polski przez Stéphana Antigę. Od maja 2018 roku zawodnik ZAKSY Kędzierzyn-Koźle. 30 września 2018 wraz z Reprezentacją Polski zdobył tytuł Mistrza Świata w piłce siatkowej mężczyzn, a 23 lipca 2023 złoty medal Ligi Narodów. Sukcesy klubowe młodzieżowe Młoda Liga: 2014 seniorskie Mistrzostwo Polski: 2019, 2022 2016, 2021, 2023 Puchar Polski: 2019, 2021, 2022, 2023 Superpuchar Polski: 2019, 2020 Liga Mistrzów: 2021, 2022, 2023 Sukcesy reprezentacyjne Olimpijski Festiwal Młodzieży Europy: 2013 Mistrzostwa Europy Kadetów: 2013 Mistrzostwa Świata Kadetów: 2013 Mistrzostwa Europy Juniorów: 2014 Liga Europejska: 2015 Memoriał Huberta Jerzego Wagnera: 2017, 2018, 2021 2019 Mistrzostwa Świata: 2018 2022 Mistrzostwa Europy: 2023 2019, 2021 Puchar Świata: 2019 Liga Narodów: 2023 2021 2022 Nagrody indywidualne 2014: MVP Młodej Ligi w sezonie 2013/2014 2018: Nagroda Prezydenta i Rektora Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie przyznana za osiągnięcia sportowe 2019: MVP turnieju finałowego Pucharu Polski 2020: MVP Superpucharu Polski 2021: MVP Super Finału Ligi Mistrzów 2023: MVP turnieju finałowego Pucharu Polski 2023: Najlepszy przyjmujący turnieju finałowego Ligi Narodów Odznaczenia Złoty Krzyż Zasługi – 1 października 2018 Przypisy Bibliografia Reprezentanci Polski w piłce siatkowej Siatkarze ZAKSY Kędzierzyn-Koźle Siatkarze Resovii Siatkarze AZS Politechnika Warszawska Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (III Rzeczpospolita) Ludzie urodzeni w Jaworze Urodzeni w 1995 Polscy olimpijczycy (Tokio 2020)

2702

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzy%20Popie%C5%82uszko

Jerzy Popiełuszko

Jerzy Aleksander Popiełuszko, wcześniej Alfons Popiełuszko (ur. 14 września 1947 w Okopach, zm. 19 października 1984 we Włocławku) – polski duchowny rzymskokatolicki, tercjarz franciszkański, kapelan warszawskiej „Solidarności”, obrońca praw człowieka w PRL, zamordowany przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, błogosławiony i męczennik Kościoła katolickiego. Pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego. Życiorys Pochodzenie i wykształcenie Rodzice Jerzego Popiełuszki – Władysław (1910–2002) i Marianna z Gniedziejków (1920–2013) prowadzili gospodarstwo rolne. Mieli łącznie pięcioro dzieci: Teresę, Józefa, Alfonsa (późniejszego Jerzego Aleksandra), Stanisława, a także Jadwigę, która jednak zmarła przed ukończeniem drugiego roku życia. Rodzina była wielopokoleniowa, mieszkali z nimi dziadkowie. W domu kultywowano pamięć o wuju Alfonsie Gniedziejce, żołnierzu partyzantki Armii Krajowej, który w wieku dwudziestu jeden lat zginął po wojnie z rąk sowieckich. Urodzonemu w 1947 synowi, który był trzecim z kolei dzieckiem Władysława i Marianny, dano na imię Alfons. Marianna chciała w ten sposób utrwalić rodzinną pamięć o swoim bracie. Ponadto inspiracją dla wyboru imienia syna mogła być lektura tekstu przeznaczonego do tzw. rozważań majowych, zawierająca życiorys św. Alfonsa Liguoriego, który wywarł na niej ogromne wrażenie. Alfons Popiełuszko był ministrantem i wyróżniał się głęboką religijnością. Był typem samotnika. Pierwszą Komunię Świętą i bierzmowanie przyjął w tym samym roku – 1956. W latach 1961–1965 uczęszczał do liceum w Suchowoli. Był sumienny, ale uczył się przeciętnie. Z powodu jego religijności rodzice byli wzywani do szkoły. Po maturze, 24 czerwca 1965 wstąpił do Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie. Po pierwszym roku studiów został skierowany do obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej, którą odbywał w latach 1966–1968 w specjalnej jednostce dla kleryków o zaostrzonym rygorze w Bartoszycach (54 szkolny batalion ratownictwa terenowego – JW 4413). Tam zaprzyjaźnił się z klerykiem Józefem Ziębą. W wojsku nie dał się złamać, inicjował opór, podtrzymywał na duchu kolegów, choć spotykały go za to kary; wyśmiewanie, wielogodzinne ćwiczenia, czołganie się na mrozie, czyszczenie toalety w masce przeciwgazowej. Wojsko wyniszczyło go fizycznie. Na początku 1970, już po powrocie do seminarium, ciężko zachorował. Kłopoty zdrowotne towarzyszyły mu już do końca życia. W dniu 13 maja 1971 w wieku 23 lat dokonał zmiany dotychczasowego imienia na nowe: Jerzy Aleksander. 28 maja 1972 otrzymał święcenia kapłańskie z rąk prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego. 2 czerwca 1972 odprawił prymicyjną mszę świętą w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Karpaczu. W czerwcu 1972 został wikariuszem parafii Trójcy Świętej w Ząbkach i pełnił tę funkcję w latach 1972–1975. Zajmował się młodzieżą, bielankami, założył kółko różańcowe. Najwięcej czasu poświęcał katechezie. 5 października 1975 został skierowany do parafii pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski w Aninie (1975–1978). Podobnie jak w Ząbkach, prowadził kancelarię i troszczył się o sprawy duszpasterskie. Jednak głównym zadaniem była katecheza. Później był księdzem w warszawskim kościele Dzieciątka Jezus, gdzie był zaledwie jedenaście miesięcy. Choroba utrudniała mu pracę parafialną. Dłuższy czas leżał w Instytucie Hematologii. Z powodu słabego zdrowia władze kościelne skierowały go do pracy duszpasterskiej przy kościele akademickim św. Anny w Warszawie. Prowadził tam konwersatoria przede wszystkim dla studentów medycyny. Organizował dla nich rekolekcje. W kaplicy Res Sacra Miser przy Krakowskim Przedmieściu odprawiał comiesięczne nabożeństwa dla średniego personelu medycznego. Początkowo uczestniczyło w nich niewiele osób, ale w krótkim czasie msze te stały się bardzo popularne. Do kaplicy przychodziło coraz więcej osób. W oparciu o te osoby Popiełuszko zorganizował opiekę sanitarną w czasie dwóch pielgrzymek papieża Jana Pawła II do Polski. Praca duszpasterska w kościele św. Anny okazała się zbyt wyczerpująca i został przeniesiony jako rezydent 20 maja 1980 do kościoła św. Stanisława Kostki. Jako rezydent prowadził duszpasterstwo średniego personelu medycznego. W październiku 1981 został mianowany diecezjalnym duszpasterzem służby zdrowia i kapelanem Domu Zasłużonego Pracownika Służby Zdrowia. Dla pensjonariuszy sprawował msze św. w kaplicy, którą sam po części urządził. W latach 1974–1976 był studentem Studium Pastoralnego Instytutu Teologii Pastoralnej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W 1978 został duszpasterzem środowisk medycznych w Warszawie. Już jako alumnowi seminarium 15 listopada 1965 roku Służba Bezpieczeństwa założyła Jerzemu Popiełuszce Teczkę Ewidencji Operacyjnej na Księdza (TEOK) gdzie zbierano dokumenty związane z jego działalnością duszpasterską. 25 marca 1974 będąc wikariuszem w parafii pw. św. Trójcy w Ząbkach został operacyjnie zabezpieczony przez Pion IV KPMO w Wołominie. 17 kwietnia 1974 zmieniono charakter zainteresowania na kandydata na tajnego współpracownika Służby Bezpieczeństwa. 30 czerwca 1975 materiały wyrejestrowano. 30 czerwca 1975 teczka kandydata na TW SB założona ks. Jerzemu Popiełuszce została przekazana przez Pion IV KPMO w Wołominie do Wydziału IV KSMO. Materiały zdjęto z ewidencji dn[ia] 4.05.[19]82 z powodu odmowy współpracy. Od 2 września 1982 roku Wydział IV KSMO/SUSW rozpoczął rozpracowywanie Jerzego Popiełuszki w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania o krypt. „Popiel”. Był również objęty inwigilacją w ramach Sprawy Kontrolnej krypt. „Godot” prowadzonej przez Wydział I Departamentu IV MSW prowadzonej przeciwko ks. Stanisławowi Małkowskiemu. Zebrane materiały zostały po śmierci ks. Popiełuszki zarchiwizowane w Biurze „C” MSW, zostały prawdopodobnie wybrakowane przed 1990 r. W Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej zachowały się jedynie zapisy ewidencyjne w postaci wpisów kartotecznych. Kapelan „Solidarności” Od sierpnia 1980 był związany ze środowiskami robotniczymi, aktywnie wspierał także „Solidarność”. W czasie strajku został wysłany do odprawiania mszy w Hucie Warszawa. Po wprowadzeniu stanu wojennego organizował liczne działania charytatywne. Wspomagał ludzi prześladowanych i skrzywdzonych. Uczestniczył w procesach tych, którzy byli aresztowani za przeciwstawianie się prawu stanu wojennego. Organizował rozdział darów, które były przywożone z zagranicy. W kościele św. Stanisława Kostki od 28 lutego 1982 organizował Msze za Ojczyznę. Swoją działalnością duszpasterską i nauczaniem opartym na przesłaniu: „Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj” (św. Paweł, Rz 12,21), nauczaniu papieża Jana Pawła II i prymasa Stefana Wyszyńskiego, niezłomnością i odwagą, a także wsparciem dla prześladowanych robotników i działaczy związkowych przez władze PRL podczas stanu wojennego zyskał autorytet, szerokie poparcie społeczne i popularność w Warszawie, a później także w innych miastach. Działalność ks. Jerzego Popiełuszki ówczesne władze PRL uznały za krytykę i sprzeciw wobec systemu komunistycznego. 19 maja 1983 prowadził pogrzeb Grzegorza Przemyka. We wrześniu 1983 zorganizował pierwszą pielgrzymkę ludzi pracy do sanktuarium w Częstochowie; 18 września odprawił mszę świętą na wałach Jasnej Góry. W czasie stanu wojennego wielokrotnie oskarżany przez władze PRL o zaangażowanie w działalność polityczną, stał się celem działań operacyjnych Służby Bezpieczeństwa. Akcję rozpracowywania księdza o kryptonimie „Popiel” rozpoczęto najpewniej w drugiej połowie 1982. Ksiądz Jerzy Popiełuszko był inwigilowany przy pomocy co najmniej czterech tajnych współpracowników. Wśród nich byli duchowni – tu szczególnie aktywny był ksiądz Michał Czajkowski (TW „Jankowski”), a także osoby świeckie, jak np. blisko współpracujący z kapłanem Tadeusz Stachnik (TW „Miecz” i „Tarcza”). 2 grudnia 1983 doręczono mu wezwanie na przesłuchanie. 12 grudnia Popiełuszko dobrowolnie stawił się w Pałacu Mostowskich, siedzibie Komendy Stołecznej Milicji Obywatelskiej. Tu wiceprokurator Anna Jackowska odczytała decyzję o wszczęciu śledztwa w kierunku przestępstwa z art. 194 kk w zw. z art. 58 kk to jest, że: „przy wykonywaniu obrzędów religijnych (...), w wygłaszanych kazaniach nadużywał wolności sumienia i wyznania w ten sposób, że permanentnie oprócz treści religijnych zawierał w nich zniesławiające władze państwowe treści polityczne, a w szczególności pomawiał, że te władze posługują się fałszem, obłudą i kłamstwem, poprzez antydemokratyczne ustawodawstwo niszczą godność człowieka, a także pozbawiają społeczeństwo swobody myśli oraz działania, czym nadużywając funkcji kapłana, czynił z kościołów miejsce szkodliwej dla interesów PRL propagandy antypaństwowej”. Za zarzucane czyny Popiełuszce groziła kara 10 lat pozbawienia wolności. Przesłuchanie trwało kilka godzin, zadawano pytania w rodzaju: „Dlaczego ksiądz deformuje hostię podczas liturgii?”. Chodziło o prezentowanie hostii w rękach rzekomo ustawionych w pozycji litery V – symbolu zwycięstwa używanego przez „Solidarność”. Po zakończeniu przesłuchania w mieszkaniu księdza zarządzono rewizję (znaną później jako „prowokacja na Chłodnej”). Przed domem czekali na księdza dziennikarze telewizyjni. Funkcjonariusze SB wkroczyli jako pierwsi, bez wahania otwierając różne skrytki. Ujawniono między innymi granaty łzawiące, naboje do pistoletu maszynowego, różne materiały wybuchowe, farby drukarskie – podrzucone do mieszkania przez esbeków. Zatrzymanego zwolniono nazajutrz, dzięki interwencji arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego u ministra spraw wewnętrznych Czesława Kiszczaka. Natychmiast po tym wydarzeniu postać ks. Popiełuszki stała się przedmiotem licznych ataków propagandowych i publicystycznych władz komunistycznych. Sprawę rewizji na Chłodnej opisano w artykule Michała Ostrowskiego Garsoniera obywatela Popiełuszki, który ukazał się 27 grudnia 1983 w „Expressie Wieczornym”. Artykuł został nagłośniony także przez inne media, jego omówienia zamieszczały inne gazety, odczytano go w I i IV Programie Polskiego Radia. Ksiądz Popiełuszko próbował skontaktować się z autorem artykułu, jednak okazało się, że taka osoba w redakcji nie pracuje. Przesłanego sprostowania gazeta nie wydrukowała. Wielokrotnie wzywano księdza na przesłuchania. Zarzuty przedstawiono mu 12 lipca 1984. Ostatecznie do procesu nie doszło wskutek amnestii z 21 lipca 1984. We wrześniu 1984 Popiełuszko przygotował II pielgrzymkę ludzi pracy na Jasną Górę. Spotkał się wtedy m.in. z Lechem Wałęsą oraz z księdzem Henrykiem Jankowskim. Msze za Ojczyznę Msze św. zainicjował ks. prałat Teofil Bogucki w październiku 1980. Od 22 lutego 1981 odprawiano je systematycznie w ostatnią niedzielę miesiąca. Wtedy także prałat Bogucki powierzył księdzu Popiełuszce ich celebrowanie, wygłaszanie homilii oraz przygotowania organizacyjne. Kazania religijno-patriotyczne Popiełuszki to głoszenie ewangelicznej Prawdy. Przypominał podstawowe prawdy o człowieku i świecie. Prawda była dla jego słuchaczy umocnieniem i otuchą. Z tych powodów kazania stały się przedmiotem oszczerczych ataków władz PRL. W ostatnią niedzielę miesiąca, do żoliborskiej świątyni, aby modlić się za ojczyznę coraz liczniej przybywali wierni z całej Warszawy i z różnych zakątków Polski. Ks. Popiełuszko bardzo starannie przygotowywał oprawę plastyczną. Ich inspiracją często były rocznice wydarzeń historycznych, życie wielkich Polaków oraz realia lat 80 XX w. W końcowej części mszy aktorzy warszawscy przedstawiali programy poetycko-muzyczne o charakterze patriotyczno-narodowym. Najczęściej recytowano wiersze napisane w XIX wieku, szczególnie romantyczne. W mszach tych biernie uczestniczył przyjaciel Popiełuszki ateista Jacek Kuroń z powodu wyznawania tych samych ideałów, chęci pomocy ludziom i sprzeciwiania się władzy ludowej. Kuroń wpuszczany był do kościoła przez zakrystię. 17 stycznia 1982 – Msza za internowanych. „Ponieważ przez wprowadzenie stanu wojennego odebrano nam wolność słowa, dlatego pomyślmy o tych siostrach i braciach, którym odebrano wolność”. 28 lutego 1982 – Chrystus królem! 25 kwietnia 1982 – Wysłuchaj, Panie, prośby ludu swego! W kazaniu ksiądz Jerzy zawarł coś w rodzaju modlitwy litanijnej własnego autorstwa. Starał się w niej ująć dramaty narodowe i indywidualne związane z wprowadzeniem stanu wojennego. 30 maja 1982 – Matko oszukanych, módl się za nami! Msza była odprawiana po świeżych wspomnieniach trzeciomajowych manifestacji ulicznych, tłumionych przez milicję. Nawiązując do tych wydarzeń nazwał je „nową falą nienawiści” i nową „falą cierpienia”. W kazaniu wykorzystano tekst tzw. Litanii „Solidarności” powstałej w okresie stanu wojennego w jednym z obozów dla internowanych. 27 czerwca 1982 – Wielkie wołanie o wolność w Ojczyźnie. Została odprawiona między innymi „za dzieci, których ojcowie lub matki przebywają w obozach i więzieniach, aby w Bogu i ludziach znalazły pomoc i nadzieję”. 25 lipca – Wytrwajcie! Wytrwamy! Homilię wygłosił ks. Prałat Bogucki, który mówił o cierpieniach Polski, podczas wojny i w wyniku stanu wojennego. 29 sierpnia 1982 – Solidarność – jak mocne drzewo. Dekoracja Mszy sierpniowej nawiązywała wprost do „urodzin” Solidarności. Porównanie Związku do malca musiało wywoływać uśmiech nawet w nocy stanu wojennego. 26 września 1982 – Znak krzyża. Przesłanie było skoncentrowane na Krzyżu (w powiązaniu z obchodzoną w tym miesiącu uroczystością Podwyższenie Krzyża Świętego; dzień urodzin ks. Jerzego). Dekoracja przypominała słowa, które miały się pokazać, cesarzowi Konstantynowi: „W tym znaku zwyciężysz”. 31 października 1982 – Jesteś nam potrzebny święty Maksymilianie. W październiku 1982 r. Jan Paweł II kanonizował Ojca Maksymiliana Kolbego. To wydarzenie odbiło się echem podczas mszy. Wyobrażenie świętego Maksymiliana stanęło obok ołtarza. Ks. Jerzy wygłosił kazanie będące jakby mową zwróconą do męczennika. 28 listopada 1982 – Daj siłę, Chrystusie! Prałat Bogucki w ostatniej chwili zdecydował, że wygłosi homilię zamiast księdza Popiełuszki. Miało to związek z rzekomo zaplanowanym aresztowaniem ks. Jerzego. Cały program mszy przygotowany przez Popiełuszkę został zachowany, ale on sam pozostał milczący. 26 grudnia 1982 – Bóg się rodzi, moc truchleje. Msza wypadła w dzień po Bożym Narodzeniu. Były to drugie święta w stanie wojennym. Ksiądz Jerzy zaprojektował swoje kazanie jako przypomnienie tego, co przez cały rok mówił o Polsce Jan Paweł II, często nawiązujący do cierpień swojej Ojczyzny. 30 stycznia 1983 – Walka o wolność, gdy się raz zaczyna. W dekoracji przygotowanej główny akcent padał na okrągłą rocznicę powstania styczniowego. Hasło „Powstań Polsko” przemawiało jako mocne wezwanie do rewolucji moralnej. Popiełuszko mówił o znaczeniu walki o wolność i o tym jak taka walka stała się tradycją Polaków. 27 lutego 1983 – Są więzienia niewidzialne. Tematem mszy była sprawa niewinne więzionych. Głównym elementem dekoracji był obraz „Chrystus miłosierny na tle murów więziennych”. Promienie wychodzące z serca Jezusa uderzają w kraty, które zaczynają pękać. Pod spodem umieszczono literę V, a na niej biało-czerwony napis: „uwolnij niewinnie więzionych”. Kazanie było przede wszystkim refleksją o rozmaitym zniewoleniu i o obowiązku solidarności. 27 marca 1983 – Co służy pojednaniu. Niedziela Palmowa. Wychodząc od opisu Męki Chrystusa, ksiądz Jerzy przeszedł do kwestii pojednania. Przypomniał wymieniane przez Episkopat warunki ugody społecznej – a następnie wyliczył działania władz, które nie służą pojednaniu. 24 kwietnia 1983 – Kryzys polskiej pracy. Ksiądz Jerzy odprawił mszę w intencji hutników warszawskich. Kazanie poświęcił zagadnieniom pracy. Zaczął od pozytywnej roli pracy w życiu człowieka, ale zaraz zapytał o powody kryzysu pracy w Polsce. 29 maja 1983 – Bo wiele jest łez. W trakcie mszy modlono się między innymi „za zamordowanego Grzegorza Przemyka oraz za wszystkich bitych i poniewieranych w maju, aby jego niewinna krew i cierpienie innych posłużyły do wzrostu solidarności naszych serc w walce z przemocą i zakłamaniem”. W kazaniu mówił o obecności Maryi w dziejach Polski. 27 czerwca 1983 – Zła się nie ulękniemy. Msza odbyła się trzy dni po wyjeździe Jana Pawła II z Polski. Kazanie księdza Jerzego pełne było dziękczynienia za dni obecności i nauczania Ojca Świętego. Dekoracja świadczyła o zastrzyku nadziei i radości, którego dostarczył Papież. 31 lipca 1983 – Szacunek, ofiara, miłość. Kazanie było mocno inspirowane wypowiedziami Jana Pawła II z pielgrzymki do Polski z czerwca 1983 r. Chociaż były w nim odniesienia do bieżącej sytuacji – w tym krytyka czysto oficjalnego zniesienia stanu wojennego – przeważała ogólniejsza refleksja nad patriotyzmem. 28 sierpnia 1983 – Słowa ważne. Trzy dni przed trzecią rocznicą porozumień gdańskich kazanie nawiązywało wprost do tego wydarzenia. Odniósł się także do konkretnych wypowiedzi lub działań, które w ówczesnej rzeczywistości były zaprzeczeniem ideałów Sierpnia 80. Wyrazista symbolika dekoracji mszy: zarys Polski, na środku obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, przy nim napis „W Tobie nasze zwycięstwo”. 25 września 1983 – Nie można być drzewem bez korzeni. W kazaniu ks. Jerzy zajął się polską kulturą. W dekoracji ołtarza znalazł się symbol „Solidarności”. Na stopniach przed ołtarzem położono sztandar „Solidarność” z warszawskiej Fabryki Samochodów Osobowych, w drugą rocznicę poświęcenia. 30 października 1983 – Ojcze Święty, tak bardzo pragniemy... W atmosferze piątej rocznicy pontyfikatu Jana Pawła II ksiądz Popiełuszko nadał swojemu kazaniu formę „listu do Papieża”. Był to list, obfitujący w cytaty, słowa, zachowania Ojca Świętego – zawsze świadczące o jego czynnym zainteresowaniu Polską i poparciem dla „Solidarności”. W centrum dekoracji znajdowała się twarz Papieża. Tradycyjna chrześcijańska triada cnót została na tę okazję zmodyfikowana: w miejscu gdzie znajduje się miłość, wstawiono „Solidarność”. 27 listopada 1983 – Może za mało naszych dobrowolnych wyrzeczeń? W homilii ks. Popiełuszko mówił o cierpieniach narodu polskiego po roku 1945, w czasach komunistycznego zniewolenia. Rozpięta przy ołtarzu biało-czerwona wstęga została zaznaczona szczególnymi datami z „kalendarza polskiego”: datami sprzeciwów społecznych z okresu po II wojnie światowej. 25 grudnia 1983 – O prawdziwy pokój na Ziemi. Msze za Ojczyznę były bardzo często koncelebrowane. tym razem ks. Jerzy odprawił ją z przyjezdnym misjonarzem i ks. Stanisławem Małkowskim. To trzecie Boże Narodzenie obchodzone w klimacie Polski pod władzą towarzysza W.Jaruzelskiego. Całe kazanie było utkane ze słów Jana Pawła II, Jana XXIII i Prymasa Wyszyńskiego. 29 stycznia 1984 – Życie trzeba przeżyć godnie. W związku z przypadającą rocznicą powstania styczniowego w oprawie i przesłaniu mszy znalazło się mocne nawiązanie do tego wydarzenia. Wspomnienie powstania było dla ks. Popiełuszki okazją do podkreślenie silnych więzi łączących sprawy religijne i narodowe. 26 lutego – O wychowanie chrześcijańskie. Edukacja była jednym ze szczególnie pilnie strzeżonych pól w monopolu państwa komunistycznego. Ksiądz Popiełuszko odważnie wchodził także i w tę kwestię. 25 marca 1984 – Zawierzamy Ci... W święto Zwiastowania Pańskiego Papież powierzył cały świat opiece Matki Bożej. kazanie nawiązywało do tego aktu, a równocześnie wyrażało to oddanie w trudnych polskich warunkach. Dekoracja nawiązywała do wykonanej na polecenie Jana Pawła II mozaiki Matki Bożej jako Matki Kościoła, znajdującej się na placu św. Piotra w Rzymie. 29 kwietnia 1984 – Umocnienie. Msza nawiązywała do trzeciej rocznicy poświęcenia sztandaru „Solidarności” Huty Warszawa. Mszę odprawił biskup Zbigniew Kraszewski. On także wygłosił homilię. 27 maja 1984 – Aby żyć w prawdzie. Homilię ksiądz Jerzy poświęcił wyjaśnieniu wielkiej roli jaką odgrywa prawda w życiu jednostki i społeczeństwa, jednocześnie wykazał destrukcyjny wpływ kłamstwa. 24 czerwca 1984 – W imię sprawiedliwości. Waga umieszczona w centrum dekoracji ołtarza sygnalizowała, że w centrum rozważania znajdzie się sprawiedliwość. W homilii ks. Jerzy wychodząc od postaci świętego Jana Chrzciciela, „człowieka odważnego i sprawiedliwego”, rozwinął rozważanie o prawach wynikających ze sprawiedliwości. 29 lipca 1984 – Mam nadzieję, że nikt Mu nie uczyni krzywdy... Mszy towarzyszyła radość z powodu amnestii dla większości więźniów politycznych, ogłoszonej kilka dni wcześniej. Tym razem homilię wygłosił ksiądz Teofil Bogucki. Było w swojej treści niezwykłe – prałat postanowił wziąć w obronę księdza Popiełuszkę. 26 sierpnia 1984 – Mamy obowiązek pielęgnować nadzieję Sierpnia'80. Odprawiona w święto Matki Boskiej Częstochowskiej, zebrała w sobie i wiarę w opiekę Maryi nad Polską, i wspomnienie niedawnego entuzjazmu odnowy narodowej Sierpnia. Ze względu na wielką liczbę uczestników Mszę odprawiono na balkonie kościoła. Była to ostatnia homilia wygłoszona przez księdza Jerzego. Popiełuszko mówił nadal mocno i wyraźnie o prawie narodu do swej nadziei. 30 września 1984 – Ostatni raz na Żoliborzu. Dekoracja przygotowana była nietypowa pod tym względem, że nie zawierała bezpośrednich odniesień patriotycznych. Jednak obraz był nad wyraz wymowny: Chrystus, Dobry Pasterz owiec – a tuż przy ich stadzie wilki szukające ofiary... Mszy przewodniczył ksiądz Jerzy, ale homilię wygłosił ks. prałat Bogucki. Mówił o powstaniu warszawskim, polemizując z poglądem, że zapłaciliśmy za nie zbyt wysoką cenę. Przypomniał, że w czasie powstania kościół św. Stanisława Kostki był schronieniem dla walczących. Po śmierci ks. Jerzego Popiełuszki, ks. Teofil Bogucki nie zrezygnował z celebrowania Mszy św. za Ojczyznę. Nasilenie ataków 12 września 1984 roku rozpoczęła się nowa faza ataków na księdza Popiełuszkę. Sygnał dała radziecka „Izwiestija”. Leonid Toporkow napisał wtedy między innymi: „(...) przekształcił swoje mieszkanie w składnicę literatury nielegalnej i ściśle współpracuje z zaciekłymi kontrrewolucjonistami. Ma się wrażenie, że nie czyta z ambony kazań, lecz ulotki napisane przez Bujaka. Zieje z nich nienawiść do socjalizmu”. 13 września 1984 roku odbyło się spotkanie Wojciecha Jaruzelskiego z Czesławem Kiszczakiem i innymi wysokimi urzędnikami, podczas którego Jaruzelski miał powiedzieć do Kiszczaka: „Załatw to, niech on nie szczeka”. Wkrótce potem Jerzy Urban, piszący pod pseudonimem Jan Rem, nazwał kazania Popiełuszki „seansami nienawiści”. 17 września 1984 roku Urząd do Spraw Wyznań wystosował ostre pismo do Episkopatu, w którym naciskał na zaprzestanie tolerowania przez biskupów wystąpień niektórych duchownych. Wymieniono w nim nazwisko księdza Popiełuszki. Wzmogły się anonimy kierowane do księdza (np. „Zostaniesz bohaterem narodowym numer dwa – po Przemyku”). 13 października 1984 roku przyszli mordercy księdza próbowali zatrzymać jego samochód koło Gdańska, rzucając w szybę kamieniem. Kierowcy udało się opanować pojazd i uciec. Później okazało się, że funkcjonariusze mieli wówczas w samochodzie między innymi: narzutę, worki, łopaty i kamienie. Szykany i naciski władz, rosnące zagrożenie oraz kłopoty zdrowotne ks. Popiełuszki były przyczyną, dla której prymas Józef Glemp zaproponował mu 16 października 1984 roku wyjazd na studia do Rzymu, pozostawiając jednak decyzję samemu zainteresowanemu. Popiełuszko z propozycji nie skorzystał. Porwanie i śmierć 19 października 1984 roku ks. Popiełuszko przybył na zaproszenie Duszpasterstwa Ludzi Pracy do parafii pw. Świętych Polskich Braci Męczenników w Bydgoszczy. W tym samym dniu, wracając samochodem Volkswagen Golf do Warszawy, na drodze do Torunia, niedaleko miejscowości Górsk, Jerzy Popiełuszko wraz ze swoim kierowcą Waldemarem Chrostowskim zostali uprowadzeni przez funkcjonariuszy Samodzielnej Grupy „D” Departamentu IV MSW w mundurach funkcjonariuszy Wydziału Ruchu Drogowego MO. Księdza przymuszono do wyjścia z samochodu, następnie pobito i wrzucono do bagażnika samochodu „esbeków”. Dalsze wydarzenia znane są jedynie z późniejszych zeznań trzech wykonawców porwania i zabójstwa. Esbecy porwali księdza razem z jego kierowcą. Chrostowski zdołał wyskoczyć z pędzącego samochodu i uciekł. Porywacze pojechali dalej w stronę Torunia. Zamknięty w bagażniku ks. Jerzy usiłował się stamtąd wydostać, dlatego porywacze zatrzymywali się co jakiś czas i bili go aż do utraty przytomności. W końcu związali księdza w taki sposób, że każda próba wyprostowania nóg powodowała duszenie. Mordercy zeznali potem przed sądem, że koło północy wjechali na zaporę na Wiśle we Włocławku. Tam z wysokości kilkunastu metrów wrzucili księdza do wody. Jest prawdopodobne, że w tamtej chwili ks. Jerzy jeszcze żył. 30 października 1984 roku z zalewu na Wiśle koło Włocławka wyłowiono jego zwłoki. Ręce skrępowano tak, by próby poruszania nimi zaciskały pętlę na szyi. Ciało obciążone było workiem wypełnionym kamieniami. Zbadano je w Zakładzie Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Białymstoku pod kierunkiem prof. Marii Byrdy. W czasie sekcji wykazano ślady torturowania. Do tej pory nie wiadomo, kto i kiedy podjął decyzję o zabiciu księdza ani na jakim szczeblu zapadła decyzja. Wiadomo jedynie, że zabójstwa dokonali trzej pracownicy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Pogrzeb Początkowo miejscem spoczynku ks. Popiełuszki miał być cmentarz na Powązkach. Proboszcz parafii św. Stanisława Kostki, ks. Teofil Bogucki, matka księdza, wierni i liczni przyjaciele zmarłego prosili jednak prymasa Józefa Glempa, by ksiądz mógł zostać pochowany przy kościele. Tak też się stało. Pogrzeb 3 listopada 1984 zgromadził olbrzymie tłumy i przekształcił się w wielką manifestację. W pogrzebie uczestniczyli m.in. Lech Wałęsa, Jacek Kuroń, Adam Michnik, Andrzej Szczepkowski. Popiełuszko został pochowany na terenie kościoła parafialnego św. Stanisława Kostki w Warszawie, na terenie w kształcie niewielkiego kurhanu. Nagrobek w kształcie krzyża został poświęcony 29 czerwca 1986 przez ks. bp. Jerzego Modzelewskiego. Miejsce to jest ogrodzone kamieniami połączonymi łańcuchem, tworzącymi różaniec w kompozycji z nagrobkiem. Hipoteza o śmierci 25 października 1984 Pod koniec 2002 prokurator Andrzej Witkowski z pionu śledczego IPN w Lublinie ponownie zasugerował wersję zabójstwa ks. Popiełuszki podważającą ustalenia sądu w Toruniu z lat 80. Trwały starania nad ustaleniem, czy za zabójstwem stały osoby „wyżej postawione w hierarchii partyjno-państwowej”. W 2008 sformułowaną przez Witkowskiego hipotezę, zakładającą, że Jerzy Popiełuszko nie zginął 19, lecz 25 października, po kilkudniowych torturach w bunkrach w Borze Kazuńskim, ponownie przywołał były prokurator IPN Leszek Pietrzak. Hipoteza ta została skrytykowana jako niepoparta materiałem dowodowym m.in. przez Witolda Kuleszę i Krzysztofa Piesiewicza. Prokurator Witkowski zajmował się sprawą Popiełuszki w latach 1990–1991, zanim został od niej odsunięty. Witkowskiemu udało się wówczas ustalić, że 19 października 1984, w czasie gdy grupa Piotrowskiego z SB czekała, aż Popiełuszko opuści kościół w Bydgoszczy, w tym samym miejscu oczekiwała inna grupa, z Wojskowej Służby Wewnętrznej (WSW), składająca się z sześciu funkcjonariuszy bydgoskiej WSW. Witkowski w 1991 r. w towarzystwie policjantów wtargnął do siedziby kontrwywiadu wojskowego w Bydgoszczy i zabezpieczył m.in. „dziennik obserwacji”, w którym pod datą 19 października 1984 r. widniało nazwisko Popiełuszki jako osoby obserwowanej, a obok nazwiska sześciu osób (pięciu mężczyzn i jednej kobiety) zajmujących się obserwacją. Doprowadził do przesłuchania funkcjonariuszy. Przyznali oni, że byli obecni na miejscu, tzn. pod kościołem w Bydgoszczy, początkowo podając mało wiarygodne wyjaśnienia, co tam robili (twierdzili, że śledzili inną osobę z opozycji, co nie zgadzało się z treścią „dziennika”). Trzech funkcjonariuszy WSW ostatecznie wyraziło wolę współpracy z prokuraturą, żądając jednak w zamian gwarancji bezpieczeństwa dla siebie i rodzin. Witkowski przekazał tę informację ówczesnemu ministrowi sprawiedliwości i jego zastępcy, po czym został odsunięty od śledztwa. „Obserwatorzy” z bydgoskiej WSW byli obecni w Górsku, gdzie doszło do porwania Popiełuszki. Ludzie Piotrowskiego wyprowadzili z golfa kierowcę (Chrostowskiego), posadzili go w swoim fiacie i założyli mu na ręce kajdanki. Natomiast funkcjonariusze inni niż grupa Piotrowskiego zajęli się Popiełuszką – przeprowadzili go do innego pojazdu stojącego ok. 200 m dalej, przy bocznej drodze. Golf został na poboczu. Po tym jak pojazdy dotarły do Torunia, już bez Chrostowskiego, Popiełuszko został pod mostem w Toruniu ciężko pobity i najpóźniej właśnie wtedy przekazany funkcjonariuszom bydgoskiej WSW. Ci, jak zeznali Witkowskiemu, zawieźli Popiełuszkę do bunkra amunicyjnego w Kazuniu koło Nowego Dworu Mazowieckiego. Tam czekali na nich mężczyźni mówiący po rosyjsku. W drodze z Torunia do Kazunia za funkcjonariuszami WSW podążała nadal grupa Piotrowskiego, zaś w samym Kazuniu Piotrowski miał po raz kolejny ciężko pobić Popiełuszkę i na tym jego udział w sprawie miał się zakończyć. Co najmniej jeden z bydgoskich funkcjonariuszy WSW, którzy zeznawali przed Witkowskim w 1991 r., wymienił z nazwiska trzech ludzi, którzy (wraz ze wspomnianymi osobami mówiącymi po rosyjsku) przejęli Popiełuszkę w Kazuniu. Byli to trzej oficerowie WSW w Warszawie w stopniu pułkownika, kapitana i majora. Kilka dni po 25 października gen. Kiszczak osobiście wydał rozkaz dezynfekcji opisywanego bunkra, mimo że nie leżało to w jego kompetencjach. W 2008 roku dziennikarz Leszek Szymowski dotarł do trzech podwładnych funkcjonariusza SB, dowódcy grupy, której zadaniem było wówczas przygotowanie opisywanego bunkra i dostarczanie obecnym tam funkcjonariuszom odzieży i żywności, oraz do innego członka tej samej grupy. O sprawie pisały „Wprost” i „Polska The Times”. Kamienie, za pomocą których obciążono ciało Popiełuszki, wykazały zawartość minerałów występujących w okolicy Kazunia, zaś niewystępujących w okolicy Włocławka, gdzie ciało zostało wrzucone do wody. Ustalenia śledztwa Witkowskiego potwierdza też to, że gdy w 1984 r. milicyjni technicy zbadali fiata, którego Piotrowski i jego grupa użyli do porwania Popiełuszki, nie znaleziono w bagażniku ani krwi, ani potu, ani śladów butów. Taką ekspertyzę płk Tadeusz Rydzek, ówczesny dyrektor Zakładu Kryminalistyki Komendy Głównej MO, przekazał gen. Ciastoniowi – co wzbudziło gniew Ciastonia, bo było to sprzeczne z oficjalną wersją zabójstwa (zgodnie z którą Popiełuszko miał być wyciągany z bagażnika, ciężko bity, a następnie znów wsadzany do bagażnika). Natomiast sierż. Roman Nowak, przewodnik psa tropiącego używanego podczas poszukiwań w 1984 r. w Górsku, zeznał, że pies tropiący podjął trop z golfa, którym podróżował Popiełuszko, i poprowadził w miejsce oddalone o 200-250 metrów, przy bocznej drodze – nie zaś w miejsce, gdzie rzekomo zatrzymał się fiat grupy Piotrowskiego; przy czym próbę z udziałem psa wykonywano nie mniej niż trzy razy i za każdym razem rezultat był ten sam. W latach 2003–2004 prokurator Witkowski, tym razem jako pracownik IPN, ponownie zajmował się sprawą, jednak do przekazania aktu oskarżenia (który miał wymieniać m.in. nazwisko Kiszczaka) do sądu nigdy nie doszło, gdyż szef pionu śledczego IPN Witold Kulesza uznał pracę zespołu Witkowskiego za zakończoną. Witkowski zrezygnował później z pracy w IPN. Pomoc w uprowadzeniu i współpracę z SB zarzucano również Waldemarowi Chrostowskiemu, który w dniu porwania zastąpił stałego kierowcę Popiełuszki, Jacka Lipińskiego. Historyk Jan Żaryn uważa, że ta teza nie ma oparcia w zachowanym materiale dowodowym. Data znalezienia zwłok Oficjalnie zwłoki znaleziono 30 października 1984 roku o godzinie 17:00 w zalewie koło tamy we Włocławku. Jednak jeden z toruńskich prokuratorów zajmujących się poszukiwaniami Popiełuszki zeznał, że już 26 października wezwano go w okolice tamy we Włocławku, aby asystował wydobyciu z rzeki zwłok. Na miejscu poinformowano go jednak, że sprawa jest „nieaktualna”. W roku 2008 reporterzy „Superwizjera” TVN dotarli do większej liczby świadków, którzy twierdzą, że ciało wyłowiono już 26 października. Nurkowie biorący wówczas udział w akcji twierdzą, że ciało wyglądało wówczas inaczej niż na zdjęciach i filmach rejestrujących moment wyłowienia ciała 30 października. Ponadto było skrępowane w inny sposób, niż twierdzą esbecy. Zgony świadków i bliskich Tomasz Popiełuszko (syn Józefa Popiełuszki, brata ks. Jerzego) – zmarł w 1992 r. w białostockim szpitalu w wieku 18 lat, przyczyna śmierci: zatrucie alkoholem metylowym. Danuta Popiełuszko (żona Stanisława Popiełuszki, brata ks. Jerzego) – zmarła 1 lutego 2000 r. w białostockim szpitalu, przyczyna śmierci: zatrucie alkoholem metylowym. Lekarz dostrzegł ślady po igłach w okolicach żył świadczące o wstrzyknięciu trucizny dożylnie. Odmówiono sekcji zwłok mimo próśb rodziny. Jan O., rybak, który zeznał przed prokuratorami IPN, że wieczorem 25 października 1984 r. wraz z dwoma towarzyszami widział wrzucanie obiektu przypominającego ciało do Wisły we Włocławku – zmarł w grudniu 2004 r. w szpitalu we Włocławku, przyczyna śmierci: zatrucie alkoholem metylowym. Z dokumentacji medycznej wynika, że do zatrucia doszło w trakcie hospitalizacji. Odmówiono sekcji zwłok mimo próśb rodziny. Proces sprawców W tzw. procesie toruńskim, toczącym się od 27 grudnia 1984 do 7 lutego 1985 przed Sądem Wojewódzkim w Toruniu, trzej oficerowie MSW: kpt. Grzegorz Piotrowski (naczelnik wydziału Departamentu IV), por. Leszek Pękala i por. Waldemar Chmielewski zostali oskarżeni i skazani za uprowadzenie, torturowanie i zabójstwo ks. Jerzego Popiełuszki, zaś ich przełożony płk Adam Pietruszka (zastępca dyrektora Departamentu IV MSW) – za sprawstwo kierownicze zbrodni. Prokurator Leszek Pietrasiński żądał kary śmierci dla Piotrowskiego oraz kar pozbawienia wolności dla pozostałych oskarżonych. Sąd, któremu przewodniczył SSW Artur Kujawa, a sprawozdawcą był SSW Jurand Maciejewski, wymierzył Grzegorzowi Piotrowskiemu karę 25 lat pozbawienia wolności, Adamowi Pietruszce – 25 lat, Leszkowi Pękali – 15 lat, Waldemarowi Chmielewskiemu – 14 lat. W 1986 w wyniku interwencji Czesława Kiszczaka trzem sprawcom złagodzono karę: Adamowi Pietruszce karę 25 lat zamieniono na 15 lat, Leszkowi Pękali z 15 lat obniżono do 10 lat, Chmielewskiemu z 14 lat do 8. W grudniu 1987 sprawców objęła kolejna amnestia – Pietruszce złagodzono karę z 15 do 10 lat (wyszedł na wolność w 1995); Pękali z 10 do 6 lat, Chmielewskiemu z 8 do 4 lat i 6 miesięcy. Piotrowskiemu zamieniono karę z 25 na 15 lat, wyszedł na wolność 16 sierpnia 2001. Po latach dokument podpisany przez gen. Kiszczaka odnaleźli historycy IPN. Pismo jest datowane na 26 listopada 1987. Adresatem jest Józef Żyta, prokurator generalny PRL. Kiszczak wnosił o „złagodzenie orzeczonych prawomocnie kar pozbawienia wolności wobec Grzegorza Piotrowskiego, Adama Pietruszki, Leszka Pękali i Waldemara Chmielewskiego”. Proces ten, podobnie jak następny dotyczący tej sprawy, a obejmujący jako oskarżonych gen. Władysława Ciastonia i gen. Zenona Płatka (obaj w 1994 zostali uniewinnieni z zarzutu współsprawstwa), nie ujawnił wszystkich okoliczności i inspiratorów zbrodni, co budzi do dziś liczne dyskusje. Oficjalna wersja uprowadzenia i morderstwa była wielokrotnie kwestionowana. Obserwatorem procesu sprawców uprowadzenia i zamordowania ks. Popiełuszki, zarówno przed sądem w Toruniu, jak i w Warszawie, była profesor prawa Krystyna Daszkiewicz, która następnie wydała kilka publikacji dotyczących tej sprawy. Pamięć o Jerzym Popiełuszce 13 października 2009 roku, w związku z 25. rocznicą śmierci, ks. Jerzy Popiełuszko został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Orderem Orła Białego. W 1984 odznaczony został Gwiazdą Wytrwałości. Zarządzeniem prezydenta RP na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego z 11 listopada 1990 został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Według stanu na październik 2009 roku w 73 polskich miastach znajdowały się ulice ks. Jerzego Popiełuszki, ponadto 4 ronda i 3 place. 21 szkół w Polsce i dwie polonijne przybrały sobie go za patrona. Jego postać upamiętniało 70 pomników, w tym 8 poza granicami kraju. Grób Jerzego Popiełuszki znajduje się przed frontonem kościoła św. Stanisława Kostki w Warszawie. Jest on od lat 80. XX wieku celem licznych pielgrzymek i oficjalnych wizyt, m.in. 14 czerwca 1987 roku modlił się przy nim papież Jan Paweł II. Szacuje się, że w ciągu 10 lat miejsce to odwiedziło ok. 18 mln ludzi. Na terenie parafii św. Stanisława Kostki w Warszawie znajdują się ponadto: dzwon, pomnik i muzeum (otwarte 16 października 2004) poświęcone pamięci błogosławionego. W Suchowoli przy stojącym przy rynku kościele pw. św. Apostołów Piotra i Pawła znajduje się symboliczny grób i pomnik Jerzego Popiełuszki, a w samym mieście również izba pamięci. W Dąbrowie Białostockiej powstała ulica imienia ks. Jerzego Popiełuszki. Na terenie kościoła św. Trójcy w Ząbkach, gdzie w latach 1972–1975 Popiełuszko pełnił funkcję wikarego znajdują się tablica pamiątkowa z 1989 roku i pomnik z 1997 roku. Krzyż Pomnik ks. Jerzego Popiełuszki we Włocławku został 7 czerwca 1991 poświęcony przez papieża Jana Pawła II podczas pielgrzymki do Polski a 19 października 1991, w rocznicę uprowadzenia księdza, przy tamie we Włocławku został odsłonięty i pobłogosławiony podczas uroczystej mszy świętej przez prymasa Józefa Glempa i nuncjusza apostolskiego Józefa Kowalczyka, z udziałem rodziców ks. Jerzego Popiełuszki, rodziny, znajomych, prezydenta Polski, parlamentarzystów i członków rządu, biskupów, pocztów sztandarowych NSZZ Solidarność z całego kraju i wiernych. Ponadto pomniki ks. Jerzego Popiełuszki znajdują się m.in. w Białymstoku, Bydgoszczy, Częstochowie, Koszalinie, Krościenku nad Dunajcem, Poznaniu, Tarnobrzegu, Toruniu, Chicago i Nowym Jorku. 6 czerwca 2010 roku, w dniu beatyfikacji arcybiskup lubelski Józef Życiński dekretem erygował parafię pw. bł. ks. Jerzego Popiełuszki w Lublinie na terenie dekanatu Lublin – Południe.Biskup płocki Piotr Libera 21 czerwca 2011 roku ustanowił w Nunie nową parafię pw. bł. ks. Jerzego Popiełuszki.19 października 2014 roku biskup rzeszowski Jan Wątroba podpisał dekret erygowania parafii pod wezwaniem bł. ks. Jerzego Popiełuszki w Rzeszowie. Imię ks. Jerzego Popiełuszki noszą: od 14 grudnia 1999 Szpital Bielański w Warszawie, od 4 lutego 1995 hospicjum w Bydgoszczy, od 2004 Bursa Akademicka Caritas Diecezji Toruńskiej w Przysieku, od 2006 ZSO w Brzeziu, od 2007 Gimnazjum nr 2 w Ząbkach, a od 1999 Archidiecezjalne Gimnazjum Męskie w Warszawie (od 2010 Katolickie Gimnazjum im. Ks. Jerzego Popiełuszki). W 1985 roku dzięki wstawiennictwu papieża Jana Pawła II Wydawnictwo Editions Spotkania pośmiertnie wydało zachowane zapiski ks. Popiełuszki. W 1985 polski kompozytor Andrzej Panufnik, przebywający na emigracji w Wielkiej Brytanii, skomponował Koncert fagotowy dedykowany pamięci ks. Jerzego Popiełuszki. W 1986 brytyjski artysta Muslimgauze wydał płytę Flajelata poświęconą antysowieckim dysydentom, gdzie jeden z utworów – Homily to Popieluszko jest formą adoracji, uczczenia ks. Jerzego Popiełuszki. W 1988 na podstawie wydarzeń związanych z jego śmiercią powstał film Agnieszki Holland Zabić księdza, natomiast w 2009 odbyła się premiera filmu fabularnego Rafała Wieczyńskiego Popiełuszko. Wolność jest w nas. Z filmu pochodzą piosenki Sługa wykonana przez zespół Rewelersi oraz Tylko miłość Violi Brzezińskiej. Powstały także filmy dokumentalne: Jestem gotowy na wszystko (2002, scen. i reż.: Paweł Woldan), Jak zginął Popiełuszko... (2010, scen. i reż.: Piotr Litka, Przemysław Wojciechowski) i Ostatnia droga (2014, scen. Józef Herold, reż. Robert Wichrowski. Premierowy pokaz filmu odbył się 16 października 2014 roku w kościele Świętych Polskich Braci Męczenników w Bydgoszczy, w obecności prymasa Wojciecha Polaka). Poczta Polska upamiętniła 15. rocznicę śmierci ks. Jerzego Popiełuszki emitując w IV kwartale 1999 r. okolicznościowy znaczek. Wszedł on do obiegu 19 października 1999 r. Jego projekt wykonał Maciej Jędrysik. Nominał wynosi 70 gr. Znaczek wydany został techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym w formacie 31,25 × 39,5 mm. Jego nakład wyniósł 700 tysięcy sztuk. Z okazji 25 rocznicy śmierci Popiełuszki Poczta Polska wydała znaczek z fotografią portretową kapłana, autorstwa Tomasza Wesołowskiego.Znaczek „25. rocznica śmierci ks. Jerzego Popiełuszki” zwyciężył w międzynarodowym konkursie filatelistycznym „Premio internazionale d’arte Filatelica San Gabriele”. Został uznany za najlepszą światową emisję o tematyce religijnej w 2009 roku. Jego autorką jest polska artystka plastyk Marzanna Dąbrowska. Z okazji beatyfikacji ks. Jerzego Poczta Polska S.A. wydała okolicznościowy znaczek oraz kopertę Pierwszy Dzień Obiegu wraz z datownikiem, w który wpisano słowa z kazania ks. Jerzego. Wartość znaczka pocztowego wynosi 1,95 zł. Został on wydrukowany techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym w formacie 43 × 31,25 mm, w nakładzie 600 tysięcy sztuk. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety upamiętniające 25. rocznicę śmierci księdza Jerzego Popiełuszki: – w dniu 12 października 2009 roku o nominale 2 zł wykonaną stemplem zwykłym ze stopu Nordic Gold – w dniu 13 października 2009 roku o nominale 37 zł wykonaną stemplem lustrzanym w złocie – w dniu 13 października 2009 roku o nominale 10 zł wykonaną stemplem lustrzanym w srebrze, z cyrkonią. Na monetach powtarzają się słowa „Zło dobrem zwyciężaj”, cytat z listu św. Pawła do Rzymian, którym ks. Jerzy oddawał swoje najważniejsze przesłanie. Na awersie srebrnej dziesięciozłotówki widnieje Jego nagrobek, a na rewersie – obok postaci ks. Jerzego mapa Polski z zaznaczonym miejscem, gdzie poniósł śmierć. Złota moneta ma wartość nominalną 37 zł, bo tyle lat przeżył ksiądz Jerzy. Na awersie monety cyfra 37 zanurza się w wodzie, która pochłonęła ciało męczennika. W 2010 wyemitowano poświęcony księdzu Popiełuszce pieniądz lokalny – dukat warszawski. 10 października 2014 Sejm oddał hołd bł. Jerzemu Popiełuszce, przyjmując przez aklamację uchwałę w 30. rocznicę jego męczeńskiej śmierci. „Oby nigdy w naszej ojczyźnie nie dochodziło do podobnych zbrodni” – podkreślili w okolicznościowej uchwale parlamentarzyści. W 30. rocznicę śmierci został wybity w Mennicy Polskiej numizmat z wizerunkiem Błogosławionego Księdza Jerzego Popiełuszki według specyfikacji: materiał – mosiądz platerowany 24-karatowym złotem średnica – 27,00 mm emitent – Mennica Polska rok emisji – 2014 17 października 2014 roku w obecności prezydenta Bronisława Komorowskiego zostało otwarte w Górsku Centrum Edukacji Młodzieży im. ks. Jerzego Popiełuszki. 26 października 2014 roku w 30. rocznicę odbył się „XXII Doroczny Bieg Sztafetowy Szlakiem Męczeńskiej Drogi Błogosławionego Księdza Jerzego Popiełuszki”. Trasa przebiegała od sanktuarium Nowych Męczenników w Bydgoszczy do Górska, a nie jak przez ostatnie lata, do tamy we Włocławku. W roku 1992 z inicjatywy Eugeniusza Połtyna, prezesa bydgoskiego Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej „Orzeł”, zorganizowano Bieg Sztafetowy Szlakiem Męczeńskiej Drogi Księdza Jerzego Popiełuszki. Na trasę liczącą ponad sto kilometrów wybiegało niewielu chętnych, jednak z roku na rok między Bydgoszczą a Włocławkiem zaczęło pojawiać się coraz więcej drużyn z całego kraju. Bieg tradycyjnie zaczyna się modlitwą w kościele Świętych Polskich Braci Męczenników w Bydgoszczy. W miejscach w których rozegrał się dramat kapłana – w Bydgoszczy, Górsku, Toruniu i na tamie we Włocławku uczestnicy biegu zapalają znicze i składają kwiaty. W 1999 do organizacji Biegu włączył się Zarząd Regionu Bydgoskiego NSZZ „Solidarność”. W związku z 30. rocznicą wydano także okolicznościowy album zatytułowany Sanktuarium Nowych Męczenników w Bydgoszczy. Miejsce sprawowania ostatniej Eucharystii bł. ks. Jerzego Popiełuszki. 16 i 17 września 2022 r. w Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej na Jasnej Górze odbyła się I edycja Kongresu bł. ks. Jerzego Popiełuszki, którego celem była popularyzacja nauczania ks. Jerzego, głównie wśród młodzieży oraz osób, które nie znały go za życia. Kongres zwieńczyło podpisanie Karty Kongresu bł. ks. Jerzego Popiełuszki, będącej zobowiązaniem dla uczestników, aby promować nauczanie ks. Jerzego, z wezwaniem żeby dziedzictwo ks. Jerzego wybrzmiało na nowo. Wystawa „Błogosławiony Ksiądz Jerzy Popiełuszko i Jego Muzeum w Okopach” – przygotowana w 2023 r. przez Muzeum Podlaskie (kuratorka wystawy dr Ewa Rogalewska), poświęcona została życiu, działalności i męczeńskiej śmierci błogosławionego oraz powstającemu muzeum w Okopach koło Suchowoli w Podlaskiem. Procesy wyniesienia na ołtarze Proces beatyfikacyjny Już 5 listopada, dwa dni po pogrzebie, do prymasa Józefa Glempa wpłynęła pierwsza pisemna prośba o wszczęcie procesu beatyfikacyjnego. 178 podpisów złożyła grupa pracowników Szpitala Ginekologicznego w Warszawie, gdzie ks. Jerzy był kapelanem. 28 listopada kolejną prośbę z 456 podpisami złożyli studenci KUL. Pisali ludzie z całego świata. Już w 1985 roku – rok po śmierci – do Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej napłynęło 13 940 imiennych próśb z 17 krajów o beatyfikację ks. Popiełuszki. Pomimo niesłabnącego kultu prywatnego osoby księdza Popiełuszki przez wiele lat nie otwierano procesu beatyfikacyjnego. Nakładały się na to liczne przyczyny, m.in. obawa o oskarżenia o próbę politycznego jego wykorzystywania, trwające procesy zabójców, pojawiające się nowe dokumenty, które wymagały zbadania. Istnieje także możliwość, że były próby jego hamowania przez polski aparat państwowy, choćby przez wysuwane sugestie, że zginął on z przyczyn politycznych, a nie za wiarę, co warunkowało wyniesienie zabitego na ołtarze. Pojawiły się one z ust generała Wojciecha Jaruzelskiego już jesienią 1984. Proces beatyfikacyjny księdza Jerzego Popiełuszki oficjalnie otwarto 8 lutego 1997 w kościele pw. św. Stanisława Kostki w Warszawie, a etap diecezjalny procesu zakończono dokładnie cztery lata później. Rozpoczęcie procedury i zamknięcie jej pierwszego etapu w tym terminie uznano za sukces. W trakcie tego etapu przesłuchano 44 świadków. Prace posuwały się szybko dzięki już wtedy dobrze zorganizowanemu archiwum księdza, prowadzonemu przez wolontariuszy z Katarzyną Soborak na czele. 21 marca 2001 roku akta procesu zostały przekazane ks. Zbigniewowi Kiernikowskiemu. 3 maja 2001 nastąpiło wszczęcie prac przez Kongregację ds. Kanonizacyjnych. Positio opracowali: ks. Zbigniew Kiernikowski, a następnie ks. Tomasz Kaczmarek (od 2 września 2002). W 2002 Kongregacja wydała dekret o ważności akt procesu. W dniu 20 stycznia 2009 odbył się Kongres Specjalny Teologów Konsultorów, który uznał zasadność elementów materialnych i formalnych jego męczeństwa. Ten pozytywny wynik 1 grudnia 2009 potwierdzili kardynałowie i biskupi zebrani na Sesji Zwyczajnej, na której przedstawił jako Ponens, kardynał Stanisław Ryłko. Na prośbę polskich biskupów papież zgodził się na nadanie sprawie priorytetu i dzięki temu ominięcie 10-letniej kolejki. Benedykt XVI po zapoznaniu się z tym stanem rzeczy, który przedłożył mu prefekt abp. Angelo Amato, przyjmując i uznając opinię Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych 19 grudnia 2009 podpisał dekret o męczeństwie ks. Jerzego Popiełuszki i ogłosił: „W sprawie Sługi Bożego Jerzego Popiełuszki, kapłana diecezjalnego, istnieje pewność co do męczeństwa i jego przyczyny oraz co do skutków prawnych”. 15 lutego 2010 metropolita warszawski arcybiskup Kazimierz Nycz ogłosił datę beatyfikacji ks. Jerzego – 6 czerwca 2010, w Święto Dziękczynienia. 7 kwietnia 2010 dokonano ekshumacji szczątków ks. Jerzego Popiełuszki w celu pobrania cząstek kości, które staną się relikwiami. Ogłoszenie ks. Jerzego Popiełuszki błogosławionym Kościoła katolickiego odbyło się 6 czerwca 2010 w Warszawie na placu Piłsudskiego. Mszy świętej beatyfikacyjnej przewodniczył abp Angelo Amato, prefekt Kongregacji ds. Kanonizacyjnych, który w imieniu papieża Benedykta XVI odczytał akt beatyfikacyjny. Wraz z nim mszę beatyfikacyjną koncelebrowało około 100 kardynałów, arcybiskupów i biskupów oraz 1,6 tys. kapłanów. Proces kanonizacyjny Otwarcie procesu kanonizacyjnego miało miejsce 20 września 2014 w diecezji Créteil we Francji, gdzie doszło do domniemanego cudu za jego wstawiennictwem – uzdrowienia Francuza François Audelana z nietypowej przewlekłej białaczki szpikowej. Biskup Créteil Michel Santier powołał trybunał kanonizacyjny złożony z teologów (między innymi ks. profesora Józefa Naumowicza z Polski) i lekarzy ekspertów celem zweryfikowania cudu. Faza diecezjalna procesu kanonizacyjnego zakończyła się 14 września 2015 w katedrze Créteil, po czym wszystkie akta zostały przekazane do watykańskiej Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych. Proces prowadzony był wspólnie przez diecezję Créteil i archidiecezję warszawską. Dzień obchodów i patron Na dni z możliwością uzyskania odpustu zupełnego metropolita warszawski Kazimierz Nycz w dniu 19 października 2010 wyznaczył: Dzień imienin Jerzego – 23 kwietnia; Rocznicę uroczystości beatyfikacyjnej – 6 czerwca; Wspomnienie liturgiczne bł. Jerzego Popiełuszki – 19 października. W 2014 bł. Jerzy Popiełuszko został ogłoszony patronem NSZZ „Solidarność”. Relikwie bł. ks. Jerzego Relikwie błogosławionego, pobrane podczas sekcji zwłok i ukryte przed bezpieką, po prawie ćwierć wieku wydobyto ze ściany kaplicy Sióstr Misjonarek Świętej Rodziny w Białymstoku. Podczas uroczystego nabożeństwa zostały one umieszczone dla kultu wiernych w kościele Zmartwychwstania Pańskiego w Białymstoku. Szczątki pobrano w białostockim prosektorium, podczas sekcji zwłok przeprowadzonej po wyłowieniu zwłok księdza Jerzego z Wisły w październiku 1984. Z ciała kapłana pobrano wówczas dwie fiolki z krwią, fragment wątroby, śledziony i nerek. Przez dwa lata przechowywano je w Zakładzie Medycyny Sądowej AM. Tam jednak groziło im zniszczenie, więc oddany sprawie dr Jan Szrzedziński postanowił przekazać je władzom kościelnym. Nawiązał kontakt z ówczesnym arcybiskupem białostockim Edwardem Kisielem, który do realizacji tej misji wyznaczył nieżyjącego już ks. Jerzego Gisiewicza. Z jego polecenia relikwie umieszczono w dębowej skrzynce, która po zamknięciu została opatrzona pieczęcią. Szczątki w roku 1986 ukryto w ścianie kaplicy Sanktuarium bł. Bolesławy Lament w Białymstoku. Komunikat Kurii Metropolitalnej Warszawskiej o dokonanej rekognicji relikwii Sługi Bożego ks. Jerzego Popiełuszki. W 2010 w archiwaliach Instytutu Pamięci Narodowej odnaleziono włosy ks. Jerzego Popiełuszki, które zostały pobrane po jego śmierci jako materiał dowodowy. W listopadzie 2010 p.o. prezesa IPN, dr Franciszek Gryciuk i p.o. dyrektora Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów IPN, dr Rafał Leśkiewicz przekazali relikwie na ręce kard. Kazimierza Nycza. Na całym świecie jest około 1500 relikwii ks. Jerzego. Znajdują się one m.in. w Brazylii, na Filipinach oraz w całej Europie (najwięcej prawdopodobnie we Włoszech). Kalendarium wydarzeń związanych z Jerzym Popiełuszką Zobacz też święci i błogosławieni Kościoła katolickiego Stanisław Suchowolec Tadeusz Szczepański (robotnik) Józef Padewski Sylwester Zych Stefan Niedzielak Uwagi Przypisy Bibliografia Polscy męczennicy chrześcijańscy Absolwenci Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie Błogosławieni kapłani diecezjalni Duchowni archidiecezji warszawskiej Honorowi obywatele miasta Ząbki Kapelani NSZZ „Solidarność” Polscy kaznodzieje Działacze opozycji w PRL Klerycy katoliccy wcieleni do jednostek specjalnych LWP Jerzy, Popiełuszko Polscy duchowni katoliccy – ofiary represji w Polsce Ludowej Zamordowani przez funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa Polski Ludowej Jerzy, Popiełuszko Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (władze RP na uchodźstwie) Odznaczeni Orderem Męczeństwa i Zwycięstwa Odznaczeni Gwiazdą Wytrwałości Ludzie związani z Ząbkami Urodzeni w 1947 Zmarli w 1984 Biografie kanonu polskiej Wikipedii Kościół św. Stanisława Kostki w Warszawie

4640982

https://pl.wikipedia.org/wiki/Artur%20Dziambor

Artur Dziambor

Artur Erwin Dziambor (ur. 27 stycznia 1982 w Gdyni) – polski polityk, nauczyciel i przedsiębiorca, poseł na Sejm IX kadencji, od 2022 prezes partii Wolnościowcy. Życiorys Ukończył zarządzanie i marketing w Wyższej Szkole Administracji i Biznesu w Gdyni oraz filologię angielską w Pomorskiej Wyższej Szkole Nauk Stosowanych. W 2007 otworzył własną szkołę językową na terenie Gdyni. W 2019 wszczął przewód doktorski na Uniwersytecie Zielonogórskim. Rozprawę pt. Kreowanie wizerunku politycznego Donalda Trumpa w latach 2014–2019 napisał pod kierunkiem Piotra Kwiatkiewicza; obronił ją w 2023. Współtworzył struktury Stowarzyszenia KoLiber, przystąpił także do Młodych Konserwatystów oraz do Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego. Należał potem do Unii Polityki Realnej oraz Prawa i Sprawiedliwości. Od 2011 do 2018 działał w Kongresie Nowej Prawicy, którego był wiceprezesem. Był również wiceprzewodniczącym rady gdyńskiej dzielnicy Cisowa. W 2018 dołączył do partii KORWiN, w której objął funkcję członka rady krajowej. Kandydował na radnego Gdyni w wyborach samorządowych w 2002 i 2006. W wyborach w 2014 i 2018 ubiegał się o mandat radnego sejmiku pomorskiego (w 2014 kandydował równocześnie na prezydenta Gdyni). W wyborach w 2014 i 2019 bez powodzenia ubiegał się o mandat eurodeputowanego. W wyborach parlamentarnych w 2019 kandydował do Sejmu z listy współtworzonej przez jego ugrupowanie federacyjnej partii Konfederacja Wolność i Niepodległość w okręgu gdyńskim. Został wybrany na posła IX kadencji, otrzymując 19 334 głosy. W listopadzie 2019 wybrany na jednego z wiceprezesów partii KORWiN oraz na jednego z zastępców przewodniczącego Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży. Został następnie jednym z kandydatów w zorganizowanych przez Konfederację prawyborach mających wyłonić jej kandydata w wyborach prezydenckich w 2020. W marcu 2022 wraz z Jakubem Kuleszą i Dobromirem Sośnierzem opuścił partię KORWiN. W tym samym roku został prezesem partii Wolnościowcy. 10 lutego 2023 został wykluczony z Konfederacji, zarzucono mu „działanie na szkodę partii” (według Artura Dziambora miało to związek z kilkoma jego wypowiedziami medialnymi). W tym samym miesiącu ogłosił współtworzenie koła poselskiego Wolnościowców (które rozpadło się kilka miesięcy później). We wrześniu 2023 dołączył do Koalicji Polskiej. W 2023 nie został wybrany do Sejmu kolejnej kadencji (kandydował z listy Trzeciej Drogi, otrzymując 9168 głosów). Życie prywatne Żonaty, ojciec dwójki dzieci. Wyniki wyborcze Przypisy Absolwenci gdyńskich szkół i uczelni Działacze Stowarzyszenia KoLiber Polscy nauczyciele języka angielskiego Politycy Konfederacji Wolność i Niepodległość Politycy Kongresu Nowej Prawicy Politycy Nowej Nadziei (Polska) Politycy Prawa i Sprawiedliwości Politycy Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego Politycy Unii Polityki Realnej Politycy Wolnościowców Posłowie z okręgu Gdynia Ludzie urodzeni w Gdyni Urodzeni w 1982

121267

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bronis%C5%82aw%20Komorowski

Bronisław Komorowski

Bronisław Maria Komorowski (ur. 4 czerwca 1952 w Obornikach Śląskich) – polski polityk i historyk. W latach 2010–2015 prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. W okresie PRL działacz opozycji demokratycznej, w latach 1990–1991 i 1992–1993 wiceminister obrony narodowej, w latach 1991–2010 poseł na Sejm I, II, III, IV, V i VI kadencji, w latach 2000–2001 minister obrony narodowej, w latach 2005–2007 wicemarszałek Sejmu V kadencji, w latach 2007–2010 marszałek Sejmu VI kadencji. Od 10 kwietnia do 8 lipca 2010 wykonywał tymczasowo obowiązki prezydenta RP. Życiorys Młodość i wykształcenie Pochodzi z rodziny ziemiańskiej pieczętującej się herbem Korczak. Jest synem afrykanisty i dyplomaty Zygmunta Komorowskiego oraz Jadwigi z domu Szałkowskiej, a także siostrzeńcem Haliny Wołłowicz. Jak sam wspominał, w latach 50. jego rodzice tracili pracę z powodów politycznych. Bronisław Komorowski mieszkał w rodzinnych Obornikach Śląskich oraz w Poznaniu, następnie w Józefowie (1956–1959), a od 1959 do 1966 w Pruszkowie, gdzie uczęszczał do szkoły podstawowej. W 1966 przeniósł się do Warszawy. Ukończył XXIV Liceum Ogólnokształcące im. Cypriana Norwida. W 1968 w trakcie nauki w szkole średniej brał udział w wiecach organizowanych w związku z wydarzeniami marcowymi. Za prowadzoną działalność opozycyjną po raz pierwszy został zatrzymany w 1971. Przez wiele lat związany z ruchem harcerskim. Należał do 75 Mazowieckiej Drużyny Harcerskiej w Pruszkowie. Podczas studiów był instruktorem harcerskim w Szczepie 208 Warszawskich Drużyn Harcerskich i Zuchowych im. Batalionu „Parasol” w hufcu Związku Harcerstwa Polskiego Warszawa-Mokotów. W harcerstwie poznał przyszłą żonę. W 1971 rozpoczął studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1972 został skreślony z listy studentów po niezaliczeniu pierwszego roku, a w 1973 ponownie przyjęto go na studia. W 1977 uzyskał tytuł zawodowy magistra na podstawie pracy „Bunt” gen. Żeligowskiego jako koncepcja rozwiązania problemu litewskiego, której promotorem był Andrzej Garlicki. W trakcie studiów należał do Studenckiego Koła Naukowego Historyków UW, pełnił także funkcję jego prezesa. Działalność publiczna w PRL Od 1977 do 1980 był stażystą w dzienniku „Słowo Powszechne”. Zaangażowany w działalność opozycyjną w ramach Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela. W 1979 znalazł się wśród założycieli wydawnictwa niezależnego Biblioteka Historyczna i Literacka. Organizował biblioteki pism drugoobiegowych, a także manifestacje niepodległościowe. W 1980 został skazany razem z działaczami ROPCiO na karę miesiąca aresztu za zorganizowanie w dniu 11 listopada 1979 manifestacji przed Grobem Nieznanego Żołnierza (rozprawie odwoławczej przewodniczył sędzia Andrzej Kryże). W 1980 wstąpił do Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, organizował struktury związku w Regionie Mazowsze, pracował w Ośrodku Badań Społecznych NSZZ „Solidarność”. W 1981 był jednym z sygnatariuszy deklaracji założycielskiej Klubów Służby Niepodległości. W czasie stanu wojennego był internowany od grudnia 1981 do czerwca 1982 w Jaworzu; po zwolnieniu pracował jako nauczyciel w Niższym Seminarium Duchownym w Niepokalanowie, kontynuował działalność opozycyjną, m.in. był jednym z założycieli podziemnego pisma „ABC. Adriatyk, Bałtyk, Morze Czarne”. Działalność publiczna w III RP do 2007 Poza polityką Był prezesem Stowarzyszenia Euro-Atlantyckiego. W 1990 został prezesem Ligi Morskiej (przemianowanej na Ligę Morską i Rzeczną) i funkcję tę pełnił przez 17 lat (do 2007). Polityka W latach 1989–1990 pełnił funkcję dyrektora gabinetu ministra Aleksandra Halla w Urzędzie Rady Ministrów, a w latach 1990–1993 (z przerwą w 1992) – cywilnego wiceministra obrony narodowej ds. wychowawczo-społecznych w rządach Tadeusza Mazowieckiego, Jana Krzysztofa Bieleckiego i Hanny Suchockiej. Jako bezpartyjny kandydat Unii Demokratycznej uzyskiwał mandat poselski w wyborach w 1991 i 1993. W 1994 przystąpił do nowo powołanej Unii Wolności, w której w 1995 objął funkcję sekretarza generalnego. W 1997, pod koniec trwania Sejmu II kadencji, wraz z grupą działaczy UW pod kierownictwem Jana Rokity utworzył Koło Konserwatywno-Ludowe. W tym samym roku wraz z KKL przystąpił do nowo utworzonego Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego, które jednocześnie przystąpiło do Akcji Wyborczej Solidarność. W SKL pełnił funkcje sekretarza generalnego i wiceprezesa. W wyborach w 1997 zdobył mandat poselski jako kandydat AWS. W latach 1997–2000 przewodniczył sejmowej Komisji Obrony Narodowej, a w latach 2000–2001 był ministrem obrony narodowej w rządzie Jerzego Buzka. W 2001, jeszcze jako minister w mniejszościowym rządzie AWS, Bronisław Komorowski wraz z częścią działaczy SKL związał się z Platformą Obywatelską. Z listy tego ugrupowania kandydował w wyborach do Sejmu IV kadencji. Uzyskał mandat poselski w okręgu warszawskim. Wkrótce po inauguracji nowego parlamentu wystąpił z SKL i zaangażował się w działalność Platformy Obywatelskiej. Od 2001 był członkiem zarządu krajowego PO, a od 2006 wiceprzewodniczącym. W Sejmie IV kadencji był zastępcą przewodniczącego Komisji Obrony Narodowej i członkiem Komisji Spraw Zagranicznych. W 2002 zajął drugie miejsce w plebiscycie Programu III Polskiego Radia „Srebrne Usta” za wypowiedź na temat zakupu dla polskiego lotnictwa wojskowego samolotów F-16: Jest takie powiedzenie, że polski lotnik to jest taki, że jak trzeba będzie, to nawet poleci na drzwiach od stodoły. Więc proszę Państwa, chciałem z wielką satysfakcją stwierdzić, że to już nie grozi. Piloci polscy będą latali na F-16. W wyborach do Sejmu V kadencji ponownie uzyskał mandat, tym razem w okręgu podwarszawskim. 26 października 2005 został wybrany na wicemarszałka Sejmu. Za jego kandydaturą głosowało 398 posłów. W trakcie tej kadencji był jednym z najbardziej aktywnych kontestatorów działalności rządów koalicji PiS-Samoobrona-LPR, w szczególności polityki zagranicznej i obronnej. Krytykował m.in. powierzenie sędziemu Andrzejowi Kryżemu funkcji wiceministra sprawiedliwości. W wyborach do Sejmu w 2007 z powodzeniem startował z pierwszego miejsca na liście PO w okręgu podwarszawskim, uzyskując 139 320 głosów. Marszałek Sejmu (2007–2010) Działalność 5 listopada 2007 na pierwszym posiedzeniu Sejmu VI kadencji Bronisław Komorowski został wybrany większością bezwzględną 292 głosów na marszałka Sejmu. Jego konkurentem był Krzysztof Putra z PiS, który uzyskał 160 głosów. We wrześniu 2008 posłowie Klubu Parlamentarnego PiS złożyli wniosek o odwołanie go z tej funkcji, który jednak wycofali. 8 lipca 2010, w związku z wyborem na urząd prezydenta RP, zrezygnował z tej funkcji i jednocześnie złożył mandat poselski. Z racji pełnienia funkcji marszałka Sejmu podejmował licznych gości zagranicznych, w tym głowy państw, szefów rządów, przewodniczących parlamentów, ministrów. Spotkał się również z Tenzinem Gjaco (XIV Dalajlamą). 21 sierpnia 2008 odwołał Bożenę Borys-Szopę ze stanowiska głównego inspektora pracy i powołał na tę funkcję Tadeusza Zająca. Tymczasowo wykonujący obowiązki prezydenta RP Na skutek śmierci prezydenta Lecha Kaczyńskiego w katastrofie lotniczej 10 kwietnia 2010, jako Marszałek Sejmu, w oparciu o art. 131 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997, przez trzy miesiące wykonywał obowiązki prezydenta RP. Funkcje te sprawował do 8 lipca 2010, kiedy to zrezygnował ze stanowiska marszałka Sejmu. 18 kwietnia 2010 uczestniczył w Krakowie w uroczystościach pogrzebowych Lecha i Marii Kaczyńskich, podczas których spotkał się m.in. z prezydentem Rosji Dmitrijem Miedwiediewem. Jako gospodarz uroczystości pogrzebowych przyjmował oficjalne kondolencje od zagranicznych delegacji. Pierwszym powszechnie obowiązującym wydanym z racji uzyskanych uprawnień aktem prawnym było rozporządzenie z 10 kwietnia 2010 w sprawie wprowadzenia żałoby narodowej w dniach 10–16 kwietnia 2010. Uchwalone przez parlament ustawy po raz pierwszy podpisał 12 kwietnia 2010; kolejne podpisywał m.in. 16 kwietnia 2010 i 29 kwietnia (łącznie – 64 ustawy). 21 kwietnia 2010 wydał postanowienie o zarządzeniu przedterminowych wyborów prezydenckich na dzień 20 czerwca 2010. 16, 19 i 23 kwietnia 2010 odznaczył pośmiertnie Orderami Odrodzenia Polski ofiary katastrofy. 8 maja 2010 udał się z dwudniową zagraniczną wizytą do Rosji na obchody 65. rocznicy zakończenia II wojny światowej. Wybrane nominacje i powołania 10 kwietnia 2010 powołał Jacka Michałowskiego na sekretarza stanu w Kancelarii Prezydenta RP oraz powierzył mu pełnienie obowiązków szefa Kancelarii Prezydenta RP. Postanowieniem z 6 lipca 2010 powołał go na szefa tego urzędu. 13 kwietnia 2010 powołał Stanisława Kozieja na szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego. 7 maja 2010 powołał Mieczysława Cieniucha na szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Mianował także dowódców poszczególnych rodzajów wojsk. 19 maja 2010 powołał Romana Hausera na prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego. Dotychczasowemu prezesowi, Januszowi Trzcińskiemu, powierzył funkcję wiceprezesa NSA. 20 maja 2010 powołał nowych członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego, wśród których znaleźli się przewodniczący największych ugrupowań opozycyjnych. Tego samego dnia mianował trzech dowódców sił powietrznych, wojsk lądowych i dowódcę operacyjnego sił zbrojnych. 27 maja 2010 złożył w Sejmie wniosek o powołanie Marka Belki na prezesa Narodowego Banku Polskiego. Wniosek został przyjęty przez Sejm 10 czerwca 2010. 9 czerwca 2010 wyznaczył Franciszka Gryciuka pełniącym obowiązki prezesa Instytutu Pamięci Narodowej. 14 czerwca 2010 potwierdził wygaśnięcie kadencji wszystkich członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. 7 lipca 2010 powołał w skład KRRiT Jana Dworaka i Krzysztofa Lufta. Wybory prezydenckie w 2010 Był jednym z dwóch (obok Radosława Sikorskiego) kandydatów biorących udział w partyjnych prawyborach o nominację na kandydata w wyborach prezydenckich z ramienia PO. 27 marca 2010 w auli Politechniki Warszawskiej ogłoszono, że Bronisław Komorowski wygrał partyjne głosowanie (otrzymując 68,5% głosów), zostając oficjalnym kandydatem tego ugrupowania na urząd prezydenta RP. Bronisław Komorowski zdecydował się wziąć udział w zarządzonych przez siebie przedterminowych wyborach prezydenckich jako oficjalny kandydat Platformy Obywatelskiej. Jego komitet wyborczy został zgłoszony do Państwowej Komisji Wyborczej 25 kwietnia 2010 i zarejestrowany 7 maja 2010. Hasło kandydata brzmiało „Zgoda buduje”. Poparcia udzieliły mu Partia Demokratyczna – demokraci.pl (25 kwietnia 2010), Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe (6 maja 2010) i Demokratyczna Partia Lewicy (10 maja 2010). Swoje wsparcie dla jego osoby jeszcze na etapie prawyborów wyrazili publicznie m.in. Władysław Bartoszewski, Tadeusz Mazowiecki i Lech Wałęsa. Do ogólnopolskiego komitetu poparcia przystąpiło początkowo ponad 150 osób, w tym aktorzy, naukowcy, sportowcy, przedsiębiorcy, artyści, pisarze, działacze opozycji demokratycznej i przedstawiciele kombatantów. 14 maja 2010 głosowanie na marszałka Sejmu na łamach „Gazety Wyborczej” zapowiedział jej redaktor naczelny Adam Michnik. 2 czerwca 2010 w ramach prowadzonej kampanii wyborczej Bronisław Komorowski odwiedził Londyn, gdzie spotkał się z tamtejszą Polonią oraz sympatykami. W pierwszej turze wyborów prezydenckich 20 czerwca 2010 uzyskał 6 981 319 głosów (41,54%), zajmując 1. miejsce spośród 10 kandydatów. Wszedł do drugiej tury głosowania razem z Jarosławem Kaczyńskim, który uzyskał poparcie na poziomie 36,46%. Otrzymał oficjalne poparcie ze strony kandydującego w pierwszej turze Andrzeja Olechowskiego i wspierającego go Stronnictwa Demokratycznego. Za jego kandydaturą opowiedziała się również m.in. Unia Pracy. W drugiej turze głosowania Bronisław Komorowski uzyskał 8 933 887 głosów ważnych, tj. 53,01%, wygrywając tym samym wybory, co zostało stwierdzone w obwieszczeniu i uchwale PKW z 5 lipca 2010. Sąd Najwyższy stwierdził ważność wyborów 3 sierpnia 2010. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (2010–2015) Działalność Pięcioletnia kadencja prezydencka Bronisława Komorowskiego rozpoczęła się 6 sierpnia 2010 z chwilą złożenia przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym. Przed złożeniem przysięgi zrezygnował z członkostwa w Platformie Obywatelskiej. Symboliczne przejęcie zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi odbyło się w dniu Święta Wojska Polskiego przed Grobem Nieznanego Żołnierza 15 sierpnia 2010. Urzędowanie zakończył 6 sierpnia 2015 z chwilą zaprzysiężenia Andrzeja Dudy. Działalność legislacyjna Bronisław Komorowski złożył podczas swojej kadencji dwadzieścia sześć projektów ustaw. Były wśród nich m.in. nowelizacja ordynacji podatkowej wprowadzająca zasadę rozstrzygania wątpliwości na korzyść podatnika, a także zmiany w przepisach o stowarzyszeniach, zgromadzeniach i referendum lokalnym. Zawetował cztery ustawy, w tym o nasiennictwie i o okręgach sądowych. Skierował również dwanaście wniosków do Trybunału Konstytucyjnego. Wybrane nominacje i powołania We wrześniu 2010 nominował swoich przedstawicieli do Krajowej Rady Sądownictwa i Krajowej Rady Prokuratury – odpowiednio Łukasza Bojarskiego i Edwarda Zalewskiego. 14 października 2010 powołał Stanisława Dąbrowskiego na pierwszego prezesa Sądu Najwyższego (od 19 października 2010), jego kontrkandydatem był Lech Paprzycki. 3 grudnia 2010 powołał Andrzeja Rzeplińskiego na prezesa Trybunału Konstytucyjnego oraz Stanisława Biernata na wiceprezesa TK. 8 listopada 2011 przyjął dymisję Rady Ministrów, desygnując Donalda Tuska na prezesa Rady Ministrów z misją tworzenia nowego gabinetu. 18 listopada 2011 powołał Donalda Tuska na prezesa Rady Ministrów oraz powołał członków jego rządu. 30 kwietnia 2014 powołał Małgorzatę Gersdorf na pierwszego prezesa Sądu Najwyższego (która stała się pierwszą kobietą na tym stanowisku). 22 września 2014 powołał Ewę Kopacz na prezesa Rady Ministrów oraz powołał członków jej rządu. Wybory prezydenckie w 2015 5 lutego 2015 Bronisław Komorowski ogłosił, że będzie ubiegał się o reelekcję w wyborach prezydenckich zarządzonych na 10 maja 2015. Dzień później rada krajowa Platformy Obywatelskiej udzieliła mu poparcia w tych wyborach. Otrzymał również poparcie Partii Demokratycznej, Partii Zielonych RP i Stronnictwa Demokratycznego. Podobnie jak w trakcie poprzedniej kampanii, został przedstawiony honorowy komitet poparcia. Komitet wyborczy Bronisława Komorowskiego został zarejestrowany 18 marca 2015. Hasło kandydata brzmiało „Wybierz zgodę i bezpieczeństwo”. W przeprowadzonej 10 maja 2015 pierwszej turze głosowania zajął 2. miejsce, zdobywając 5 031 060 głosów, co stanowiło 33,77% głosów ważnych. Ponieważ żaden z kandydatów nie przekroczył progu 50% głosów ważnych, Bronisław Komorowski wszedł do drugiej tury głosowania wraz z Andrzejem Dudą, który otrzymał 34,76% głosów ważnych. Przed drugą turą poparcia udzieliły mu Polskie Stronnictwo Ludowe i Liga Polskich Rodzin. W przeprowadzonej 24 maja 2015 drugiej turze wyborów Bronisław Komorowski ponownie przegrał z Andrzejem Dudą z PiS, uzyskując 48,45% głosów ważnych (8 112 311 głosów). Działalność po prezydenturze 14 sierpnia 2015 została zarejestrowana pozarządowa organizacja Fundacja „Instytut Bronisława Komorowskiego”. Życie prywatne i działalność społeczna Bronisław Komorowski od 1977 jest żonaty z Anną (z domu Dembowską), mają pięcioro dzieci: Zofię (ur. 1979), Tadeusza (ur. 1981), Marię (ur. 1983), Piotra (ur. 1986) i Elżbietę (ur. 1989). Zajmował się hobbystycznie myślistwem. W 2005 wydawnictwo Rytm wydało książkę Prawą Stroną – życie, polityka, anegdota, wywiad-rzekę, który z Bronisławem Komorowskim przeprowadziła Maria Wągrowska. Wyniki wyborcze Odznaczenia i wyróżnienia Otrzymane z urzędu Z tytułu objęcia urzędu prezydenta RP Bronisław Komorowski został kawalerem Orderu Orła Białego, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczącym jego Kapituły, a także kawalerem Orderu Odrodzenia Polski I klasy, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczącym jego Kapituły. Ordery i odznaczenia państw obcych Order Księcia Jarosława Mądrego V klasy – 2008, Ukraina Honorary Companion with Breast Star Narodowego Orderu Zasługi – 2009, Malta Order Królewski Serafinów – 2011, Szwecja Krzyż Wielki Orderu Świętego Olafa – 2012, Norwegia Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka – 2012, Portugalia Kawaler Krzyża Wielkiego Udekorowany Wielką Wstęgą Orderu Zasługi Republiki Włoskiej – 2012, Włochy Wielki Oficer Orderu Świętego Karola – 2012, Monako Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej – 2012, Francja Komandor Krzyża Wielkiego z Łańcuchem Orderu Trzech Gwiazd – 2012, Łotwa Wielki Order Króla Tomisława ze Wstęgą i Wielką Gwiazdą Poranną – 2013, Chorwacja Krzyż Wielki Orderu Zbawiciela – 2013, Grecja Order 8 Września – 2013, Macedonia Łańcuch Orderu Krzyża Ziemi Maryjnej – 2014, Estonia Order Domowy Nassauski Lwa Złotego – 2014, Luksemburg Order Podwójnego Białego Krzyża I klasy – 2014, Słowacja Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Lwa Niderlandzkiego – 2014, Holandia Order Republiki – 2014, Mołdawia Order Księcia Jarosława Mądrego I klasy – 2014, Ukraina Krzyż Wielki Orderu Białej Róży Finlandii – 2015, Finlandia Pozostałe wyróżnienia i odznaczenia Komandoria Missio Reconciliationis – 1999 Odznaka pamiątkowa Ministerstwa Obrony Narodowej – 2000, ex officio Krzyż „Pro Mari Nostro” przyznany przez Ligę Morską i Rzeczną – lata 2003–2004 tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Michała Römera – 2008 tytuł senatora honoris causa Uniwersytetu w Segedynie – 2012 tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy – 2013 tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie – 2015 tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki we Lwowie – 2015 Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej przyznany przez radę Polskiej Fundacji Katyńskiej – 2008 Złoty Medal Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego – 2011 Tytuł „Człowieka Roku” 2011 Forum Ekonomicznego Człowiek Roku tygodnika „Wprost” – 2012 Nagroda Specjalna Lewiatana przyznana przez Konfederację Lewiatan – 2013 Złoty Hipolit – 2013 Człowiek Roku 2014 „Gazety Wyborczej” Nagroda Peryklesa – 2015 tytuł honorowego obywatela Józefowa (2012), Piły (2013), Wisły (2014), Kalisza (2014) Uwagi Przypisy Bibliografia Prezydenci Polski Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego Harcerze Członkowie i współpracownicy KOR Członkowie Kapituły Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Członkowie Kapituły Orderu Orła Białego (III Rzeczpospolita) Członkowie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” (1980–1989) Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Działacze ROPCiO Honorowi obywatele Józefowa Honorowi obywatele Kalisza Honorowi obywatele Piły Honorowi obywatele Wisły Internowani w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1981–1982 Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2010 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2015 roku Laureaci nagrody Peryklesa Laureaci nagrody Wiktory Ludzie roku Gazety Wyborczej Ludzie roku tygodnika Wprost Ludzie urodzeni w Obornikach Śląskich Marszałkowie Sejmu III Rzeczypospolitej Ministrowie obrony III Rzeczypospolitej Nagrodzeni Medalem Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Missio Reconciliationis Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Republiki (Mołdawia) Polacy odznaczeni Wielkim Orderem Króla Tomisława Polacy odznaczeni Orderem Lwa Niderlandzkiego Polacy odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Malta) Polacy odznaczeni Orderem Świętego Karola (Monako) Polacy odznaczeni Wielkim Łańcuchem Orderu Infanta Henryka (Portugalia) Polacy odznaczeni Orderem Podwójnego Białego Krzyża Polacy odznaczeni Orderem Serafinów Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej Polacy odznaczeni mołdawskimi orderami i odznaczeniami Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej Polacy odznaczeni Orderem Świętego Olafa Polacy odznaczeni Orderem Trzech Gwiazd Polacy – odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Polacy odznaczeni Orderem Białej Róży Finlandii Politycy Akcji Wyborczej Solidarność Politycy Platformy Obywatelskiej Politycy Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego Politycy Unii Demokratycznej Politycy Unii Wolności Polscy doktorzy honoris causa uczelni na Litwie Polscy doktorzy honoris causa uczelni na Węgrzech Polscy myśliwi Posłowie z okręgu Warszawa Posłowie z okręgu Warszawa II Wicemarszałkowie Sejmu III Rzeczypospolitej Wiceministrowie obrony narodowej III Rzeczypospolitej Wydawcy podziemni w PRL (1976–1989) Biografie kanonu polskiej Wikipedii Urodzeni w 1952 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993) Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej II kadencji (1993–1997)

78364

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gwiezdne%20wojny

Gwiezdne wojny

Gwiezdne wojny (ang. Star Wars) – amerykańska franczyza filmowa z gatunku space opera oparta na trylogii filmów stworzonej przez George’a Lucasa. Franczyza została zapoczątkowana w 1977 roku premierą filmu Star Wars (któremu później dodano podtytuł: Część IV – Nowa nadzieja). Stał się on światowym popkulturowym fenomenem. W kolejnych latach Lucasfilm wyprodukował dwa sequele – Imperium kontratakuje (1980) oraz Powrót Jedi (1983). Wszystkie trzy filmy stanowią oryginalną trylogię Gwiezdnych wojen. W latach 1999–2005 powstała trylogia prequeli – Mroczne widmo (1999), Atak klonów (2002) i Zemsta Sithów (2005). W 2012 roku firma Walt Disney Company przejęła Lucasfilm za 4,06 mld USD i uzyskała prawa do dystrybucji kolejnych filmów serii. Były dystrybutor 20th Century Fox zachował prawa do fizycznej dystrybucji dwóch pierwszych trylogii, był właścicielem praw do filmu z 1977 roku, a także posiadał prawa do części I, II, III, V i VI do maja 2020 roku. Walt Disney Studios jest właścicielem praw do cyfrowej dystrybucji filmów, z wyjątkiem Nowej nadziei. W 2015 roku odbyła się premiera filmu Gwiezdne wojny: Przebudzenie Mocy, który zapoczątkował nową trylogię sequeli. W kolejnych latach ukazały się następne części: Ostatni Jedi (2017) oraz Skywalker. Odrodzenie (2019). W tym okresie powstały też dwa spin-offy – Łotr 1 (2016) oraz Han Solo (2018). Gwiezdne wojny osiągnęły komercyjny sukces, zarabiając do końca 2019 roku prawie 10 mld USD. Aktualnie Gwiezdne wojny zajmują 2. miejsce w rankingu najbardziej dochodowych serii filmowych. Seria stworzyła rozległą franczyzę – Star Wars Expanded Universe – rozszerzoną o powieści, komiksy, seriale telewizyjne oraz gry komputerowe. W 2015 roku całkowita wartość franczyzy wyniosła 42 mld USD, co pozwoliło zająć jej 2. miejsce wśród najbardziej dochodowych franczyz. Świat przedstawiony Zdanie Dawno, dawno temu w odległej galaktyce... rozpoczynające każdy z filmów jest jedyną wskazówką co do miejsca i czasu akcji. Wydarzenia pokazane w filmach są opowieściami z przeszłości, na wzór fabuły baśni oraz starożytnych eposów o herosach. Akcja filmów i innych kanonicznych elementów franczyzy opisuje ponad 60 lat historii. Akcja utworów należących do Legend sięga nawet ponad 25 000 lat wstecz, oraz wiek naprzód, opisując niekanoniczną przyszłość w której obca rasa zwana Yuuzhan Vong przybywa z innej galaktyki. Galaktykę zamieszkują ludzie i wiele innych inteligentnych gatunków, często humanoidalnych. Powszechny jest hipernapęd umożliwiający szybkie podróże międzygwiezdne. Broń palna jest rzadka, zamiast niej używane są blastery oraz charakterystyczne miecze świetlne, z których korzystają dysponujący Mocą Jedi i wrodzy im Sithowie. Postacie Główny cykl filmów Główne Darth Vader • Luke Skywalker • Obi-Wan Kenobi • Palpatine • Han Solo • Leia Organa • Chewbacca • Padmé Amidala • C-3PO • R2-D2 • Yoda • Rey • Finn • Kylo Ren • BB-8 • Poe Dameron Drugoplanowe Aayla Secura • Admirał Ackbar • Bail Organa • Beru Lars • Bib Fortuna • Boba Fett • Darth Maul • Hrabia Dooku • Finis Valorum • Grievous • Admirał Holdo • Generał Hux • Jabba • Jango Fett • Jar Jar Binks • Kapitan Phasma • Ki-Adi Mundi • Kit Fisto • Lando Calrissian • Lobot • Mace Windu • Maz Kanata • Mon Mothma • Nute Gunray • Owen Lars • Plo Koon • Kapitan Panaka • Rose Tico • Qui-Gon Jinn • Shmi Skywalker • Snoke • Watto • Wilhuff Tarkin • Wicket • Wedge Antilles Inne filmy, seriale, gry itd. Jyn Erso • Cassian Andor • K-2SO • Saw Gerrera • Orson Krennic • Ahsoka Tano • Asajj Ventress • Galen Marek • Revan • Kreia • Kyle Katarn • Mara Jade • Thrawn • Qi’ra • Tobias Beckett • Dryden Vos • Din Djarin (Mandalorianin) • Grogu (Dziecko) • Cara Dune • Greef Karga • Ezra Bridger • Kanan Jarrus • Garazeb Orrelios • Sabine Wren • Hera Syndulla • Bodhi Rook Frakcje Republika Galaktyczna • Imperium Galaktyczne • Jedi • Sithowie • Sojusz Rebeliantów • Nowa Republika • Konfederacja Niezależnych Systemów • Federacja Handlowa • Mandalorianie • Najwyższy Porządek • Ruch Oporu • Droidy • Szturmowcy • Żołnierze-klony Filmy Główne filmy kinowe Spin-offy Historia Pomysł Gwiezdnych wojen powstał we wczesnych latach 70. XX wieku i w tym czasie był wielokrotnie zmieniany. Oryginalny film Gwiezdne wojny (jeszcze bez podtytułu Część IV: Nowa nadzieja, który dodano w 1981 roku) miał premierę w 1977 roku, ale rok wcześniej wydano adaptację książkową autorstwa Alana Deana Fostera (jako ghostwritera). Zgodnie z wypowiedzią Fostera udzieloną magazynowi Empire, w przypadku, gdyby film nie odniósł znaczącego sukcesu, planowano jego niskobudżetową kontynuację w oparciu o książkę Spotkanie na Mimban. Gwiezdne wojny okazały się jednak przebojem, co pozwoliło na nakręcenie dwóch kolejnych filmów, o uprzednio zaplanowanej fabule. W 1993 roku ogłoszono, że powstanie kolejna trylogia – prequele uzupełniające historię Anakina Skywalkera. W 1999 ukazał się pierwszy film z nowej serii – Mroczne widmo, zaś premiera szóstego filmu (w kolejności kręcenia), czyli Zemsty Sithów, odbyła się 19 maja 2005. 30 października 2012 wytwórnia Lucasfilm, odpowiedzialna za dotychczasowe części serii, została sprzedana korporacji The Walt Disney Company (za 4,05 miliarda dolarów). Studio zaplanowało realizację trzech sequeli. Pierwszy – Przebudzenie Mocy, powstał w 2015 roku i został wyreżyserowany przez J.J. Abramsa. Miejsce w kulturze Filmy czerpią bardzo wiele z archetypowych postaci i motywów obecnych w klasycznej literaturze. Oparte są one na koncepcji Mocy – energii, która może być kontrolowana przez kogoś obdarzonego wrodzoną zdolnością, oraz odpowiednio wytrenowanego, aby móc z niej korzystać. Moc może być użyta, aby przesuwać przedmioty, czytać i kontrolować myśli, a nawet wpływać na przebieg bitew. Można tu dopatrzyć się pewnych inspiracji mitologią hinduską (Brahman). W Galaktyce istnieje zakon Jedi – światłych rycerzy jasnej strony Mocy, stojących na straży pokoju. Wielu upadłych Jedi, którzy opuścili zakon, pogrążyło się w chaosie. Mroczni Jedi utworzyli w zamierzchłych czasach imperium Sithów, w którym tworzyła się kultura adeptów ciemnej strony. Po jego unicestwieniu, ostatni lordowie Sith „w ukryciu” czekali na odpowiednią chwilę, by znów zawładnąć galaktyką (rządy Imperatora). Akcja toczy się Dawno, dawno temu, w odległej galaktyce… Zdanie to pojawia się na początku każdej z części filmu oraz w wielu nawiązaniach. Budzi jednocześnie skojarzenia z antyczną epiką heroiczną. Polityka Jednym z najczęściej wspominanych nawiązań jest nazwa systemu obronnego USA: Wojny Gwiezdne, któremu nazwę nadał prezydent Ronald Reagan. W 1983 komunistyczny reżim ZSRR został natomiast przez niego określony mianem imperium zła. Do motywów i postaci z Gwiezdnych wojen nawiązują także wypowiedzi polskich polityków (np. Tomasz Nałęcz w 2003 w wywiadzie dla radia RMF FM nazwał autorów propozycji korupcyjnej złożonej Adamowi Michnikowi „Imperium zła”, i stwierdził, że Lord Vader się zaniepokoił działaniami komisji śledczej). Nawiązania do innych filmów Liczba 1138 pojawia się w wielu filmach (m.in. pierwszych sześciu kanonicznych), a także w niektórych grach. Jeden z pierwszych filmów Lucasa to Elektroniczny labirynt THX 1138 4EB, którego akcja ma miejsce w roku 2187. W części IV Leia jest uwięziona w celi 2187, a imię jednego z głównych bohaterów części VII to FN-2187. Jest to inspiracja filmem 21-87 Arthura Lipsetta. Wpływ na kulturę masową Popularność sagi George’a Lucasa jest zjawiskiem na skalę światową. Jest to fenomen kinematograficzny, techniczny, ale też np. socjologiczny. Gwiezdne wojny są wyjątkowo silnie zakorzenione w kulturze; trudno jest zliczyć nawiązania do tych filmów Lucasa, zwłaszcza w kulturze popularnej. Główne motywy i interpretacje Gwiezdne wojny przedstawiają samoniszczącą naturę gniewu i nienawiści. Określają to słowa Mistrza Yody: Strach prowadzi do gniewu, gniew prowadzi do nienawiści, nienawiść prowadzi do cierpienia, cierpienie prowadzi na Ciemną Stronę Mocy. Zło ma podstawy psychologiczne, a nienawiść rodzi się w człowieku w wyniku cierpienia, jakiego ów człowiek doświadcza. Anakin / Vader w dzieciństwie był pogardzanym niewolnikiem, nigdy nie miał ojca i wcześnie oddzielony został od matki, której późniejszej tragicznej śmierci nie mógł przez to zapobiec. Równocześnie młodzieniec kuszony jest przez zło (uosabiane przez mroczną postać Dartha Sidiousa), które odwołuje się do jego ambicji i podsyca je, aby ostatecznie zawrzeć „szatański pakt” – poddanie się mu za cenę zaspokojenia własnych pragnień i posiadania wszechmocy, która okazuje się złudna. Dobro i Zło są w Gwiezdnych wojnach przedstawione jednoznacznie, jednak nie oznacza to, że opisywany świat jest czarno-biały: nawet Jedi (w tym Mistrz Yoda) mają swoje słabości. Nawet Vader nie jest w istocie zły, jest zwyczajnym człowiekiem, który uległ powabom zła. Gwiezdne wojny to opowieść o sile tkwiącej w miłości: to, czego nie mogli dokonać najwięksi i najpotężniejsi Rycerze Jedi – pokonanie Sithów – dokonuje się dzięki miłości syna do ojca oraz ojca do syna. Opowieść zestawia też dwa rodzaje „miłości”: egoistyczną, wpychającą Anakina w objęcia Ciemnej Strony, oraz altruistyczną, która doprowadza do jego ostatecznego ocalenia. Istnieje także antytechnologiczna interpretacja. Prymitywne ludy Ewoków i Gungan pokonują wrogów wyposażonych w nowoczesną broń. Bywa to także interpretowane jako rozrachunek Lucasa z zakończoną na krótko przed rozpoczęciem zdjęć do pierwszej trylogii wojną w Wietnamie. Muzyka Muzykę do wszystkich części Gwiezdnych wojen skomponował John Williams, za co w 1978 roku otrzymał Oscara w kategorii „Najlepsza muzyka oryginalna”, a w latach 1981, 1984, 2016, 2018 i 2020 był nominowany do tej nagrody. Inspiracje Kręcąc oryginalną sagę George Lucas inspirował się przede wszystkim powieścią Franka Herberta Diuna oraz komiksem science fiction Valerian (oba zostały wydane w latach 60. XX wieku). Duże znaczenie miały również Władca Pierścieni J.R.R. Tolkiena, cykl Fundacja Isaaca Asimova i filmy o samurajach (m.in. w reżyserii Akiry Kurosawy). Inne media Expanded Universe (Legendy) Expanded Universe (EU), czyli z ang. rozszerzony wszechświat, obejmuje wszystkie oficjalnie licencjonowane materiały poza obiema filmowymi trylogiami. Są to książki, komiksy, gry komputerowe i fabularne, seriale animowane oraz inne rodzaje wydawnictw. EU zapoczątkowany został książką Spotkanie na Mimban napisaną przez Alana Deana Fostera w 1978 roku. Expanded Universe obejmuje okres daleko wybiegający poza ramy filmów, bardzo rozbudowując historię Galaktyki, zarówno przed akcją filmów, jak i po nich. Książki najczęściej skupiają się na wydarzeniach poprzedzających lub następujących bezpośrednio po akcji filmów. EU wprowadza wiele nowych postaci. Są nimi np. bliźniaki Jaina i Jacen Solo, Mara Jade oraz taktyczny geniusz: wielki admirał Thrawn. Wprowadzone są nowe wielkie historie, takie jak wojna z Yuuzhan Vongami, także historia postaci pobocznych w EU jest znacząco rozbudowana – na przykład losy Jango i Bobby Fetta. Dokładnie zostają też opisane historie Sithów, wraz z wprowadzeniem Zasady Dwóch, czy też historia zakonu Jedi. 25 kwietnia 2014, planując wydanie siódmego filmu, firma Lucasfilm Ltd. ogłosiła, że za kanon z wydanych dotąd utworów uważane będą tylko dwie filmowe trylogie i serial animowany Gwiezdne wojny: Wojny klonów, a pierwszym nowym elementem będzie Star Wars: Rebelianci. Kolejne wydania pozostałych utworów z poprzedniego EU otrzymały szyld Legends. Adaptacja radiowa Radiowa adaptacja Gwiezdnych wojen została wyemitowana w amerykańskim National Public Radio w 1981 roku. Potem kolejno przedstawiono nagrania dwóch pozostałych części. Scenariusze były stworzone przez pisarza science-fiction Briana Delaya, który także napisał serię książek o przygodach Hana Solo. Seriale animowane Krótkometrażowe seriale animowane Filmy telewizyjne Seriale aktorskie Filmy i seriale Lego Książki Komiksy Gry komputerowe Zobacz też Gwiezdne wojny – gra fabularna Przypisy Bibliografia Oficjalna strona serii Gwiezdne wojny Linki zewnętrzne Wookieepedia – encyklopedia Gwiezdnych wojen oparta o mechanizm MediaWiki Serie filmowe

1462811

https://pl.wikipedia.org/wiki/Referendum%20og%C3%B3lnokrajowe

Referendum ogólnokrajowe

Referendum ogólnokrajowe – procedura głosowania powszechnego, w ramach którego polscy obywatele wyrażają swoją wolę co do sposobu rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Referendum przeprowadzane jest w najważniejszych dla Polaków sprawach, na terytorium kraju. Jest fakultatywne, co oznacza, że nie ma spraw, które wymagają podjęcia decyzji przez ogół obywateli w takiej właśnie formie. Referendum jest wiążące, jeżeli weźmie w nim udział ponad połowa uprawnionych do głosowania. W przeciwnym razie ma jedynie charakter opiniodawczy. Uwaga dot. ważności a związania Podstawa prawna Instytucja demokracji bezpośredniej w postaci referendum ogólnokrajowego przewidziana jest przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, która stanowi w art. 4: 1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. 2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Dalej w treści Konstytucji zawarte zostały przepisy, na mocy których wyróżnić możemy trzy rodzaje referendów ogólnokrajowych, dających Narodowi możliwość wyrażania swojej władzy bezpośrednio. Treść przepisów konstytucyjnych rozwija natomiast ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym, która zawiera przepisy dotyczące przygotowania i przeprowadzania referendum oraz kampanii referendalnej, a także przepisy karne za ich łamanie. Derogowała ona poprzednio obowiązującą – ustawę z dnia 29 czerwca 1995 r. o referendum. Rodzaje referendów Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa O tym rodzaju referendum wspomina Konstytucja RP. Jednak jest to jedynie ogólnik, którego nie rozwija też ustawa o referendum ogólnokrajowym. Ten rodzaj referendum ma prawo zarządzić: Sejm, uchwałą podjętą bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, działając: z własnej inicjatywy wyrażonej w uchwale, której projekt mogą złożyć: Prezydium Sejmu komisja sejmowa grupa co najmniej 69 posłów na wniosek Senatu, wyrażony w trybie tzw. uchwały okolicznościowej, której projekt mogą złożyć: komisja senacka grupa senatorów senator na wniosek Rady Ministrów na wniosek grupy co najmniej 500 000 obywateli mających prawo udziału w referendum Prezydent, za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Wniosek skierowany do Sejmu przez podmioty wymienione w punktach 1–4 (jego organy i członków oraz Senat, Rząd i 500 000 obywateli) nie ma charakteru bezwzględnie wiążącego. Co oznacza, iż Sejm może nie przychylić się do niego i nie podjąć uchwały o zarządzeniu referendum. Musi go jednak rozpatrzyć, jednak ustawa nie wspomina o tym w jakim terminie musi to uczynić. Referendum z inicjatywy obywateli nie może dotyczyć: wydatków i dochodów, w szczególności podatków oraz innych danin publicznych, obronności państwa, amnestii. Organem uprawnionym do badania tego, czy obywatelski wniosek nie dotyka powyższych materii (o których mowa w punktach 1–3), jest Państwowa Komisja Wyborcza. W przypadku stwierdzenia niezgodności formalnej wniosku w tym zakresie Marszałek Sejmu odmawia przyjęcia wniosku. Postanowienie takie wnioskodawca zaskarżyć może w ciągu 14 dni do Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w terminie 30 dni w postępowaniu nieprocesowym, w składzie 3 sędziów. Od postanowienia Sądu Najwyższego nie przysługuje środek prawny. W 2013 r. Sejm odrzucił projekt wprowadzenia do Konstytucji RP obligatoryjnego referendum wnioskowanego przez milion obywateli. Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej Może być zarządzone dla wyrażenia przez Naród zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, na podstawie której Polska przekazuje organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Przypadek taki przewiduje art. 90 Konstytucji. W tym trybie przeprowadzone zostało w 2003 roku referendum w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. W myśl art. 70 ustawy o referendum ogólnokrajowym: ust. 1. O wyborze trybu wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej w drodze referendum decyduje Sejm, uchwałą podjętą bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Gdy Sejm zdecyduje się, by zgodę na ratyfikację wyraziło społeczeństwo w drodze referendum, wówczas zarządza je (jak w poprzednim przypadku): Sejm, uchwałą podjętą bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Działając jedynie z własnej inicjatywy, co oznacza, że projekt złożyć mogą: Prezydium Sejmu komisja sejmowa grupa co najmniej 69 posłów Prezydent, za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Jeżeli wynik referendum jest wiążący i za odpowiedzią pozytywną opowiedziało się większość głosujących, wówczas Prezydent uzyskuje zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, której dotyczyło referendum. Gdy wynik jest wiążący, a głosujący opowiedzieli się przeciw, wówczas Prezydent nie uzyskuje zgody na ratyfikację. Referendum zatwierdzające zmianę Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Ten rodzaj referendum Konstytucja RP w art. 235, przewidziała na wypadek zmian w jej najważniejszych postanowieniach, tj. w: rozdziale I Rzeczpospolita rozdziale II Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, oraz rozdziale XII Zmiana Konstytucji (który stanowi o możliwościach zmian poprzednich dwóch rozdziałów). W tym przypadku jedynym organem upoważnionym do zarządzenia referendum jest Marszałek Sejmu, który zarządza je w ciągu 60 dni od otrzymania wniosku. Wniosek składać mogą: co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów Senat Prezydent Rzeczypospolitej. Powyższy wniosek składać można w ciągu 45 dni od uchwalenia przez Senat ustawy o zmianie Konstytucji. Ustawa o referendum ogólnokrajowym określa również w art. 78 ust. 1 wzór pytania zadawanego w tym rodzaju referendum: „Czy jesteś za przyjęciem zmiany Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., dokonanej ustawą z dnia ... (tytuł ustawy)?”. Takie referendum, jeżeli jest ważne, jest wiążące bez względu na frekwencję. Jeżeli większość głosujących opowie się za zmianą Konstytucji, ustawę zmieniającą Prezydent musi podpisać w ciągu 21 dni od dostarczenia mu jej przez Marszałka Sejmu. Jeżeli tego nie uczyni – popełni delikt konstytucyjny. Czas głosowania Referendum od 2003 r. może zostać przeprowadzone w ciągu jednego lub dwóch dni. Jego termin wyznaczany jest na dzień wolny od pracy, a jeżeli trwa dwa dni, wówczas na dzień wolny od pracy i dzień go poprzedzający. Nowa ustawa o referendum, z przepisem o dwudniowym głosowaniu, weszła w życie w dniu zarządzenia przez Sejm referendum w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Było to podyktowane staraniami rządu Leszka Millera, by udział w nim wzięła większość uprawnionych do głosowania, tak by jego wynik był wiążący i jak najlepiej oddawał nastawienie Polaków do akcesji. Ustawodawca, dążąc do zwiększenia frekwencji jeszcze bardziej, wkrótce po uchwaleniu nowej ustawy o referendum, wprowadził w niej zmianę umożliwiającą podanie po pierwszym dniu głosowania wyników frekwencji. Dzięki temu, po pierwszym dniu głosowania możliwe są jeszcze działania władz, w celu nakłonienia obywateli do liczniejszego uczestniczenia w referendum. Miejsce przeprowadzania referendum Referenda przeprowadzane są: w stałych obwodach głosowania utworzonych na podstawie Kodeksu wyborczego w obwodach głosowania utworzonych w szpitalach i zakładach pomocy społecznej w obwodach głosowania utworzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych w obwodach głosowania utworzonych w polskich placówkach dyplomatycznych za granicą w obwodach głosowania utworzonych na polskich statkach morskich w domach studenckich, jeżeli co najmniej 50 ich mieszkańców wyrazi na to chęć. Referenda w III Rzeczypospolitej W historii III RP Naród wypowiadał się w sześciu referendach ogólnokrajowych. Odbywały się one: 18 lutego 1996 r. – referendum o powszechnym uwłaszczeniu obywateli; 18 lutego 1996 r. – referendum o niektórych kierunkach wykorzystania majątku państwowego; 25 maja 1997 r. – referendum konstytucyjne; 7–8 czerwca 2003 r. – referendum w sprawie wyrażania zgody na ratyfikację Traktatu dotyczącego przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej; 6 września 2015 r. – referendum w sprawie wprowadzenia jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach do Sejmu, stosunku do dotychczasowego sposobu finansowania partii politycznych z budżetu państwa oraz interpretacji zasad prawa podatkowego; 15 października 2023 r. – referendum w sprawie wyprzedaży polskiego majątku podmiotom zagranicznym, podniesienia wieku emerytalnego, likwidacji bariery na granicy polsko-białoruskiej i przyjęcia przez Polskę tysięcy nielegalnych imigrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki. Referendum o powszechnym uwłaszczeniu obywateli Jeszcze w czasie obowiązywania Małej Konstytucji i uchwalonej w czerwcu 1995 r. ustawy o referendum zarządzono dwa referenda, które odbyły się w 1996 r. (w tym samym dniu). Referendum o powszechnym uwłaszczeniu obywateli – tzw. referendum uwłaszczeniowe. Zostało zarządzone przez Prezydenta Lecha Wałęsę 29 listopada 1995 r. Wyznaczył on datę głosowania na 18 lutego 1996 r. i w tym dniu się ono odbyło. Karta do głosowania, zgodnie z załącznikiem do zarządzenia Prezydenta, zawierała pytanie: Czy jesteś za przeprowadzeniem powszechnego uwłaszczenia obywateli? oraz odpowiedzi „Tak” i „Nie”. Frekwencja wyniosła 32,40%. Za uwłaszczeniem opowiedziało się 94,54%, zaś przeciw 3,78% głosujących. Referendum o niektórych kierunkach wykorzystania majątku państwowego Niecały miesiąc później – 21 grudnia 1995 r. Sejm zarządził drugie referendum, które wyznaczono na ten sam dzień, co referendum uwłaszczeniowe i odbyło się ono razem z nim. Referendum o niektórych kierunkach wykorzystania majątku państwowego stawiało przed obywatelami cztery pytania: 1. Czy jesteś za tym, aby zobowiązania wobec emerytów i rencistów oraz pracowników sfery budżetowej, wynikające z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, były zaspokojone z prywatyzowanego majątku państwowego? 2. Czy jesteś za tym, aby część prywatyzowanego majątku państwowego zasiliła powszechne fundusze emerytalne? 3. Czy jesteś za tym, aby zwiększyć wartość świadectw udziałowych Narodowych Funduszy Inwestycyjnych przez objęcie tym programem dalszych przedsiębiorstw? 4. Czy jesteś za uwzględnieniem w programie uwłaszczeniowym bonów prywatyzacyjnych? Na każde z pytań można było odpowiedzieć „Tak” lub „Nie”. Frekwencja wyniosła 32,44%. Odpowiedzi przedstawiały się następująco: pierwsze pytanie – 92,89% głosów na „Tak” drugie pytanie – 93,70% głosów na „Tak” trzecie pytanie – 72,52% głosów na „Nie” czwarte pytanie – 88,30% głosów na „Tak” Referendum konstytucyjne Na podstawie ustawy konstytucyjnej Prezydent Aleksander Kwaśniewski 2 kwietnia 1997 r. zarządził poddanie pod referendum nowo przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Referendum konstytucyjne odbyło się 25 maja 1997 r. Głosujący odpowiadali na pytanie: Czy jesteś za przyjęciem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r.? Frekwencja wyniosła 42,86%. Za „Tak” opowiedziało się 52,70%, zaś za „Nie” – 45,90% głosujących. Referendum w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej Pod rządami Konstytucji RP z 1997 r. i na podstawie nowej ustawy o referendum ogólnokrajowym Sejm 17 kwietnia 2003 r., w drodze uchwały wydanej na podstawie art. 90 ust. 3 Konstytucji, wybrał tryb ratyfikacji umowy międzynarodowej poprzez ogólnokrajowe referendumopisane wyżej. Referendum w sprawie wyrażania zgody na ratyfikację Traktatu dotyczącego przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej wyznaczono na 8 czerwca 2003 r. i zarządzono przeprowadzenie głosowania w referendum w dniach 7 i 8 czerwca 2003 r.. Było ono pierwszym polskim referendum, w którym można było oddać głos w ciągu dwóch dni. Polakom zadano pytanie: Czy wyraża Pan/Pani zgodę na przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej? Frekwencja wyniosła 58,85%. Za akcesją opowiedziało się 77,45% głosujących, przeciwko było 22,55%. Wynik ważny a wiążący Niekiedy w mediach pojęcie „ważny” mylone jest z „wiążący” – gdy publicyści piszą o referendum. Jednak pomiędzy tymi pojęciami istnieje zdecydowana różnica. Ważny – oznacza, iż referendum zostało przeprowadzone zgodnie z prawem, co każdorazowo stwierdza Sąd Najwyższy. Ważność nie zależy wobec tego od liczby głosujących oraz od tego, czy oddali swoje głosy poprawnie (zgodnie z instrukcją zamieszczoną na kartach do głosowania). Wiążący – zgodnie z art. 66 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym wynik referendum jest wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania. Wymóg frekwencji dotyczy referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa oraz w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej. W tę liczbę wlicza się osoby, które pobrały karty do głosowania i oddały ważne głosy. Wiążący wynik oznacza, że referendum staje się podstawą wydania odpowiednich regulacji prawnych i nakłada na organy państwa obowiązek ich wydania (jeżeli suweren opowiedział się za zmianami) bądź nakazuje tym organom powstrzymanie się od ingerencji w sferę, co do której suweren opowiedział się za pozostawieniem jej bez zmian. W drugim przypadku próba regulacji tej materii wbrew głosującym będzie naruszeniem Konstytucji. Jeżeli w głosowaniu weźmie udział mniej niż połowa uprawnionych, wówczas jest ono ważne, jednak traktuje się je jedynie jako referendum opiniodawcze. Oznacza to, że organy państwowe mogą wziąć jego wynik pod uwagę, jednak nie muszą. Rozstrzygający – z wynikiem rozstrzygającym referendum mamy do czynienia wtedy, gdy było ono ważne oraz gdy za określoną opcją opowiedziała się większość głosujących (w głosowaniu na „Tak” lub „Nie”). W przypadku referendów, w których możliwe jest wybranie jednego z zaproponowanych wariantów rozwiązań (jest ich więcej niż dwa), wynik uważa się za rozstrzygający, gdy na którąś z opcji oddano najwięcej głosów. Bierze się w obu tych przypadkach jedynie ważnie oddane głosy. Zatem referendum może nie być rozstrzygające, gdy na dwie opcje oddano najwięcej i dokładnie po tyle samo głosów. Przypisy Zobacz też referendum lokalne referenda w Polsce demokracja bezpośrednia Prawo konstytucyjne

1807654

https://pl.wikipedia.org/wiki/Luksemburg

Luksemburg

Luksemburg, Wielkie Księstwo Luksemburga (, ; , ; , ) – państwo, położone w Europie Zachodniej. Graniczy z Francją od południa, Niemcami od wschodu oraz Belgią od zachodu i północy. Państwo członkowskie Unii Europejskiej oraz NATO. Geografia Luksemburg to kraj o powierzchni 2586 km². całkowita długość granicy lądowej: 359 km długość wybrzeża: 0 km długość granic z sąsiadującymi państwami: Belgia 148 km, Francja 73 km, Niemcy 138 km najwyższy punkt: Kneiff 560 m n.p.m. najniższy punkt: rzeka Mozela 133 m n.p.m. Historia Historia Luksemburga sięga X w. Kolejni jego władcy, zaczynając od niewielkiego skrawka ziemi wokół skały luksemburskiej, stopniowo poszerzali granice hrabstwa, położonego na zachodnich peryferiach Niemiec. Sukces osiągnął Henryk VII Luksemburski, który na początku XIV w. został królem niemieckim i cesarzem rzymskim. Dzięki temu jego następcy sięgnęli po trony Czech i Węgier, stopniowo jednak zaniedbali niewielkie hrabstwo, z którego się wywodzili. Było ono zastawiane, a po wygaśnięciu rodu Luksemburgów przechodziło z rąk do rąk. Z końcem XV wieku znalazł się w rękach Habsburgów, najpierw hiszpańskich, a w XVIII w. austriackich. W 1639 w tzw. I rozbiorze Luksemburga południowe fragmenty księstwa z miastem Thionville zajęła Francja. Całe księstwo zostało włączone do Francji przez Napoleona. Według ustaleń kongresu wiedeńskiego w 1815 Wielkie Księstwo Luksemburga uzyskało niezależność, jednakże w okrojonym kształcie po zajęciu ziem północno-wschodnich przez Prusy (II rozbiór), i zostało związane unią personalną ze Zjednoczonym Królestwem Niderlandów. Mimo niepodległości stacjonowały w nim garnizony pruskie. W 1839 w efekcie ustaleń konferencji londyńskiej utraciło znaczną (zamieszkaną głównie przez Walonów) część terytorium na rzecz nowo utworzonej Belgii (III rozbiór). Od 1842 w unii celnej ze Związkiem Niemieckim, po I wojnie światowej z Belgią. Kraj zyskał pełną niepodległość w 1867, w 1890 zerwano unię personalną z Holandią. Na początku I wojny światowej okupowany przez Cesarstwo Niemieckie. Traktat wersalski (art. 40) i traktat w Saint-Germain-en-Laye (art. 84) zniosły wieczystą neutralność Luksemburga. Zajęty przez III Rzeszę w 1940, stał się częścią tzw. „Wielkich Niemiec”. Działał tu prężny ruch oporu. Jego dziełem była m.in. fala masowych strajków przeciwko poborowi Luksemburczyków do wojska niemieckiego. Wyzwolony przez siły alianckie we wrześniu 1944. Po wojnie najpierw w unii celnej (1944) Benelux (razem z Belgią i Holandią), potem od 25 marca 1957 w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej jako członek założyciel. Obecnie jedno z najbogatszych państw kontynentu, skutecznie przyciągające kapitał zagraniczny (siedziby ponad 100 banków) i imigrantów z innych krajów. Demografia Według danych Luksemburskiego Urzędu Statystycznego w 2018 r. 52,1% ludności stanowili Luksemburczycy (dla porównania według spisu z 2000 roku odsetek ludności autochtonicznej wynosił 63,1%), 16% Portugalczycy, 7,6% Francuzi, 3,6% Włosi, 3,4% Belgowie, 2,2% Niemcy, 6,1% mieszkańcy pozostałych krajów Unii Europejskiej i 7.3% pozostali. Bardzo szybki wzrost liczby ludności w ciągu ostatniego ćwierćwiecza (382 tys. – 1990, 439,5 tys. – 2001, 537,0 tys. – 2013), spowodowany dużą imigracją (w 1991 r. imigranci stanowili 26,4%, od tego czasu ich liczba wzrosła o ponad połowę). Średnia gęstość zaludnienia to 233 mieszkańców na km² (2018). W miastach mieszka 86% ludności (2000). Główne miasta (poza stolicą): Esch-sur-Alzette, Differdange. W usługach pracuje ok. 67% ludności zawodowo czynnej, w przemyśle i budownictwie – 29%, pozostała część – w rolnictwie. Poziom bezrobocia wynosi 6,1% (2013). Gospodarka Kraj bardzo wysoko rozwinięty o dominującej roli usług (70% produktu krajowego brutto), zwłaszcza sektora finansowego w gospodarce. Rozwój gospodarczy w integracji z Belgią (od 1921), krajami Beneluksu (1960), EWG (1958). Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi 112 472 dolarów amerykańskich (2013). Luksemburg jest jednym z głównych ośrodków finansowych świata. Siedziba 166 banków, w tym Europejskiego Banku Inwestycyjnego Unii Europejskiej. Podatki stanowią 37% PKB Luksemburga. Luksemburg ma drugie, najwyższe na świecie po Liechtensteinie PKB per capita. Codziennie do pracy w Luksemburgu przyjeżdża około 157 tys. ludzi z Francji, Belgii i Niemiec. Przemysł Rozwinięte hutnictwo żelaza (importowane rudy żelaza i złom), głównie w Esch-sur-Alzette i Differdange. Największa na świecie produkcja stali na 1 mieszkańca – 8,7 t (1991). Przemysł metalowy, maszynowy, chemiczny (tworzyw sztucznych, gumowych), spożywczy (głównie piwowarski), skórzany, cementowy. Około 60% energii elektrycznej dostarczają hydroelektrownie. Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszkańca 3,6 tys. kWh (1990). Rolnictwo Podstawą intensywnego rolnictwa jest uprawa zbóż (pszenica, jęczmień), ziemniaków, buraków cukrowych i winorośli w dolinie rzeki Mozeli. Hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. Produkcja żywności nie pokrywa zapotrzebowania krajowego. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Luksemburga wyniosła w 1990 roku 12,647 Mt, z czego aż 11,75 Mt stanowił dwutlenek węgla. Udział innych gazów cieplarnianych jest stosunkowo mały, a wśród nich najwyższe są emisje metanu, podczas gdy emisje gazów fluorowanych i podtlenku azotu są marginalne. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 30,777 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 534 kg. Głównym źródłem emisji był wówczas przemysł inny niż energetyka, ale z czasem na pierwsze miejsce wysunął się transport. Od tego czasu emisje dwutlenku węgla wahają się. Maksymalne wartości notowano na początku lat 90. ok. 2005, a minimalne w 1998. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 9,954 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 16,862 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 175 kg. Turystyka Duże znaczenie ma turystyka. Luksemburg w 1991 odwiedziło ok. 860 tys. turystów zagranicznych. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 1,090 mln turystów (4,9% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 4,161 mld dolarów. Główne ośrodki turystyczne: miasto Luksemburg, Vianden oraz dolina rzeki Mozeli i Ardeny. Transport Bezpłatny transport publiczny W marcu 2020 roku Luksemburg stał się pierwszym państwem na świecie, które wprowadziło całkowicie bezpłatny transport publiczny na terenie kraju (Estonia wcześniej wprowadziła bezpłatne tylko autobusy). Transport drogowy Transport kolejowy Pierwsza spółka kolejowa w Luksemburgu została powołana w styczniu 1857 roku. Pierwszy odcinek został oddany do użytku 11 sierpnia 1859 roku. Ostatnia linia kolejowa została wybudowana w 1950 roku. Początkowo linie obsługiwały firmy prywatne oraz operatorzy z krajów ościennych. Przewoźnik państwowy Société Nationale des Chemins de Fer Luxembourgeois (CFL) został powołany 14 maja 1946. W 2009 roku na terenie Luksemburga znajdowało się 271 km linii kolejowych, z czego 201 zelektryfikowanych w systemie 25 kV/50 Hz i 19 prądem stałym 3 kV. W szczytowym momencie w 1952 na terenie państwa znajdowało się 554 km linii, wyłącznie niezelektryfikowanych. Elektryfikacja odbyła się w latach 1954–1981. Transport lotniczy Siły zbrojne Od 1967 roku armia luksemburska jest ochotnicza. Składa się tylko z wojsk lądowych. W jej skład wchodzi 450 (rok 2011) zawodowych żołnierzy, około 340 rekrutów i 100 pracowników cywilnych. Religia Większość mieszkańców Luksemburga to chrześcijanie. Brakuje natomiast rzetelnych danych na temat przynależności religijnej. Luksemburg jest państwem laickim, a od 1979 roku rząd, jak i państwowe ośrodki badawcze i statystyczne nie zbierają i nie publikują danych na temat stanu religii w państwie. W 2002 roku Kościół rzymskokatolicki ocenił, że około 380 tys. było ochrzczonych w tym Kościele, co stanowiło ok. 86% populacji. Wyznawców różnych odłamów protestantyzmu jest 5 – 15 tys. (1 – 3,2%). Mniejszościowym wyznaniem w Luksemburgu są także prawosławie, judaizm, islam. Większość Luksemburczyków jest słabej religijności. Udział w praktykach religijnych waha się w granicach 10 – 15%. Według przeprowadzonego sondażu Eurobarometr na zlecenie Komisji Europejskiej w 2005 roku 44% badanych przyznało się do wiary w Boga, 28% określiło się jako osoby, które wierzą w nieokreśloną siłę wyższą, 22% zdeklarowało ateizm, agnostycyzm lub brak wyznania, a 6% odmówiło deklaracji religijnej. Podział wyznaniowy: Chrześcijanie – 80,1% w tym: Katolicyzm – 91,3% Protestantyzm – 5,7% Prawosławie – 1,5% Anglikanizm – 0,6% Pozostali – 1,0% Bezwyznaniowi – 17,2% Islam – 2,0% Inni – 0,7% Języki W Luksemburgu w użyciu są trzy języki. Język luksemburski (dawniej uważany za jeden z dialektów języka niemieckiego) jest językiem, którego większość Luksemburczyków uczy się od wczesnego dzieciństwa w domu. W szkołach podstawowych naucza się przede wszystkim po francusku i niemiecku. Rozpoczynając szkołę średnią uczniowie powinni już znać luksemburski, francuski i niemiecki. W szkołach średnich uczy się zaś po francusku i niemiecku, wprowadzany jest także język angielski. Luksemburczycy znają luksemburski i niemiecki na poziomie języka ojczystego, większość zna także język francuski. Gazety drukują artykuły przede wszystkim po niemiecku, czasem jednak także po francusku i luksembursku. Luksemburskie kanały telewizyjne nadają prawie wyłącznie po luksembursku, chociaż dostępne są także kanały zagraniczne po francusku i niemiecku. Według licznych badań, 75% Luksemburczyków mówi na co dzień po luksembursku, również młodzież pisze do siebie wiadomości tekstowe w tym języku, odbywają się w nim także obrady parlamentu, chociaż wszystkie ustawy spisywane są po francusku. Do uzyskania obywatelstwa niezbędne jest zdanie egzaminu państwowego z języka luksemburskiego. Dodatkowo 13% mieszkańców (głównie imigrantów portugalskich) zna język portugalski, powszechna jest też znajomość języka angielskiego. Język luksemburski został ustandaryzowany dopiero w latach siedemdziesiątych i od tamtej pory przeżywa renesans, także wśród młodego pokolenia, gdyż wcześniej był przede wszystkim mówionym dialektem języka niemieckiego, używanym tylko w sferze prywatnej. Kultura Guy Rewenig jest autorem pierwszej powieści po luksembursku; jest on uważany obok Rogera Manderscheida za prekursora pisania prozy artystycznej w tym języku. Polityka Według konstytucji uchwalonej w 1868 (zmiany 1919, 1948, 1956) dziedziczna monarchia konstytucyjna (wielkie księstwo). Głową państwa jest wielki książę, który powołuje rząd z premierem na czele, odpowiedzialny przed jednoizbowym parlamentem. Władza ustawodawcza należy do wielkiego księcia i Izby Deputowanych (60 członków o kadencji 5-letniej), wybieranej w 4 okręgach w głosowaniu powszechnym i proporcjonalnym. Organem doradczym wielkiego księcia jest powoływana przez niego (dożywotnio) Rada Stanu (21 członków). Luksemburg należy do Beneluksu. Podział administracyjny Luksemburg jest podzielony na 3 dystrykty, te zaś na 12 kantonów: były dystrykt Diekirch Clervaux Diekirch Redange Vianden Wiltz były dystrykt Grevenmacher Echternach Grevenmacher Remich były dystrykt Luksemburg Capellen Esch-sur-Alzette Luksemburg Mersch Galeria Zobacz też Luksemburgowie Władcy Luksemburga Wielcy Książęta Luksemburga Radio Luksemburg Przypisy Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych

113907

https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy%C5%BC%20Zas%C5%82ugi

Krzyż Zasługi

Krzyż Zasługi – polskie cywilne odznaczenie państwowe, nadawane za zasługi dla Państwa lub obywateli, ustanowione na mocy ustawy z dnia 23 czerwca 1923 roku i nadawane do chwili obecnej. Krzyż Zasługi dzieli się na trzy stopnie: Złoty Krzyż Zasługi, Srebrny Krzyż Zasługi, Brązowy Krzyż Zasługi. Odmianami Krzyża Zasługi są Krzyż Zasługi za Dzielność i Krzyż Zasługi z Mieczami. Historia 1923–1945 Krzyż Zasługi początkowo był najwyższym odznaczeniem dla osób cywilnych, które po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku wyróżniły się w pracy dla kraju i społeczeństwa, spełniając czyny wychodzące poza zakres ich codziennych obowiązków. Pierwotnie w każdym stopniu mógł być przyznawany tej samej osobie czterokrotnie (w 1939 [lub wcześniej] osoba czterokrotnie odznaczona brązowym lub srebrnym Krzyżem Zasługi, mogła otrzymać dodatkowo odznaczenie o wyższym stopniu), jednak w odstępach czasu nie krótszych niż jeden rok (wyjątek stanowiły czyny dokonane z narażeniem życia). Przy kolejnym nadaniu Krzyża Zasługi na wstążkę nakładane były metalowe okucia w formie listewki. Złoty Krzyż Zasługi nadawał Prezydent RP na wniosek prezesa Rady Ministrów, na podstawie wniosków poszczególnych ministrów. Srebrny i Brązowy Krzyż Zasługi nadawał Prezes Rady Ministrów, także na podstawie wniosków poszczególnych ministrów. Nadawanie poszczególnych stopni odznaczenia było uzależnione od stopnia służbowego i wojskowego jakie posiadał kandydat. Były też wyjątki od reguły, a świadczy o tym nadanie w 1926 roku Złotego Krzyża Zasługi por. pil. Bolesławowi Orlińskiemu i Srebrnego Krzyża Zasługi sierż. Leonowi Kubiakowi za przelot samolotem na trasie Tokio-Warszawa-Tokio. Pierwsza zbiorowa dekoracja Krzyżem Zasługi odbyła się z okazji piątej rocznicy odzyskania niepodległości, w dniu święta narodowego 11 listopada 1923 roku. Rozdano wówczas 27 Krzyży Srebrnych i 41 Krzyży Brązowych. Kolejne zbiorowe nadanie odbyło się na początku 1924 roku, a trzecie w dniu 15 marca 1924 roku. Uhonorowanym Krzyżem Zasługi przysługiwało czynne prawo wyborcze do Senatu. W 1929 roku odznaczeni „winni niezwłocznie wpłacić (indywidualnie, nie zbiorowo) czekiem na konto Prezydium Rady Ministrów, rachunek krzyża zasługi (konto w PKO nr 30.328): 18 zł za złoty krzyż zasługi, 12 zł za srebrny krzyż zasługi i 6 zł za brązowy krzyż zasługi”. Na blankiecie czekowym należało podać nazwisko oraz adres i cel wpłaty. Żołnierze w służbie czynnej otrzymywali krzyże drogą służbową, po uprzednim wpłaceniu należności i przygotowaniu dyplomu. W 1937 roku określono ścisłe zasady przedstawiania wniosków poszczególnych stopni Krzyża Zasługi, zależnie od posiadanego stopnia służbowego żołnierzy i funkcjonariuszy państwowych, np. do Złotego Krzyża Zasługi mogli być przedstawiani żołnierze w stopniu: marszałek, generał, pułkownik i podpułkownik, a do Srebrnego KZ: major, kapitan, porucznik i podporucznik. Podobne reguły były stosowane do funkcjonariuszy państwowych. W latach 1923–1939 przyznano 151 034 Krzyże Zasługi. W dwóch ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej liczba nadań Krzyża Zasługi bardzo wzrosła, nadano wówczas 109 252 odznaki, co stanowiło ponad 2/3 wszystkich nadań od 1923 roku. 1944–1992 Krzyż Zasługi został przejęty dekretem PKWN z dnia 22 grudnia 1944 roku do systemu odznaczeń Polski Ludowej, następnie potwierdzony w ustawie z dnia 17 lutego 1960 o orderach i odznaczeniach jako odznaczenie, które nadawane jest osobie zasłużonej w pracy zawodowej lub w działalności społecznej. Ustawa nie określała szczegółowych kryteriów jego nadawania. Mógł być nadany również przedsiębiorstwu, zakładowi, instytucji lub jednostce terytorialnej. Zachowano podział krzyża na trzy stopnie. Przyjęto w tym czasie zasadę, że złoty i srebrny krzyż może być nadany dwukrotnie, zaś brązowy tylko raz. Odznaczonym po raz drugi wręcza się odznakę krzyża (zamiast okucia na wstążce). Krzyż nadawany był początkowo przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej, następnie przez Prezydenta RP (1947–1952), Radę Państwa (1952–1989) i ponownie Prezydenta RP (po 1989). Krzyż Zasługi przyznawał również w latach 1940–1989 Rząd Polski na Uchodźstwie, w formie przedwojennej. W tym czasie Krzyżami Zasługi były odznaczani zarówno osoby, jak również organizacje (np. Teatr Polski w Adelajdzie). Do aktualnego systemu odznaczeniowego III Rzeczypospolitej, Krzyż Zasługi wszedł na mocy ustawy z dnia 16 października 1992 roku, zastępującej poprzednią ustawę z 1960. W okresie PRL można go było otrzymać za długą, nieprzerwaną pracę w przemyśle górniczym, hutniczym oraz stoczniowym. Za 5 lat otrzymywało się brązowy, za 10 lat – srebrny, za 25 lat – złoty (dodatkowo w górnictwie za 30 lat można było otrzymać Order Sztandaru Pracy II klasy, a za 35 lat ten sam order I klasy). W latach 1944–1992 (do końca obowiązywania ustawy z okresu PRL) przyznano 3 541 694 Krzyże Zasługi. Od 1992 W latach 1992–2009 przyznano 49 468 Złotych Krzyży Zasługi, 84 642 Srebrnych Krzyży Zasługi i 97 973 Brązowych Krzyży Zasługi. Obecne zasady nadawania Według ustawy z 1992, Krzyż Zasługi jest nagrodą dla osób, które położyły zasługi dla Państwa lub obywateli spełniając czyny przekraczające zakres ich zwykłych obowiązków, a przynoszące znaczną korzyść Państwu lub obywatelom. Może być nadany także za: ofiarną działalność publiczną, ofiarne niesienie pomocy oraz działalność charytatywną. Krzyż Zasługi tego samego stopnia może być nadany tej samej osobie dwukrotnie. Drugie nadanie Krzyża tego samego stopnia ponownie oznacza się przez nałożenie na wstążkę Krzyża okucia w kształcie listewki. Przed nadaniem Krzyża Zasługi wyższego stopnia powinny upłynąć co najmniej 3 lata; odstępstwa są dopuszczalne wyjątkowo. Nadawany jest przez Prezydenta RP. Opis odznaki Odznaką Krzyża Zasługi jest krzyż równoramienny, zbliżony do krzyża kawalerskiego, o wymiarach 42 na 42 mm, zakończony na rogach ramion kulkami. Odznaka Złotego i Srebrnego Krzyża jest odpowiednio złocona lub srebrzona, zaś ramiona krzyża tych stopni pokryte są czerwoną emalią w obramowaniu, nałożoną na fakturowane podłoże. Między ramionami krzyża znajdują się pęki promieni (po pięć promieni między dwoma ramionami, środkowy promień jest najdłuższy, a pozostałe maleją w kierunku ramion; na odznace Brązowego KZ pomiędzy ramionami widnieją trzy promienie). W środku krzyża jest okrągła biało emaliowana tarcza (medalion) z umieszczonym na niej monogramem: RP. Tarcza Złotego i Srebrnego Krzyża Zasługi jest w otoku pokrytym czerwoną emalią i w ornamentowanym obramowaniu. Wokół tarczy Brązowego Krzyża Zasługi umieszczony jest wypukły wieniec laurowy, tarcza ta nie jest emaliowana. Rewers krzyża jest gładki. Obramowanie ramion krzyża, pęki promieni, litery na tarczy, ornamentowane obramowanie tarczy i odwrotna strona krzyża są złocone lub srebrzone, w zależności od stopnia odznaczenia. Odznaka Brązowego Krzyża Zasługi jest w całości patynowana na brązowo, bez emalii. Odznaka Krzyża Zasługi ulegała niewielkim zmianom. Początkowo Krzyż ten różnił się wymiarami 40 na 40 mm. Niektóre krzyże miały na rewersie wybity kolejny numer – numerację stosowano tylko w początkowym okresie nadań. Do roku 1952 odznaka krzyża nie różniła się od odznaki ustalonej w roku 1923. Dopiero po uchwaleniu Konstytucji PRL, od 1960 inicjały RP na białej tarczy środkowej krzyża zostały zastąpione inicjałami: PRL. Zmieniły się wymiary krzyża, które wynosiły od tej pory 42 na 42 mm. W 1992 przywrócono inicjały: RP. Wstążka krzyża o szerokości 40 mm, ma kolor pąsowy (w II RP wstążka była amarantowa), wzdłuż obu brzegów ma niebieski pionowy pasek szerokości 3 mm. Odznaki złotego lub srebrnego krzyża są zawieszane na wstążce na złotym lub srebrnym wianuszku średnicy 20 mm z liści laurowych, a brązowego krzyża na gładkim kółku. W latach 1923–1945 i od 1992 roku kolejne nadania Krzyża w tym samym stopniu oznacza się przez nakładane na wstążkę metalowe okucia, w kształcie gładkiej, matowej listewki złoconej, srebrzonej lub patynowanej na brązowo, w zależności od stopnia odznaczenia, szerokości 5 mm z polerowanymi krawędziami. W Polsce Ludowej odznaczani po raz kolejny danym stopniem Krzyża otrzymywali kolejne egzemplarze odznaczenia. Krzyż Zasługi nosi się na lewej stronie piersi zawieszony na wstążce, w określonej przepisami kolejności. Baretki II RP Na baretkach Krzyża Zasługi zakładane były oznaki dodatkowe w postaci okuć. Polska Ludowa Wprowadzono galoniki dla odróżnienia Krzyża Srebrnego i Złotego. Nie wprowadzono okuć za kolejne nadania. Noszono taką liczbę baretek, ile Krzyży posiadał odznaczony. III RP Utrzymano galoniki dla odróżnienia Krzyża Srebrnego i Złotego. Drugie nadanie odznaczenia markuje się na baretce odpowiednim co do barwy, metalowym, pionowym okuciem. Dozwolone jest noszenie tylko jednej baretki, najwyższego posiadanego stopnia. Odznaczeni Zobacz też osoby, które odmówiły przyjęcia lub zwróciły ordery i odznaczenia w III Rzeczypospolitej Krzyż Zasługi za Dzielność Krzyż Zasługi z Mieczami Order Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej Krzyż „Za Zasługi dla ZHP” Odznaka harcerska „Za Zasługę” Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Krzyż Zasługi w serwisie www.prezydent.pl Ustawa z dnia 23 czerwca 1923 r. o ustanowieniu „Krzyża Zasługi” () Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 października 1942 r. o zmianie ustawy z dnia 23 czerwca 1923 r. o ustanowieniu „Krzyża Zasługi” (Dz.U. z 1942 r. Nr 9, poz. 19) Polskie odznaczenia cywilne Odznaczenia II Rzeczypospolitej Odznaczenia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Hasła kanonu polskiej Wikipedii

5342487

https://pl.wikipedia.org/wiki/Formu%C5%82a%201%20Sezon%202023

Formuła 1 Sezon 2023

Sezon 2023 Formuły 1, oficjalnie FIA Formula One World Championship 2023 – 74. sezon Mistrzostw Świata Formuły 1. Tytuł mistrza świata kierowców po raz trzeci w karierze wywalczył Max Verstappen, a jego zespół Red Bull zdobył mistrzostwo konstruktorów drugi raz z rzędu. Prezentacje samochodów Źródło: www.formula1.com Lista startowa Piątkowi kierowcy Jeśli kierowca brał udział w piątkowym treningu, symbol oznacza, którego z kierowców wyścigowych zastąpił. Udział kierowcy w całym weekendzie wyścigowym zaznaczono przez pogrubioną nazwę zespołu, w którym startował. Przed rozpoczęciem sezonu Zmiany wśród zespołów Firma MoneyGram International została sponsorem tytularnym ekipy Haas. Po sezonie 2022 PKN Orlen przestał być sponsorem tytularnym ekipy Alfa Romeo, a od sezonu 2023 jego miejsce zastąpiła firma z branży rozrywkowej Stake.com. Orlen natomiast został głównym sponsorem Scuderia AlphaTauri. Zmiany wśród kierowców Po sezonie 2022, Sebastian Vettel zakończył starty w Formule 1. Jego miejsce w zespole Aston Martin zajął Fernando Alonso. W związku z odejściem Alonso do Astona Martina, pierwotnie partnerem zespołowym Estebana Ocona w ekipie Alpine miał być Oscar Piastri. Kierowca zdementował jednak te informacje. Ostatecznie kokpit po Alonso przejął Pierre Gasly. Nyck de Vries zastąpił Pierre’a Gasly’ego w zespole Scuderia AlphaTauri. Po sezonie 2022, Daniel Ricciardo opuścił McLarena. Jego miejsce zajął Oscar Piastri. Po trzech sezonach współpracy, Nicholas Latifi opuścił zespół Williams. Jego miejsce zajął Logan Sargeant Nico Hülkenberg zastąpił Micka Schumachera w Haasie. Zmiany w trakcie sezonu Po Grand Prix Wielkiej Brytanii, AlphaTauri ogłosiło rozwiązanie kontraktu z Nyckiem de Vriesem – jego zastępcą został Daniel Ricciardo. Podczas drugiego treningu do Grand Prix Holandii, Daniel Ricciardo miał wypadek, w rezultacie którego złamał kość śródręcza lewej dłoni – w pozostałej części weekendu oraz podczas następnych czterech rund (Włochy, Singapur, Japonia i Katar) zastąpił go Liam Lawson. Ricciardo powrócił do ścigania podczas Grand Prix Stanów Zjednoczonych. Testy przedsezonowe Testy przedsezonowe odbyły się w Bahrajnie na torze Bahrain International Circuit 23-25 lutego. Nie wystąpił w nich kierowca Astona Martina Lance Stroll po wypadku rowerowym. Został on zastąpiony przez Felipe Drugovicha. Kalendarz Poniższa lista obejmuje Grand Prix, które znalazły się w kalendarzu na sezon 2023, ogłoszonym 22 września 2022. Zmiany w kalendarzu Przed sezonem Po 41 latach do kalendarza powróci wyścig o Grand Prix Las Vegas. Po raz pierwszy od 1982 odbędą się trzy wyścigi w Stanach Zjednoczonych, zaś po raz pierwszy od Grand Prix Południowej Afryki 1985 wyścig odbędzie się w sobotę czasu lokalnego. Do kalendarza miał powrócić wyścig o Grand Prix Chin, ale z powodu wciąż trwającej pandemii koronawirusa wyścig został odwołany. Do kalendarza powróci wyścig o Grand Prix Kataru (po rocznej przerwie spowodowanej organizacją Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej). Po sezonie 2022 zdjęto wyścig o Grand Prix Francji. Organizator wyścigu na Circuit Paul Ricard nie wykluczył powrotu do kalendarza rotacyjnie z inną rundą Formuły 1. Wyścig o Grand Prix Azerbejdżanu przeniesiono z czerwca na kwiecień. Wyścig o Grand Prix Hiszpanii przeniesiono z maja na czerwiec. Wyścig o Grand Prix Belgii przeniesiono z sierpnia na lipiec i stanie się ostatnią eliminacją przed wakacyjną przerwą. Wyścig o Grand Prix Rosji (który miał kontrakt do 2025 roku) miał zostać przeniesiony z obiektu Sochi Autodrom na tor Igora Drive, niedaleko Sankt Petersburga. W związku z rosyjską inwazją na Ukrainę, władze Formuły 1 rozwiązały kontrakt z promotorem wyścigu w Rosji. W trakcie sezonu Wyścig o Grand Prix Emilii-Romanii został odwołany z powodu poważnych powodzi we włoskim regionie. Transmisja w Polsce Od sezonu 2023 po raz pierwszy w Polsce pełne prawa do transmisji serii posiada internetowy serwis streamingowy Viaplay. Polski oddział Viaplay będzie transmitował wszystkie sesje każdego wyścigu sezonu. Niektóre będą nadawane w jakości Full HD. Transfer praw do Viaplay oznacza, że Formuła 1 nie będzie pokazywana w tradycyjnej telewizji. To duża zmiana na polskim rynku nadawców. W latach 2016-2022 prawa do transmisji wyścigów Formuły 1 posiadała stacja Eleven Sports. W ramach umowy nadawca transmitował wyścigi, kwalifikacje, sesje treningowe, studia do wszystkich sesji oraz magazyny. Klasyfikacje Kierowcy Konstruktorzy Uwagi Przypisy 2023 w wyścigach samochodowych

19569

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Wiedniem

Bitwa pod Wiedniem

Bitwa pod Wiedniem (inaczej nazywana Odsieczą Wiedeńską lub rzadziej Wiktorią Wiedeńską) – bitwa stoczona 12 września 1683 pod Wiedniem między wojskami polsko-cesarskimi pod dowództwem króla Jana III Sobieskiego a armią Imperium Osmańskiego pod wodzą wezyra Kara Mustafy. Bitwa była przełomowym wydarzeniem w wojnie – zakończyła się klęską Osmanów, którzy od tej pory przeszli do defensywy i przestali stanowić zagrożenie dla chrześcijańskiej części Europy. Geneza Imperium Osmańskie od chwili powstania opierało się na podbojach. Na przestrzeni wieków kolejne państwa były najeżdżane i podbijane przez sułtanat turecki. W połowie XIV wieku Turcy podjęli planowy podbój Bałkanów opanowując Bizancjum, Bułgarię, Albanię i Serbię. W roku 1541 interweniowali na Węgrzech w czasie wojny między Habsburgami a Zapolyami, wspierając najpierw tych drugich, a następnie odbierając im stolicę i środkową część kraju. Jednocześnie Turcy zmusili do uznania swojej zwierzchności księstwa naddunajskie – Wołoszczyznę i Mołdawię. W długiej wojnie 1645-1669 odebrali Wenecji Kretę. W 1672 roku uderzyli na Polskę osłabioną wojnami ze Szwecją, Rosją i Kozakami. Zdobyli wówczas Kamieniec Podolski i zajęli Podole. Zwierzchnictwo Turcji uznał kozacki hetman Petro Doroszenko, podporządkowując jej część Ukrainy Prawobrzeżnej, co było jedną z przyczyn wybuchu wojny turecko-rosyjskiej (1677-1681). W 1678 roku Turcy zdobyli Czehryń, a w 1681 podpisano traktat w Bachczysaraju. Turkom nie udało się jednak pokonać Habsburgów i opanować pozostałej części Węgier. W 1682 roku, w należącej do Austrii części Węgier (Górne Węgry – obecna Słowacja), wybuchło powstanie antyhabsburskie. Na jego czele stanął Emeryk Thököly. Turcy, zajmujący pozostałą część Węgier, starali się je wykorzystać, a po oddaniu się Thökölyego w zależność lenną, Porta podjęła przygotowania do nowej wielkiej wyprawy wojennej. Zagrożony najazdem cesarz Leopold I zwrócił się do Polski z propozycją zawarcia zaczepno-obronnego przymierza przeciw Turcji. Zabiegi polityczne Mimo wspólnej granicy, wojen polsko-tureckich początkowo nie było. Ciągłe napięcia na granicy były spowodowane najazdami Tatarów na Polskę oraz Kozaków na imperium osmańskie. Strefą sporną były tereny Mołdawii i Wołoszczyzny. W latach 1620–1621 doszło na tym tle do wojny. Polska poniosła klęskę w bitwie pod Cecorą. Zawarto pokój, który przetrwał do 1672 roku. W kategorii długofalowej polityki zarówno Polski, jak i Osmanów, były to tylko incydenty. Po pokoju w Buczaczu warunków podpisanego traktatu nie uznał sejm polski. W 1673 roku Polska pobiła Osmanów pod Chocimiem. Wojna skończyła się rozejmem, ale obie strony szykowały się do kolejnej. Król Jan III Sobieski próbował utworzyć koalicję, początkowo z Francją i Szwecją (Francja, pozostająca w dobrych stosunkach z Osmanami, podjęła się mediacji). Zabiegi dyplomatyczne w Imperium Osmańskim nie przyniosły efektów. Wobec zmiany polityki przez Ludwika XIV, Polska próbowała stworzyć porozumienie polsko-habsbursko-rosyjskie, ale zarówno car, jak i cesarz nie byli zainteresowani. Dopiero w efekcie koncentracji wojsk tureckich Leopold I zaczął zabiegać o przymierze z Polską. Dyplomacja habsburska Pomimo strat terytorialnych cesarstwo nie było zainteresowane prowadzeniem wojny z Osmanami, dlatego odrzucono projekt przymierza, wysunięty przez Polskę. Cesarz Leopold I uwikłał się tymczasem w konflikt z Francją (będącą wówczas u szczytu potęgi). Król Francji Ludwik XIV rozpoczął wtedy tzw. „politykę reunionów” i wysunął roszczenia do szeregu terytoriów nad Renem; w roku 1681 zaanektował (między innymi) Strasburg oraz Księstwo Dwóch Mostów (Zweibrücken). Z ramienia cesarza i Stolicy Apostolskiej budowaniem koalicji antytureckiej zajmował się kapucyn Marek z Aviano. Gdy zabiegi dyplomatyczne z Osmanami nie przyniosły rezultatów, rozpoczęto pertraktacje z Polską. Były one utrudnione przez działające w Polsce silne stronnictwo profrancuskie. Francja była też w dobrych stosunkach z Osmanami, co również mogło mieć wpływ na cel ataku. Ostatecznie 1 kwietnia 1683 roku zawarto przymierze przeciwko Osmanom - antydatując je na 31 marca aby na dokumencie nie widniała data prima aprilis. Gwarantem traktatu został papież Innocenty XI. W traktacie ustalono: w obliczu zagrożenia któregokolwiek z miast (Kraków albo Wiedeń), druga strona pośpieszy na pomoc; na utrzymanie wojsk polskich cesarz i papież wyasygnują subsydia pieniężne. Siły tureckie Turcy zbierali siły w Adrianopolu, gdzie już 2 stycznia 1683 roku zatknięto buńczuki wojenne. 31 marca armia turecka wyruszyła do Belgradu pod wodzą sułtana Mehmeda IV. W Belgradzie dołączyły siły z pobliskich prowincji. Dowódcą wyprawy został wielki wezyr Kara Mustafa. Wielka armia wyruszyła na Węgry. Tu, w Székesfehérvárze na wielkiej radzie wojennej wyznaczono cel: Wiedeń. 10 lipca pod murami austriackiej stolicy stanęło blisko 140–300 tys. ludzi. Była to największa armia, jaką Turcy zmobilizowali w XVII wieku. Siły austriackie Z powodu nadziei, że do wojny nie dojdzie, mobilizacja była spóźniona. Austriacy wydzielili kilka korpusów do osłony granic, a pozostałe siły zebrali w okolicach Bratysławy. 6 maja siły austriackie dokonały koncentracji pod Kittsee. Ogółem liczyły one 32 tys. żołnierzy. Głównym dowódcą został książę Karol Lotaryński. Dodatkowo armię cesarską wsparł 3-tysięczny korpus zaciężnych wojsk polskich pod wodzą Hieronima Lubomirskiego, zwerbowanych na terenie Polski. Na ochotniczy nabór tych oddziałów zgodził się król Polski. Z powodu narastającego konfliktu z Francją, większość księstw Rzeszy nie mogła przysłać posiłków. Przybyły one dopiero przed bitwą wiedeńską. Przebieg kampanii Kara Mustafa zamierzał zaskoczyć przeciwnika. Do ostatniej chwili nie było jasne, czy uderzenie zostanie skierowane przeciwko Polsce, czy Austrii. W Székesfehérvárze do armii tureckiej dołączyli Tatarzy, którzy wcześniej obozowali pod Kamieńcem Podolskim, szachując Rzeczpospolitą. Dopiero tutaj wielki wezyr wyznaczył kierunek natarcia, co miało opóźnić reakcję Polski. Szybkim marszem ruszył w głąb Austrii w stronę twierdzy Jawaryn. Był to kolejny manewr mający na celu zmylenie przeciwnika, co częściowo się powiodło. Manewry Książę Lotaryński rozpoczął działania wyprzedzające. Wojska austriackie obległy Nowe Zamki oraz ruszyły na Esztergom. Na wieść o pochodzie armii tureckiej cesarz odwołał atakujące oddziały. Książę Lotaryński wycofał się pod twierdzę Jawaryn. Tutaj chciał szachować przeciwnika, gdyby ten rozpoczął jej oblężenie. Tymczasem zagony tatarskie, idące w straży przedniej, dokonały głębokiego oskrzydlenia wojsk austriackich. 7 lipca wojska austriackie, wycofując się, przyjęły bitwę pod Petronell. Książę wycofał się pod Wiedeń. W stolicy Austrii wybuchła panika. Do wszystkich sojuszników wystosowano apel o pomoc. Cesarz wyjechał do Linzu, później zatrzymał się w Pasawie. 14 lipca Turcy podeszli pod Wiedeń, a dwa dni później wyparli z okolicy wojska austriackie i otoczyli miasto. Oprócz natychmiast rozpoczętych przygotowań do zdobycia miasta, Kara Mustafa wysłał w pole samodzielne oddziały: w stronę Jawaryna blokujące ewentualne ruchy załogi, posiłki do powstańców węgierskich Thökölyego, zmierzających na Bratysławę. Dalekimi rajdami w głąb kraju zapuściły się czambuły tatarskie. Wojska austriackie cofnęły się pod Jedlersee. Książę Lotaryński wyczekawszy dogodnego momentu ruszył pod Bratysławę i 31 lipca pobił armię Thökölyego. Stąd oddziałami kawalerii austriackiej i jazdą Lubomirskiego blokował Tatarom dostęp do Moraw. Oblężenie Wiednia Wiedeń był silnie ufortyfikowanym miastem. Dowódcą wojskowym został generał Ernst Starhemberg. Obrona miała do dyspozycji 11 tysięcy żołnierzy, prawie 5 tysięcy straży miejskiej oraz mocną artylerię. Turcy natychmiast rozpoczęli roboty ziemne i minerskie od południowego zachodu. Za najbardziej dogodne miejsce do złamania obrony uznali okolice bastionów Löbl i Zamkowego. Najbardziej zacięte walki toczyły się o zdobycie osłaniającego je rawelinu. Doświadczeni tureccy minerzy kopali podziemne tunele w celu zakładania min, obrońcy próbowali je unieszkodliwiać, organizując wycieczki. Mimo odpierania przez dwa miesiące nieustannych szturmów, 3 września Turcy zdobyli rawelin. Następnie zdobyli przyczółki w obu bastionach. Szykowali się do zdobycia murów pomiędzy nimi i zajęcia miasta. Załoga Wiednia, dowodzona przez hrabiego Starhemberga, broniła się przez cały lipiec i sierpień. Po dwóch miesiącach oblężenia liczebność obrońców spadła z początkowych 18 tysięcy do niespełna 5 tys. żołnierzy. W dniach 4–9 września Turcy znaleźli się w odległości strzału z rusznicy od zamku cesarskiego. Wiadomość o nadejściu posiłków z Polski podtrzymała morale obrońców. Organizacja polskiej odsieczy W Rzeczypospolitej panował skomplikowany system prawny w kwestii wojska i prowadzenia wojen. Na prowadzenie wojny poza granicami kraju musiał wyrazić zgodę sejm, tak samo na mobilizację. Sejm uchwalił podatek nadzwyczajny na wystawienie i utrzymanie 48-tysięcznej armii. Ogółem pod bronią znajdowało się wówczas około 12 tysięcy ludzi, trzeba było ogłosić zaciągi. Dodatkowo sejmiki poszczególnych województw musiały zebrać się i zatwierdzić pobór podatku. To bardzo opóźniło zbieranie wojsk. Pieniądze z podatków zebrano więc dopiero pod koniec lipca. Wcześniej bazowano na środkach prywatnych: sam król wydał około pół miliona złotych. W czerwcu napłynęły pieniądze od cesarza Austrii. Istniejące wojsko zebrano w Trembowli, nowo organizowane miało zebrać się w pobliżu Lwowa. Wojsko z Litwy zbierało się w Janowie Podlaskim. Następnie planowano kampanię na Podolu. 1 lipca był pierwszym niedotrzymanym terminem mobilizacji. Kiedy Turcy ruszyli na Austrię, Sobieski nakazał zbierać wojsko pod Krakowem. 16 lipca przybył posłaniec cesarski z prośbą o odsiecz. 18 lipca Sobieski ruszył z całym dworem do Krakowa. Po drodze wstąpił na Jasną Górę. Ponaglany przez Austriaków i papieża do realizacji warunków traktatu, wyruszył z zebranym wojskiem na odsiecz stolicy Austrii. 20 sierpnia 1683 roku król Jan III Sobieski, zmierzając pod Wiedeń, pragnął pomodlić się w kościele w Piekarach Śląskich, gdzie wysłuchał mszy i przed obrazem Matki Bożej prosił o zwycięstwo. Pochód wojsk polskich Sobieski zabrał z Krakowa ok. 27 tys. wojsk koronnych, w tym 24 chorągwie husarii, i 29 lipca, nie czekając na spóźniających się Litwinów, pomaszerował śpiesznie na odsiecz Wiedniowi. Trasa marszu prowadziła przez Śląsk, Morawy i Czechy. Łańcuch ponad 6000 wozów z amunicją i żywnością dla żołnierzy podzielono na dwie grupy. Pierwsza z nich ruszyła drogą z Gliwic przez Rybnik wraz z królem. Druga grupa przeszła przez Sośnicowice, Prudnik, Kotlinę Kłodzką i Brandýs nad Orlicí, a następnie połączyła się z pierwszą grupą we Brnie. W pochodzie towarzyszył królowi najstarszy syn, Jakub. 3 września wojska sprzymierzone spotkały się w Tulln nad Dunajem. Tam Jan III Sobieski przejął komendę nad całością wojsk austriackich, niemieckich i polskich, liczących łącznie blisko 70 tysięcy żołnierzy (w tym 31 tysięcy jazdy). Przyjęty też został jego plan operacyjny. Koncentracja wszystkich wojsk nastąpiła na prawym brzegu Dunaju, na równinach pod Tulln, 40 km na północny zachód od Wiednia, po przeprawieniu wojsk 6–8 września przez rzekę. Wojska austriacko-niemieckie otrzymały rozkaz nacierania na Turków poprzez pagórkowaty teren wzdłuż prawego brzegu Dunaju. Ich głównym zadaniem było angażowanie jak największych sił przeciwnika i spychanie go wprost w kierunku broniącego się w oblężeniu Wiednia. Natomiast całość polskich wojsk koronnych, w tym 14 tys. jazdy, Sobieski poprowadził skrycie, korzystając z miejscowych przewodników węgierskich, okrężną drogą przez bezdroża Lasu Wiedeńskiego. Ta przeprawa wielkiej masy ludzi i koni, objuczonych rozebranymi 26 armatami, przez leśne gęstwiny wzgórz podwiedeńskich, trwała dwa dni. Bitwa 12 września 1683 o czwartej rano król Jan III Sobieski uczestniczył w Mszy św., którą celebrował na ruinach kościoła św. Józefa i klasztoru legat papieski Marek z Aviano. Bitwa rozpoczęła się rankiem 12 września, ale rozstrzygające natarcie jazdy miało miejsce późnym popołudniem. Kara Mustafa, będąc pewnym wartości swoich wojsk, nie poczynił większych przygotowań do obrony. Obóz turecki nie został wystarczająco umocniony. Zabezpieczono jedynie odcinek między wioskami Nussdorf a Schafberg. Na północ od Wienhaus wzniesiono kilka szańców zwanych przez wiedeńczyków Türkenschanz. Niemcy i Austriacy atakowali na lewym skrzydle na łagodnych stokach wzgórz między Kahlenbergiem i Leopoldsbergiem, w bezpośrednim sąsiedztwie Dunaju. Polacy przedzierali się dalej przez bezdroża Lasu Wiedeńskiego. Turcy nie skupili tam większych sił, gdyż z tej strony nie spodziewali się ataku Na skraj Lasu Wiedeńskiego wojska Sobieskiego wyszły dopiero w godzinach popołudniowych. Znajdował się tam rozległy teren doliny rzeczki Wiedenki, opadający łagodnie w kierunku oblężonego Wiednia. Bliżej znajdowało się wielkie obozowisko i spiesznie formujące się oddziały tureckie. W winnicach porastających stoki ukrywały się oddziały janczarów. Król kazał więc generałowi Marcinowi Kazimierzowi Kątskiemu wysunąć do przodu piechotę i artylerię celem oczyszczenia terenu. Po kilkugodzinnej walce piechurzy Zbrożka wyparli wojska tureckie i otworzyli drogę kawalerii. Żołnierze polscy, ze względu na używanie uzbrojenia i ubioru podobnego do tureckiego, walczyli w opaskach ze słomy założonych na lewe ramię. Miało to zapobiec omyłkowym walkom z wojskami sojuszniczymi. Kolejną decyzją Sobieskiego było wysłanie chorągwi husarskiej porucznika Zbierzchowskiego na rozpoznanie terenu, czy nie kryje rowów, wilczych dołów, aproszy itp. Chorągiew przebiegła cwałem między stanowiskami tureckimi, prowadząc do ich dezorganizacji, ale i ponosząc duże straty. Rozpoznanie potwierdziło dane wywiadowcze, że szarża jazdy z tej strony jest możliwa. O godzinie 18 Sobieski dał znak do rozpoczęcia generalnego szturmu. Do szarży ruszyła husaria hetmanów Stanisława Jabłonowskiego, Mikołaja Sieniawskiego, a także pułki dowodzone bezpośrednio przez króla; szarżowała również kawaleria austriacka i niemiecka. Zdaniem niektórych historyków brało w niej udział ponad 20 tys. jeźdźców. Osmanowie nie wytrzymali impetu szarży. Pierwsi w rozsypkę poszli Tatarzy, potem spahisi, wreszcie piechota janczarska, dotąd oblegająca Wiedeń, ściągnięta dla ratowania frontu. W końcu do ucieczki rzucił się także wezyr ze świtą. Cała bitwa trwała około 12 godzin, a szarża sił Sobieskiego zakończyła się w ciągu pół godziny. Po zdobyciu obozu Sobieski zatrzymał swe wojska, gdyż cel, jakim było oswobodzenie Wiednia, został zapewniony. Po bitwie W nocy, w zdobycznym namiocie wezyra, król napisał dwa listy. Jeden do papieża Innocentego XI – ze słowami Venimus, vidimus et Deus vicit (Przybyliśmy, zobaczyliśmy i Bóg zwyciężył), drugi do małżonki, Marysieńki, zaczynając od słów: Bóg i Pan nasz na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nigdy nie słyszały. W liście do Marii Kazimiery napisanym nad ranem 13 września w namiotach wezyrskich, król dokładnie opisał przebieg zwycięskiej bitwy. Do listu papieskiego dołączył haftowany złotem zielony sztandar, powiewający nad namiotem Kara Mustafy, wzięty omyłkowo za sztandar proroka, natomiast w ślad za listem do Marysieńki król Jan odprawił do Krakowa 80 wozów z bronią, siodłami, namiotami, arrasami, tkaninami, ubiorami i innymi cennymi przedmiotami, zdobytymi przez husarię w wielkim obozie tureckim. Straty Turków w bitwie wyniosły do 20 tysięcy zabitych i 5 tysięcy rannych, podczas gdy sprzymierzeni stracili 1500 zabitych i około 2500 rannych. Znaczna część armii tureckiej zdołała ujść z pogromu, tracąc jednak część uzbrojenia, wszystkie działa oraz zapasy wojenne. Od pogromu wiedeńskiego Imperium Osmańskie nie przeszło więcej do ofensywy, a wielki wezyr Kara Mustafa za przegraną bitwę wiedeńską i całą nieudaną wyprawę wojenną został z rozkazu sułtana uduszony. Bezpośrednim efektem bitwy było podpisanie w Linzu koalicji antytureckiej Ligi Świętej. Rozpoczęto wielkie działania wojenne toczone ze zmiennym szczęściem. Po nieudanych wyprawach polskich na Mołdawię (wojna polsko-turecka (1683–1699)) i rosyjskich na Krym, nastąpiło zdobycie Budy w roku 1686, zdobycie Azowa przez Rosjan w 1696 i bitwa pod Zentą w 1697. Francuska próba wpływu na działania wojenne, jak zbombardowanie portu w Genui, nie zmieniły już oblicza wojny. Osmanowie zostali zmuszeni do podpisania pokoju w Karłowicach w 1699 roku. Król Jan III Sobieski uniknął prowadzenia wojny na własnym terytorium, a za pieniądze cesarskie i papieskie sfinansował wyprawę, która otwierała przed Rzecząpospolitą szereg możliwości, co jednak nie zostało należycie wykorzystane. Za zasługi król otrzymał od papieża i Ludwika XIV odznaki zaszczytne. Spotkanie z cesarzem Spotkanie króla z cesarzem wypadło chłodno. Leopold I nie zdjął kapelusza ani w chwili, gdy prezentowano mu królewicza Jakuba, ani gdy podczas przeglądu wojsk pochylały się przed nim polskie sztandary. Oburzyło to Sobieskiego i całe rycerstwo. Od tego spotkania stosunki uległy pogorszeniu. Austriacy przestali wojskom polskim dostarczać prowiant. Nie godzili się również na pochówek żołnierzy polskich w mieście wskazując pola i cmentarze dalej położone, gdzie chowani byli polegli żołnierze z armii tureckiej. Zdarzały się przypadki otwierania ognia do głodnych żołnierzy polskich usiłujących wejść do miasta. Utrudniali też pozyskanie statków potrzebnych do przewiezienia rannych i chorych do zorganizowanego w Preszburgu szpitala. Po tych działaniach wśród żołnierzy polskich pojawiły się opinie, że cesarz niepotrzebnie otrzymał odsiecz, cyt.: . Obchody i rocznice Warszawa 1783 Setna rocznica bitwy była okazją do wystawnych obchodów. Na zorganizowanie uroczystości król Stanisław August wyasygnował sto tysięcy złotych. Wykpiono ten gest w złośliwym wierszyku: sto tysięcy karuzel, ja bym trzykroć złożył, by Stanisław skamieniał, a Jan III ożył. Kraków 1933 W 250. rocznicę bitwy zorganizowano Święto Kawalerii Polskiej. Defilada dwunastu pułków kawalerii, jaka odbyła się na krakowskich błoniach nie ma sobie równych w historii. Cała generalicja polska z marszałkiem Piłsudskim na czele oddała cześć przed sarkofagiem Jana III w katedrze wawelskiej. Na uroczystości zjechali się liczni dyplomaci zagraniczni. Obok toastu za jazdę polską wzniesiono toast na chwałę Turcji, w uznaniu jej wieloletniej postawy wobec Rzeczypospolitej (pomocy uchodźcom i obecnie podważanego przez ekspertów nieuznania rozbiorów). 1983 Obchody 300-lecia odsieczy W Krakowie na błoniach odbyła się impreza masowa połączona z przelotem na małej wysokości samolotów bojowych. Poczta Polska wprowadziła do obiegu cztery znaczki i blok. Warszawa Walki rycerstwa polskiego pod Wiedniem zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, „WIEDEŃ 12 IX 1683”. Kraków 2008 325 rocznica odsieczy Wiednia zorganizowana przez władze Krakowa miała również charakter uroczysty, w ramach obchodów m.in. otwarto wystawę na Wawelu „Pamięć o wiedeńskiej odsieczy”, w Sukiennicach ustawiono wielką kopię obrazu Jana Matejki „Jan III Sobieski wysyła wiadomość o zwycięstwie papieżowi Innocentemu XI”, 13 września 2008 r. na Błoniach odbyła się inscenizacja historyczna „Venimus, vidimus, Deus vicit”, 14 września 2008 r. odbył się przemarsz orszaku królewskiego i wojsk odtwarzany przez grupy historyczne „Triumf Króla Jana III Sobieskiego” na trasie Błonia – Wawel – Rynek oraz szereg innych imprez towarzyszących. Upamiętnienia Z okazji zwycięskiej bitwy Johann Kaspar Kerll skomponował uroczystą mszę Missa in fletu solatium obsidionis Viennensis. 50 złotych 1983 300 lat odsieczy wiedeńskiej. 12.09.1983 – dla upamiętnienia 300. rocznicy Odsieczy Wiedeńskiej Poczta Polska wprowadziła do obiegu serię składającą się z 4 znaczków (numery katalogowe 2730-2733) oraz blok nr 123. Szwedzki zespół heavy metalowy Sabaton nagrał o tych wydarzeniach utwór pt. „Winged Hussars”. Zobacz też Wojsko I Rzeczypospolitej pod Wiedniem (1683) Bitwy pod Parkanami Korpus posiłkowy Hieronima Augustyna Lubomirskiego Drzewa Sobieskiego Odsiecz smoleńska Przypisy Bibliografia Kołodziejczyk, Dariusz. 2018. „Turcja i Tatarzy w życiu i planach politycznych Jana Sobieskiego”, [w:] Jan III Sobieski – polski bohater narodowy i zwycięzca spod Wiednia. Historia. Pamięć. Dziedzictwo (red. B.Dybaś) – Materiały z konferencji Austriackiej Akademii Nauk i Polskiej Stacji Badawczej w Wiedniu 19–20 września 2017. Linki zewnętrzne Jan Sobieski do Marysieńki: „Bóg i Pan nasz na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nigdy nie słyszały!” Odsiecz Wiednia a polska racja stanu Strona poświęcona Sobieskiemu Zdjęcie: teren bitwy widziany z Kahlenbergu Bolesław Twardowski „Spis Rycerstwa Polskiego walczącego z Janem III. pod Wiedniem oraz Szyk Bojowy Wojsk Polskich i sprzymierzonych dnia 12 Września 1683 r. Na pamiątkę dwóchsetnej rocznicy obchodu zwycięstwa pod Wiedniem wydał B. T. Z portretem Króla Jana, tablicą szyku bojowego, tablicą herbów rycerstwa i planem bitwy Wiedeńskiej” (wyd 1883) – Poznańska Biblioteka Cyfrowa Bitwa pod Wiedniem (film produkcji włosko-polskiej) (2012) Relacja z Polsko-Ukraińskiego Okrągłego Stołu Historyków XVII w. (Kijów, 27.06.2013) Bitwy Imperium Osmańskiego Bitwy w historii Austrii Bitwy w historii Chanatu Krymskiego Bitwy w historii Niemiec Bitwy w historii Polski Bitwy wojny polsko-tureckiej 1683–1699 Bitwa pod Wiedniem Bitwa pod Wiedniem Wydarzenia upamiętnione na tablicach na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie Hasła kanonu polskiej Wikipedii

122727

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sagrada%20Fam%C3%ADlia

Sagrada Família

Sagrada Família (właśc. hiszp. Templo Expiatorio de la Sagrada Familia, katal. Temple Expiatori de la Sagrada Família, Świątynia Pokutna Świętej Rodziny) – secesyjny kościół w Barcelonie w dzielnicy Eixample w Katalonii o statusie bazyliki mniejszej, uważany za najważniejsze osiągnięcie projektanta Antoniego Gaudíego. Historia W założeniu architekta sama konstrukcja budowli miała przypominać jeden wielki organizm. Budowę świątyni rozpoczęto w 1882 roku. Początkowo jej projekt zlecono innemu architektowi, ale ten wszedł w konflikt ze stowarzyszeniem finansującym budowę świątyni. Wówczas zlecenie na budowę otrzymał Gaudí, który całkowicie zmienił projekt, nadając mu własny styl. Przez następne cztery dekady pracował intensywnie nad konstrukcją, poświęcając jej całkowicie ostatnie 15 lat życia. Podczas prac nieustannie dostosowywał i zmieniał pierwotne założenia. Z wszystkich 18 wież 4 ukończono w 1920 roku jeszcze za życia Gaudiego. Sześć lat później architekt zginął, wpadając pod przejeżdżający tramwaj, pozostawiając tylko jedną z trzech zaprojektowanych fasad. Pochowano go w krypcie wewnątrz kościoła. Fasada Narodzenia oraz krypta to jedyne ukończone elementy świątyni za życia architekta, który był świadomy tego, iż nie dożyje zakończenia budowy. Budowa jest w całości realizowana z dobrowolnych datków wiernych oraz biletów wstępu. Z powodu organicznej formy budowli oraz niepowtarzalności detali architektonicznych (tak jak w naturze żaden z nich nie jest identyczny i musi być osobno rzeźbiony) do dziś nie zdołano jej ukończyć. Projekty świątyni pozostawione przez architekta zostały zniszczone w czasie hiszpańskiej wojny domowej przez katalońskich anarchistów. W 2005 roku Fasada Narodzenia oraz krypta bazyliki zostały wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. 7 listopada 2010 w niedzielę podczas uroczystej mszy świętej, w której uczestniczyło 62 tys. osób, papież Benedykt XVI konsekrował Świątynię Świętej Rodziny (Sagrada Familia) podnosząc ją do godności bazyliki mniejszej. W październiku 2018 poinformowano, iż świątynia od 136 lat budowana jest bez pozwolenia. Nie jest to ścisła prawda, ponieważ Gaudi uzyskał w 1885 stosowne zezwolenie, od władz miejskich Sant Marti de Provenals, właściwych ze względu na usytuowanie miejsca budowy, a obecnie stanowiącym część Barcelony. Strony sporu doszły jednak do porozumienia i kuria diecezjalna musi zapłacić 41 milionów dolarów amerykańskich. 22 lutego 2019 urząd miejski w Barcelonie zatwierdził decyzję o wydaniu pozwolenia na budowę w tym mieście bazyliki Sagrada Familia. Według umowy władze bazyliki w ciągu 10 lat przekażą na rzecz miasta kwotę 36 mln euro. Datą ukończenia bazyliki miał być 2026 rok, w którym przypada stulecie śmierci głównego architekta świątyni Antoniego Gaudiego, jednak termin nie zostanie dotrzymany ze względu na pandemię COVID. Projekt Projekt świątyni na planie krzyża łacińskiego zawiera 18 wież oraz 3 fasady – Narodzenia, Pasji oraz Chwały. Bogato dekorowana Fasada Narodzenia została wybudowana w latach 1886-1930 zgodnie z projektem Antoniego Gaudiego. Rozpoczęcie budowy Fasady Pasji nastąpiło w 1954 roku, w 1986 Josep Maria Subirachs rozpoczął pracę nad dekoracją rzeźbiarską fasady. Budowa Fasady Chwały trwa. Do 2022 r. wybudowanych zostało 9 wież (tj. wieże 8 apostołów oraz wieża św. Marii ukończona w 8 grudnia 2021 roku). W trakcie budowy pozostają 4 wieże Ewangelistów oraz wieża Jezusa Chrystusa. Chronologia 1867 – Josep María Bocabella (1815-1892) powołał Związek Wielbicieli Świętego Józefa, założycieli Świątyni. 1881 – Josep M. Bocabella kupił plac, gdzie dziś stoi świątynia. 1882 – Architektem świątyni został Francisco de Paula del Villar (1828-1901), wmurowanie kamienia węgielnego. 1883 – Antoni Gaudí został architektem Świątyni. 1889 – Ukończenie krypty. 1890 – Rysunki wstępnego rozwiązania całego kompleksu. 1892 – Rozpoczęcie budowy Fasady Narodzenia Pańskiego. 1894 – Ukończono Wejście Różane w klasztorze. 1909 – Budowa szkoły parafialnej. 1910 – Na wystawie w Paryżu pokazano Fasadę Narodzenia Pańskiego. 1917 – Projekt Fasady Męki Pańskiej. 1923 – Modele gipsowe ostatecznego rozwiązania naw i zadaszenia wykonane w skali 1:10 i 1:25. 1925 – 30 listopada, ukończenie pierwszej dzwonnicy (wieża Świętego Barnaby). Wysokość 100 m. 1926 – Antoni Gaudí zginął w wypadku 10 czerwca. 1930 – Ukończenie ostatniej, czwartej dzwonnicy Fasady Narodzenia Pańskiego. 1936 – Wojna Domowa. Profanacja i zniszczenie Świątyni. Zniszczenie studia Gaudíego. 1940 – Rekonstrukcja krypty i modeli gipsowych. 1954 – Rozpoczęcie budowy Fasady Męki Pańskiej. 1977 – Zakończenie budowy czterech dzwonnic Fasady Męki Pańskiej. 1978 – Początek budowy ścian naw. 1986-1990 – Fundamenty naw. Pierwsze rzeźby Fasady Męki Pańskiej. 1995-1996 – Rozpoczęcie budowy filarów i zamknięcie sklepienia bocznych naw (1000 m²). 1998 – Zbudowanie nawy środkowej. 2000 – Zamknięcie sklepienia transeptu i budowa fundamentów Fasady Chwały Pańskiej. 2002 – Rozpoczęcie odbudowy budynku szkoły parafialnej i kolumn apsydy krużganków. 2003 – Budowa klasztoru Łaski Pańskiej. 2004-2005 – Budowa sklepienia ewangelistów Mateusza i Jana. 2006 – Budowa chóru Fasady Chwały Pańskiej. 2010 – 7 listopada 2010 papież Benedykt XVI konsekrował świątynię. 2016 - rozpoczęcie budowy wież Jezusa, św. Marii oraz 4 Ewangelistów 2020 - marzec-październik 2020 przerwanie budowy z powodu pandemii COVID-19. 2021 - 8 grudnia 2021 ukończono wieżę św. Marii. po 2026 – Przewidywany koniec prac. W 2005 roku fasada Narodzenia Pańskiego i krypta świątyni Sagrada Familia znalazły się na liście dziedzictwa UNESCO w Europie. Inne informacje Niezwykła architektura sanktuarium stała się inspiracją dla Tomasza Bagińskiego do realizacji nominowanego do Oscara filmu animowanego Katedra z 2002 roku. Animacja jest adaptacją opowiadania Jacka Dukaja pod tym samym tytułem. W tym filmie katedra jest przedstawiona jako ogromny żywy organizm wabiący i pochłaniający nieostrożnych ludzi. Zobacz też lista najwyższych kościołów na świecie Przypisy Linki zewnętrzne Witryna Sagrada Família Architektura secesyjna w Barcelonie Dzieła Antoniego Gaudíego Barcelona Zabytki Katalonii Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Hiszpanii Kościoły w Barcelonie Kościoły rzymskokatolickie w Hiszpanii Obiekty budowlane w budowie

2481

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jezus%20Chrystus

Jezus Chrystus

Jezus Chrystus (ur. ok. 8–4 p.n.e. w Betlejem, zm. ok. 30 lub 33 n.e. w Jerozolimie) – centralna postać chrześcijaństwa, przez wyznawców uznany Mesjaszem; cieśla i kaznodzieja z rzymskiej prowincji Judea. W wierze Kościoła, wyrażonej w pierwszych credo, uznawany jest za Kyriosa, który zmartwychwstał (por. Rz 10,9), zbawiciela, powszechnego władcę świata i Królestwa niebieskiego, współistotnego Bogu Ojcu syna Boga i człowieka. W oficjalnym wyznaniu wiary Kościoła katolickiego uznawany jest za Syna Bożego Jednorodzonego. Jego narodziny przyjęto za punkt zerowy naszej ery, od którego podaje się liczbę lat. Według Nowego Testamentu (części Biblii) urodził się w żydowskiej rodzinie jako syn Marii poślubionej Józefowi. Jako dorosły przyjął chrzest z rąk Jana Chrzciciela. Następnie nauczał (uznając przykazanie miłości za najważniejsze) i gromadził wokół siebie uczniów (najbliższych nazwano apostołami), dokonując w tym czasie cudów. Po przyjeździe do Jerozolimy został powitany z entuzjazmem przez mieszkańców. To, co twierdził, zwłaszcza nazywając się Mesjaszem, spowodowało wrogość faryzeuszy i saduceuszy. Jezus przepowiedział swój los podczas Ostatniej Wieczerzy, kiedy, zgodnie z doktryną katolicką, ustanowił sakrament Eucharystii. Zdradzony tej samej nocy przez jednego z uczniów, Judasza, został pojmany i postawiony przed religijnym sądem żydowskim, który uznał go za winnego bluźnierstwa. Wydany został w ręce rzymskiego namiestnika Poncjusza Piłata, który pod naciskiem tłumu skazał go na śmierć przez ukrzyżowanie. Jezus umarł na krzyżu. Chrześcijanie wierzą, że trzeciego dnia po złożeniu jego zwłok w kamiennym grobie zmartwychwstał, a następnie przez 40 dni spotykał się ze swoimi uczniami, tłumacząc sens swojej męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania, po czym wstąpił do nieba. Wydarzenia opisane przez Ewangelie budzą spory naukowców, zaś inne religie postrzegają postać Jezusa w różny sposób, nie przyznając mu tak wielkiego znaczenia jak chrześcijaństwo. Etymologia i znaczenie imienia Polska forma pierwszego członu imienia – Jezus – pochodzi od , które z kolei pochodzi od greckiego . Grecka forma jest zhellenizowaną formą imienia hebrajskiego יֵשׁוּעַ i aramejskiego ܝܫܘܥ, co w obu przypadkach można odczytać jako Yēšuaʿ (Joszua), które z kolei jest skróconą formą hebrajskiego יְהוֹשֻׁעַ lub יהושוע יהושע) יְהוֹשׁוּעַ) Yehōšuaʿ (Jehoszua) lub w języku polskim Jeszua (alternatywne formy: Joszua, Joszue). W języku hebrajskim imię יְהוֹשֻׁעַ (Yehōšuaʿ) znaczy – Jahwe jest zbawieniem. Imię Joszua występuje także w Starym Testamencie – nosił je następca Mojżesza, Jozue (zob. Joz 1,1). Po hebrajsku ich imiona brzmią identycznie, lecz w tradycji polskiej jest ono inne ze względu na szacunek i wyjątkowość. Imię Jezus nosił również autor księgi Mądrości Syracha i z tego samego powodu nazywa się ją od imienia ojca autora. We współczesnym języku hebrajskim skrócona wersja imienia ישו) יְשׁוּ); Yěšû (Jeszu) jest używana jako imię Jezusa Chrystusa. Drugi człon – Chrystus – to nie imię własne, lecz zaszczytny tytuł, wskazujący na doniosłą rolę Jezusa z Nazaretu. Już w Nowym Testamencie stał się jakby jego drugim imieniem: hebr. משיח) מָשִׁיחַ); Mešiah (Meszjah) gr. – namaszczony, pomazaniec, Mesjasz. Życie Jezusa w świetle Biblii Narodziny i dzieciństwo Zgodnie z przekazem nowotestamentowym Jezus Chrystus urodził się w żydowskiej rodzinie, jako syn dziewicy Marii poślubionej Józefowi. Współcześnie narodziny Chrystusa datuje się na 8–4 rok p.n.e. w okresie Drugiej Świątyni. Za czasów papieża Jana I (zm. 526) zaczęto liczyć naszą erę od jego urodzenia, jednak według współczesnych nauk mnich, który dokonał rachuby lat (Dionizjusz Mały), pomylił się o kilka lat. Miejsce narodzin według Ewangelii to Betlejem. Zdaniem części badaczy – był to prawdopodobnie Nazaret. Nadano mu imię Jezus. Józef był z zawodu cieślą budowlanym (tektonem), a według Ewangelii Mateusza i Łukasza potomkiem króla Dawida (różnice w genealogii Jezusa, zachodzące między relacjami tych Ewangelistów, tłumaczy się hebrajskim prawem i zwyczajem lewiratu – 5 Księga Mojżeszowa/Powtórzonego Prawa 25, 5–6). Wedle Ewangelii Mateusza i Łukasza, jedynych pism w Nowym Testamencie, które zawierają informacje o poczęciu i narodzinach Jezusa, został on poczęty nie przez Józefa, lecz przez Ducha Świętego w łonie Marii (por. Łk 1,35 i Mt 1,18). Ewangelie Łukasza i Mateusza zgodne są co do tego, że Jezus urodził się w wiosce Betlejem niedaleko Jerozolimy. Według Ewangelii Łukasza Józef wraz z małżonką Marią udali się na spis powszechny zarządzony przez cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta, a gdy tam dotarli, Maria urodziła Jezusa (por. Łk 2,1–7). Jak każde żydowskie dziecko płci męskiej, Jezus został obrzezany ósmego dnia po narodzeniu. Po porodzie, który – wedle Ewangelii Łukasza – miał miejsce w ubogiej stodole (lub grocie), w nieokreślonym bliżej czasie rodzina wróciła do Nazaretu, małej wioski w Galilei. Ewangelia Mateusza wśród wydarzeń związanych z narodzinami Jezusa opowiada o odwiedzinach mędrców ze Wschodu, prowadzonych przez gwiazdę betlejemską, dla oddania pokłonu Jezusowi. Mędrcy wyrazili swym pokłonem, dosł. „padnięciem na twarz” (, por. Mt 4,10), cześć królewską i boską wobec Jezusa jako mesjasza żydowskiego. Rozpoznali obecną w nim tajemnicę zbawiającego Boga (por. 2 Kor 5,19; Kol 1,19). Według badań z dziedziny historii form opowiadanie to prawdopodobnie nie ma charakteru historycznego, jest natomiast symbolicznym pouczeniem katechetycznym, ułożonym na wzór żydowskiego midrasza o Mojżeszu w Egipcie, zachowanego u Józefa Flawiusza (Dawne dzieje Izraela II,9 3–4). W ciągu dalszym pouczenia opisana jest tzw. rzeź niewiniątek, której mieli dokonać żołnierze Heroda (Wielkiego), pragnącego pozbyć się rywala do korony królewskiej. Ostrzeżeni, według opowiadania, przez anioła Józef i Maria wraz z dzieckiem podjęli się ucieczki do Egiptu. Po śmierci Heroda wrócili do Nazaretu (por. Mt 2,1–23). Józef pojawia się na kartach Ewangelii Łukasza po raz ostatni, gdy Jezus ma 12 lat (Łk 2, 41–48). O narodzinach i dziecięcych latach Jezusa mówią również apokryfy, zwane Ewangeliami Dzieciństwa. Obszernymi i najbardziej popularnymi są Protoewangelia Jakuba oraz Ewangelia Dzieciństwa Tomasza. Według tego ostatniego tekstu Jezus od wczesnego dzieciństwa miał być zdolny do czynienia cudów, wcześniej wykorzystując je do własnych celów. Apokryfy nie są akceptowane przez chrześcijan jako księgi natchnione, niemniej wywarły one wielki wpływ na kulturę chrześcijańską na przestrzeni jej dziejów. Jezus posługiwał się językiem aramejskim, gdyż takim językiem mówiła ludność zamieszkująca region, w którym się wychował. Prawdopodobnie znał też do pewnego stopnia język grecki. Przypuszczalnie otrzymał wykształcenie typowe dla ubogiej ludności Izraela, w którym ważną rolę miało gruntowne poznanie Biblii hebrajskiej. Epizod w Świątyni, gdy miał 12 lat, pokazuje, że Jezus wykazywał niezwykłe zdolności jak na swój wiek (por. Łk 2, 41–50). Publiczna działalność Zgodnie z wszystkimi Ewangeliami NT, początek publicznej działalności Jezusa nastąpił, gdy miał on ok. 30 lat (por. Łk 3,23), było to prawdopodobnie na przełomie 27/28 r. n.e. Jezus przyjął chrzest z rąk Jana Chrzciciela. Niektórzy, jak E. Haenchen, podają w wątpliwość faktyczne zaistnienie tego wydarzenia, sugerując, że ponieważ widać zasadnicze różnice w przesłaniu obu tych postaci, mógł to być jedynie teologiczny obraz. Wydarzenie to było trudne do zinterpretowania dla wspólnoty chrześcijańskiej. Mateusz przytacza zastrzeżenia samego Jana (por. Mt 3,14). W opowiadaniu Łukasza chrzest jest wspomniany jedynie na marginesie (por. Łk 3,21). Jan Ewangelista, opisując spotkanie Jezusa z Janem, w ogóle o nim nie mówi (por. J 1,29–34). Według Ewangelii Łukasza, Jan był krewnym Jezusa. Wypełniając zapowiedzi proroków (por. Iz 40,3; Ml 3,1), u brzegów rzeki Jordan wzywał do pokuty, nawrócenia i wyznawania grzechów, i chrzcił na znak wewnętrznego oczyszczenia (por. Mk 1,4–5; Iz 1,16). Jan stwierdził publicznie, że Jezus jest oczekiwanym przez żydów Mesjaszem i jednocześnie Synem Bożym. W czasie chrztu na Jezusa zstąpił Duch Święty w postaci gołębicy (por. Łk 3,22). Po tym wydarzeniu Jezus zaczął nauczanie i gromadzenie wokół siebie uczniów, z których wyróżnił „Dwunastu”, przyznając pierwszeństwo Piotrowi Apostołowi. Jego nauczanie gromadziło wokół niego tłumy ludzi. Podczas kilku lat nauczania dokonał kilkudziesięciu cudów opisywanych w Ewangeliach. Nauczanie Jezusa W nauczaniu Jezusa centralnym motywem było Królestwo Boże, rozumiane jako sfera panowania Bożego, w której znaleźć się może każdy, poprzez zmianę swego życia, czyli tzw. metanoia. W pełni miało się objawić w czasach ostatecznych. Było ono oparte na Starym Testamencie, jednak treści starotestamentowe zostały zreinterpretowane. Synteza nauki Jezusa Chrystusa przedstawiona została w Kazaniu na górze, zawartym w dwóch nieco różnych wersjach w Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza. To najpełniejsze ujęcie nowego prawa wprowadzonego przez Jezusa i nawiązującego do Dekalogu. Ewangeliści podkreślają nowość nauczania Jezusa poprzez użycie przez niego konstrukcji: „Powiedziano przodkom…, a ja wam powiadam”. Miało ono udoskonalić i uzupełnić prawo starotestamentowe. Nakazy Jezusa były radykalizacją nakazów znanych ze Starego Testamentu. To etyka maksymalistyczna. Jezus nauczał m.in., jak należy żyć: Najważniejszym przykazaniem jest przykazanie miłości (Mk 12, 28–34): „Będziesz miłował Pana, Boga swego, swoim sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem i całą swoją mocą (Mk 12, 30)”, a bliźniego swego jak siebie samego (Mk 12, 31), przy czym bliźnim jest każdy człowiek. Potrzeba ofiary z samego siebie: „Kto chce znaleźć swoje życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu, ten je znajdzie” (Mt 10,39). Potrzeba pokory: „Kto by między wami chciał się stać wielki, niech będzie sługą waszym”. Idealizm: „Życie bowiem więcej znaczy niż pokarm, a ciało więcej niż odzienie”. Pojmanie, męczeńska śmierć i zmartwychwstanie Na tydzień przed Świętem Paschy Jezus wyruszył do Jerozolimy. Po uroczystym wjeździe do Jerozolimy nie pozwolił pielgrzymom obwołać się królem. Podjął konfrontację w świątyni z głównymi frakcjami religijnymi Izraela: faryzeuszami i saduceuszami. Konfrontację tę można obserwować w ostatnich rozdziałach Ewangelii. Przywódcy faryzeuszy postanowili pojmać go i zabić (J 11, 52–53). Zdecydowali tak, ponieważ: obawiali się, iż jego działalność rozbudza u Żydów nadzieje mesjańskie, co mogło prowadzić do wybuchu powstania przeciw Rzymowi i ściągnąć krwawą zemstę rzymskich legionów (J, 11,48); Jezus rościł sobie prawo do tytułu Mesjasza i Syna Bożego, co w oczach starszyzny żydowskiej było bluźnierstwem (J 4,25–26; J 10,30–31); krytykował faryzeuszy (Łk 11, 37–48); wobec ludu jawnie zarzucał przywódcom Izraela brak pobożności i religijność na pokaz (Mt 23,1–3). Na dzień przed swoim pojmaniem spożył wraz z uczniami Ostatnią Wieczerzę, na której po raz kolejny zapowiedział swój przyszły los, i pożegnał się z apostołami. Podczas niej ustanowił elementarny dla większości chrześcijan sakrament Eucharystii. Tejże nocy, zdradzony przez jednego z uczniów, Judasza, został pojmany i postawiony przed religijnym sądem żydowskim – Sanhedrynem. Jezusa oskarżano m.in. o bluźnierstwo przeciwko przybytkowi Boga – Świątyni Jerozolimskiej. Ostatecznie został uznany przez Sanhedryn za winnego bluźnierstwa przez nazwanie siebie Synem Bożym. Wydany w ręce rzymskiego namiestnika Poncjusza Piłata, oskarżony został przez arcykapłanów i starszych o podburzanie narodu, namawianie do niepłacenia podatków cesarzowi oraz podawanie się za żydowskiego króla. Piłat, nie znajdując dowodów winy, odesłał Jezusa do tetrarchy galilejskiego Heroda Antypasa, syna Heroda Wielkiego, aby ten osądził swego poddanego. Herod nie chciał podjąć się wydania wyroku i odesłał więźnia z powrotem do Piłata. Rzymski namiestnik nadal przeciwny był żądaniom arcykapłanów oraz żydowskiego pospólstwa, domagającego się wyroku śmierci; chcąc im zadośćuczynić, nakazał ubiczować Jezusa, aby sponiewieranego więźnia wypuścić na wolność. Po biczowaniu, pod presją wzburzonego tłumu i wobec szantażu ze strony arcykapłanów, grożących oskarżeniem namiestnika przed cesarzem, Piłat skazał Jezusa na śmierć przez ukrzyżowanie (dla obywateli rzymskich przewidziana była kara śmierci przez ścięcie mieczem). Elementem wyroku było niesienie przez skazanego poziomego elementu krzyża (patibulum) z aresztu do miejsca kaźni (część pionowa już tam się znajdowała). Skazaniec, przybity do krzyża, wisiał na nim aż do śmierci, najczęściej na skutek uduszenia. Ewangelie opisują szczegółowo pojmanie, sąd i konanie Jezusa na krzyżu, oraz wspominają o dwóch epizodach, które się wydarzyły podczas niesienia krzyża: przymuszeniu Szymona Cyrenejczyka do pomocy w niesieniu krzyża oraz dialogu Jezusa z kobietami płaczącymi nad jego losem. Ewangeliczne opisy męki obejmują: modlitwę w ogrodzie oliwnym, zdradę Judasza, sąd i biczowanie, założenie korony cierniowej; wyszydzenie, odarcie z szat i przybicie do krzyża; rzucanie losów przez żołnierzy o jego szaty (por. J 19,24), rozmowy z dwoma pospolitymi przestępcami, którzy byli ukrzyżowani obok Jezusa, oraz ze stojącymi pod krzyżem Marią i Janem; moment śmierci i poprzedzającą go agonię oraz zdjęcie z krzyża i złożenie w grobie należącym do Józefa z Arymatei. Inne epizody, takie jak trzy upadki pod krzyżem czy otarcie twarzy chustą przez Weronikę, które występują w liturgii Drogi krzyżowej, należą do tradycji. Zgodnie z Nowym Testamentem Jezus umarł na krzyżu, jednak trzeciego dnia po złożeniu jego zwłok w kamiennym grobie zmartwychwstał, a następnie przez 40 dni spotykał się ze swoimi uczniami, udowadniając im, że żyje, i tłumacząc sens swojej męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania. Ewangeliczny opis śmierci i zmartwychwstania Jezusa ma kluczowe znaczenie dla chrześcijaństwa, stanowiąc podstawę liturgii większości Kościołów chrześcijańskich. Jest zapowiedzią przyszłych losów ludzkości ukazywanych z perspektywy eschatologicznej. Jezus historyczny Definicja i historia badań Przed okresem oświecenia Ewangelie były powszechnie uważane za dokładne relacje historyczne. Od tego czasu zaczęto coraz wyraźniej dostrzegać różnice między opisami nowotestamentalnymi czytanymi dosłownie a tzw. Jezusem historii, który wyłania się z metodycznej refleksji krytycznej nad dostępnymi źródłami, czyli prób naukowej rekonstrukcji życia Jezusa na podstawie metod stosowanych przez historyków, w tym krytycznej analizy tekstów ewangelicznych jako podstawowego źródła dla biografii historycznego Jezusa, z uwzględnieniem kontekstu historycznego i kulturowego, w którym żył. Wyróżnia się trzy fale tych badań (ang. quests for historical Jesus). Najnowsza, trwająca od lat 70. XX wieku, reprezentowana jest przez badaczy takich, jak: Geza Vermes, John P. Meier, E.P. Sanders, Gerd Theissen, Bart D. Ehrman, John Dominic Crossan i inni. Badania rozwijają się szczególnie dynamicznie w obszarze języka angielskiego, są też tematem licznych otwartych debat uniwersyteckich. Jakkolwiek opinie badaczy w kwestiach szczegółowych różnią się od siebie, są elementy wspólne dla poglądów większości z nich, np. bardziej niż w poprzednich etapach podkreśla się związek Jezusa z judaizmem, popularne są też opinie wiążące Jezusa z ruchami apokaliptycznymi tamtego okresu. Istnienie Jezusa Współcześnie panuje ogólny konsensus badaczy głównego nurtu co do faktu istnienia Jezusa. W starożytności nigdy nie kwestionowano tego faktu w polemice z chrześcijanami. Życie Jezusa – jak na standardy epoki – jest udokumentowane bardzo bogato – zarówno w źródłach chrześcijańskich, jak i niechrześcijańskich. Źródła niechrześcijańskie mogące wskazywać na istnienie Jezusa pochodzą od historyków piszących w drugiej połowie I wieku i w II wieku naszej ery: rzymskiego Tacyta oraz żydowskiego Józefa Flawiusza, a także od filozofa Mary Bar-Serapiona. Profesor teologii ks. Alfons Józef Skowronek twierdzi, że „pozachrześcijańskie świadectwa o Jezusie nie są zbyt obfite, a ich wartość historyczna jest dyskusyjna”. Trudno jest jego zdaniem odpowiedzieć na „pytanie, czy są to świadectwa samodzielne, czy też oddają jedynie przekonania chrześcijan”. Fakty z życia Jezusa Ochrzczenie Jezusa przez Jana Chrzciciela i śmierć krzyżowa z wyroku Poncjusza Piłata są dwoma najpowszechniej uznawanymi w środowisku naukowym faktami o jego życiu, w zasadzie niepoddawanymi krytyce wśród historyków głównego nurtu. Kontekst i znaczenie tych wydarzeń są już jednak szeroko dyskutowane. Sporna jest również data śmierci Jezusa. Mniej pewne, ale również uznawane przez większość badaczy za historyczne, są m.in. powołanie apostołów i konflikt ze środowiskiem Świątyni (Oczyszczenie świątyni). Uważa się, że Jezus istotnie pochodził z Galilei, a jego obszar działania obejmował również Judeę. Uczeni zgromadzeni wokół projektu Jesus Seminar poddawali różne przekazy o mowach i czynach Jezusa głosowaniu, podczas którego każdy uczestnik oceniał ich autentyczność, a wyniki uśredniano. Większość badaczy zgodziła się z podstawowymi faktami podawanymi w Ewangeliach (że Jezus narodził się za czasów Heroda Wielkiego, został aresztowany w Jerozolimie i ukrzyżowany przez Rzymian), kwestionując inne (narodzenie w Betlejem – większość wskazała na Nazaret; pusty grób itd.). Zdaniem uczestników Jesus Seminar przekonanie o zmartwychwstaniu Jezusa zostało oparte na wizjach zmartwychwstałego Jezusa doświadczanych przez Pawła, Piotra Apostoła i Marię Magdalenę. Obrazy Jezusa Badacze związani z third quest stworzyli pewną liczbę obrazów Jezusa, czyli ogólnych wizji na jego temat. Nie wypracowali jednak spójnego stanowiska ani na temat tych obrazów, ani odnośnie do metod ich opracowywania. Niemniej, można wyróżnić kilka najpopularniejszych wizji, wspieranych przez znanych badaczy. Prorok apokaliptyczny – Jezus jest widziany tutaj jako prorok, który pragnie przygotować Żydów na mające niebawem nadejść czasy ostateczne. Zwolennicy: E.P. Sanders, Maurice Casey, Paula Fredriksen, Dale Allison i Bart D. Ehrman. Charyzmatyczny uzdrowiciel – W tym nurcie uważa się Jezusa za pobożnego, świętego człowieka ducha, mistyka lub wizjonera, który jest znany z uzdrawiania. Zwolennicy: Geza Vermes, Marcus Borg i Graham Twelftree. Filozof – cynik – Jezus jest widziany jako wędrowny mędrzec i filozof, głoszący radykalne przesłanie obalenia istniejącej wspólnoty hierarchicznej społeczeństwa tamtego okresu. Cały majątek Jezusa mieści się w podróżnej torbie, on sam nie ma niczego i nie chce niczego, jest więc totalnie wolny. Zwolennicy: John Dominic Crossan, F. Gerald Downing i Burton Mack. Żydowski mesjasz – Jezus przychodzi, by obwieścić Żydom koniec duchowego wygnania i zapoczątkować nową epokę, w której Bóg naprawi świat dzięki wierze swego ludu. Zwolennicy: N.T. Wright, Markus Bockmuehl i Peter Stuhlmacher. Prorok zmiany społecznej – Jezus pragnie podważyć strukturę społeczną tamtego okresu. Nie ma to jednak związku z nadchodzącą apokalipsą. Zwolennicy: Gerd Thiessen, Richard A. Horsely i David Kaylor. Religie a Jezus Religie Abrahamowe Postać Jezusa jest fenomenem stającym na granicy judaizmu i chrześcijaństwa. Wywodził się całkowicie z Izraela – zarówno on, jak i jego pierwsi uczniowie – i stworzył wspólnotę wiary, odwołującą się do wiary Abrahama, która ostatecznie zyskała status całkowicie niezależny. Jednak nie na tyle, by być uznaną za czczącą innego Boga, niż ten, który czczony jest przez judaizm. Podkreśliła to grupa uczonych teologów żydowskich i rabinów z okazji Jubileuszu 2000-lecia narodzin Jezusa: Również sami chrześcijanie nie uważają się za religię odrębną od judaizmu. Mówiła o tym Papieska komisja ds. dialogu z judaizmem w refleksjach opublikowanych w 2015 r. Rozwijając myśl Jana Pawła II wypowiedzianą w Synagodze rzymskiej, dokument zwrócił uwagę, że dialog chrześcijańsko-żydowski jest dialogiem bardziej wewnątrz jednej religii, niż dialogiem międzyreligijnym: Zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie odnoszą się w swej wierze do osoby Mesjasza-Pomazańca. Ponad 100 fragmentów Biblii Hebrajskiej, którą chrześcijanie uznają za Stary (Poprzedni) Testament, jest uznawanych za proroctwa mesjańskie przez komentatorów tak chrześcijańskich, jak i judaistycznych. Różnica polega na tym, że Kościoły chrześcijańskie dostrzegają spełnienie tych zapowiedzi w Jezusie z Nazaretu. Chrześcijaństwo Podstawowe poglądy chrześcijańskie o Jezusie, uznawane przez większość Kościołów są zawarte w wyznaniach wiary przyjętych przez pierwsze Sobory powszechne. Nie podziela ich osobny antytrynitarny nurt chrześcijaństwa, odrzucony przez te sobory jako nieprawowierny. Według głównego nurtu chrześcijaństwa: Jezus jest wcielonym Synem Bożym, drugą osobą Trójcy Świętej. Jak precyzuje Nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary (381 r.), jest zrodzony z Ojca, przed wszystkimi wiekami. Nie jest więc stworzony, lecz jest Bogiem z Boga, Światłością ze Światłości, czyli współistotny Ojcu. Jest też Stwórcą świata, gdyż „przez niego wszystko się stało”. Bóg Ojciec zsyłając swego syna Jezusa wypełnił obietnice dane Abrahamowi i całemu Narodowi Wybranemu. Dzięki tajemnicy paschalnej śmierci i zmartwychwstania Jezusa, ludzie doznali zbawienia i mogą pojednać się z Bogiem oraz uzyskać życie wieczne w niebie. Przekazywanie wiary chrześcijańskiej jest przede wszystkim „głoszeniem Jezusa Chrystusa, by prowadzić do wiary w niego. Od początku pierwsi uczniowie zapałali pragnieniem głoszenia Chrystusa”. Zgodnie z nauczaniem chrześcijan, Jezus został poczęty z Ducha Świętego. W Jezusie zachodziła unia hipostatyczna, tzn. był jedną osobą, ale o dwóch niewymieszanych naturach: ludzkiej i boskiej. Wszystkie inne poglądy o naturze Jezusa, jak arianizm, doketyzm czy nestorianizm, zostały uznane przez Kościół katolicki za herezje w pierwszych wiekach. Judaizm Judaizm niewiele uwagi poświęca życiu i misji Jezusa, którego uznaje za odstępcę . Według relacji Ewangelistów kapłani żydowscy (zdominowani w owych czasach przez rodzinę Annasza) i saduceusze od początku byli mu zdecydowanie wrodzy. Podobną postawę przyjęła większa część faryzeuszy, najbardziej wpływowego ówcześnie stronnictwa żydowskiego, aczkolwiek zdarzały się wśród nich przypadki przychylności (Nikodem – Ew. Jana 3,1–11; 7,50–52) lub życzliwej neutralności (Gamaliel Starszy, Dz.Ap. 5, 34–39). Większość teologów judaizmu ocenia działalność Jezusa i jej skutki negatywnie, jako sprzeczną z „prawem Bożym” oraz niezgodną ze słowami proroków, dotyczącymi nadejścia Mesjasza. Bardziej pojednawcze oceny Jezusa, podkreślające jego związek z judaizmem, pojawiły się ponownie w czasach współczesnych. Należy do nich oświadczenie Dabru Emet – mówcie prawdę! wydane w 2000 r. przez 120 amerykańskich rabinów i intelektualistów żydowskich. Tylko Żydzi mesjanistyczni uznają Jezusa za Mesjasza i Syna Bożego. Przez ogół rabinów są postrzegani jako zdrajcy judaizmu. Mieszkający w Izraelu w liczbie szacowanej na 6–15 tys., doświadczają też przemocy, zdarzają się przypadki palenia egzemplarzy Nowego Testamentu. Islam W Koranie, świętej księdze Islamu, religii powstałej w wyniku objawień proroka Mahometa ponad 600 lat po Jezusie, jest o nim wiele wzmianek. Przyczyną tego może być fakt wskazywany przez niektórych islamologów, że korzenie Islamu tkwią w gnostyckiej sekcie judeo-chrześcijańskiej pierwszych wieków: ebionitach. (Isa) był prorokiem i zapowiedzianym wcześniej Mesjaszem, lecz nie Synem Bożym. Nazwa „Mesjasz” pojawia się trzy razy w surze IV: w wersetach 157 i 171 w zwrocie “Chrystus (Mesjasz), Jezus syn Marii”, i w 172 osobno. Koran kilkakrotnie mówi o Jezusie jako synu Marii, stworzonym przez Allaha w jej łonie bez udziału mężczyzny (sura 3,42–61; 19, 16–21). Mówiąc o życiu Jezusa powtarza niektóre fakty zawarte w Ewangeliach (również apokryficznych). Historia poczęcia Jezusa pokrywa się z opisem św. Łukasza – matką Chrystusa była Maria, której ukazał się Anioł pod postacią doskonałego człowieka, zapowiadając narodzenie syna, mimo iż była dziewicą (jednak, choć narodził się dzięki Boskiej interwencji, islam w żadnym wypadku nie nazywa go Synem Boga). Maria urodziła Jezusa pod drzewem palmowym, a ten tuż po urodzeniu potrafił rozumnie przemawiać. W dalszym życiu nauczał, czynił cuda i uzdrawiał, ale tylko dzięki woli i mocy danej od Boga. Wspomniana jest m.in. apokryficzna historia o tworzeniu przez Jezusa ptaków z gliny, które następnie stawały się istotami żywymi. Koran wielokrotnie potępia dogmat Trójcy Świętej (choć wydaje się, że była ona rozumiana jako składająca się z Boga, Jezusa i Marii, a nie Boga Ojca, Jezusa i Ducha Świętego), stwierdzając, że Bóg jest tylko jeden (nie ma boga oprócz samego Boga), a kto dodaje Bogu współtowarzyszy, temu Bóg zabronił wejścia do Ogrodu. Islam zaprzecza ukrzyżowaniu, a w konsekwencji zmartwychwstaniu. Według Koranu Jezus nie został ukrzyżowany ani zabity, a jedynie tak wydawało się ludziom, a w rzeczywistości Bóg wziął go do siebie. Koran nie opisuje samej nauki Jezusa, Mahomet prawdopodobnie nie był z nią dogłębnie zapoznany. Księga mówi o Jezusie jedynie jako o kolejnym proroku, Posłańcu głoszącym wiarę w Boga i zapowiadającym Sąd Ostateczny. Islam zaprzecza chrześcijańskim dogmatom o boskości Chrystusa, podkreślając, że był tylko człowiekiem (Nie godzi się Miłosiernemu, aby wziął sobie syna). Odrzucając boskość Jezusa, islam otacza go szacunkiem. Szejk Omar Bakri Muhammad z Londynu ogłosił w 2004 roku fatwę skazującą na śmierć Terrence’a McNally’ego, autora sztuki Corpus Christi, przedstawiającej Chrystusa i apostołów jako grupę gejów. Sztuka wystawiona przez grupę studentów z uniwersytetu w Saint Andrews nie została publicznie potępiona przez Kościół anglikański. Inne religie Hinduizm Chociaż w hinduistycznej koncepcji Boga i społeczeństwa niewiele jest podstaw dla akceptacji postaci i misji Jezusa, to wielu współczesnych, a nawet średniowiecznych, hinduistycznych przywódców religijnych interesowało się nim. Wielu hinduistów uważa Jezusa za mędrca lub wielkiego jogina, a nawet za jednego z bogów. W ruchu Surat Shabda Yoga Jezus jest powszechnie uznawany za satguru. Swami Vivekananda wychwalał Jezusa i uznawał go za źródło siły i doskonałości. Paramahansa Jogananda nauczał, że Jezus był wielkim guru, mistrzem duchowym, Bogiem oraz następnym wcieleniem Elizeusza. Mahatma Gandhi bardzo podziwiał Jezusa i uznawał go za jednego z głównych propagatorów ahinsy (zasady niekrzywdzenia). Gandhi powiedział: „Lubię waszego Chrystusa, ale nie lubię waszych chrześcijan. Wasi chrześcijanie są tak niepodobni do waszego Chrystusa...”, a także: „Dla mnie był On najwspanialszym nauczycielem, jakiego ludzkość kiedykolwiek miała”. Sathya Sai Baba wielokrotnie mówił, że Jezus jest Bogiem, wielkim świętym i nauczycielem duchowym, który stanowi wzór dla ludzi. Swami Kaleśwarś uważa Jezusa za świętego i wielką duszę. Bhaktivedanta Swami (założyciel ruchu Hare Kryszna) uznał greckie imię Jezusa Christos za inną wersję imienia boga Kryszny: Krista. Jednak w ujęciu filozofii acintya beda abeda tattva (jednoczesnej jedności i różnorodności-odmienności) Jezus jest uznawany za mistrza duchowego, ale nie jest samym Bogiem, lecz jego synem. W ten sposób, oddając cześć Jezusowi czci się samego Krysznę jako Najwyższą Osobę Boga (Bhagawan). Więc w ten sposób Bhaktivedanta uznał Jezusa za „mistrza duchowego” (guru), uczącego ludzi miłości do Boga. Buddyzm Związek Jezusa z buddyzmem jest nikły. Niewielu nauczycieli buddyjskich interesowało się jego postacią. Zgodnie z mahajanistyczną koncepcją trzech ciał Buddy Jezus może być postrzegany jako jedno z wielu wcieleń Buddy, głoszące ku pożytkowi wszystkich istot nauki stosowne dla danego czasu i miejsca. XIV Dalajlama Tenzin Gjaco uważa Jezusa za bodhisattwę. Znaczenie Jezusa w historii świata Choć za życia Jezus zgromadził bardzo niewielu uczniów, nauczał jedynie przez trzy lata i nie napisał żadnego tekstu, jego pośmiertny wpływ na historię powszechną jest ogromny. Zdaniem wielu niezależnych historyków i humanistów, Jezus jest najważniejszą postacią w historii świata. H.G. Wells przyznał: „Jestem historykiem, a nie wierzącym, ale muszę wyznać jako historyk, że ten ubogi kaznodzieja z Nazaretu bezsprzecznie znajduje się w centrum historii. Jezus Chrystus jest najważniejszą postacią w całej historii”. Mahatma Gandhi: „Dla mnie był on najwspanialszym nauczycielem, jakiego ludzkość kiedykolwiek miała”. Vittorio Messori: „Tylko w wieku XIX poświęcono mu sześćdziesiąt dwa tysiące tomów. W paryskiej Bibliotece Narodowej, która jest zwierciadłem zachodniej kultury, liczba fiszek z imieniem Jezus jest na drugim miejscu. Pierwsze zajmuje słowo Bóg”. Fiodor Dostojewski: „Wierzę, że nie ma głębszej osoby, bardziej przepełnionej miłością, życzliwszej i doskonalszej niż Jezus. Nie tylko nie ma nikogo takiego, jak on. Nigdy nikogo takiego nie będzie”. Philip Schaff: „Ten Jezus z Nazaretu, bez broni ani majątku, podbił więcej milionów niż Aleksander Wielki, Cezar, Mahomet i Napoleon; bez pomocy nauki przybliżył nam to, co ludzkie i to, co boskie lepiej niż wszyscy filozofowie i uczeni razem wzięci; bez akademickiej wymowności wypowiadał takie słowa, jakich nigdy wcześniej nie słyszano i wywołał skutki, jakich nie opowie żaden mówca czy poeta; choć sam nie napisał ani jednej linijki, wprawił w ruch więcej piór i dostarczył tematów do większej liczby kazań, przemówień, dyskusji, uczonych tomów, dzieł sztuki i pieśni pochwalnych niż cała armia wielkich mężów antyku i współczesności”. Peter Seewald: „Jest on po prostu osobą w znaczniejszej mierze przemieniającą oblicze świata niż ktokolwiek inny, włącznie z wszystkimi rewolucjonistami, królami czy wynalazcami. Żaden inny człowiek nie miał większej od niego siły przyciągania i większej rzeszy zwolenników. W gruncie rzeczy nie ma nikogo takiego, kim cała ludzkość zajmowałaby się intensywniej od dwóch tysięcy lat, niż Mąż z Nazaretu”. Jaroslav Pelikan, historyk z Uniwersytetu Yale: „Postać Jezusa Chrystusa dominuje w historii kultury zachodniej od dwudziestu stuleci”. Ernest Renan: „Jezus stworzył fundamenty, na których społeczność ludzka bazuje od osiemnastu wieków”. Kenneth Scott Latourette: „Gdy mijają wieki, coraz bardziej oczywistym jest to, że życie Jezusa – biorąc pod uwagę jego wpływ na historię – było najbardziej wpływowym życiem na tej planecie”. Antonio Socci: „Stoimy wobec człowieka tak wspaniałego, tak doskonałego, do tego stopnia wyjątkowego i jedynego w swoim rodzaju, że żaden bóg nie mógłby być lepszy, żaden bóg nie mógłby go przewyższyć. Wyjaśnia to również, dlaczego jego tajemnica i piękno są niewyczerpane. Tego dowodzi to, co nieustannie się dzieje. Mimo upływu wieków bowiem fascynacja osobą Jezusa z Nazaretu nie zmniejsza się, a nawet rośnie”. W badaniach przeprowadzonych przez instytut DOXA wiosną 1974, 64% ankietowanych uznało Jezusa za „postać najbardziej interesującą w historii”, przed Martinem Lutherem Kingiem, Gandhim i Marksem. Jego imieniem nazwano miasta i kraje, np. San Salvador czy Dominikanę. Flagi noszą jego znak, od Union Jack po Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Opinie i tezy W ciągu wieków powstały różne opinie na temat Jezusa, często bardzo odmienne od ogólnie przyjętych. Immanuel Kant widzi w Jezusie Chrystusie afirmację „czystej dyspozycji moralnej serca”. Hegel twierdził, że Jezus był jednocześnie bogiem i człowiekiem, w jednej osobie. Baruch Spinoza mówi o Jezusie jako o najprawdziwszym symbolu niebiańskiej mądrości. Napoleon był przekonany, że „Jezus nie był zwykłym człowiekiem, i że nie ma porównania pomiędzy Jezusem a jakimkolwiek innym przywódcą”. Jean-Jacques Rousseau mówił: „Jeśli życie i śmierć Sokratesa są godne mędrca, to życie i śmierć Jezusa są godne Boga”. John Stuart Mill mówił o Jezusie jako o „człowieku, który otrzymał specjalne i wyjątkowe polecenie od Boga, aby poprowadzić ludzkość do prawdy i cnoty”. Według Ernesta Renana Jezus jest niezwykle szlachetnym człowiekiem, którym kierują najlepsze intencje; opisany jest przez niego jednak jako człowiek i tylko jako człowiek. C.S. Lewis podkreślał, że Jezus nie mógł być zwykłym mędrcem: „Człowiek, który by był tylko człowiekiem i mówił to, co Jezus, nie byłby wielkim nauczycielem – moralistą. Byłby albo szaleńcem – niczym człowiek, który twierdzi, że jest jajkiem na twardo – albo samym diabłem z piekła. Musisz sam zdecydować. Albo ten człowiek był i nadal jest Synem Bożym, albo szaleńcem lub kimś jeszcze gorszym” (argument apologetyczny znany jako trylemat Lewisa). W środowiskach chrześcijan liberalnych, a także racjonalistów, teozofów i in. można spotkać cały wachlarz następujących opinii, wzajemnie się nieraz wykluczających: Cay Rademacher uważał, że Jezus był członkiem albo nawet przywódcą sekty esseńczyków. Marcello Craveri twierdził, że Jezus był nieślubnym synem Marii oraz rzymskiego legionisty Tyberiusza Juliusza Abdesa Pantery. David Friedrich Strauß postawił tezę, że Jezus był religijnym fanatykiem. Oskar Holtzmann stwierdził, że był ekstatykiem („War Jesus Ekstatiker?” – 1903). Psychiatrzy William Hirsch, William Sargant, Anthony Storr oraz Georg Lomer (pod pseudonimem George de Loosten), psycholodzy Charles Binet-Sanglé, Georges Berguer oraz Władysław Witwicki, a także neurolodzy Robert Sapolsky, Bruce Heimburger Price, Evan David Murray oraz Miles Gregory Cunningham wysunęli tezę, że Jezus miał zaburzenia psychiczne. W XIX wieku pojawiły się wśród niektórych ezoteryków teorie, jakoby Jezus w młodości przebywał w Indiach i pobierał tam „tajemne” nauki, na co świadectwem miałby być apokryf znany jako Ewangelia Świętych Dwunastu. Według nauk muzułmańskiej sekty Ahmadijja Jezus przed ukrzyżowaniem zbiegł do Kaszmiru, gdzie został pochowany. Domniemany grób Jezusa ma znajdować się także w wiosce Shingō w północnej Japonii. Według Davida Leeminga, mityczne lub niezwykłe wydarzenia w życiu Jezusa – zwiastowanie, narodziny, kuszenie przez Szatana, cuda, ukrzyżowanie, zstąpienie do piekieł, zmartwychwstanie oraz apoteoza poprzez wniebowstąpienie – uczyniły go przykładem heroicznego monomitu i postacią symboliczną, wokół której narosła wielka światowa religia. Mit o Jezusie zastąpił wszystkie inne przedchrześcijańskie mity o bohaterach w Europie, a potem również w innych częściach świata, na które wywarła wpływ lub które skolonizowała Europa. Zdaniem Bertranda Russella Jezus nie stoi pod względem mądrości i dobroci tak wysoko, jak niektóre postacie historyczne – wygłaszał czasem twierdzenia niezbyt mądre, wypowiadał dość często słowa mściwego gniewu skierowane przeciw ludziom, znajdował przyjemność w straszeniu słuchaczy piekłem, w czym objawiło się pewne okrucieństwo, a niekiedy nawet postępował źle. Zobacz też Uwagi Przypisy Bibliografia Brandstaetter R. „Jezus z Nazarethu” Poznań, „W Drodze” 1993. Bessiere G., „Jezus, nieoczekiwany Bóg” Wrocław, Wyd. Dolnośląskie, 1995. Carpenter Humphrey, „Jezus”, seria „Dawni mistrzowie”, „Prószyński i S–ka”, 1999. Dąbrowski E., „Nowy Testament na tle epoki”, Poznań, Księgarnia św. Wojciecha, 1965. Crossan J.D., „Kto zabił Jezusa? Korzenie antysemityzmu w ewangelicznych relacjach o śmierci Jezusa” Warszawa, „Książka i Wiedza” 1998, . Guitton J. „Jezus” Warszawa, „Pax”, 1963. „Jezus Chrystus: ikona historii i wiary” red. Ryszard Dziura, Lublin, TN KUL, 2004. Barbara Thiering „Jezus mężczyzną” Warszawa, „Al Fine”, 1995. Geza Vermes, „Kto był kim w czasach Jezusa”, Warszawa 2006, s. 127–135, . Ben Witherington III „Kod Ewangelii” Kraków, Wydawnictwo M, 2006, . Frederick Fyvie Bruce „Wiarygodność pism Nowego Testamentu”, Credo Fundacja, 2003. Roszkowski Wojciech, „Świat Chrystusa”, Wydawnictwo Biały Kruk, Kraków 2016. Linki zewnętrzne „Sprawa Chrystusa” – książka w wersji internetowej, autor: Lee Strobel, charakterystyka osoby Jezusa Postacie Nowego Testamentu Postacie wspominane w Księdze Mormona Starożytni Żydzi Straceni przez ukrzyżowanie Urodzeni w I wieku p.n.e. Zmarli w I wieku Prorocy islamu w Koranie Byłe Artykuły na Medal Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn chrześcijańskich Założyciele religii Ludzie urodzeni w Betlejem Ludzie związani z Nazaretem Ludzie związani z Jerozolimą

131842

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sylvester%20Stallone

Sylvester Stallone

Sylvester Enzio Stallone (ur. jako Michael Sylvester Gardenzio Stallone 6 lipca 1946 w Nowym Jorku) – amerykański aktor, scenarzysta, reżyser i producent filmowy. Uznawany za jedną z największych gwiazd kina światowego oraz międzynarodową ikonę machismo i Hollywood. Międzynarodową sławę i trwałe miejsce w historii kina przyniosły mu role, które stały się częścią amerykańskiej kultury masowej – legendy boksu Rocky’ego Balboi oraz żołnierza Johna Rambo. W 1984 otrzymał własną gwiazdę w Alei Gwiazd w Los Angeles znajdującą się przy 6712 Hollywood Boulevard. Życiorys Wczesne lata Urodził się w Hell’s Kitchen, dzielnicy Manhattanu, w Nowym Jorku jako syn Jacqueline „Jackie” Stallone (z domu Labofish; 1921-2020), astrolożki i tancerki francusko-żydowskiego pochodzenia, i Francesco „Franka” Stallone’a Sr. (1919−2011), włoskiego fryzjera pochodzącego z Gioia del Colle. W wyniku ciężkiego porodu kleszczowego lewa strona twarzy Stallone’a była od urodzenia częściowo sparaliżowana, miał wykrzywioną dolną wargę i wadę wymowy (bełkotliwość). Uczęszczał do klas początkowych w Montgomery Hills Junior High School w Silver Spring, w stanie Maryland. Jego rodzice nieustannie wszczynali awantury i ignorowali jego i młodszego brata Franka Juniora (ur. 30 lipca 1950), stąd pierwsze lata swojego dzieciństwa Stallone spędził w rodzinach zastępczych. W 1957 jego rodzice rozwiedli się, matka w 1959 ponownie wyszła za mąż za Anthony’ego Filiti i przeniosła się do północno-wschodniej Filadelfii, w stanie Pensylwania, gdzie Stallone uczęszczał do Devereaux High School i Lincoln High School. Ma także przybrane rodzeństwo – siostrę Toni Ann Filiti D’Alto (ur. 5 maja 1960) z drugiego małżeństwa matki i brata Dante Alexandra z drugiego małżeństwa ojca. Przez jeden semestr uczył się także w Bishop Snyder School w Silver Spring, w stanie Maryland. Po obejrzeniu filmu Herkules, zainspirowany wyglądem Steve’a Reevesa (byłego Mr Universe) rozpoczął treningi na siłowni. Skupił się też na karierze sportowej, podnosił ciężary, grał w szkolnej drużynie piłki nożnej, ćwiczył szermierkę. Wkrótce otrzymał stypendium sportowe i w latach 1960–1963 studiował w American College of Switzerland w Leysin, w Szwajcarii. W tym czasie był trenerem sportowym dziewcząt, a w wolnym czasie występował w szkolnej produkcji Śmierć komiwojażera Arthura Millera. To doświadczenie zainspirowało go do zostania aktorem, a po powrocie do USA zaczął studiować dramat na Uniwersytet Miami, dopóki nie zdecydował się na przeprowadzkę do Nowego Jorku w 1969. Początki kariery Podczas wykonywania różnych prac Stallone często chodził na przesłuchania. Występował sporadycznie na scenie w produkcjach off-Broadwayowskich – jako Mike w spektaklu Score (1970) w Martinique Theatre czy przedstawieniu Rain (1972) w Astor Place Theatre u boku Johna Travolty. Stallone był ambitny, w wieku dwudziestu czterech lat garnął się do aktorstwa. Swój filmowy debiut zanotował jako Stud w komedii erotycznej Wieczorek u Kitty i Studa (The Party at Kitty and Stud’s, 1970), która później ukazała się na kasetach VHS jako Włoski ogier po tym, jak Stallone stał się sławny. Stallone za udział w filmie zarobił wówczas 200 dolarów. Twarz Stallone’a, a nawet jego głęboki głos były przyczyną jego ciągłego odrzucania w rolach scenicznych i filmowych. Został obsadzony w komedii Kochankowie i inni nietutejsi (Lovers and Other Strangers, 1970), nagrodzonej Oscarem za najlepszą muzykę i piosenkę, z Diane Keaton i jako Jerry w dramacie Nie ma miejsca do ukrycia (No Place to Hide, 1970). Rok potem pojawił się jako chuligan z metra w komedii Woody’ego Allena Bananowy czubek (Bananas, 1971) i dreszczowcu Alana J. Pakuli Klute (1971) z Jane Fondą i Donaldem Sutherlandem. Stallone kandydował do roli Pauliego Gatto i Carlo Rizzi w Ojcu chrzestnym (1972), ale nie został obsadzony. Zamiast tego Stallone postanowił spróbować swoich sił w pisaniu scenariuszy, w tym do komediodramatu Książęta z Flatbush (The Lord’s of Flatbush, 1974), gdzie wystąpił w roli Stanleya Rosiello z Perrym Kingiem i Henrym Winklerem. Z pieniędzmi zarobionymi z tego filmu Stallone wyjechał z Nowego Jorku do Hollywood. Kariera hollywoodzka Swoją pierwszą główną rolę zagrał w dreszczowcu Buntownik (Rebel/No Place to Hide, 1973) jako radykalny student Jerry Savage, zmuszony zdecydować, czy chce być ze swoją dziewczyną, czy kontynuować pracę dla terrorystów planujących zamachy bombowe na urzędy przedsiębiorstw, które prowadzą interesy z dyktatorami z państw Ameryki Środkowej w Nowym Jorku pod koniec lat 60. XX wieku. Film miał premierę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Atlancie. Potem trafił do obsady czarnej komedii Więzień drugiej alei (The Prisoner of Second Avenue, 1975) z Jackiem Lemmonem i Anne Bancroft, dramatu kryminalnego Capone (1975) z Benem Gazzarą, sportowego filmu sensacyjnego sci-fi Wyścig śmierci (Death Race 2000, 1975) jako psychopatyczny kierowca, który ze złowieszczą radością rozjeżdża ludzi oraz gościnnie w roli detektywa Ricka Dalya w jednym z odcinków serialu CBS Kojak (1975). Wkrótce przyszedł sukces na prawdziwie hollywoodzką skalę. Stallone zdołał przeforsować scenariusz i zagrać główną rolę Rocky’ego Balboa, boksera-amatora w melodramacie sportowym Rocky (1976). Film uczynił go idolem i wcieleniem sukcesu, otrzymał dziesięć nominacji do nagrody Oscara (otrzymał trzy; za najlepszy film, reżyserię i montaż), w tym za scenariusz i główną rolę. Stallone chciał sprawdzić się jako aktor wszechstronny i rozpaczliwie szukał innych możliwości. Zagrał przywódcę związkowego w dramacie F.I.S.T. (1978), trenera w dramacie na podstawie jego scenariusza, który sam wyreżyserował – Paradise Alley (1978) z Armandem Assante i Anne Archer, jeńca wojennego w obozie hitlerowskim w dramacie wojenno-sportowym Johna Hustona Ucieczka do zwycięstwa (Victory, 1981) z Michaelem Caine’em; jednak wszystkie te filmy okazały się niepowodzeniem. Trzeba było powtarzać sagę o Rockym-bokserze jeszcze pięciokrotnie, aż ten amerykański mit sukcesu nabrał na ekranie rysów mitu politycznego, przemieniając bohatera w obrońcę zachodnich ideałów przeciwko komunizmowi; tak powstał Rocky II (1979), Rocky III (1982) z Mr. T, Rocky IV (1985), który przyniósł mu dwie Złote Maliny dla najgorszego aktora i najgorszego reżysera, a także nominację dla najgorszego scenarzysty, z Dolphem Lundgrenem, Rocky Balboa (2006). Drugą kreacją, którą podbił widownię, była postać Johna J. Rambo, weterana wojny wietnamskiej w filmie Rambo – Pierwsza krew (First Blood, 1982) i sequelach – Rambo II (Rambo: First Blood Part II, 1985), za który zdobył następne dwie Złote Maliny dla najgorszego aktora i najgorszego scenarzysty, Rambo III (1988) i John Rambo (2008), łącznie dostał 10 Złotych Malin i 30 nominacji za najgorsze role filmowe. Był na okładkach magazynów: „Newsweek” (w kwietniu 1977), „People” (w maju 1978, w lipcu 1979 z Talią Shire, w czerwcu 1982, w lipcu 1984 z Dolly Parton), „Interview” (we wrześniu 1979 i w lipcu 1995), „Playgirl” (w lipcu 1981), „Time” (w czerwcu 1982 z bokserem Gerrym Cooneyem), „Bravo” (1982, w listopadzie 1988, w styczniu 1989 i 1991), „Rolling Stone” (w lipcu 1982), „Muscle & Fitness” (w październiku 1985 z Brigitte Nielsen, w październiku 2010), „Vanity Fair” (w edycji brytyjskiej w listopadzie 1985 z Brigitte Nielsen, we wrześniu 1990, w listopadzie 1993), „Esquire” (w lutym 1995, w czeskiej edycji we wrześniu 2019) i „Viva!” (w styczniu 1998). Wystąpił potem w innych hollywoodzkich produkcjach: Tango i Cash (Tango & Cash, 1989), Oskar, czyli 60 kłopotów na minutę (Oscar, 1991), Człowiek demolka (Demolition Man, 1993) z Sandrą Bullock, Specjalista (The Specialist, 1994) z Sharon Stone, Zabójcy (Assassins, 1995), Tunel (Daylight, 1996), Dorwać Cartera (Get Carter, 2000) z udziałem Michaela Caine’a czy Słodka zemsta (Avenging Angelo, 2002) z Madeleine Stowe. Napisał scenariusz, wyreżyserował i zagrał w filmie akcji Niezniszczalni (The Expendables, 2010), dla którego zatrudnił gwiazdorską obsadę, w tym Jasona Stathama, Mickeya Rourke’a, Jeta Li, Erica Robertsa, Dolpha Lundgrena i Steve’a Austina – a także Bruce’a Willisa i Arnolda Schwarzeneggera. Powstały kontynuacje: Niezniszczalni 2 (The Expendables 2, 2012) i Niezniszczalni 3 (The Expendables 3, 2014). Powrócił triumfalnie na kinowy ekran w roli Roberta „Rocky’ego” Balboa’y, Seniora w sensacyjnym dramacie sportowym Creed: Narodziny legendy (2015), za którą otrzymał nagrodę „Odkupienie za Złotą Malinę”, Złoty Glob dla najlepszego aktora drugoplanowego i nominację do Oscara dla najlepszego aktora drugoplanowego, i jego kontynuacji Creed II (2018). Życie prywatne Swoją pierwszą żonę, fotograf Sashę Czack, poznał, gdy pracował jako bileter w kinie, w którym i ona była zatrudniona. Pobrali się 28 grudnia 1974. Mieli dwóch synów: Sage Moonblood (ur. 5 maja 1976, zm. 13 lipca 2012) i Seargeoh (ur. 1979 z autyzmem dziecięcym). 14 lutego 1985 rozwiedli się. 15 grudnia 1985 poślubił duńską modelkę Brigitte Nielsen, z którą wystąpił w sensacyjnym dreszczowcu kryminalnym Kobra (Cobra, 1986), po czym – po dziewiętnastu miesiącach – 13 lipca 1987 media poinformowały o rozstaniu pary. W sierpniu 1988 poznał modelkę Jennifer Flavin, związał się z nią w styczniu 1996. Wzięli ślub 17 maja 1997 i mają trzy córki: Sophie (ur. 27 sierpnia 1996), Sistine Rose (ur. 27 czerwca 1998) i Scarlet Rose (ur. 25 maja 2002). W wolnym czasie malował obrazy olejne, a jego idolem stał się Leonardo da Vinci. 16 lutego 2007 przyleciał do Sydney w celu promocji filmu Rocky Balboa. Zaraz po wylądowaniu, został zatrzymany przez australijskie służby graniczne, które w jego bagażu znalazły 48 fiolek z syntetycznym hormonem wzrostu. W związku z przemytem został postawiony przed sądem, który 21 maja 2007 uznał go za winnego posiadania nielegalnych w Australii substancji i wyznaczył grzywnę w wysokości 9870 dolarów oraz nakazał pokrycie kosztów sądowych. Filmografia Przypisy Linki zewnętrzne Amerykańscy aktorzy filmowi Amerykańscy aktorzy głosowi Amerykańscy producenci filmowi Amerykańscy reżyserzy filmowi Amerykańscy scenarzyści XX wieku Amerykańscy scenarzyści XXI wieku Członkowie Międzynarodowej Bokserskiej Galerii Sławy Amerykanie pochodzenia francuskiego Amerykanie pochodzenia włoskiego Amerykanie pochodzenia żydowskiego Osoby pochodzenia bretońskiego Amerykanie odznaczeni Orderem Sztuki i Literatury Laureaci Honorowego Cezara Laureaci Nagrody David di Donatello Laureaci Złotego Globu dla najlepszego aktora drugoplanowego w filmie Laureaci Złotej Maliny dla najgorszego pierwszoplanowego aktora Laureaci Złotej Maliny dla najgorszego drugoplanowego aktora Laureaci Złotej Maliny dla najgorszego scenarzysty Laureaci Złotej Maliny dla najgorszego reżysera Oficerowie Orderu Sztuki i Literatury Ludzie urodzeni na Manhattanie Urodzeni w 1946

4277

https://pl.wikipedia.org/wiki/Organizacja%20Narod%C3%B3w%20Zjednoczonych

Organizacja Narodów Zjednoczonych

Organizacja Narodów Zjednoczonych, ONZ (, ; ; ; , Organizacyja Objedinionnych Nacyj; , al-Umam al-Muttahida; , Liánhéguó) – uniwersalna (z wyjątkiem narodów niereprezentowanych) organizacja międzynarodowa, z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945 roku w wyniku wejścia w życie podpisanej 26 czerwca 1945 w San Francisco Karty Narodów Zjednoczonych. ONZ jest następczynią Ligi Narodów. ONZ stawia sobie za cele zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwój współpracy między narodami oraz popieranie przestrzegania praw człowieka. Historia Idea powołania nowej organizacji światowej powstała jeszcze w czasie trwania II wojny światowej. Za pierwsze dokumenty zapowiadające utworzenie ONZ uznawane są Karta Atlantycka podpisana 14 sierpnia 1941 oraz Deklaracja Narodów Zjednoczonych, tzw. Deklaracja waszyngtońska, która została podpisana w Waszyngtonie 1 stycznia 1942 roku przez przedstawicieli 26 państw (w tym Polski). Kolejna decyzja zapadła na konferencji w Teheranie w roku 1943. Jej głównym pomysłodawcą był prezydent USA Franklin Delano Roosevelt, a nazwę zaproponował premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill (wcześniej określenie „narody zjednoczone” w trakcie wojny stosowano nieraz na określenie sojuszu aliantów przeciw państwom osi). Od sierpnia do października 1944 roku przedstawiciele Francji, Chin, Wielkiej Brytanii, USA oraz ZSRR przebywali w Dumbarton Oaks w Waszyngtonie, gdzie przedyskutowano zakres, cele i sposoby działania nowej organizacji. 25 kwietnia 1945 roku zwołano pierwszą konferencję ONZ w San Francisco, w której uczestniczyło 50 państw z całego świata – pierwszych członków organizacji. Za członka ONZ od założenia uznawana jest też Polska, której przedstawiciele (Rząd RP na uchodźstwie uznawany przez państwa-założycieli z wyjątkiem ZSRR) z powodów politycznych nie zostali zaproszeni na konferencję w San Francisco. Zachodni politycy obawiali się bowiem reakcji Józefa Stalina. Podczas konferencji, 26 czerwca, podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, akt prawny regulujący działalność ONZ. Karta została podpisana przez 50 z 51 krajów członkowskich, pozostawiono miejsce dla Polski. Polska podpisała ją po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej 16 października 1945 Organizację Narodów Zjednoczonych powołano do życia 24 października 1945, kiedy postanowienia konferencji ratyfikowało pięciu przyszłych stałych członków Rady Bezpieczeństwa (Chiny, Francja, ZSRR, Wielka Brytania i USA) oraz większość pozostałych państw członkowskich. Powołanie ONZ położyło jednocześnie kres działalności Ligi Narodów, która rozwiązała się formalnie 18 kwietnia 1946, przekazując pełnienie swej misji nowej organizacji. Rocznica wejścia w życie Karty Narodów Zjednoczonych – 24 października 1945 roku – jest obchodzona jako Dzień Narodów Zjednoczonych od 1948 roku. Pierwsza sesja Zgromadzenia Ogólnego rozpoczęła się 10 stycznia 1946 r. w Londynie. Wzięli w niej udział przedstawiciele 51 państw. W grudniu 1945 Kongres Stanów Zjednoczonych wystosował propozycję, aby siedziba ONZ mieściła się w Nowym Jorku, co zostało zaakceptowane. Budynek siedziby głównej otwarto 9 stycznia 1951 roku na terenach podarowanych ONZ przez Johna Rockefellera Jr., gdzie mieści się do dziś. Część instytucji funkcjonuje jednak w innych miastach świata, m.in. w Genewie, Hadze, Nairobi i Wiedniu. Cele ONZ Utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa za pomocą zbiorowych i pokojowych wysiłków. Rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami na zasadach samostanowienia i suwerennej równości. Rozwiązywanie konkretnych problemów międzynarodowych (gospodarczych, społecznych, kulturowych, humanitarnych czy dotyczących praw człowieka) na zasadzie współpracy międzynarodowej oraz uznania równości ras, płci, języków i wyznań. Stanowienie ośrodka uzgadniania działań narodów w imię wspólnych celów. Członkostwo ONZ Członkiem ONZ, według artykułu 4. Karty NZ może być „każde państwo miłujące pokój, które przyjęło zobowiązania zawarte w Karcie” i – zdaniem ONZ – „jest w stanie je wypełniać”. Tym samym członkami Organizacji mogą być tylko państwa. Przyjęcie następuje na podstawie uchwały Zgromadzenia Ogólnego podjętej na zalecenie Rady Bezpieczeństwa (artykuł 18 Karty). Wystąpienie i wykluczenie z ONZ Karta NZ nie określa konkretnych procedur wystąpienia z ONZ, wystąpienie takie jest więc możliwe na mocy jednostronnej deklaracji. Jak dotąd z ONZ wystąpiło tylko jedno państwo – Indonezja w 1965, powróciła jednak do Organizacji już rok później. Za uporczywe łamanie zasad Karty NZ państwo członkowskie może być usunięte z ONZ przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Taka sytuacja miała miejsce w 1992, gdy wykluczono z Organizacji Jugosławię. Dyskutowano także nad wykluczeniem RPA za stosowanie apartheidu. Istnieje też procedura zawieszenia w prawach członka, podejmowana przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa (w obu przypadkach większością 2/3 głosów). Członkowie założyciele Członkami założycielami Organizacji Narodów Zjednoczonych było 51 państw. Wśród nich: państwa, które wzięły udział w konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco, podpisały i ratyfikowały Kartę Narodów Zjednoczonych. państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych (1942), podpisały i ratyfikowały Kartę Narodów Zjednoczonych. To kryterium wprowadzono specjalnie dla Polski, bowiem jej przedstawiciele nie mogli uczestniczyć w konferencji w San Francisco z powodu braku rządu, który byłby uznawany przez wszystkie mocarstwa – Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i przeważająca większość krajów świata – uczestników konferencji, uznawały rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie w Londynie, zaś Związek Radziecki uznawał podporządkowany sobie Rząd Tymczasowy w Warszawie. Obecni członkowie Obecnie członkami ONZ są 193 państwa. Do ONZ nie należą podmioty międzynarodowe, które mają: Status państwa-obserwatora Stolica Apostolska (Watykan) Palestyna (uznawana przez 127 państw) Status niepaństwowego obserwatora: Zakon Maltański (uznawany jako podmiot prawa międzynarodowego przez 104 państwa), Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża – ma on status obserwatora w ONZ, oraz – jako organizacja neutralna – prowadzi też mediacje z rządami (mimo że formalnie nie utrzymuje z nimi kontaktów dyplomatycznych) na temat wymiany jeńców, a także zawarł porozumienia z niektórymi organizacjami i instytucjami międzynarodowymi działającymi na polu humanitarnym. Watykan pozostaje jedynym w pełni suwerennym i powszechnie uznanym na arenie międzynarodowej państwem, które nie należy do Narodów Zjednoczonych. Zasady członkostwa suwerenna równość wszystkich członków wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych rozwiązywanie sporów środkami pokojowymi powstrzymanie się od groźby użycia siły lub użycia jej w sposób nieuzgodniony z celami ONZ okazywanie wszelkiej pomocy ONZ w każdej akcji podjętej zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, jako środka zapobiegawczego lub przymusu nieingerowanie ONZ w sprawy, które należą do kompetencji wewnętrznych państwa wpływanie na państwa, które nie są członkami ONZ, aby postępowały zgodnie z jej zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania bezpieczeństwa i pokoju Organy ONZ Zgromadzenie Ogólne – składa się z przedstawicieli wszystkich krajów członkowskich. Rada Bezpieczeństwa – składa się z 5 stałych członków (Rosja, Chiny, USA, Wielka Brytania, Francja) i 10 członków niestałych wybieranych na 2 lata. Odpowiada za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Rada Gospodarcza i Społeczna – zajmuje się sprawami gospodarczymi, społecznymi i kulturalnymi, prawami człowieka, przygotowuje projekty konwencji, ustala wytyczne dla organów pomocniczych. Rada Powiernicza – powołana została do kontroli nad terytoriami powierniczymi do momentu ich usamodzielnienia, aby działać w interesie ich mieszkańców. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości – powołany w celu rozstrzygania sporów między państwami. Składa się z 15 sędziów. Sekretariat – organ wykonawczy pod przewodnictwem sekretarza generalnego, 12 podsekretarzy, posiada liczne biura i departamenty. Rada Praw Człowieka Istnieje również wiele organów doradczych, np. Wojskowy Komitet Sztabowy. Organizacje wyspecjalizowane ONZ Jest to system organizacji międzynarodowych funkcjonalnie powiązanych z ONZ na mocy art. 57. Karty NZ: różnego rodzaju organizacje wyspecjalizowane, utworzone na podstawie porozumień zawartych między rządami i posiadające z mocy swych statutów rozległe kompetencje międzynarodowe w dziedzinach gospodarczej, społecznej, kulturalnej, wychowawczej, zdrowia publicznego i innych dziedzinach pokrewnych, będą związane z Organizacją Narodów Zjednoczonych. ONZ odgrywa w tym systemie centralną rolę, posiadając uprawnienia koordynacyjne, co ma na celu zapobieżenie dublowaniu prawa i osiągnięciu większej efektywności działania. W tej dziedzinie ONZ jest reprezentowana przez Radę Gospodarczą i Społeczną, która „może uzgadniać działalność organizacji wyspecjalizowanych w drodze porozumiewania się z nimi i udzielania im zaleceń, jak również w drodze udzielania zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu i członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych” (art. 63 ust. 2 Karty NZ). Ponadto z ONZ są związane inne organizacje o charakterze powszechnym, m.in.: Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA) Światowa Organizacja Handlu (WTO) Operacje pokojowe ONZ 1950-1953, Korea – utrzymanie podziału Półwyspu Koreańskiego, zahamowanie ekspansji komunizmu 1960-1964, Kongo (dziś Demokratyczna Republika Konga) – interwencja ONZ doprowadziła do utrzymania niepodległości kraju i jego integralności terytorialnej; w efekcie wyniosła do władzy prezydenta Mobutu Sese Seko od 1964 roku, Cypr – stacjonują siły pokojowe, którym nie udało się zapobiec podziałowi wyspy po interwencji Turcji od 1967 roku, Bliski Wschód, obserwacja konfliktu palestyńsko-izraelskiego, stała obecność kontyngentu ONZ w tym regionie, m.in. na Wzgórzach Golan i w Strefie Gazy 1990-1991, Zatoka Perska – mandat ONZ dla sił brytyjsko-amerykańskich, które wyzwoliły Kuwejt, po zajęciu państwa przez siły irackie (operacja Pustynna Burza) 1992-1994, Somalia – zakończona porażką operacja Przywrócić Nadzieję, która miała skłonić do rozbrojenia walczące strony i zapewnić dostawy pomocy humanitarnej, skończyła się tragiczną misją sił specjalnych – Operacją w Mogadiszu (udział głównie wojsk amerykańskich) 1992-1993, Kambodża – największa operacja pokojowa ONZ, zakończona demokratyzacją kraju 1992-1995, była Jugosławia – siły ONZ UNPROFOR miały zaprowadzić pokój w dawnych republikach związkowych Jugosławii, poniosły fiasko i zostały zastąpione przez siły NATO – IFOR 1993-1996, Rwanda – siły ONZ UNAMIR miały monitorować układ pokojowy, który zawarły dwie największe grupy etniczne zamieszkujące Rwandę – Hutu i Tutsi. Uznawana jest za największą porażkę ONZ. Masakra ok. 800 tys. ludzi odbywała się na oczach żołnierzy sił pokojowych (zob. Ludobójstwo w Rwandzie). Wydarzenia te zostały ukazane w filmie Hotel Ruanda. Przedstawicielstwo w Warszawie Wcześniej, od 1947, udzielanie informacji o ONZ należało do kompetencji przedstawicielstwa tejże organizacji w Pradze (Informační centrum OSN v Praze) przy ul. Panská 7. W Polsce Ośrodek Informacji ONZ początkowo mieścił się w al. Niepodległości 186 (1995-2014), obecnie przy ul. Pięknej 19 (2014-). Zobacz też Europejska Komisja Gospodarcza Liga Narodów Międzynarodowy Trybunał Karny Model United Nations ONZ Kobiety Powszechna deklaracja praw człowieka Projekt Milenijny Organizacji Narodów Zjednoczonych Rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ Światowa Konferencja Praw Człowieka w Wiedniu Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Narodach Zjednoczonych w Nowym Jorku Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Biurze Narodów Zjednoczonych i organizacjach międzynarodowych w Wiedniu Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Biurze Narodów Zjednoczonych w Genewie Ambasada RP w Nairobi Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna witryna internetowa ONZ Ośrodek informacji ONZ w Polsce Agendy ONZ w Polsce Organizacje międzynarodowe: ONZ Organizacje międzynarodowe Organizacje pokojowe Laureaci Nagrody Sacharowa Nobliści – nagroda pokojowa

80936

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84%20j%C4%85drowa

Broń jądrowa

Broń jądrowa – broń, której energia wybuchu pochodzi z przemian jądrowych: bomba atomowa – reakcja łańcuchowa rozszczepienia jąder ciężkich pierwiastków (uranu i plutonu) lub kombinacji reakcji rozszczepienia, bomba wodorowa – reakcja termojądrowa wodoru (lekki pierwiastek), o sile wybuchu znacznie większej od broni atomowej. Określenie „broń jądrowa“ jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Według amerykańskiego Departamentu Obrony, bronią jądrową jest kompletne urządzenie w jego zamierzonej ostatecznej konfiguracji, które po zakończeniu procedur i procesów uzbrojenia, fuzji oraz sekwencji odpalenia, zdolne jest do produkcji zamierzonej reakcji nuklearnej oraz uwolnienia energii. Historia broni jądrowej Początek XX wieku – Ernest Rutherford, nowozelandzki naukowiec pracujący w Wielkiej Brytanii, wniósł główny wkład do analizy struktury atomu; Lata 20. XX wieku – w ZSRR działało pięć instytutów naukowych (dwa w Leningradzie, dwa w Moskwie i jeden w Charkowie), które prowadziły badania nuklearne; 1938 – niemieccy naukowcy Otto Hahn i Fritz Strassmann dokonali rozszczepienia jądra atomu (rozbicia). Bardzo szybko rozpoczęły się badania nad jego zastosowaniem do celów militarnych. Przed II wojną światową największe osiągnięcia w dziedzinie badań nad atomem miały Niemcy i były najbliżej skonstruowania bomby atomowej; Październik 1940 – trzech radzieckich uczonych z instytutu w Charkowie złożyło wniosek na przyznanie patentu o wykorzystanie uranu jako środka wybuchowego i trującego, jednak wniosek został odrzucony przez urzędy; 23 czerwca 1942 – eksplozja niemieckiego reaktora atomowego w Lipsku (kolejnego reaktora Niemcy nie zdążyli uruchomić w wyniku zakończenia wojny); Od listopada 1942 do marca 1943 był budowany amerykański ośrodek naukowy w Los Alamos (Los Alamos National Laboratory). Najwybitniejsi uczeni różnych narodowości pracowali w nim nad skonstruowaniem bomby. Wielu z nich (np. Klaus Fuchs) uważało, że najpotężniejsza broń nie może być w posiadaniu tylko jednego państwa, co ułatwiło radzieckim szpiegom, takim jak Rosenbergowie, zdobycie informacji o amerykańskim programie atomowym Manhattan. Związek Radziecki miał niezwykle rozbudowaną siatkę szpiegowską. W amerykańskim programie atomowym było zatrudnionych około 130 000 osób, a wydatki według cen z 2011 roku wyniosły prawie 24 mld dolarów; 2 grudnia 1942 – uruchomienie przez zespół Enrica Fermiego reaktora Chicago Pile-1, pierwszego reaktora na świecie; 11 lutego 1943 – Józef Stalin podpisał dekret powołujący komitet, który miał nadzorować i organizować prace nad skonstruowaniem radzieckiej bomby atomowej. Kierownikiem zespołu naukowców został mianowany prof. Igor Kurczatow; 14–24 sierpnia 1943 – konferencja w Quebec, pod kryptonimem Quadrant i zawarcie tajnego porozumienia pomiędzy USA oraz Wielką Brytanią o współpracy przy budowie bomby atomowej; 1943 – uruchomienie amerykańskiej operacji Alsos, akcji wywiadowczej mającej na celu zbieranie informacji na temat niemieckich badań naukowych, a w szczególności prac nad bombą atomową; 1944 – Niemcy nie miały samolotu ani rakiety o udźwigu wystarczającym, by przenieść bombę atomową. Wernher von Braun – konstruktor pocisku rakietowego V2 rozpoczął prace nad modyfikacją tego pocisku, by zwiększyć jego udźwig; 1944 – radziecki konstruktor lotniczy Andriej Tupolew otrzymał od Stalina rozkaz skopiowania amerykańskich bombowców strategicznych B-29; uszkodzone cztery takie maszyny musiały wylądować na sojuszniczych radzieckich lotniskach. W maju 1947 powstały na podstawie B-29 pierwsze seryjne bombowce Tu-4; 1945 – pierwszym celem aliantów miał być Berlin (stolica Niemiec), jednak bomba nie została zbudowana dostatecznie szybko i zakończyła się wojna w Europie; Eksplozja próbna: 16 lipca 1945 – pustynia Alamogordo w stanie Nowy Meksyk (Stany Zjednoczone), miejsce próby nosiło nadaną przez konkwistadorów nazwę Jornada del Muerto (hiszp. droga umarłego). Zdetonowano bombę „Gadget” w ramach eksperymentu Trinity; Użycie bojowe, atak atomowy na Hiroszimę i Nagasaki: 6 sierpnia 1945 – Hiroszima (bomba Little Boy); 9 sierpnia 1945 – Nagasaki (bomba Fat Man). 2 września 1945 – kapitulacja Japonii i zakończenie II wojny światowej; 1947 – Stany Zjednoczone miały 13 bomb atomowych; 29 sierpnia 1949 – eksplozja pierwszej radzieckiej bomby atomowej, przeprowadzona na poligonie w Semipałatyńsku w Kazachstanie; ZSRR stał się drugim państwem świata dysponującym bronią nuklearną. Wywiad amerykański szacował, że ZSRR będzie w stanie przeprowadzić próbę najwcześniej w połowie 1950 roku, a najbardziej prawdopodobnie w połowie 1953 roku; 3 października 1952 – Wielka Brytania przeprowadziła pierwszą próbę swojej bomby atomowej; 31 października/1 listopada 1952 – Stany Zjednoczone przeprowadziły próbę swojej pierwszej bomby wodorowej, pierwszej bomby wodorowej świata; 12 sierpnia 1953 – ZSRR przeprowadził próbę swojej pierwszej bomby wodorowej; amerykańscy specjaliści oceniali, że będzie to możliwe najwcześniej w 1960 roku; 1 marca 1954 – Stany Zjednoczone przeprowadziły próbę pierwszej bomby trzystopniowej (FFF) na atolu Bikini; 13 lutego 1960 – pierwszy francuski wybuch atomowy (na Saharze); 30 października 1961 – ZSRR zdetonował Car-bombę, największą w historii bombę jądrową, o mocy ok. 50 megaton; 5 sierpnia 1963 – podpisanie układu o zakazie prób broni jądrowej w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Zakaz nie dotyczył prób podziemnych. Układ podpisało ponad sto państw; 16 października 1964 – pierwszy chiński wybuch atomowy; 27 stycznia 1967 – układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, zakazujący umieszczania broni atomowej w przestrzeni kosmicznej; 1 lipca 1968 – układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej; 11 lutego 1971 – układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w ich podłożu; 3 lipca 1974 – układ o ograniczeniu podziemnych prób z bronią jądrową (wszedł w życie 11 grudnia 1990); 28 maja 1976 – układ o podziemnych eksplozjach jądrowych w celach pokojowych; 24 września 1996 – traktat o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową; 12 lutego 2013 – udana (podziemna) próba detonacji bomby atomowej na terenie Korei Północnej przez tamtejszych naukowców. Plany użycia broni jądrowej Dzięki istnieniu tej broni powstało przekonanie o możliwości pokonania przeciwnika bez użycia ogromnych armii, do zadania dużych zniszczeń na obszarze przeciwnika wystarczy samolot bombowy, pocisk artyleryjski lub rakieta przenosząca atomowe głowice bojowe. Siła rażenia jest daleko większa niż w przypadku konwencjonalnego materiału wybuchowego – największe bomby są zdolne zniszczyć całe miasta. Bomby atomowe zostały zastosowane dwukrotnie w celach wojennych przez armię Stanów Zjednoczonych przeciwko japońskim miastom Hiroszima i Nagasaki, w trakcie II wojny światowej. Od tego czasu użyto ich około 2000 razy, jedynie w ramach testów, przeprowadzanych przez osiem państw (Stany Zjednoczone, Związek Radziecki, Wielka Brytania, Francja, Chińska Republika Ludowa, Indie, Pakistan i Korea Północna). Mocarstwami nuklearnymi są Stany Zjednoczone, Rosja, Wielka Brytania, Francja, Chińska Republika Ludowa, Indie, Pakistan, Korea Północna i Izrael, którego władze nie potwierdzają ani nie zaprzeczają tym podejrzeniom. Republika Południowej Afryki wyprodukowała 4 bomby atomowe, lecz po upadku apartheidu jej arsenał nuklearny został zdeponowany w Izraelu. Korea Północna ogłosiła, że ma arsenał nuklearny. Próbny ładunek został zdetonowany 9 października 2006 o 4.36 czasu polskiego. Eksplozję przeprowadzono w wyrytej w górach kopalni w prowincji Hamgyong. Jednak według wielu ekspertów władze w Pjongjangu potrzebują jeszcze 5–10 lat na przełamanie technicznych problemów i takie udoskonalenie ładunku, by móc umieścić go na rakiecie dalekiego zasięgu. Ukraina może mieć głowice atomowe, które w wyniku chaosu nie zostały zabrane przez Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej. O prace nad budową broni atomowej podejrzewany jest Iran. Prace nad budową broni atomowej prowadziły swego czasu RPA oraz Irak. Przed upadkiem Muru Berlińskiego broń atomowa znajdowała się także na terenie NRD (dwie bazy), w Czechosłowacji (Hranice) oraz w Polsce. W okresie zimnej wojny przez krótki czas na Kubie stacjonowały także radzieckie pociski balistyczne. Z chwilą wprowadzenia broni jądrowej na uzbrojenie podjęto prace nad planami jej użycia. Już w marcu 1946 r. Amerykanie zastosowali szantaż nuklearny wobec ZSRR grożąc użyciem broni jądrowej w przypadku niewycofania się z terytorium Iranu. Sowieci wycofali się w ciągu 24 godzin. W tym samym roku opracowano w USA pierwsze wersje planów operacyjnych wojny jądrowej przeciwko ZSRR. Były to plany Pincher, a potem Dropshot. Na początku lat 60. XX wieku Amerykanie przygotowali zintegrowany plan operacyjny Single Integrated Operational Plan SIOP-62 uwzględniający zmasowane wykorzystanie rakietowych pocisków nuklearnych odpalanych z wyrzutni naziemnych i okrętów podwodnych oraz bomb jądrowych przenoszonych przez lotnictwo strategiczne. Kolejne wersje planów SIOP uwzględniały zmiany w strategii wojennej USA i NATO oraz w rozwoju środków przenoszenia ładunków jądrowych. Podobne plany operacyjne miały również siły zbrojne ZSRR, Chin i Francji. Arsenał nuklearny świata Liczba głowic, będących w posiadaniu państw (dane szacunkowe): od 1945 – USA 7260 od 1949 – Rosja 7500 od 1952 – Wielka Brytania 215 od 1960 – Francja 300 od 1964 – Chiny 260 od 1974 – Indie 90–110 od 1979 – Izrael 80–200 od 1998 – Pakistan 100–120 od 2006 – Korea Północna 20-30 Prawdopodobne mocarstwa nuklearne Lista ta przedstawia państwa pracujące nad bombą jądrową lub kiedyś ją mające; w nawiasie daty prac nad bombą atomową. Efekt tych prac często nie jest znany. Państwa obecnie istniejące Kanada (1942–1963) – nie miała osobnego programu, ale w latach 1963–1984 miała i produkowała głowice nuklearne dla Stanów Zjednoczonych. Szwajcaria (1949–1969) Australia (lata 50. XX wieku – 60. XX wieku) Szwecja (1952–1974) Egipt (1954–1967) Hiszpania (poł. lat 60. XX wieku – poł. lat 70. XX wieku) Tajwan (poł. lat 60. XX wieku – 1988) Korea Południowa (1971–1975) Irak (lata 70. XX wieku – poł. lat 90. XX wieku – budowano przy pomocy Francji elektrownię atomową w Osirak, pod Bagdadem. Została ona zbombardowana 7 czerwca 1981 r. przez lotnictwo izraelskie w Operacji Opera. Według oficjalnych danych Irak już nie był w stanie wznowić prac. Nieoficjalne źródła twierdzą, iż również służby wywiadowcze Izraela zlikwidowały egipskiego fizyka nuklearnego Meshada, który był szefem irackiego programu nuklearnego). RPA (1973–1982) – miała kilka głowic nuklearnych w latach 1982–1994. Argentyna (lata 70. XX wieku – 1990) Brazylia (1975–1988) Syria (1979-2007) - budowano reaktor atomowy w Dajr az-Zaur, który został zniszczony 6 września 2007 r. przez izraelskie lotnictwo w ramach Operacji Orchard. Libia (poł. lat 70. XX wieku – 2003) – miała program nuklearny. Iran (od lat 80. XX wieku) Algieria (od lat 80. XX wieku – 1995) Ukraina (lata 90. XX wieku) – nie miała programu nuklearnego, dysponowała częścią arsenału b. ZSRR. Zgodziła się pozbyć tego uzbrojenia, co też się stało, w zamian za określone środki finansowe od państw zachodnich, oficjalnie na utylizację. Kazachstan (lata 90. XX wieku) – nie miał programu nuklearnego, możliwe głowice poradzieckie. Polska (od lat 80. XX wieku do roku 1993) – istniały trzy bazy radzieckie (obiekt 3001 – Podborsko, obiekt 3002 – Brzeźnica-Kolonia, obiekt 3003 – Templewo), w których przechowywano około 180 głowic. Część z nich (do rakiet R-17 znajdujących się w czterech brygadach rakiet taktyczno-operacyjnych), oraz bomby lotnicze do zmodyfikowanych egzemplarzy Su-7 planowano przekazać na krótko przed odpaleniem Wojsku Polskiemu. Istniała plotka, jakoby Sowieci oferowali Jaruzelskiemu broń nuklearną do bezpośredniego wyposażenia WP, lecz nie ma współcześnie dowodów na takie informacje. Możliwe, że próbowano w ten sposób zamaskować fakt, iż w latach 60. XX wieku dowództwo WP i kierownictwo państwa nie oponowało przed rozmieszczeniem na terytorium PRL radzieckiej broni nuklearnej. Wiadomo również, że w latach 70. Edward Gierek patronował pracom rektora WAT gen. Sylwestra Kaliskiego nad wywołaniem reakcji łańcuchowej przy pomocy lasera. Gierek myślał o ew. próbach jądrowych w sztolniach w Bieszczadach. Ostatecznie w Polsce powstały tylko reaktory doświadczalne w instytucie w Świerku. Sam Kaliski zginął w nie do końca jasnych okolicznościach. Państwa nieistniejące III Rzesza (1939–1945) – prowadzono w kilku zespołach badawczych prace nad materiałami rozszczepialnymi, budową reaktora oraz budową broni nuklearnej. Z owymi badaniami związani byli tacy naukowcy, jak: Werner Heisenberg, Carl Friedrich von Weizsäcker, Kurt Diebner, szef Poczty Niemieckiej Wilhelm Ohnesorge, Walther Gerlach, Erich Schuman. W czasie II wojny miał miejsce konflikt – Bitwa o ciężką wodę. Wiadomości nt. niemieckich badań są często sprzeczne, współcześnie w sposób pełny trudu ich opisu podjęli się niemiecki badacz Rainer Karlsch oraz amerykański pisarz Mark Walker. Szczególnie ten pierwszy dokonał poważnej pracy dla odkrycia nieznanych faktów. Według ustaleń Niemcy osiągnęli mnóstwo ważnych odkryć, zwłaszcza prawdopodobnie jako pierwsi zbudowali zdatny do użytku detonator do broni atomowej. Są poważne dowody w postaci świadectw świadków i pomiarów radioaktywności, iż dwukrotnie w Turyngii na poligonie Ordruf i prawdopodobnie na wyspie Rugia przeprowadzono detonacje ładunków nuklearnych w postaci płyt uranu otoczonych silnymi ładunkami konwencjonalnymi. Miały one zainicjować krótkotrwałe reakcje łańcuchowe o mocy wybuchu według równoważnika trotylowego szacowanego na ok. 100 ton. Konkretne dane, dokumenty są rozsiane po świecie, często przemilczane z różnych względów i mocno niekompletne. Japonia okresu Shōwa (1942–1945) Jugosławia (lata 50. XX wieku – 1987) Najpotężniejsza bomba jądrowa Najpotężniejszą bombą jądrową (a dokładnie termojądrową) była Car Bomba. Detonację przeprowadził Związek Radziecki 30 października 1961 r. na wyspie Nowa Ziemia położonej na Morzu Arktycznym, na północnych krańcach obecnej Rosji. Była to dwustopniowa bomba termojądrowa, czyli oparta na fazie syntezy lekkich jąder atomowych, zainicjowanej detonacją jądrową. Miała moc 58 megaton, czyli w przybliżeniu 4000 bomb zrzuconych na Hiroszimę. Mimo że zmniejszono jej moc ze względów bezpieczeństwa (Car Bomba zaprojektowana została jako broń trójfazowa i mogła ona osiągnąć nawet 150 megaton, ale wówczas obszar objęty zniszczeniami, mimo dużego odosobnienia, objąłby kilka większych miast północnej Rosji, a opad radioaktywny zagroziłby całej Europie, toteż zrezygnowano z trzeciej fazy rozszczepiania), część skalistych wysepek, w których otoczeniu dokonano detonacji, wyparowała, a sam wybuch był odczuwalny nawet na Alasce. Bomba ta nazywana była także złowieszczo „Zabójcą Miast”. Bomba mogłaby całkowicie zniszczyć miasto wielkości Londynu, lecz skutki jej oddziaływania byłyby znacznie potężniejsze. Czynniki rażenia Czynnikami rażenia broni jądrowej są (kolejność wg siły niszczenia): fala uderzeniowa – gwałtowne wahania ciśnienia i wywołany nimi podmuch, w wybuchu powietrznym przenosi około 50% energii wybuchu, promieniowanie przenikliwe – promieniowanie o własnościach jonizujących, w wybuchu powietrznym przenosi około 5% energii wybuchu, promieniowanie cieplne (świetlne) – promieniowanie niejonizujące, jego skutkiem jest głównie nagrzewanie, w wybuchu powietrznym przenosi około 35% energii wybuchu, impuls elektromagnetyczny – trwa ułamek sekundy, porusza się z prędkością światła, skażenie promieniotwórcze – w przypadku wybuchu powietrznego wyzwala się ok. 10% energii wybuchu. Rodzaje broni nuklearnej Broń nuklearna (bomba jądrowa) jest oparta na wykorzystaniu reakcji jądrowej materiałów rozszczepialnych lub reakcji kombinowanej: rozszczepienie-synteza. Pod względem budowy zewnętrznej, rozmiarów i ciężaru bomba jądrowa zbliżona jest do konwencjonalnej bomby lotniczej. Zasadniczymi elementami są: ładunek jądrowy; urządzenie zapłonowe; powłoka metalowa. W zależności od mocy ładunku bomby jądrowej mogą być stosowane przez lotnictwo bezpośrednio na polu walki lub zrzucane na obiekty o znaczeniu operacyjnym albo operacyjno-strategicznym. Moc bomby może wahać się w granicach od kilku kiloton do kilkunastu megaton. Ze względu na sposób działania wyróżnia się: bombę rozszczepieniową (F od fission) – najprostsza, jednostopniowa bomba z materiałem rozszczepialnym bombę termojądrową (FF, od fission-fusion) – dwustopniowa bomba termojądrowa bombę płaszczową (FFF, od fission-fusion-fission) – trójstopniowa bomba, w której stopień pierwszy (bomba rozszczepieniowa) inicjuje bombę termojądrową (II stopień), a neutrony wywołane jej eksplozją rozszczepiają jądra płaszcza z uranu-238, lub innym materiałem aktywowanym neutronami (III stopień). Podstawowe rodzaje Bomba atomowa Bomba atomowa czerpie swoją energię z reakcji rozszczepienia ciężkich jąder atomowych (np. uranu lub plutonu) na lżejsze pod wpływem bombardowania neutronami. Rozpadające się jądra emitują kolejne neutrony, które bombardują inne jądra, wywołując reakcję łańcuchową. Zasada działania bomby atomowej polega na wytworzeniu/przekroczeniu w jak najkrótszym czasie masy krytycznej ładunku jądrowego. Przekroczenie masy krytycznej zazwyczaj uzyskuje się na jeden z dwóch sposobów: poprzez połączenie kilku porcji materiału rozszczepialnego (tzw. metoda działa) lub zapadnięcie materiału uformowanego w powłokę (tzw. metoda implozyjna). Wytworzenie masy krytycznej musi odbyć się szybko, by reakcja nie została przerwana już w początkowej fazie w wyniku przedwczesnego rozproszenia materiału rozszczepialnego, dlatego do ww. połączenia w metodzie działa lub „zgniatania” w metodzie implozyjnej używa się konwencjonalnego materiału wybuchowego. Reakcja łańcuchowa wydziela ogromną ilość energii. Wysoka temperatura i energia produktów rozpadu powodują błyskawiczne rozproszenie pozostałej, „nieprzereagowanej” części materiału rozszczepialnego i przerwanie reakcji łańcuchowej. Jako ładunku nuklearnego przy metodzie działa używa się uranu-235, zaś przy metodzie implozyjnej – plutonu-239. Z jednego kilograma U-235 można uzyskać do 82 TJ (teradżuli) energii. Typowy czas trwania reakcji łańcuchowej to 1 μs, więc moc wynosi 82 EW/kg. Bomba wodorowa Zwana jest też bombą termojądrową. Zasada działania bomby wodorowej opiera się na wykorzystaniu reakcji termojądrowej, czyli łączenia się lekkich jąder atomowych (np. wodoru lub helu) w cięższe, czemu towarzyszy wydzielanie ogromnej ilości energii. Ponieważ rozpoczęcie i utrzymanie fuzji wymaga bardzo wysokiej temperatury, bomba wodorowa zawiera ładunek rozszczepialny (pierwszy stopień), którego detonacja inicjuje fuzję w ładunku drugiego stopnia. Ciśnienie uzyskane z pierwszego stopnia kompresuje drugi stopień, otoczony płaszczem ze zubożonego uranu. Jednocześnie zawarty wewnątrz rdzeń ze wzbogaconego uranu w wyniku implozji osiąga masę krytyczną i staje się bardzo silnym źródłem neutronów. W tych warunkach w wodorowo-helowym paliwie rozpoczyna się niezwykle szybki i gwałtowny proces fuzji jąder, dzięki czemu w bardzo krótkim czasie emitowana jest energia wielokrotnie przekraczająca tę uzyskaną z pierwszego stopnia. Ładunki drugiego stopnia mogą być łączone w prawie dowolnej ilości i wielkości (jedna reakcja fuzji inicjuje następną). To, jak i brak ograniczenia przez masę krytyczną oraz znacznie większa niż w przypadku ładunków rozszczepialnych wydajność, umożliwiają budowę broni o mocy daleko większej niż w przypadku zwykłej bomby atomowej. Brudna bomba Brudna bomba to określenie rodzaju broni radiologicznej, której działanie polega na rozrzuceniu materiału radioaktywnego na dużej przestrzeni przy pomocy konwencjonalnych materiałów wybuchowych. Powoduje to skażenie promieniotwórcze terenu. Materiał promieniotwórczy z wybuchu brudnej bomby zostałby rozproszony na dużym obszarze, przez co natężenie promieniowania byłoby niewielkie, a większość ewentualnych ofiar śmiertelnych zginęłaby od wybuchu ładunku konwencjonalnego. Powszechne obawy przed promieniowaniem spowodowałyby jednak znaczącą dezorganizację oraz pociągnęły za sobą duże koszty usunięcia skażenia. Nazwa brudna bomba jest też stosowana do bomb jądrowych powodujących silne skażenie, jak bomba kobaltowa i bomba płaszczowa. Nazwa ta ma być przeciwstawieniem bomby czystej, za jaką uchodzi bomba neutronowa. Zaawansowane konstrukcje Bomba neutronowa Bomba neutronowa to specjalny rodzaj bomby termojądrowej, pozbawionej ekranu odbijającego neutrony, w której energia powstaje w wyniku reakcji syntezy deuteru z trytem. Siła jej wybuchu jest relatywnie niewielka. Małe jest również skażenie promieniotwórcze terenu (skąd określenie „bomba czysta”). Czynnikiem rażącym jest promieniowanie przenikliwe – neutronowe (szybkie neutrony – stąd nazwa), przenikające przez materię (w tym pancerz) i zabójcze dla żywych organizmów. Unosi ono nawet 80% energii wyzwolonej w trakcie detonacji. Bomba kobaltowa Bomba kobaltowa zawiera w osłonie kobalt, który pod wpływem wytwarzanych przez ładunek neutronów przekształca się w izotop Co-60, silne i trwałe (okres półrozpadu 5,26 lat) źródło promieniowania gamma. Głównym celem jest skażenie terenu, by uczynić go niezdatnym do zasiedlenia (brudna bomba). Zamiast kobaltu dodatkiem może być złoto, które pozostanie radioaktywne przez okres kilku dni, oraz tantal i cynk (kilka miesięcy). Nazwą tą określane jest także urządzenie do teleradioterapii. Broń jądrowa w kulturze W czasach zimnej wojny toczonej przez Stany Zjednoczone oraz Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, w USA strach przed nuklearnym atakiem ze strony Związku Radzieckiego był ogromny, co przyczyniło się do powstania wizji zagłady ludzkości lub upadku cywilizacji na skutek dojścia do konfliktu nuklearnego pomiędzy tymi dwoma państwami. W tej globalnej wojnie jądrowej dokonano by tak wielu eksplozji ładunków jądrowych, że nastąpiłoby powszechne skażenie promieniotwórcze, a efektem rozsiania dużych ilości pyłów w górnych warstwach atmosfery byłaby zima nuklearna. Paranoiczne lęki związane z zimną wojną ukazał Stanley Kubrick w filmie Doktor Strangelove, czyli jak przestałem się martwić i pokochałem bombę z roku 1963. W literaturze i filmie powstał nurt ukazujący upadek cywilizacji. Powstały liczne powieści i opowiadania fantastyczne dotyczące tego tematu jak: Ostatni Brzeg, Deus Irae. Z tego nurtu wywodzą się filmy z serii Mad Max oraz tytuły takie jak Testament, Nazajutrz, Gry wojenne, Wysłannik przyszłości, Watchmen: Strażnicy, a także gry komputerowe z serii Fallout. Zobacz też artyleria atomowa bomba mezonowa grzyb atomowy mina jądrowa międzykontynentalny pocisk balistyczny prawo atomowe w Polsce reaktor jądrowy Single Integrated Operational Plan strefa bezatomowa pocisk balistyczny wystrzeliwany z okrętu podwodnego testy atomowe wojna jądrowa Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Know-how bomby atomowej NukeMap 3D Ważniejsze traktaty i porozumienia w dziedzinie kontroli zbrojeń (1963–1997) Sztokholmski Instytut Badań nad Pokojem

2457764

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sylwia%20Grzeszczak

Sylwia Grzeszczak

Sylwia Karolina Grzeszczak (ur. 7 kwietnia 1989 w Poznaniu) – polska piosenkarka, kompozytorka i autorka tekstów. Debiut fonograficzny zaliczyła w 2008 wydaniem albumu studyjnego pt. Ona i on, który nagrała wspólnie z Liberem. Następnie wydała trzy solowe albumy: Sen o przyszłości (2011), Komponując siebie (2013) i Tamta dziewczyna (2016). Sen o przyszłości i Komponując siebie uzyskały certyfikat potrójnie platynowej płyty oraz zajęły kolejno pierwsze i drugie miejsce na liście sprzedaży płyt w Polsce, a Tamta dziewczyna uzyskała status podwójnie platynowej płyty. Większość wydanych przez piosenkarkę singli stało się przebojami, m.in. „Małe rzeczy”, „Sen o przyszłości”, „Pożyczony”, „Księżniczka” i „Tamta dziewczyna”, które zajęły 1. miejsce na liście AirPlay, najczęściej granych utworów w polskich rozgłośniach radiowych. Życiorys W wieku pięciu lat wzięła udział w programie Od przedszkola do Opola (1995), w którym wykonała piosenkę z repertuaru Krzysztofa Krawczyka „Byle było tak”. Uczęszczała do Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia im. H. Wieniawskiego i do Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej II stopnia im. M. Karłowicza w Poznaniu, ukończyła też Państwową Szkołę Muzyczną II stopnia im. Fryderyka Chopina w Poznaniu, w klasie fortepianu. W 2004 zajęła pierwsze miejsce w finale konkursu Drzwi do kariery. W 2005 wzięła udział w czwartej edycji programu telewizji Polsat Idol, kończąc udział na etapie grupowym. Wygrała również konkurs poezji śpiewanej za skomponowanie muzyki do wiersza Ernesta Brylla. W 2006 nagrała trzy piosenki na płytę grupy Ascetoholix pt. Adsum – „Tak wyszło”, „Afrodyzjak” i „Chodź ze mną”. W 2007 współpracowała z Agnieszką Włodarczyk nad jej debiutanckim albumem Nie dla oka.... Wspólnie z Liberem brała udział w trasie koncertowej „Gwiazdy na Warmii i Mazurach”, gdzie gościnnie występował z nimi Doniu. Razem z Liberem nagrała swój debiutancki album studyjny pt. Ona i on, który ukazał się 21 listopada 2008. Album promowały single: „Nowe szanse”, „Co z nami będzie” i „Mijamy się”. W 2011 wydała pierwszy, solowy singiel „Małe rzeczy”, który zajął m.in. pierwsze miejsce w notowaniu AirPlay i pierwsze miejsce w notowaniu AirPlay – TV. Ponadto skomponowała nowy hymn dla drużyny piłkarskiej Warta Poznań. 4 lipca podczas koncertu Lato ZET i Dwójki zorganizowanego przez TVP2 i Radio ZET piosenkarka wygrała konkurs na najlepszą piosenkę z utworem „Małe rzeczy”. 16 lipca wystąpiła na Festiwalu Piosenki Rosyjskiej w Zielonej Górze, gdzie za wykonanie utworu „Za toboj” zajęła trzecie miejsce i zdobyła Brązowy Samowar. W sierpniu wydała swój drugi solowy singiel „Sen o przyszłości”. Utwór – podobnie jak „Małe rzeczy” – stał się hitem w Polsce i dotarł m.in. do pierwszego miejsca w notowaniu AirPlay. W tym samym roku teledysk do piosenki „Muzyki moc”, którą nagrała w 2010 roku wraz z „VIVA i Przyjaciele” z okazji 10-lecia stacji Viva Polska, otrzymał nagrodę Viva Comet 2011 w kategorii Najlepsze na VIVA-TV.pl. 11 października wydała swój drugi album studyjny pt. Sen o przyszłości, który znalazł się na pierwszym miejscu na liście OLiS. 16 października wystąpiła w drugim półfinale drugiej edycji programu Polsat Must Be the Music. Tylko muzyka, wykonując utwory „Małe rzeczy” i „Sen o przyszłości”. 4 stycznia 2012 wydała singiel „Karuzela”. W marcu album Sen o przyszłości osiągnął status dwukrotnie platynowej płyty. 24 kwietnia podczas gali wręczenia Fryderyków 2012 otrzymała nagrodę specjalną od Nielsen Music za najczęściej graną piosenkę w radiu („Małe rzeczy”). 8 marca 2013 wydała singiel „Flirt”, który zapowiadał jej trzeci album studyjny pt. Komponując siebie, który ukazał się 11 czerwca. Płyta przez 16 tygodni z rzędu znajdowała się w pierwszej „dziesiątce” OLiS i dotarła do drugiego miejsca listy. Drugim singlem z albumu został utwór „Pożyczony”, którego premiera radiowa odbyła się 5 czerwca. Trzy dni później piosenkarka wystąpiła z utworem „Flirt” w koncercie „Największe przeboje roku” na festiwalu TOPtrendy 2013 w Sopocie. 15 czerwca została uhonorowana SuperNagrodą podczas Superjedynek na jubileuszowym 50. Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. 3 sierpnia otrzymała nagrodę w kategorii Najlepsza artystka podczas gali Eska Music Awards 2013 w Szczecinie. 24 sierpnia wystąpiła w koncercie „5 lat z Muzodajnią. Największe przeboje lata” podczas drugiego dnia Top of the Top Sopot Festival 2013. Odebrała tam złotą płytę za album Komponując siebie i otrzymała nagrodę specjalną za singiel „Małe rzeczy”, który w serwisie Muzodajnia.pl sprzedał się w liczbie większej niż jakikolwiek inny utwór w pięcioletniej historii jego istnienia. 27 sierpnia odbyła się radiowa premiera trzeciego singla promującego album Komponując siebie – „Księżniczka”. W grudniu rozpoczęła trasę koncertową Sylwia Grzeszczak z zespołem pod patronatem Eska.pl, Radio Eska oraz Eska TV. Występy odbyły się w siedmiu największych salach koncertowych w Polsce: w Hali Łuczniczka w Bydgoszczy, Hali pod Dębowcem w Bielsku-Białej, Hali Widowiskowo-Sportowej w Koszalinie, Hali Torwar w Warszawie, Domu Muzyki i Tańca w Zabrzu, Hali Stulecia we Wrocławiu i Hali Arena w Poznaniu. Trwająca od grudnia do marca trasa zarejestrowana została przez telewizję Eska TV. W lutym 2014 została nominowana do nagrody Wiktory w kategorii Gwiazda piosenki. W kwietniu zdobyła trzy nominacje do Superjedynek, odbywających się podczas Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu, w kategoriach: SuperArtystka, SuperAlbum (za Komponując siebie) i SuperPrzebój (za „Księżniczka”). W międzyczasie Liber i Mateusz Grędziński nagrali, skomponowany przez Grzeszczak, utwór „Czarne chmury”. 30 maja 2014 wokalistka wystąpiła w koncercie „TOP” podczas pierwszego dnia festiwalu TOPtrendy 2014 wśród dziesięciu artystów z największą liczbą sprzedanych płyt w poprzedzającym roku w Polsce. Ostatecznie zajęła trzecie miejsce. Dzień później na tym samym festiwalu z utworem „Księżniczka” wygrała konkurs „Największe przeboje roku”. 6 czerwca w duecie z Ryszardem Rynkowskim zaśpiewała „Szczęśliwej drogi już czas” podczas 51. KFPP w Opolu. Dzień później odebrała Superjedynkę w kategorii SuperArtystka. 24 lipca album Komponując siebie uzyskał status podwójnie platynowej płyty za sprzedaż w ponad 60 tys. nakładzie. 22 sierpnia na gali Eska Music Awards 2014 otrzymała siódmą w swojej karierze statuetkę Eska Music Award, bijąc tym samym rekord na największą liczbę zdobytych nagród. Dzień później wzięła udział w konkursie o Słowika Publiczności na Polsat Sopot Festival z utworem „Księżniczka”. W lutym 2015 zajęła 12. miejsce w plebiscycie radia RMF FM na artystę 25-lecia. W tym okresie otrzymała również Telekamerę „Tele Tygodnia” 2015 w kategorii Muzyka, zdobywając 28% głosów. 19 kwietnia wystąpiła podczas koncertu Top Music Wembley w londyńskiej Wembley Arena. 29 maja, dzięki zdobyciu podwójnej platyny za album Komponując siebie, wystąpiła podczas „Koncertu platynowego” pierwszego dnia Polsat SuperHit Festiwalu w Sopocie. 12 lipca Grzeszczak wystąpiła podczas letniej trasy koncertowej Lato Zet i Dwójki, gdzie głosami widzów zwyciężyła w konkursie Przebój koncertu. Jednocześnie, skomponowała muzykę do filmu 7 rzeczy, których nie wiecie o facetach, który promowany był przez singiel „7 rzeczy”, wykonywany przez Libera i Mateusza Ziółko. Kompozycja Grzeszczak w krótkim czasie stała się hitem radiowym. 6 kwietnia 2016 za płyty Sen o przyszłości i Komponując siebie otrzymały status potrójnie platynowej płyty. 20 maja 2016 na antenie radia RMF FM odbyła się premiera jej nowego singla „Tamta dziewczyna”, który tydzień później wykonała podczas Koncertu Platynowego Polsat Super Hit Festiwal. Utwór w krótkim czasie stał się hitem i dotarł do 1. miejsca AirPlay Top, gdzie spędził sześć tygodni z rzędu. Teledysk do piosenki był najpopularniejszym klipem w Polsce w 2016 i zdobył ponad 110 mln wyświetleń. Singiel sprzedał się cyfrowo w nakładzie ponad 200 tys. egzemplarzy, co dało mu status podwójnie diamentowego singla. 26 sierpnia artystka wystąpiła na gali Eska Music Awards 2016, gdzie zaśpiewała piosenkę „Tamta dziewczyna”, a podczas wydarzenia została nagrodzona dwoma statuetkami w kategoriach Najlepsza artystka i Eska TV Award – Najlepsze video za „Tamtą dziewczynę”. Dwa dni później wystąpiła podczas Festiwalu Magiczne Zakończenie Wakacji, na którym z utworem „Tamta dziewczyna” wygrała konkurs na Przebój lata RMF FM i Polsatu. 9 listopada wydała singiel „Bezdroża”, w którym gościnnie pojawił się Mateusz Ziółko. 25 listopada ukazał się jej czwarty album studyjny pt. Tamta dziewczyna, który w dniu premiery uzyskał status złotej płyty, a niecałe trzy tygodnie później pokrył się platyną; ostatecznie uzyskał certyfikat podwójnej platyny. Jeszcze przed premierą płyty piosenkarka wyruszyła w promującą ją trasę koncertową Tamta dziewczyna Tour, obejmującą występy na ponad 20 największych halach widowiskowych w Polsce. Wykonywała tam również prapremierowo utwory z nadchodzącej płyty. 31 grudnia zaśpiewała swoje przeboje podczas Sylwestrowej Mocy Przebojów Telewizji Polsat. W maju 2017 wystąpiła podczas Polsat SuperHit Festiwal 2017 w Sopocie – pierwszego dnia podczas Koncertu Platynowego i drugiego, podczas Radiowego Przeboju Roku; jej przebój „Tamta dziewczyna” w 2016 wybrzmiał w radiu ponad 10 tys. razy, co uplasowało go na trzecim miejscu zestawienia. W 2018 świętowała 10-lecie pracy artystycznej. Z tej okazji 11 maja wydała singiel pt. „Dobre Myśli”, który nagrała wspólnie z Liberem. W tym samym miesiącu wystąpiła podczas Polsat SuperHit Festiwal 2018 w Sopocie, gdzie podczas recitalu „Tamta dziewczyna ma jubileusz” wykonała swoje największe przeboje oraz została nagrodzona Bursztynowym Słowikiem Publiczności, nagrodą radia RMF FM i Sercem Polsatu. Jej drugi singiel z płyty Tamta dziewczyna – „Bezdroża” – zdobył tytuł Cyfrowej Piosenki 2017 przyznawanego przez Związek Producentów Audio-Video. W październiku wyruszyła w wielką trasę koncertową po największych halach widowiskowych w Polsce, Ten Tour. Ostatniego dnia 2018 wystąpiła podczas Sylwestra Marzeń w Zakopanem organizowanym przez TVP2. W styczniu 2019 była jedną z muzycznych gwiazd Gali z okazji 90-lecia polskiej siatkówki, gdzie wykonała swój przebój „Pożyczony” i cover piosenki Whitney Houston „One Moment in Time”. W międzyczasie poinformowała, że pracuje nad swoim piątym studyjnym albumem. W pierwszej połowie roku kontynuowała trasę koncertową Ten Tour, która zakończyła się koncertami w amfiteatrze w Płocku i Opolu. Podczas koncertu w Ergo Arenie w Gdańsku świętowała swoje 30. urodziny. Tego samego dnia zostały zrealizowane nagrania do pierwszego w karierze Sylwii DVD koncertowego. 30 kwietnia wystąpiła na Błoniach Stadionu Narodowego podczas koncertu „Gramy dla Europy”, na którym wykonała utwory „Tamta dziewczyna” i „Dobre Myśli” w duecie z Liberem. 14 czerwca wystąpiła podczas 56. Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu, w tym podczas koncertu „Od Opola do Opola”, w którego trakcie wykonała swoje największe przeboje. Po występie została nagrodzona nagrodą specjalną TVP1. 4 sierpnia w programie Dzień dobry wakacje poinformowała o premierze singla „Rakiety”, do którego zrealizowała wysokobudżetowy teledysk w reżyserii Olgi Czyżykiewicz. Również w sierpniu w programie Uwaga TVN wyemitowano materiał o kulisach jej kariery. 14 sierpnia wystąpiła podczas Top Of The Top Sopot Festival, na którym wykonała medley swoich przebojów i po raz pierwszy publicznie singiel „Rakiety”. Występ wzbudził sporo emocji, ponieważ Grzeszczak rozpoczęła go skokiem z dachu Opery Leśnej w Sopocie. Jednocześnie w 2019 kontynuowała koncertowanie. Ostatni dzień roku spędziła w Warszawie, gdzie wystąpiła podczas koncertu TVN Warszawa Stolicą Sylwestra. W 2020 po raz pierwszy od wielu lat nie wyruszyła w letnią trasę koncertową, co spowodowane było wybuchem epidemii COVID-19 w Polsce. Pod koniec lipca zapowiedziała muzyczny powrót na wrzesień 2020. 23 października wystąpiła jako gość muzyczny w finale jedenastej edycji programu Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami, a 31 grudnia wystąpiła podczas sylwestrowego koncertu telewizji Polsat Sylwestrowa Moc Przebojów. 9 kwietnia 2021 wydała singiel „Prawda o nas”. 17 kwietnia wykonała ten utwór podczas finałowego odcinka czwartej edycji programu TVP2 The Voice Kids. 30 maja wystąpiła podczas koncertu TVP1 Jak przeżyć wszystko jeszcze raz poświęconemu Krzysztofowi Krawczykowi, wykonując utwory „Pamiętam ciebie z tamtych lat” oraz „Byle było tak”. 25 czerwca wystąpiła w duecie z Jamalą podczas festiwalu Europejski Stadion Kultury w Rzeszowie emitowanego przez TVP2. 6 sierpnia wystąpiła podczas koncertu TVP3 i radiowej Trójki Wakacyjne hity wszech czasów. 19 sierpnia wystąpiła na koncercie #Nasze20lecie na Top of the Top Sopot Festival 2021. 22 sierpnia wystąpiła na koncercie Polsatu Earth Festival. Gwiazdy dla Czystej Polski. 28 sierpnia zaprezentowała się na scenie kieleckiego amfiteatru w konkursie Przebój lata RMF FM i Polsatu z piosenką „Prawda o nas”. 3 września wystąpiła podczas koncertu „Od Opola do Opola: Największe Gwiazdy! Legendarne Przeboje!” na LVIII KFPP w Opolu. Jesienią była trenerką w dwunastej edycji programu TVP2 The Voice of Poland. 25 lutego 2022 wydała singiel „Dżungla”. Wiosną została ambsadorką sieci sklepów obuwniczych Deichmann, którą promowała także jesienią tego samego roku i wiosną 2023. 21 maja wystąpiła podczas koncertu „Radiowy Przebój Roku” na Polsat SuperHit Festiwal. 13 września wydała singiel „O nich, o Tobie” promujący film dokumentalny Ania poświęcony Annie Przybylskiej. 25 maja 2023 wystąpiła podczas emitowanej w telewizji Puls 26. gali Telekamer „Tele Tygodnia”. 11 lipca tego samego roku wydała singel „Bang Bang”. W sierpniu wystąpiła na Top of The Top Festival oraz na koncercie „Przebój Lata Radia ZET i Polsatu”, na których zaśpiewała kompilację swoich największych przebojów. Życie prywatne 28 lipca 2014 wyszła za Marcina „Libera” Piotrowskiego, w oświadczeniu wydanym 20 września 2023 za pośrednictwem instagrama para poinformowała o rozstaniu. 5 grudnia 2015 w Ginekologiczno-Położniczym Szpitalu Klinicznym UM w Poznaniu urodziła córkę Bognę. Dyskografia Ona i on (oraz Liber; 2008) Sen o przyszłości (2011) Komponując siebie (2013) Tamta dziewczyna (2016) Trasy koncertowe 2016: Tamta dziewczyna Tour 2016 2018: Ten Tour 2018 Nagrody i nominacje Przypisy Urodzeni w 1989 Ludzie urodzeni w Poznaniu Absolwenci poznańskich szkół i uczelni Laureaci Eska Music Awards Muzycy związani z Poznaniem Polscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej Polscy tekściarze Polskie wokalistki popowe Polskie wokalistki soulowe Polskie wokalistki rhythmandbluesowe Uczestnicy polskiej edycji Idola Uczestnicy programów typu talent show Zdobywcy diamentowych płyt

1015177

https://pl.wikipedia.org/wiki/Magda%20Gessler

Magda Gessler

Magda Gessler, właśc. Magdalena Daria Gessler, z domu Ikonowicz (ur. 10 lipca 1953 w Komorowie) – polska restauratorka, właścicielka lub współwłaścicielka kilkunastu restauracji, malarka, felietonistka i osobowość telewizyjna. Rodzina i edukacja Urodziła się w Komorowie. Jest córką Mirosława Ikonowicza, byłego korespondenta Polskiej Agencji Prasowej, i Olgi z domu Łucek (1931−2001), która pracowała jako reżyserka dźwięku w Polskim Radiu. Jej matka była pochodzenia rosyjskiego, a ojciec pochodzi z Wileńszczyzny; matka Ikonowicza miała pochodzenie włoskie, a rodzina jego ojca wywodziła się z Bałkanów. Ze względu na słaby stan zdrowia matki chorującej na gruźlicę po narodzinach trafiła pod opiekę dziadków, cukierników Ireny i Leona Łucków, którzy mieszkali w Komorowie. Następnie zamieszkała z rodziną na warszawskim Muranowie. Ze względu na charakter pracy ojca, w latach 1956–1959 mieszkała w Sofii i w latach 1963–1967 w Hawanie. Ma młodszego brata, Piotra, który jest politykiem, prawnikiem i dziennikarzem. Jej ojcem chrzestnym był Ryszard Kapuściński, przyjaciel rodziny. Przez dwa lata uczyła się w IX Liceum Ogólnokształcącym im. Klementyny Hoffmanowej w Warszawie, ostatecznie ukończyła XXII Liceum Ogólnokształcące im. Jose Marti w Warszawie. Przez rok pracowała w archiwum Galerii Arsenał. Ukończyła studia malarskie w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych św. Ferdynanda w Madrycie. Swoją pierwszą wystawę malarską zaprezentowała w trakcie studiów, w Klubie Prasy Zagranicznej przy La Castellana. W tym czasie dorabiała, pracując jako opiekunka do dzieci, tłumaczka i menedżerka w restauracji Tijo Pepe. Biegle mówi w języku hiszpańskim, komunikuje się również w językach: włoskim, portugalskim, niemieckim, rosyjskim i angielskim. Kariera zawodowa W latach 80. prowadziła w Madrycie firmę cateringową, po czym zajęła się przygotowywaniem dań na przyjęciach dla hiszpańskich dygnitarzy i członków dworu królewskiego – jej kunszt kulinarny docenił m.in. król Juan Carlos I oraz ekspertka kulinarna Clara María de A’Mesua, dzięki której poprowadziła autorskie warsztaty w Królewskiej Hiszpańskiej Akademii Gastronomicznej. Swoją pierwszą restaurację „W Ogrodzie” otworzyła w 1989 razem z braćmi Adamem i Piotrem Gesslerami w pałacu Zamoyskich przy ul. Foksal w Warszawie. Następnie otworzyli restaurację „Trębacka” w Warszawie. Po podziale rodzinnej firmy w 1991 jej i Piotrowi Gesslerowi przypadła restauracja „U Fukiera” na Rynku Starego Miasta w Warszawie, którą otworzyli 6 marca 1991. Wydała trzy książki kucharskie: „Kuchnia moja pasja” (2005), „Kocham gotować – Magdy Gessler przepis na życie” (2007) i „Kuchenne Rewolucje. Przepisy Magdy Gessler” (2012). W latach 2010–2012 pisała felietony kulinarne publikowane w tygodniku „Wprost”, a w latach 2012–2018 była felietonistką tygodnika „Newsweek”. Od 2010 jest związana z telewizją TVN. Od marca 2010 prowadzi program Kuchenne rewolucje, od września 2012 jest jedną z jurorek w polskiej edycji programu MasterChef, a w 2022 poprowadziła liczący cztery odcinki programu Święta z Gesslerami. Ponadto w 2016 i 2019 wystąpiła gościnnie w kilku odcinkach programu MasterChef Junior Polska, a w 2017 i 2018 była jurorką w specjalnym wydaniu programu pt. MasterChef – Najlepsi. W latach 2017–2019 była prezenterką programów stacji Food Network: Sexy kuchnia Magdy Gessler (2017–2019) i Odkrycia Magdy Gessler (2019). 16 grudnia 2010 została wyróżniona certyfikatem przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi Artura Ławniczaka za promocję polskich produktów. W lutym 2014 nawiązała współpracę z Targami Produktów Tradycyjnych i Ekologicznych „Regionalia”. Użyczała twarzy parówkom pod nazwą Besos, produkowanym przez firmę ZM Peklimar SA. Zaprojektowała własną kolekcję obrusów i serwet dla Fabryki Lnu Żyrardów oraz grę planszową Kuchenny poker. Wystąpiła gościnnie w jednym z odcinków seriali TVN Niania (2008) i Na Wspólnej (2014). Zagrała w polskim zwiastunie szóstego sezonu serialu Netfliksa Orange Is the New Black (2018). Użyczyła głosu żółwicy Magdzie w filmie animowanym Mniam! (2011). W 2019 była bohaterką reality show Starsza pani musi fiknąć i gościem w programie Big Brother, a jesienią 2022 była gościem w jednym z odcinków programu TVN Lego Masters. Wzięła udział w kampaniach reklamowych marki Ulgix, produkującej środki ułatwiające uwalnianie gazów jelitowych oraz poprawiających procesy trawienne. W 2021 wydała autobiografię pt. Magda. W 2022 ogłoszono, że powstanie film fabularny opowiadający o życiu Gessler, którego scenariusz ma być inspirowany książką Magda. Życie prywatne 20 maja 1982 poślubiła Volkharta Müllera (1942–1987), korespondenta tygodnika „Der Spiegel” w Madrycie. Z tego związku pochodzi syn Tadeusz (ur. 13 sierpnia 1983) oraz przedwcześnie urodzona córka Anna, która zmarła 2 tygodnie po narodzinach. Po śmierci męża wróciła do Polski i wyszła za Piotra Gesslera (1958-2021), syna warszawskiego restauratora Zbigniewa Gesslera. Mają córkę, Aleksandrę Larę (ur. 19 września 1989). Miała kilkumiesięczny romans z Mariuszem Diakowskim, z którym w 2001 otworzyła restaurację „Zielnik”, poza tym przez trzy miesiące pozostawała w nieformalnym związku z aktorem Piotrem Adamczykiem. Na początku lat 2000. wzięła ślub ekumeniczny z Waldemarem Kozerawskim, lekarzem mieszkającym w Toronto. Bywa niekiedy mylona z Martą Gessler, właścicielką restauracji „Qchnia Artystyczna” i kwiaciarni „Warsztat Woni” w Warszawie. Obie są kolejnymi żonami Piotra Gesslera, stąd zbieżność nazwisk. Mieszka w Łomiankach pod Warszawą. Deklaruje wyznanie prawosławne. W 2018 wyznała, że cierpi na paraliż nerwu trójdzielnego twarzy. Filmografia 2008: Niania – jako służąca (odc. 106) 2011: Mniam! – jako żółwica Magda (dubbing) 2014: Na Wspólnej – jako ona sama Nagrody i nominacje Uwagi Przypisy Bibliografia Juliusz Ćwieluch, Zaklęte rewiry Gesslerów, „Przekrój” nr 13/2006. Linki zewnętrzne Magda Gessler na stronie własnej oraz wycięty Kuchenne rewolucje w TVN Serwis „Smaki Życia” Absolwenci Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych św. Ferdynanda Autorzy książek kucharskich XXI wieku Autorzy polskich książek kucharskich Laureaci nagrody Wiktory Ludzie związani z Komorowem Ludzie związani z Łomiankami Osobowości telewizyjne związane z TVN Polacy pochodzenia rosyjskiego Polacy pochodzenia włoskiego Polscy kucharze Polscy przedsiębiorcy XX wieku Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Polscy restauratorzy Urodzeni w 1953

5348688

https://pl.wikipedia.org/wiki/Konkurs%20Piosenki%20Eurowizji%20dla%20Dzieci%202023

Konkurs Piosenki Eurowizji dla Dzieci 2023

21. Konkurs Piosenki Eurowizji dla Dzieci odbędzie się 26 listopada 2023 w hali Palais Nikaïa w Nicei. Koncert zorganizuje Europejska Unia Nadawców i francuski nadawca France Télévisions. W konkursie weźmie udział 16 państw. Lokalizacja Miejsce organizacji konkursu 3 kwietnia 2023 poinformowano, że konkurs zostanie rozegrany na terenie Palais Nikaïa w Nicei. Palais Nikaïa to hala widowiskowo-sportowa zapewniająca ponad 9 tys. miejsc siedzących i stojących, jednak na konkurs ilość miejsc z powodu umiejscowienia sceny i innych urządzeń technicznych zmniejszyła się do ok. 5 tysięcy. Jest to pierwszy konkurs z ramienia Europejskiej Unii Nadawców odbywający się w tym mieście, jak i również drugi Konkurs Piosenki Eurowizji dla Dzieci który odbędzie się we Francji, po konkursie w 2021, który odbył się w Paryżu. Uroczysta ceremonia otwarcia konkursu odbędzie się 20 listopada w hotelu Negresco, a defilada uczestników po czerwonym dywanie będzie miała miejsce na Promenadzie Anglików. Proces wyboru miejsca organizacji W przeciwieństwie do Konkursu Piosenki Eurowizji, w którym wygrywający nadawca publiczny ma pierwszeństwo do organizacji konkursu w kolejnym roku, telewizja triumfująca w Konkursie Piosenki Eurowizji dla Dzieci nie otrzymuje automatycznie prawa do organizacji następnego konkursu, mimo to od 2019 corocznie kraj zwycięzcy poprzedniego konkursu staje się organizatorem. Niedługo po zwycięstwie Lissandro, reprezentanta Francji, w konkursie w 2022, szefowa delegacji kraju Alexandra Redde-Amiel oraz przewodnicząca EBU i prezes francuskiego nadawcy France Télévisions Delphine Ernotte-Cunci ujawniły, że konkurs odbędzie się we Francji. EBU potwierdziła, że konkurs odbędzie się we Francji 3 kwietnia 2023, ogłaszając również, że wydarzenie odbędzie się w hali Palais Nikaïa w Nicei w niedzielę, 26 listopada. Przebieg konkursu Projekt graficzny konkursu i sceny W kwietniu 2023 odświeżono logotyp Konkursu Piosenki Eurowizji dla Dzieci, dodając do niego charakterystyczne dla Konkursu Piosenki Eurowizji serce z flagą kraju-organizatora. 10 maja na konferencji prasowej dotyczącej Konkursu Piosenki Eurowizji 2023 zaprezentowano hasło przewodnie konkursu – Heroes (tłum. Bohaterowie), które również towarzyszyło pierwszemu oficjalnemu trailerowi wydarzenia. 29 sierpnia francuska telewizja zaprezentowała oficjalną oprawę graficzną konkursu, która przedstawia słownie zapisany slogan konkursu otoczony różnokolorowymi plamami wykonanymi z farby, kredy, proszku i fajerwerków zachowanymi w stylu street art, która według organizatorów „wnosi nowoczesność i przemawia do wszystkich pokoleń”. 27 września organizatorzy udostępnili projekt sceny konkursowej autorstwa specjalistów telewizji francuskiej, składającej się z centralnego elementu o wymiarach 30 metrów szerokości na 12 metrów wysokości otoczonego ekranem LED w kształcie skrzydeł, odzwierciedlającym „chęć odlotu, tworzenia i wyobrażania”. Prowadzący 27 września ogłoszono, że finał konkursu poprowadzą: modelka i dziennikarka Laury Thilleman oraz prezenter telewizyjny i radiowy Olivier Minne, który był jednym z prowadzących 19. Konkursu Piosenki Eurowizji dla Dzieci, a w październiku potwierdzono doniesienia jakoby ambasadorką medialną konkursu, która dołączy również podczas koncertu do prowadzących, została influencerka Ophenya. 30 października podano, że ceremonię otwarcia konkursu poprowadzą była uczestniczka, prowadząca i wielokrotna francuska komentatorka konkursu Carla Lazzari oraz Manon Théodet. Kraje uczestniczące 29 sierpnia 2023 EBU opublikowała pełną listę uczestników konkursu. W finale wezmą udział reprezentanci z 16 państw, w tym debiutująca telewizja z Estonii oraz powracający po roku nieobecności nadawca z Niemiec. Z udziału w konkursie wycofały się telewizje z Serbii oraz Kazachstanu. Po raz pierwszy w konkursie udział weźmie każdy kraj z tzw. „Wielkiej Piątki” (tj. Niemcy, Francja, Hiszpania, Wielka Brytania i Włochy). Finał 20 listopada EBU udostępni kolejność startową występów w finale. Wcześniej, w trakcie ceremonii otwarcia konkursu, wylosowany zostanie pierwszy i ostatni występ oraz numer startowy kraju-gospodarza (Francji). Pozostałe kraje Aby kraj kwalifikował się do potencjalnego udziału w Konkursie Piosenki Eurowizji dla Dzieci, musi być aktywnym członkiem Europejskiej Unii Nadawców. Nie wiadomo, czy Europejska Unia Nadawców wysyła zaproszenia do udziału wszystkim pięćdziesięciu sześciu aktywnym członkom, tak jak ma to miejsce w kwestii Konkursu Piosenki Eurowizji. Aktywni członkowie EBU – 16 czerwca 2023 waloński nadawca Radio-télévision belge de la Communauté française (RTBF) poinformował, że nie powróci do konkursu z powodu braku zainteresowania wśród widzów. Flamandzki nadawca Vlaamse Radio- en Televisieomroep (VRT) także przyznał, że nie planuje zorganizować powrotu Belgii do konkursu, nie wyjaśniając jednak dlaczego. – 1 czerwca 2023 szef prasy czeskiej delegacji Ahmad Halloun potwierdził, że krajowy nadawca ČT nie zadebiutuje podczas tegorocznego konkursu ze względu na chęć skupienia środków na udział w Konkursie Piosenki Eurowizji 2024. – 12 grudnia 2022 kierownik działu dziecięcego nadawcy DR Marlene Boel stwierdziła, że nic nie wskazuje na to by Dania wróciła do udziału w konkursie w 2023 roku ponieważ stacja „nie posiada zainteresowania komercyjnym programem dla dzieci”. – 25 maja 2023 dyrektor fińskiego nadawcy Yle ds. programów dziecięcych Markku Mastomäki potwierdził, że Finlandia nie zadebiutuje w konkursie. Decyzja ta wynika głównie z kwestii zasobów, a konkretnie z rosnących kosztów i ograniczeń finansowych nadawcy. – 3 grudnia 2022 szef norweskiej delegacji na Konkurs Piosenki Eurowizji Stig Karlsen potwierdził, że Norwegia nie weźmie udziału w konkursie w najbliższej przyszłości, co jest spowodowane sytuacją finansową nadawcy oraz obecnym formatem konkursu, który, jak określił Karlsen, jest „zbyt surowy” dla dzieci. Oficjalne potwierdzenie braku udziału, argumentowane jest odwołaniem tegorocznej edycji potencjalnego programu preselekcyjnego MGPjr w celu poprawy formatu, zostało to podane do informacji publicznej 13 grudnia 2022 roku. W 2024 nadawca ma ponownie rozważyć swój udział. Serbia – 1 sierpnia 2023 redaktor naczelna sektoru rozrywki serbskiego nadawcy Radio-Televizija Srbije (RTS) Olivera Kovačević potwierdziła wycofanie się Serbii z udziału w konkursie ze względu na brak środków finansowych. – 26 maja 2023 przedstawicielka prasowa włosko-języcznego szwajcarskiego nadawcy Radiotelevisione svizzera (RSI) Joanne Holder udzieliła komentarza, w którym poinformowała że SRG SSR nie powróci na konkurs w 2023 ze względu na wysokie koszty, które wszystkie cztery stacje należące do SRG SSR nie są w stanie pokryć, jednak w razie gdyby sytuacja zmieniła się w przyszłości nie zamykają oni drzwi na powrót. – przez to, że Wielka Brytania zapowiedziała swoje dalsze uczestnictwo w konkursie, uniemożliwia to udział Walii w przyszłości, gdyż jest ona częścią tego państwa, a BBC ma w takim przypadku pierwszeństwo. Poniższe kraje potwierdziły, że nie planują powrócić do udziału w konkursie w 2023 bez podania przyczyny: Poniższe kraje potwierdziły, że nie planują debiutować podczas konkursu w 2023 bez podania przyczyny: Stowarzyszeni członkowie EBU – 2 sierpnia 2023 australijscy nadawcy Australian Broadcasting Corporation (ABC) i Special Broadcasting Service (SBS) potwierdzili że nie wezmą udziału w konkursie w 2023. Poinformowali również, że nie planują go transmitować. – 6 czerwca 2023 dyrektor ds. współpracy międzynarodowej i dystrybucji nadawcy Khabar Danijar Tussupbekow potwierdził wycofanie się z udziału w konkursie. Mimo to poinformowano, że nadawca jest otwarty na transmisję konkursu na żywo. 9 czerwca przedstawiciele stacji ujawnili, że powodem rezygnacji są „uwarunkowania wewnętrzne”, a Khabar skupi się na zorganizowaniu najlepszych warunków do powrotu kraju w 2024. Członkowie spoza EBU – 1 lipca 2021 białoruski nadawca Biełteleradyjokampanija (BTRC) został wykluczony z Europejskiej Unii Nadawców na okres trzech lat, co powoduje, że BTRC będzie mogła wziąć udział najwcześniej w 2024, chyba że EBU zdecyduje się na wcześniejsze przywrócenie członkostwa. – 9 sierpnia 2022 krajowy nadawca 1FLTV poinformował, że nie będzie ubiegać się o członkostwo w Europejskiej Unii Nadawców w przyszłości, przez co nie będzie miał możliwości zadebiutować w konkursie. Rosja – 26 lutego 2022, dzień po wykluczeniu kraju z udziału w konkursie w 2022 w świetle rosyjskiej inwazji na Ukrainę, poinformowano o wyjściu z EBU wszystkich trzech stacji pochodzących z Rosji (Pierwyj kanał, RTR i Radio Dom Ostankino), co uniemożliwia udział Rosji w konkursie dopóki stacje dołączą do EBU ponownie. Sekretarze, nadawcy publiczni i komentatorzy Sekretarze – Mariam Bigwawa Komentatorzy Lista ukazuje komentatorów oraz nadawców publicznych państw, którzy biorą udział w konkursie: Kraje uczestniczące – , Carla Lazzari (France 2) – (KiKA) – (TVP1, TVP Polonia, TVP ABC) – (RTP1, RTP Internacional, RTP África) – (Suspilne Kułtura) – i Hrvy (BBC Two, CBBC, BBC iPlayer) – (Rai 2) Zobacz też Konkurs Piosenki Eurowizji 2023 Chór Roku Eurowizji 2023 Przypisy Uwagi Przyszłe wydarzenia Konkurs Piosenki Eurowizji dla Dzieci 2023 w muzyce

5139595

https://pl.wikipedia.org/wiki/Agrounia

Agrounia

Agrounia (nazwy stylizowane: AGROunia, AgroUnia, AGROUNIA) – ruch społeczno-polityczny o charakterze agrarnym i socjaldemokratycznym utworzony przez Michała Kołodziejczaka, zrzeszający głównie rolników. Od grudnia 2018 zarejestrowany jako fundacja, od marca 2022 do czerwca 2023 także jako partia polityczna (została przerejestrowana na Polskę Praworządną, ponadto w 2023 zarejestrowano także trzy inne partie utworzone przez liderów Agrounii, z których główną stał się Ruch Społeczny Agrounia TAK). Agrounia krytykuje działania obecnych polityków wobec stanu rolnictwa w Polsce oraz organizuje protesty rolnicze i akcje informacyjne. Deklaruje poglądy lewicowe (przy czym współpracowała także ze środowiskami skrajnej prawicy i centroprawicy). Lider ruchu deklaruje sympatie do socjalizmu, przy czym „wiara, tradycja, sama Matka Boska” są dla niego jego elementami. Agrounia odwołuje się do tradycji ruchu ludowego oraz dawnych Solidarności Walczącej i Samoobrony RP. Historia W 2018 Michał Kołodziejczak (ówczesny radny gminy Błaszki wybrany z listy Prawa i Sprawiedliwości, wykluczony w trakcie kadencji z partii) utworzył Unię Warzywno-Ziemniaczaną, która zorganizowała protesty przeciwko polityce rządu Mateusza Morawieckiego wobec walki z wirusem afrykańskiego pomoru świń (8 czerwca 2018 została zarejestrowana jako stowarzyszenie). Niedługo po tym wydarzeniu powstała Agrounia, którą 7 grudnia 2018 zarejestrowano jako fundację. 13 marca 2019 odbył się protest na placu Zawiszy w Warszawie, na którym palono słomę i opony oraz rozrzucano setki kilogramów jabłek, obornik i świńskie łby, żądając, aby 50 procent produktów w sklepach było pochodzenia polskiego. W związku z tym wydarzeniem szef Agrounii usłyszał zarzuty zniszczenia mienia. W czerwcu 2019 Michał Kołodziejczak poinformował o tworzeniu partii politycznej Prawda. 25 lipca tegoż roku dotychczasowa partia PolExit (kierowana przez Stanisława Żółtka, jednocześnie prezesa Kongresu Nowej Prawicy) została przerejestrowana na Zgodę, pod którą to nazwą Michał Kołodziejczak ostatecznie zdecydował się tworzyć formację, jednak formalnie nie został jej członkiem i w połowie sierpnia wycofał się z projektu (w styczniu 2020 partia przemianowała się ponownie na PolExit). W maju 2021 Michał Kołodziejczak poinformował o tworzeniu partii pod nazwą Agrounia. Wniosek o jej rejestrację został złożony w sierpniu tego samego roku, a sąd zarejestrował partię 3 marca 2022. W 2021 organizacja blokowała drogi, domagając się zmiany polityki rządu wobec rolnictwa. 4 grudnia 2021 odbył się kongres Agrounii, gdzie przedstawiono najważniejsze postulaty. Na kongresie gościli feministyczna aktywistka Maja Staśko, lewicowi działacze Piotr Ikonowicz i Jan Śpiewak, a także przedstawiciele środowisk prorosyjskich związanych z dawną formacją Zmiana Mateusza Piskorskiego oraz redaktor komunistycznego portalu 1maja.info Mateusz Cichocki. Po inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 Agrounia działała na rzecz zamknięcia granicy z Rosją i Białorusią i opowiedziała się za natychmiastowym nałożeniem embarga na Rosję. 7 lutego 2023 lider ugrupowania Michał Kołodziejczak i prezes partii Porozumienie, poseł Magdalena Sroka, poinformowali o zamiarze powołania przez Agrounię i Porozumienie wspólnej federacyjnej partii politycznej. 15 marca tego samego roku została ona zarejestrowana przez Sąd Okręgowy w Warszawie pod nazwą Ruch Społeczny, z wniosku złożonego przez liderów Agrounii (w tym Michała Kołodziejczaka jako prezesa) w styczniu tegoż roku. 24 kwietnia, także z wniosku działaczy Agrounii, zarejestrowano ponadto partię Stabilna Polska (na wypadek problemów formalnych z partią Ruch Społeczny), której prezesem został Grzegorz Domagała. 23 maja 2023 poinformowano o zakończeniu współpracy Agrounii i Porozumienia. 5 czerwca tego samego roku na nadzwyczajnym kongresie krajowym partii Agrounia przyjęto uchwałę o zmianie jej nazwy na Polska Praworządna (sąd zarejestrował tę nazwę trzy tygodnie później), jej nowym prezesem został Piotr Kołodziejczak (kuzyn Michała Kołodziejczaka). Ponadto 19 czerwca zarejestrowano czwartą partię powołaną przez działaczy Agrounii, pod nazwą Społeczny Interes. Jej prezesem został Mateusz Piepiórka. 30 czerwca 2023 Michał Kołodziejczak i przewodniczący partii Nowa Demokracja – TAK Marek Materek (prezydent Starachowic) poinformowali o planach powołania koalicji i starcie pod szyldem partyjnym „Ruch Społeczny Agrounia TAK” w wyborach parlamentarnych w tym samym roku. Tydzień wcześniej na kongresie w związku z tymi planami nazwę tę przyjęła dotychczasowa partia Ruch Społeczny. Na początku sierpnia 2023 negocjowano start wyborczy RS Agrounia TAK w ramach koalicji Trzecia Droga, jednak (mimo przychylności PSL) do porozumienia nie doszło w wyniku sprzeciwu Polski 2050. 5 sierpnia po uroczystościach związanych z rocznicą śmierci Andrzeja Leppera ogłoszono podjęcie współpracy Agrounii z partią Samoobrona. 11 sierpnia politycy wchodzący w skład koalicji zbudowanej przez Związek Słowiański ogłosili, że wystartują do Sejmu z list RS Agrounia TAK. Ostatecznie do sojuszu wyborczego z żadną z tych formacji nie doszło. 16 sierpnia ogłoszono start Agrounii w wyborach parlamentarnych z list Koalicji Obywatelskiej. W związku z tym jednocześnie przewodniczący ND-TAK Marek Materek poinformował o zakończeniu działalności komitetu wyborczego RS Agrounia TAK. Na listach KO do Sejmu znalazło się ośmioro członków RS Agrounia TAK (prezes Michał Kołodziejczak otworzył listę w okręgu konińskim). Ponadto prezes SI Mateusz Piepiórka znalazł się na liście Bezpartyjnych Samorządowców. Spośród kandydatów Agrounii mandat poselski uzyskał jedynie Michał Kołodziejczak. Postulaty i działania Celem Agrounii jest próba wywarcia wpływu na rząd poprzez protesty, tak aby zostały uchwalone ich postulaty, które mają na celu pomoc rolnikom. Organizacja opowiada się za obroną rynku krajowego i rodzinnych gospodarstw rolnych. Ponadto chce, by polscy rolnicy zapewniali krajowi bezpieczeństwo żywieniowe oraz zdrową żywność. Michał Kołodziejczak uważa za istotne przejęcie samorządu rolniczego – izby rolnicze według niego są kosztowne i nie powodują odpowiedniego rozwoju w rolnictwie, dlatego powinny być zastąpione samodzielnymi strukturami rolników wywierających wpływ na rządzących. Rolnicy związani z organizacją popierają ustalenie wymaganej liczby polskich produktów w supermarketach oraz domagają się dokładnego przestrzegania norm znakowania żywności flagą pochodzenia. Agrounia popiera członkostwo Polski w Unii Europejskiej. Sprzeciwia się oskarżeniom o populizm i nacjonalizm. Agrounia wyszczególniła swoje założenia w następujących postulatach: Polska żywność priorytetem w sklepach; Dokładne oznaczanie polskiej żywności; Sprzeciw wobec dyskryminacji polskich rolników w Europie; Zakaz likwidowania dochodowych gałęzi rolnictwa i hodowli; Sprzeciw oligopolom i monopolom; Wykupowanie przez państwo towarów rolniczych, a w przypadku kryzysu gospodarczego państwo powinno pokrywać straty rolnika; Wsparcie związków zawodowych; Przymusowa emerytura dla polityków w wieku 65 lat; Legalizacja posiadania niewielkiej ilości marihuany; Rewitalizacja polskich rzek i inne działanie proekologiczne; Zwiększenie odpowiedzialności polityków za podejmowane przez nich decyzje; Decentralizacja; Zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego i ochrona drobnego handlu; Walka z kryzysem mieszkaniowym. Partie polityczne Partie polityczne zarejestrowane przez środowisko Agrounii: Uwagi Przypisy . Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Partie polskiego ruchu ludowego

4532259

https://pl.wikipedia.org/wiki/Hanna%20Gill-Pi%C4%85tek

Hanna Gill-Piątek

Hanna Beata Gill-Piątek z domu Stachowiak (ur. 13 kwietnia 1974 w Łodzi) – polska polityk, działaczka samorządowa i aktywistka miejska, konsultantka w zakresie rewitalizacji, publicystka, posłanka na Sejm IX kadencji. Życiorys Wykształcenie i działalność zawodowa Była finalistką olimpiad ogólnopolskich z chemii i fizyki oraz szachowej. Ukończyła I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Łodzi, następnie studiowała grafikę i malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi oraz na Akademii Sztuki w Szczecinie, gdzie w 2017 (po przerwaniu studiów w 2000) otrzymała tytuł zawodowy licencjata na podstawie pracy pt. Kontener. Instrukcja obsługi dla artystów napisanej pod kierunkiem Mikołaja Iwańskiego. W 2023 uzyskała magisterium na Wydziale Prawa i Administracji Uczelni Łazarskiego w Warszawie. W latach 2000–2006 pracowała jako grafik i projektantka w warszawskich agencjach reklamowych (w tym w Lemon Sky JWT Warsaw, HAVAS Worldwide Warsaw, Dream Studios i Ad Fabrika FCB). Została także absolwentką Szkoły Liderów Społeczeństwa Obywatelskiego. W 2005 została jedną z liderek Stowarzyszenia „Chomiczówka Przeciw Degradacji”, współtworzyła Ogólnowarszawski Ruch na Rzecz Obwodnicy Pozamiejskiej „Nie Przez Miasto!”. Była stałą felietonistką m.in. „Gazety Wyborczej” (w tym „Dużego Formatu”), „Przekroju”, „Dziennika Łódzkiego” i „Dziennika Opinii Krytyki Politycznej”. Teksty publicystyczne poświęca tematyce lokatorskiej, prawom kobiet i demokracji lokalnej. Od 2014 do 2016 zatrudniona była w biurze ds. rewitalizacji Urzędu Miasta Łodzi, gdzie kierowała łódzkim projektem pilotażowym, realizowanym na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju. Efektem projektu było powstanie pierwszego w Polsce centrum wiedzy na temat rewitalizacji. W latach 2016–2017 pracowała jako p.o. dyrektora Wydziału Spraw Społecznych w Urzędzie Miasta Gorzowa Wielkopolskiego. Była ekspertką przy rządowych programach z zakresu rewitalizacji. Była też doradczynią w Związku Miast Polskich. Działalność społeczna i polityczna Związana ze środowiskiem „Krytyki Politycznej”. W latach 2011–2014 prowadziła Świetlicę Krytyki Politycznej w Łodzi, której w 2011 przyznano wyróżnienie „Punkt dla Łodzi”. Zespół Klubu Krytyki Politycznej w Łodzi otrzymał odznakę „Za Zasługi dla Miasta Łodzi” (2016) oraz wyróżnienie „Punkt dla Łodzi” (2018) za upamiętnienie rewolucji z 1905. Hanna Gill-Piątek w 2011 została też działaczką Kongresu Ruchów Miejskich. Jest autorką happeningów i akcji artystycznych, np. Marszu Tyłem w obronie tolerancji, organizowanego z Joanną Rajkowską na Festiwalu Malta (2010). W 2017 na trzy dni zamieszkała w kontenerze postawionym w centrum Szczecina, aby wskazać na los osób po eksmisjach. Członkini Rady Programowej Kongresu Kobiet i rady Metropolitalnego Kongresu Rewitalizacji. Wraz z Henryką Krzywonos napisała książkę pt. Bieda. Przewodnik dla dzieci, uznaną za książkę dekady akcji „Cała Polska czyta dzieciom”. Uzyskała za nią nominację do „Okularów Równości” przyznawanych przez Fundację im. Izabeli Jarugi-Nowackiej. W latach 2006–2018 należała do Partii Zieloni, w której pełniła funkcję sekretarza Zarządu Krajowego i zasiadała w Radzie Krajowej. Dwukrotnie (w 2006 i 2010) kandydowała na radną Warszawy. Jako przedstawicielka Zielonych w wyborach w 2015 wystartowała do Sejmu z listy Zjednoczonej Lewicy. Współzałożycielka ruchu Tak dla Łodzi. W stowarzyszeniu o tej samej nazwie objęła funkcję sekretarza zarządu. Z ramienia Tak dla Łodzi w wyborach samorządowych w 2018 kandydowała bez powodzenia do rady miasta. W 2019 została koordynatorką nowo powstałej partii Wiosna na okręg piotrkowski, w tym samym roku była też jej kandydatką w wyborach do Parlamentu Europejskiego. W wyborach parlamentarnych w 2019 wystartowała do Sejmu z 2. miejsca na liście Sojuszu Lewicy Demokratycznej (jako przedstawicielka Wiosny) w okręgu łódzkim. Uzyskała mandat posłanki IX kadencji, otrzymując 14 422 głosy. W Sejmie została m.in. członkinią Komisji Finansów Publicznych, Podkomisji stałej do monitorowania systemu podatkowego, Komisji Infrastruktury, Podkomisji stałej do spraw budownictwa oraz gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej oraz Komisji Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej. Wiceprzewodnicząca Łódzkiego Zespołu Parlamentarnego oraz Parlamentarnego Zespołu do spraw Polityki Migracyjnej i Integracyjnej, członkini m.in. Parlamentarnego Zespołu do spraw Równouprawnienia Społeczności LGBT+ i Parlamentarnego Zespołu ds. Walki z Wykluczeniem Transportowym, a także przewodnicząca Parlamentarnego Zespołu ds. Miast. We wrześniu 2020 złożyła rezygnację z członkostwa w klubie parlamentarnym Lewicy i w partii Wiosna, dołączając do ruchu Szymona Hołowni – Polska 2050. W listopadzie 2020 została wiceprzewodniczącą partii politycznej o tej samej nazwie (zarejestrowanej w marcu 2021). W lutym 2021 wraz z Joanną Muchą i Pauliną Hennig-Kloską współtworzyła Koło Poselskie Polska 2050, którego została przewodniczącą. 8 lutego 2023 ogłosiła rezygnację z członkostwa w ugrupowaniu Polska 2050. W sierpniu 2023 dołączyła do klubu parlamentarnego Koalicji Obywatelskiej. W wyborach w tym samym roku z jej ramienia bezskutecznie kandydowała do Sejmu X kadencji. Życie prywatne Wnuczka profesor Ireny Grajewskiej, córka Jacka i Marianny (pracowników naukowych), była żona pisarza Tomasza Piątka. Ma syna Martyna, łódzkiego artystę. Jest osobą biseksualną. Odznaczenia Biały Krzyż „Honor et Gloria” – Ukraina, 2023 Wyniki wyborcze Publikacje Gill-Piątek H., Krzywonos H., Bieda. Przewodnik dla dzieci, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010. Gill-Piątek H., Powrót do Norwegii, w której nigdy nie byłam, [w:] Norwegia. Przewodnik nieturystyczny, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011, s. 6–10. Gill-Piątek H. i inni, Seriale. Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011. Gill-Piątek H., Martela B., Autostopem przez Chomiczówkę, [w:] Kamińska E., Makowski W. (red.), Tiry na tory. Poradnik walczących społeczności, Federacja Zielonych – Grupa Krakowska, Instytut Spraw Obywatelskich, Łódź-Kraków 2012, s. 44–61. Marzec W., Piskała K. (red.), Gill-Piątek H. i inni, Rewolucja 1905. Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Łódź 2013. Kowalczyk P. (red.), Gill-Piątek H. i inni, Obywatele decydują: poradnik działaczy obywatelskich, Fundacja Rozwoju Turystyki i Kultury, Instytut Spraw Obywatelskich, Łódź 2014. Jadach-Sepioło A. (red.), Gill-Piątek H. i inni, Analiza dalszych, możliwych działań legislacyjnych Rządu po ewentualnym wejściu w życie ustawy o rewitalizacji, z uwzględnieniem wniosków z dyskusji toczącej się w trakcie konsultacji projektu, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa 2015. Gill-Piątek H., Kontenery. Instrukcja obsługi dla artystów, [w:] Kuźma I.B., Lange Ł. (red.), Mieszkanie i dom jako nieoczywistość kulturowo-społeczna, LangeL – Łucja Lange, Łódź 2017, s. 13–50. Gill-Piątek H., Grunt-Mejer J., Krótkie historie rewitalizacyjne, [w:] Mazur H. (red.), Miasto na plus. Eseje o polskich przestrzeniach miejskich, Wysoki Zamek, Kraków 2018. Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci uczelni w Szczecinie Ludzie urodzeni w Łodzi Ludzie związani z Gorzowem Wielkopolskim Politycy partii Wiosna Politycy Polski 2050 Politycy Zielonych (Polska) Polscy działacze społeczni Polscy publicyści Polscy urzędnicy samorządowi Posłowie z okręgu Łódź Urodzeni w 1974 Absolwenci I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Łodzi

6242

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz%20Ko%C5%9Bciuszko

Tadeusz Kościuszko

Tadeusz Kościuszko, właśc. Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko herbu Roch III (ur. 4 lutego 1746 w Mereczowszczyźnie, zm. 15 października 1817 w Solurze) – inżynier wojskowy, Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w czasie insurekcji kościuszkowskiej, generał lejtnant wojska Rzeczypospolitej Obojga Narodów, generał major komenderujący w Dywizji Wielkopolskiej w 1792 roku, brevet generał brygady Armii Kontynentalnej w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Życiorys Pochodzenie i młodość Tadeusz Kościuszko urodził się 4 lutego 1746 roku w Mereczowszczyźnie na Polesiu jako czwarte dziecko miecznika brzeskiego Ludwika Tadeusza, pułkownika regimentu buławy polnej litewskiej i Tekli Kościuszko, z domu Ratomskiej. Ród Kościuszków wywodził się od Konstantego Fiodorowicza, nazywanego zdrobniale „Kostiuszką” (białor. „Касцюшка”), będącego dworzaninem wielkoksiążęcym Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta I. Imię to stało się po latach nazwiskiem rodowym. Zygmunt I Stary jako wielki książę litewski w 1509 roku w spisanym w języku ruskim przywileju nadał Konstantemu na własność majątek Siechnowicze. Miejsce to stało się gniazdem rodowym Kościuszków. Z czasem ród uległ polonizacji. Wychowywał się w rodzinie katolickiej, jednak w późniejszym życiu stał się zdeklarowanym deistą. W 1755 roku Tadeusz razem ze starszym bratem Józefem rozpoczął naukę w Kolegium Pijarów w Lubieszowie. W 1760 roku, ze względu na kłopoty rodzinne (śmierć ojca w roku 1758 i przez to pogorszenie warunków materialnych) wrócili obaj do domu. Ponieważ dziedzicem niewielkiego rodzinnego majątku miał zostać Józef, Tadeusz wybrał karierę wojskowego. W 1765 roku z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego powstała Szkoła Rycerska. Miała ona przygotować kadrę oficerów, ludzi światłych, postępowych i dobrych obywateli. Dzięki wsparciu Czartoryskich Kościuszko wstąpił 18 grudnia 1765 roku do Korpusu Kadetów Szkoły Rycerskiej, gdzie wyróżniał się spośród innych. Studiował tam historię Polski i historię powszechną, filozofię, łacinę, język polski, francuski i niemiecki oraz prawo, ekonomię, arytmetykę, geometrię i miernictwo. W 1766 roku wyróżnił się na egzaminie tygodniowym z geometrii. Pobierał specjalny kurs inżynierski dla wyróżniających się słuchaczy. Pozostał w Szkole Rycerskiej jako instruktor podbrygadier w stopniu chorążego. Szkołę ukończył w stopniu kapitana. Tablica przodków Pobyt we Francji W październiku 1769 roku Kościuszko razem z Józefem Orłowskim, kolegą ze szkoły rycerskiej, wyjechał dzięki wsparciu Adama Kazimierza Czartoryskiego jako stypendysta królewski do Paryża. Pogłębiał tam wiedzę, m.in. w Akademii Wojskowej szwoleżerów gwardii królewskiej w Wersalu, której profesorem był Didier-Gregoire Trincano, autor koncepcji fortyfikacji sprzecznej z dominującą wówczas fortyfikacją bastionową systemu Vaubana. Pięcioletni pobyt Kościuszki we Francji, która była w przededniu rewolucji, wywarł poważny wpływ na jego przekonania polityczne i społeczne. Powrót do Polski Latem 1774 roku (dwa lata po I rozbiorze Polski, dokonanym przez Rosję, Austrię i Prusy) wrócił do kraju. Nie znalazł zatrudnienia w wojsku Rzeczypospolitej, ówcześnie zredukowanym do 10 tys. żołnierzy. W rodzinnym majątku gospodarzył brat, a plany małżeńskie spaliły na panewce, gdyż nie miał majątku. Bezskutecznie zalecał się do Ludwiki, córki hetmana polnego litewskiego Józefa Sylwestra Sosnowskiego, którą wcześniej nauczał. Drezno i Paryż Jesienią 1775 roku wyjechał do Drezna. Nosił się z zamiarem wstąpienia do służby na dworze saskim lub w armii elektora. Starania te nie przyniosły powodzenia, dlatego podjął dalszą podróż do Paryża. Tam dowiedział się o wojnie w Ameryce, gdzie kolonie podjęły walkę z Wielką Brytanią o swoją odrębność oraz niepodległość. W Paryżu było głośno o pierwszych sukcesach Amerykanów, wspieranych przez Francuzów. Wyjazd do Ameryki Północnej Kościuszko w Paryżu zatrzymał się na krótko, gdzie przypuszczalnie zgłosił się do znanego pisarza francuskiego, Pierre Augustina de Beaumarchais. Prawdopodobnie już w czerwcu 1776 roku wyruszył z portu w Hawrze w daleką i trwającą ponad dwa miesiące podróż do Ameryki Północnej. Liczne niebezpieczeństwa, które przeżył w czasie żeglugi, tak opisywały Nowiny z 16 kwietnia 1777 roku: Losy szczęścia dziwnej Opatrzności Bożej zrządziły, że uwolniwszy od nurtów morskich przez rozbity okręt W. J. Mci Pana Kościuszkę, obywatela kraju naszego z W. K. Litewskiego, będącego przedtem u Kadetów [...] z pięcistał nominowany na inżyniera armii amerykańskiej. Wkrótce po przybyciu do Filadelfii, 24 września 1776 otrzymał zadanie opracowania fragmentu ufortyfikowania miasta (rejon rzeki Delaware). Następnie pracował przez całą zimę 1776 roku przy fortyfikowaniu Filadelfii. Na wiosnę 1777 roku Kościuszko został wysłany na północ nad granicę kanadyjską pod wodzą generała Horatio Gatesa. Przez wiele miesięcy Kościuszko fortyfikował różne obozy wojskowe Armii Kontynentalnej. Rozgłos przyniósł mu wkład jego prac fortyfikacyjnych do amerykańskiego zwycięstwa w bitwie pod Saratogą. Wyrazem uznania dla jego umiejętności inżynierskich było powierzenie mu budowy silnej twierdzy West Point nad rzeką Hudson. Decyzję taką poparł naczelny wódz armii amerykańskiej, Jerzy Waszyngton. Kościuszko na własną prośbę został skierowany do armii południowej. Tu także jego umiejętności inżynierskie pozwoliły odnosić Amerykanom zwycięstwa. W uznaniu zasług, Tadeusz Kościuszko uchwałą Kongresu awansowany został 13 października 1783 roku na generała brygady armii amerykańskiej. Otrzymał też specjalne podziękowanie, nadanie gruntu (około 250 ha) oraz znaczną sumę pieniędzy, która miała być wypłacona w terminie późniejszym, w rocznych ratach. Kiedy Kongres wypłacił mu zaległe pobory w roku 1798, mimo trudnej sytuacji finansowej natychmiast przeznaczył te pieniądze na wykupienie wolności i kształcenie czarnoskórych mieszkańców. Całą resztę swojego amerykańskiego majątku Kościuszko powierzył Jeffersonowi, który był wykonawcą jego testamentu o wyraźnie abolicjonistycznym wydźwięku. Jeszcze większym wyróżnieniem ze strony współtowarzyszy walki było przyjęcie Kościuszki, jako jednego z trzech cudzoziemców, do Towarzystwa Cyncynatów, założonego przez najbardziej zasłużonych oficerów. Podczas pobytu Tadeusza Kościuszki w Filadelfii odwiedził go indiański wódz Little Turtle. Kościuszko podarował mu parę pistoletów wraz z instrukcją użycia ich przeciw „każdemu, kto będzie chciał ciebie (twój lud) podbić”. Ordynansem Kościuszki był czarnoskóry Agrippa Hull. Ponowny powrót do Polski W lipcu 1784 roku pożegnawszy się z przyjaciółmi, wrócił na Litwę (12 sierpnia 1784). Sytuacja w kraju była zła. Po raz kolejny powrócił więc Kościuszko do rodzinnych Siechanowicz, gdzie spędzić miał teraz bez mała pięć lat. Na szczęście jego część majątku, administrowana przez ten czas przez szwagra Estko, nie była zadłużona, a nawet przynosiła dochód. Mimo skromnych dochodów, z trudem wystarczających na niezbędne wydatki, Kościuszko ograniczył pańszczyznę chłopom siechnowickim. Odtąd mieli odpracowywać tylko dwa dni w tygodniu (dotychczas cztery). Kobiety zwolnione zostały od pracy zupełnie. Taka decyzja, zgodna z poglądami generała, nie znalazła uznania u okolicznej szlachty. Kościuszko interesował się wydarzeniami w kraju. Coraz większą rolę w życiu politycznym Polski odgrywała grupa działaczy, widzących konieczność przeprowadzenia reform. Radykalna stała się też postawa części nastrojonej patriotycznie szlachty. Pisarze polityczni, tacy jak Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj, występowali za wzmocnieniem władzy centralnej, za przyznaniem większych praw mieszczaństwu i chłopom. Obradujący w latach 1788–1792 Sejm, zwany Wielkim lub Czteroletnim, podjął dzieło naprawy Rzeczypospolitej. Jedną z pierwszych swoich uchwał podniósł liczbę wojska do 100 tysięcy. Powstała dla Kościuszki szansa kariery wojskowej w armii Rzeczypospolitej. 12 października 1789 roku otrzymał podpisaną przez króla nominację na generała majora wojsk koronnych. Uzyskanie upragnionego patentu miało też przynieść kres trapiącym go od kilku lat kłopotom finansowym, otrzymywał teraz wysoką pensję dwunastu tysięcy złotych rocznie. Dążenia Polaków do wzmocnienia ojczyzny wywołały niepokój Rosji oraz Prus, a także części rodzimej magnaterii, związanej z obcymi mocarstwami. W kwietniu 1792 roku spiskowcy magnaccy, Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki przygotowali akt konfederacji, znoszącej postanowienia Konstytucji 3 maja. Gwarantem przywrócenia dawnych praw miała być caryca Katarzyna II. Akt konfederacji ogłoszony został 14 maja, w pogranicznej miejscowości Targowica, a w kilka dni później armia rosyjska, na prośbę targowiczan, przekroczyła granice Rzeczypospolitej. Od kilku już miesięcy trwały w Polsce przygotowania do spodziewanej interwencji. Kościuszko brał w nich udział, dokonując inspekcji i manewrów podległych sobie wojsk, obejmując przy tym dowództwo dywizji pod nieobecność księcia Józefa Poniatowskiego. Na początku maja 1792 roku dokonana została reorganizacja wojsk polskich. Wodzem armii koronnej, liczącej około 17 tys. żołnierzy, król mianował księcia Józefa Poniatowskiego. Dowódcą jednej z trzech dywizji, tworzących armię koronną, został Tadeusz Kościuszko. 18 maja wojska rosyjskie (w sile około 100 tysięcy żołnierzy) wkroczyły na terytorium Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska 1792. Armia litewska, wskutek zdrady dowódcy ks. Ludwika Wirtemberskiego, nie stawiła najeźdźcom prawie żadnego oporu. Również armia koronna nie dysponowała wystarczającymi siłami dla powstrzymania korpusu wkraczającego na Ukrainę. Udało się jej tylko wycofać bez większych strat na linię Bugu. W trakcie odwrotu doszło 18 czerwca do zwycięskiej bitwy pod Zieleńcami. Wprawdzie nie miała ona większego znaczenia dla przebiegu dalszych działań, wykazała jednak możliwość skutecznej walki z wrogiem. Dla uczczenia tego zwycięstwa ustanowiony został przez króla Order Virtuti Militari. Na pierwszej liście odznaczonych widnieje, między innymi, nazwisko generała majora Tadeusza Kościuszki. Kościuszko odznaczył się w bitwach pod Zieleńcami (18 czerwca), Włodzimierzem (7 lipca) i pod Dubienką (18 lipca 1792). Po walkach na linii Bugu, w których odparto około trzykrotnie silniejsze wojska rosyjskie, ukształtowała się opinia o wysokich umiejętnościach dowódczych Kościuszki, czego wyrazem była nominacja na generała lejtnanta, podpisana 1 sierpnia 1792. Zanim nominacja ta dotarła do obozu pod Sieciechowem, gdzie rozlokowała się armia koronna, doszła wiadomość o przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej i polecenie wstrzymania wszelkich działań przeciwko wojskom rosyjskim. Kościuszko w odpowiedzi na nią 30 lipca podał się do dymisji. Uzasadnił to tym, że „zmiana okoliczności krajowych byłaby przeciwną pierwiastkowej mojej przysiędze i wewnętrznemu przekonaniu”. Kościuszko rezygnował w ten sposób z 40 tysięcy złotych rocznej pensji plus dodatków. Dla porównania, jednego roku po zmniejszeniu pańszczyzny swoim chłopom uzyskał dochód z majątku Siechnowicze wynoszący 992 złote. Do dymisji na razie nie doszło, ponieważ Kościuszko chciał wyjednać swoim zasłużonym oficerom awanse i nagrody, za następny kwartał służby jednak pensji nie pobrał. Gdy Szczęsny Potocki ogłosił, że zamierza ukarać każdego oficera, który nosiłby publicznie order Virtuti Militari uzyskany za wojnę w obronie Konstytucji 3 Maja, Kościuszko napisał do niego list, w którym zgłosił się na ochotnika do ukarania i prosił, by pozostałych oficerów Szczęsny Potocki zostawił w spokoju. Emigracja polityczna w 1792 roku Większość działaczy politycznych szykowała się do opuszczenia kraju, wyjeżdżając głównie do Saksonii, bowiem w Lipsku i Dreźnie powstawał ośrodek emigracyjny przeciwników konfederacji targowickiej. Kościuszko coraz częściej także myślał o wyjeździe. 26 sierpnia Narodowe Zgromadzenie Prawodawcze rewolucyjnej Francji nadało mu zaszczytny tytuł Obywatela Francji. Było to wyrazem uznania dla jego działalności i walki o ideały wolności. W liście adresowanym do księżnej Czartoryskiej, w październiku 1792 roku poinformował, że wkrótce wyjeżdża do Lipska. Przebywali już tam Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj, kierujący sprzysiężeniem przeciwników targowicy i przygotowujący powstanie przeciwko zaborcom. Wiosną 1793 roku powstał drugi ośrodek spiskowy, skupiający działalność wcześniejszych niewielkich organizacji, tym razem w kraju. Na jego czele stanęli Ignacy Józef Działyński, Karol Prozor i inni. Utrzymywał on kontakty z ośrodkiem emigracyjnym. W Lipsku Kościuszko mieszkał tylko przez dwa tygodnie, udając się następnie do Paryża. Starał się tam o uzyskanie pomocy Francji dla planowanego powstania, ale konkretnych zobowiązań nie uzyskał. Na początku 1793 roku wysłany został do Paryża. Przebieg układów z jakobinami ujawnił Charlesowi François Dumouriezowi, którego zdrada ujawniła plany emigracji polskiej państwom rozbiorowym. Rozwój wydarzeń w kraju zdawał się sprzyjać mgliście jeszcze zarysowanej koncepcji wywołania insurekcji. 13 stycznia 1793 roku Prusy podpisały z Rosją porozumienie w sprawie drugiego rozbioru Polski. Zwołany 17 czerwca sejm grodzieński, z pewnymi oporami, ratyfikował układy rozbiorowe z dwoma państwami zaborczymi. Polska stała się krajem o powierzchni niewiele przekraczającej 200 tys. kilometrów kwadratowych, z ludnością liczącą około 4 milionów. Gospodarka i społeczeństwo były zrujnowane ekonomicznie i moralnie. Takiego zakończenia nie przewidywali nawet najzagorzalsi zwolennicy konfederacji targowickiej. Większość obywateli zrozumiała prawdziwe zamiary zaborców, a to stwarzało sprzyjający klimat do podjęcia walki zbrojnej o niepodległość. Po powrocie z Paryża do Drezna w czerwcu 1793 roku Kościuszko opracował koncepcję organizacji powstania narodowego. W formie instrukcji trafiła ona do kraju, gdyż tu miały być przeprowadzone odpowiednie przygotowania. Krajowy ośrodek sprzysiężenia miał nieco odmienny plan działania. Przedstawiony on został Kościuszce we wrześniu 1793 roku w Podgórzu koło Krakowa (obecnie jego dzielnica). Generał stwierdził, iż przygotowania są słabo zaawansowane, a warunki wybuchu powstania jeszcze niezbyt sprzyjające i odroczył jego rozpoczęcie na czas bliżej nieokreślony. W instrukcji do przywódców tajnego sprzysiężenia pisał: W wyniku tego opóźnienia znaczna część wojsk polskich została zagarnięta kordonem rosyjskim lub uległa redukcji, roboty spiskowe wykryto, a insurekcja rozpoczęła się bezładnie. Tymczasem sytuacja w kraju rozwijała się w niepomyślnym kierunku. Zapadła, wymuszona na Radzie Nieustającej, decyzja o znacznej redukcji wojska polskiego. W pierwszych dniach marca rosyjskie władze okupacyjne wpadły na trop warszawskiej organizacji spiskowej. Kolejni emisariusze z kraju przynosili do Lipska naglące wezwania. W tej sytuacji Kościuszko zdecydował się na rozpoczęcie insurekcji mimo niewykonania jego instrukcji. Prawdopodobnie 15 marca wyruszył z Drezna do Krakowa. Insurekcja kościuszkowska Tadeusz Kościuszko w liście do siostry, Anny Estkowej, pisał w 1792 roku, że trzeba „pamiętać zawsze, że w naturze wszyscy równi jesteśmy, że bogactwa i wiadomości czynią tylko różnicę”. Było to wyrazem jego najszczerszego przekonania, któremu pozostawał wierny przez całe życie. Przy okazji powstania Kościuszko powiedział: Kościuszko wygłosił odezwę do kobiet, co było zupełną nowością. Ujął się także za Żydami, obiecując zająć się ich skargami. Powołał pod broń chłopów, wydał Uniwersał połaniecki, ograniczający poddaństwo i zmniejszający pańszczyznę tej warstwy ludności, ale zabezpieczający również szlachtę przed nieuczciwością chłopów. Przez pewien czas w powstaniu Kościuszko chodził ubrany w sukmanę chłopską, w którym to stroju jego wizerunek przeszedł do historii i był wielokrotnie powielany. W czasie bitwy pod Racławicami chłop Wojciech Bartosz wykazał się odwagą, gasząc własnym nakryciem głowy tlący się lont od działa. Kościuszko za to wyzwolił go, nadał mu ziemię i tytuł szlachecki oraz awansował na chorążego regimentu grenadierów. 24 marca 1794 roku na rynku krakowskim złożył narodowi uroczystą przysięgę i objął formalnie przywództwo insurekcji jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej. Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego. W czasie powstania Kościuszko zreformował armię polską, wprowadzając w niej kilka innowacji. Przypisuje mu się autorstwo pomysłu tworzenia jednostek ruchomej milicji chłopskiej – kosynierów, a także utworzenie pierwszych oddziałów strzelców celnych prekursorów snajperów. Decyzja stworzenia takich oddziałów w Wojsku Polskim zapadła według ustaleń sejmu 8 października 1789 roku. Projekt ich utworzenia opracował Tadeusz Kościuszko, który po amerykańskich doświadczeniach wzorował je na oddziałach Rangersów. Podobnie jak w Ameryce rekrutowano do nich myśliwych oraz leśniczych, a szczególnie Kurpiów, którzy słynęli w Rzeczypospolitej z umiejętności strzeleckich. Kościuszko napisał dla nich instrukcję ćwiczenia strzelców celnych wydaną przez Komisję Wojskową 20 kwietnia 1791 roku. 24 marca – 16 listopada 1794 – insurekcja kościuszkowska. 4 kwietnia 1794 – zwycięska bitwa pod Racławicami. 7 maja 1794 – wydanie Uniwersału połanieckiego. 10 października 1794 – w bitwie pod Maciejowicami ranny Kościuszko został wzięty do niewoli, po czym został uwięziony w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Prawdopodobnie właśnie podczas pobytu w niewoli rosyjskiej, Kościuszko (który był świetnym pianistą) skomponował dwa polonezy i walc, wszystkie dedykowane armii polskiej. Ostateczna emigracja Car Paweł I Romanow 26 listopada 1796 roku wypuścił Kościuszkę po złożeniu przysięgi wiernopoddańczej, co było ceną za uwolnienie z rosyjskich więzień i zesłania 20 tys. Polaków. Kościuszko musiał także przyrzec, że nie wróci do Polski. W drogę przez Finlandię i Sztokholm Kościuszko udał się ze swymi przyjaciółmi, w tym największym z nich Julianem Ursynem Niemcewiczem. Do Stanów Zjednoczonych Ameryki wyruszył z Wielkiej Brytanii, po Londynie przebywał w Bristolu. W Anglii spotkał się z poetą Wiliamem Wordsworthem, którego wiersze pokrzepiały go w rosyjskim więzieniu. W Stanach Zjednoczonych zaprzyjaźnił się z Thomasem Jeffersonem, który pomógł mu uzyskać paszport pod fałszywym nazwiskiem. Wszędzie po drodze przyjmowany był nie tylko jako polski bohater narodowy, ale jako wielki ówczesny żołnierz walczący o wolność. W 1797 roku po kilkunastu miesiącach wrócił do Europy, zamieszkując w Paryżu, a następnie w Szwajcarii. W latach 1807–1814 mieszkał w Château de Berville pod La Genevraye u Petera Josefa Zeltnera i wziął udział w tworzeniu Legionów Polskich. W roku 1799 (17 października i 6 listopada) spotykał się z Napoleonem. Kościuszko był przeciwnikiem wiązania sprawy polskiej z Napoleonem, któremu nie ufał. W 1799 roku brał udział w zakładaniu w kraju Towarzystwa Republikanów Polskich. Chciał dodać do tekstu przysięgi towarzystwa obowiązek nauczenia czytania przynajmniej czterech chłopów. Gdyby wstępujący się z tego zobowiązania nie wywiązał, miał pokryć się wieczną niesławą. W 1808 roku opublikował książkę Obroty artylerii konnej. Prawdopodobnie w tym samym roku wyjechał do Solury (Solothurn) w Szwajcarii, do Franciszka Ksawerego Zeltnera (wójta Solury), u którego zamieszkał w patrycjuszowskiej kamienicy przy Gurzelngasse nr 12. Tam spędził ostatnie lata życia. W 1815 roku car Aleksander I Romanow, pragnąc uzyskać aprobatę dla stworzenia marionetkowego Królestwa Polskiego, zaprosił Kościuszkę do Wiednia. Ten na wiadomość, że planowane Królestwo Polskie ma mieć mniejsze terytorium od Księstwa Warszawskiego, oświadczył, że to jest „pośmiech” i po bezskutecznej próbie listownego skontaktowania się z carem opuścił Wiedeń. 2 kwietnia 1817 roku Kościuszko napisał testament, w którym wyzwolił swoich chłopów. Pisał w nim: 15 września 1817 roku w liście do Jeffersona Kościuszko potwierdził swoją wolę z 1798 roku, że pieniądze zarobione przez niego w Ameryce i tam się znajdujące mają po jego śmierci zostać przeznaczone na wyzwolenie i edukację czarnoskórych niewolników. Tadeusz Kościuszko zmarł 15 października 1817 roku w Solurze, w domu Zeltnera, i został pochowany w pobliskim Zuchwilu. Badania genetyczne wykonane na przełomie 2021–2022 na próbkach pobranych z materiałów użytych do zabezpieczenia serca Kościuszki przez Michała Witta i Tadeusza Dobosza sugerują, że przyczyną śmierci było zapalenie wsierdzia wywołane przez bakterię Cutibacterium acnes. W pobranym materiale nie stwierdzono sekwencji genetycznych bakterii wywołującej tyfus, co wykluczałoby wcześniejsze diagnozy. W roku 1818 trumna z zabalsamowanym ciałem Tadeusza Kościuszki została sprowadzona do kraju i 23 czerwca uroczyście złożona w krypcie św. Leonarda na Wawelu; w 1832 trumnę złożono do sarkofagu. Zgodnie z testamentem wydobyte z ciała serce Kościuszki zostało umieszczone w urnie i przekazane Emilii Zeltner, córce Franciszka. W 1819 roku serce Kościuszki zostało zabrane przez Emilię Zeltner do Vezii koło Lugano, a w 1829 do Varese we Włoszech. W 1895 roku urna z sercem Tadeusza Kościuszki została przekazana muzeum w Rapperswilu i zdecydowano umieścić je w miejscowym kościele św. Jana Chrzciciela. W 1921 roku polski Sejm podjął uchwałę o sprowadzeniu serca Kościuszki do kraju, co zostało zrealizowane 15 października 1927 roku. W latach 1927–1939 urna z sercem znajdowała się w kaplicy na Zamku Królewskim w Warszawie. Została tam umieszczona ponownie 31 sierpnia 1984 roku podczas uroczystości zakończenia odbudowy i przekazania Zamku Królewskiego społeczeństwu. Odznaczenia i wyróżnienia Złoty medal Virtuti Militari, 1792 r. Kościuszko był pierwszą osobą odznaczoną tym odznaczeniem. Później zastąpił medal krzyżem kawalerskim VM. Order Cyncynata otrzymał 5 maja 1784 r. z rąk Waszyngtona w Filadelfii Jedna z planetoid odkryta przez amerykańskiego astronoma Edwarda Bowella, nazwana została (90698) Kosciuszko W 1792 roku Stanisław August Poniatowski chciał nadać Kościuszce Order Orła Białego. Ten jednak, jako republikanin z przekonania, miał odmówić jego przyjęcia. Przynależność do masonerii Choć niektórzy twierdzą, że Kościuszko był wolnomularzem, nie ma żadnych dowodów, że należał do masonerii, ani polskiej, ani francuskiej, ani amerykańskiej, ani szwajcarskiej. Franciszek Piotr Józef Zeltner, u którego Kościuszko mieszkał w latach 1801–1815 w Berville, na zebraniu warszawskiej loży masońskiej Świątynia Izydy 25 maja 1818 roku powiedział o Kościuszce: „niewiadome dla mnie wypadki nie połączyły go z naszym związkiem”. Z kolei w czerwcu 1779 roku Kościuszko nie wziął udziału w spotkaniu masonów – wojskowych – z Waszyngtonem w czasie wizyty Waszyngtona w West Point, gdzie przyszły Naczelnik zajmował w tamtym czasie kluczową pozycję wojskową. Ponadto J. Morkowski i B. Drewnowski zwracają uwagę, że zachodnie loże masońskie nie zajmowały się problematyką niepodległości Polski, i z tego powodu dla Kościuszki przynależność do nich byłaby stratą czasu. Opinie o Kościuszce Hugo Kołłątaj pisał w swoim dzienniku: „Dla uchronienia się od nieszczęśliwych wypadków rewolucyi francuskiej, zgodziliśmy się, że insurekcja w Polsce powinna być pod dyktaturą jednego człowieka, który by pozyskał powszechne zaufanie. Cały naród wskazał do tego Kościuszkę”. Napoleon nazwał go „bohaterem północy”. Thomas Jefferson nazwał go „najczystszym synem wolności jakiego poznałem [...] i to wolności dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych i bogatych”. Berek Joselewicz nazywał go „posłańcem od Boga”. Lord Byron w wierszu „The Age of Bronze” (Wiek brązu, 1823) napisał: „Kościuszko – to dźwięk, który przeraża ucho tyrana”. Katarzyna Wielka nazwała go „bestią”. Jules Michelet nazwał go „ostatnim rycerzem, ale pierwszym Polakiem z nowoczesnym zrozumieniem braterstwa i równości”. Generał Nathanael Greene nazwał go „mistrzem swojej profesji”. Jules Verne uhonorował Tadeusza Kościuszkę umieszczając jego portret w gabinecie kapitana Nemo w powieści Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi (1870). Paweł Edmund Strzelecki nazwał odkryty przez siebie najwyższy szczyt Australii Mount Kosciuszko, który znajduje się w Parku Narodowym Kościuszki. Feliks Koneczny pisał o nim: „Cała cywilizowana ludzkość składa się na sławę Kościuszki. Nie ma kultury bez czci dla jego imienia. Kto nie uchyla głowy przed tym imieniem, ten stoi poniżej poziomu przeciętnego cywilizowanego człowieka. Gdzie kończy się kult Kościuszki, tam kończy się cywilizacja”. Upamiętnienie Tadeusz Kościuszko jest uznawany za bohatera narodowego Polski, Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz Białorusi. 14 października 1861, w przeddzień patriotycznych obchodów rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, rosyjski namiestnik Karol Lambert wprowadził w Królestwie Polskim stan wojenny. Brutalne stłumienie uroczystości rocznicowych przez wojsko rosyjskie, połączone m.in. ze sprofanowaniem kościołów, przyspieszyło przygotowania powstańcze. W czasie II Wojny Światowej sformowano pierwszy związek Ludowego Wojska Polskiego w maju 1943, na terenie ZSRR w Sielcach nad Oką 1 Polską Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Chrzest bojowy przeszła pod Lenino. Po II wojnie światowej jego imieniem nazwano hutę w Chorzowie. W wielu polskich miastach znajdują się ulice im. Tadeusza Kościuszki, które spotyka się również za granicą – głównie w USA, na Białorusi, na Ukrainie oraz na Węgrzech (Budapeszt), w Serbii (Belgrad), Rosji (Petersburg, Wołgograd i Kopiejsk) i Kazachstanie (Karaganda). Istnieje też wiele parków jego imienia, np. Kosciuszko Park w Chicago oraz w mieście Milwaukee w stanie Wisconsin. Nazwy geograficzne Imię bohatera sławi odkryta przez Pawła Edmunda Strzeleckiego Góra Kościuszki. Ten najwyższy szczyt Australii znajduje się w Parku Narodowym Kościuszki (Kosciuszko National Park). Hrabstwo Kościuszki w stanie Indiana Kosciusko – miasto w stanie Missisipi Mosty Kościuszki – dwa główne mosty w Nowym Jorku Wyspa Kościuszki na Alasce Numizmatyka Wizerunek Kościuszki pojawił się na wielu numizmatach, m.in.: Na banknotach o wartości 5, 10, 20, 100, 1000, 5000 marek polskich, Na międzywojennych banknotach o wartości 1, 2, 10, 20, 50, 100, 500, i 1000-złotowym Banku Polskiego, Na monecie 10-złotowej wyemitowanej przez Narodowy Bank Polski w latach 1959–1966 oraz 1969–1973 w PRL-u, Na banknocie o nominale 500 zł, będącym w obiegu w latach 1975–1996. Na srebrnej monecie 10-złotowej i złotej monecie 200-złotowej bitych stemplem lustrzanym, wyemitowanych przez NBP w 2017 roku z okazji 200. rocznicy śmierci Kościuszki. Pomniki Na Wawelu stoi konny pomnik Tadeusza Kościuszki, Pomnik Tadeusza Kościuszki w Łodzi u zwieńczenia ulicy Piotrkowskiej na Placu Wolności zbudowany w latach 1927–1930, W Chicago pomnik Kościuszki stoi na prestiżowej promenadzie widokowej „Solidarity Drive” w centrum miasta, nad jeziorem Michigan. W rocznicę Konstytucji 3 Maja organizacje polonijne składają wieńce i kwiaty pod tym pomnikiem. Pomnik Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie wzniesiony w 1910 według projektu Antoniego Popiela, który ufundowany został przez amerykańską Polonię – Komitet Narodowy Polski ustawiony w parku Lafayette. Jego kopia znajduje się na osi Ogrodu Saskiego w Warszawie, Pomnik na polu bitwy pod Saratogą, Pomnik w Detroit, Pomnik w Chełmie, Pomnik w Łęcznej, Posąg oraz tablica pamiątkowa w Akademii Wojskowej Stanów Zjednoczonych West Point, którą wybudował Kościuszko w czasie amerykańskiej wojny o niepodległość Pomnik w Bostonie autorstwa Theo Alice Ruggles Kitson. Przed 1939 rokiem w Polsce i USA wzniesiono w sumie co najmniej 40 pomników poświęconych Kościuszce. Wiele spośród tych wzniesionych w Polsce zostało zniszczonych, uszkodzonych lub zlikwidowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej. Niektóre z nich po wojnie odbudowano, względnie przywrócono, czasem w innych miejscach niż znajdowały się przed wojną. Kopce W latach 1820–1823 usypano kopiec Kościuszki w Krakowie na wzór istniejących w mieście kopców Wandy i Krakusa, W 1861, Kopiec Kościuszki w Olkuszu, W 1917, Kopiec Kościuszki w Połańcu, W 1917, Kopiec Kościuszki w Tarnogrodzie, Kopce Kościuszki we wsiach Racławice, Kiernozia, Uchańce oraz w Janowiczkach Statki Imię Kościuszki nosiły statki i okręty, m.in.: SS Kościuszko – jeden z trzech pierwszych polskich transatlantyków (obok „Polonii” i „Pułaskiego”) o poj. ok. 6900 BRT, jakie w 1930 roku rozpoczęły obsługę połączenia między Gdynią i Nowym Jorkiem; ORP Gen. T. Kościuszko – polska fregata rakietowa amerykańskiego typu OHP (Oliver Hazard Perry; ex USS „Wadsworth”); turbinowy frachtowiec niemiecko-duńskiej budowy o tonażu 7000 BRT i nośności ok. 10 400 ton, który trafił do polskiej floty handlowej w maju 1947 roku; pierwszy z czterech kontenero-pojazdowców, zbudowany we francuskiej stoczni La Ciotat. Muzea Thaddeus Kosciuszko National Memorial (pol. Muzeum Narodowe Pamięci Tadeusza Kościuszki) – znajdujące się w Filadelfii w domu pod adresem 301 Pine Street, w którym przez 6 miesięcy w latach 1797–1798 mieszkali Tadeusz Kościuszko oraz Julian Ursyn Niemcewicz. Jest zarządzane przez National Park Service. W 1988 roku otwarto w Maciejowicach Muzeum im. Tadeusza Kościuszki. W muzeum eksponowane są makieta bitwy pod Maciejowicami oraz różnego rodzaju pamiątki związane z Tadeuszem Kościuszką. Jego siedziba mieści się w Ratuszu w centrum Maciejowic. W 20-leciu międzywojennym II RP w dawnym dworku Kościuszków w Mereczowszczyźnie (Białoruś) działało muzeum Kościuszki, które w czasie II wojny światowej uległo zniszczeniu. W 2004 r. staraniem władz białoruskich i przy wsparciu Stanów Zjednoczonych odtworzono na podstawie fotografii dworek, w którym ponownie uruchomiono muzeum poświęcone Kościuszce '„Музей-сядзіба Тадэвуша Касцюшкі”'. Muzeum zawiera ekspozycję archiwalnych zdjęć oraz umeblowanie z epoki, odtwarzające prawdopodobny wygląd wnętrz z czasów, gdy przyszedł tu na świat Kościuszko. Szkoły Imię Tadeusza Kościuszki noszą m.in. licea ogólnokształcące oraz inne instytucje i jednostki: Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki w Krakowie Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im. gen. Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu 1 Warszawska Brygada Pancerna im. Tadeusza Kościuszki w Warszawie-Wesołej 1 Warszawska Dywizja Zmechanizowana Instytut Kościuszki Zarówno uchwałą Sejmu RP z 22 czerwca 2016, jak i uchwałą Senatu RP z 4 listopada 2016, rok 2017 został ustanowiony Rokiem Tadeusza Kościuszki. Obrazy Kościuszko przedstawiony został na wielu obrazach i ilustracjach: Kościuszko pod Racławicami – obraz Jana Matejki z 1888, Cykloramiczny obraz zwany Panoramą Racławicką namalowany w latach 1893–1894 przez zespół malarzy pod kierunkiem Jana Styki i Wojciecha Kossaka, Obraz Franciszka Smuglewicza Przysięga Kościuszki na Rynku w Krakowie z 1794 roku. Ilustracji Przysięga Kościuszki Walerego Eljasza-Radzikowskiego z 1905 roku. Obraz Edwarda Mesjasza Tadeusz Kościuszko ze sztabem pod Racławicami z 1991 roku. Znaczki pocztowe 4 lutego 2017 r. Poczta Polska wydała znaczek pocztowy nr 4746 „Rok Tadeusza Kościuszki” przedstawiający portret bohatera autorstwa nieznanego artysty, a w tle fragment obrazu „Bitwa pod Racławicami” Aleksandra Orłowskiego ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Literatura Konstanty Majerowski stworzył tekst opery „Kościuszko nad Sekwaną” (data wydania 1821). Opera opowiadała o spotkaniu Kościuszki z polskimi żołnierzami we Francji, którzy to żołnierze uprowadzili szykującą się do ślubu pannę, gdyż sami pragnęli się z nią ożenić. Polonez Kościuszki – polska pieśń patriotyczna, powstała w 1792 roku z okazji przymusowej emigracji Tadeusza Kościuszki, spowodowanej klęską wojsk polskich w wojnie z Rosją i przystąpieniem króla Stanisława Poniatowskiego do targowicy. W czasie powstania listopadowego, poeta Rajnold Suchodolski zmienił nieco melodię i napisał nowy tekst pieśni, którą śpiewano podczas powstania listopadowego. Zaczynał się on od słów: Patrz, Kościuszko, na nas z nieba. Do Kościuszki – wiersz Johna Keatsa z 1817 roku. Przysięga Kościuszki – wiersz Marii Konopnickiej Stary wódz (Der alte Feldherr) – dramat Karla von Holteia z 1829 roku. Czasy kościuszkowskie – cykl powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego publikowany w roku 1873. Na cykl składają się powieści Sceny sejmowe: Grodno 1793 oraz Warszawa w 1794 roku Kościuszko pod Racławicami – dramat Władysława Ludwika Anczyca z 1880 roku. Z dramatu pochodzi pieśń Dalej chłopcy, dalej żywo, z muzyką Kazimierza Hofmana. Tekst tej pieśni nie jest dziełem autora sztuki, lecz został przez niego zapożyczony z dwóch pieśni ludowych, z których jedna była śpiewana przez kosynierów w czasach kościuszkowskich na melodię mazura Rok 1809 – powieść Wacława Gąsiorowskiego z 1903 roku (Kościuszko pojawia się w niej epizodycznie). Rok 1794 – trylogia Władysława Reymonta, której akcja toczy się w czasie powstania kościuszkowskiego. Cykl był publikowany w latach 1911–1916. Na cykl składają się powieści Ostatni Sejm Rzeczypospolitej, Nil desperandum oraz Insurekcja. Film Kościuszko pod Racławicami – polski film fabularny z 1913, scen. i reż. Orland na podstawie dramatu Anczyca Kościuszko pod Racławicami – polski film fabularny z 1938, reżyseria: Józef Lejtes, scenariusz: Wacław Gąsiorowski i Stanisław Urbanowicz, w roli Kościuszki: Tadeusz Białoszczyński Inżynier Kościuszko – polski film dokumentalny z 1977, realizacja: Juliusz Janicki Tadeusz Kościuszko – polski film dokumentalny z 1987, scenariusz i reżyseria: Ryszard Rogoziński „Jego imię Polska”. Tadeusz Kościuszko – polski film dokumentalny z 2006, scenariusz i reżyseria: Lucyna Smolińska, Mieczysław Sroka Kościuszko – Człowiek, który wyprzedził swoje czasy – amerykański film dokumentalny o Kościuszce w reżyserii Alexa Storożyńskiego Zobacz też Jednostki Wojska Polskiego imienia Tadeusza Kościuszki Testament Kościuszki (po angielsku) Finis Poloniae Przypisy Bibliografia Tadeusz Korzon, Kościuszko, biografia z dokumentów wysnuta. Kraków, Warszawa, 1894. () Tadeusz Kościuszko jego odezwy i raporta, wstęp i objaśnienia, Kraków 1918 () Jan Lubicz-Pachoński, Kościuszko w Krakowie. Miejsca i ważniejsze pamiątki związane z pobytem i kultem., Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 1952. Tadeusz Rawski, Sztuka dowódcza Tadeusza Kościuszki, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1953. Jan Stanisław Kopczewski, Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji. Warszawa, 1968. Wiktor Malski, Amerykańska wojna pułkownika Kościuszki, KiW, Warszawa 1977. Jan Lubicz-Pachoński, Kościuszko na ziemi krakowskiej, Warszawa-Kraków 1984. . Jan Lubicz-Pachoński, Kościuszko po Insurekcji 1794-1817, Wydawnictwo Literackie, Lublin 1986. . Nieznane listy i rozkazy Tadeusza Kościuszki. Zestawił: Władimir Michajlenko. Opracowali: Władimir Michajlenko, Jerzy Skowronek i Joanna Zimińska. « Nowe Miscellanea Historyczne ». Tom 1. Seria: Powstania narodowe. Zeszyt 1. Warszawa, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1996 James S. Pula, Thaddeus Kosciuszko: The Purest Son of Liberty. Hippocrene Books 1998. . Listy Kościuszki do jenerała Mokronowskiego i innych osób pisane / zebr. i wstępem opatrzył Lucjan Siemieński, Lwów 1877 () Nieznane listy Tadeusza Kościuszki w sprawie legionów z czasów Dyrektoryatu i Konsulatu: 1798–1800, Lwów 1898 () Sylwetki wielkich Polaków: Tadeusz Kościuszko – naczelnik w sukmanie, Warszawa 1947 () Tadeusza Kościuszki opis kampanii r. 1792, Poznań 1917 () Leonard Chodźko, Tadeusz Kościuszko, Paryz 1859 () Kazimierz Rosinkiewicz, Naczelnik narodu Tadeusz Kościuszko, Kijów 1917 () Linki zewnętrzne Тадэвуш Касцюшка, 1745-1817 Tadeusz Kościuszko – człowiek idei (wystawa cyfrowa Muzeum Historii Polski) – wielojęzyczna strona stworzona z okazji Roku Kościuszki Absolwenci Szkoły Rycerskiej w Warszawie Biografie kanonu polskiej Wikipedii Byłe Artykuły na Medal Członkowie Kapituły Orderu Virtuti Militari (I Rzeczpospolita) Członkowie Komisji Wojskowej Obojga Narodów Generałowie lejtnanci armii koronnej Generałowie Armii Kontynentalnej Generałowie powstania kościuszkowskiego Inżynierowie wojskowi I Rzeczypospolitej Tadeusz Kościuszko Ludzie oświecenia Ludzie związani z Filadelfią Ludzie związani z Kosowem Poleskim Najwyżsi Naczelnicy Siły Zbrojnej Narodowej Oficerowie Dywizji Wielkopolskiej Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari (I Rzeczpospolita) Ludzie upamiętnieni nazwami miejscowości Osoby przedstawione na polskich monetach Osoby przedstawione na banknotach PRL Osoby upamiętnione nazwami planetoid Patroni jednostek Wojska Polskiego Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie Polacy – generałowie armii amerykańskiej Polacy odznaczeni amerykańskimi orderami i odznaczeniami Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Polacy w rewolucji amerykańskiej Polacy w Szwajcarii 1795–1918 Polscy rysownicy Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie kościuszkowskie) Powstańcy kościuszkowscy w niewoli rosyjskiej Uczestnicy wojny polsko-rosyjskiej 1792 Urodzeni w 1746 Więźniowie twierdzy Pietropawłowskiej Zmarli w 1817 Bohaterowie narodowi Polski Bohaterowie narodowi Białorusi Bohaterowie narodowi Stanów Zjednoczonych

3090884

https://pl.wikipedia.org/wiki/Margot%20Robbie

Margot Robbie

Margot Elise Robbie (ur. 2 lipca 1990 w Dalby) – australijska aktorka. Dwukrotnie nominowana do Oscara za role w filmach Jestem najlepsza. Ja, Tonya (2017) oraz Gorący temat (2019). Zagrała też m.in. w filmach: Wilk z Wall Street (2013), Tarzan: Legenda (2016), Legion samobójców (2016), Pewnego razu... w Hollywood (2019), Ptaki Nocy (i fantastyczna emancypacja pewnej Harley Quinn) (2020) oraz Barbie (2023). Życiorys Margot Robbie urodziła się w Dalby w stanie Queensland. Ma trójkę rodzeństwa: starszą siostrę Anyę, starszego brata Lachlana oraz młodszego brata Camerona. Całe rodzeństwo zostało samotnie wychowane przez matkę – Sarie Kessler. Aktorka dorastała na farmie swoich dziadków, mimo to w wieku 16 lat musiała wielokrotnie podejmować jednocześnie kilka prac. Pracowała m.in. w: aptece, biurze, magazynie czy cateringu. Chodziła do szkoły średniej Somerset College w Gold Coast. W wieku 17 lat znalazła agenta i przeprowadziła się do Melbourne próbując swoich sił w aktorstwie, tam właśnie podjęła się pracy w Subwayu, gdzie była „artystą kanapkowym”. Początki kariery Pierwszymi rolami Robbie, były epizodyczne występy w serialach. W 2008 roku pojawiła się w serialach City Homicide oraz Review with Myles Barlow. W tym samym roku pojawiła się w dwóch odcinkach serialu Księżniczka z krainy słoni, jednak nie została wymieniona w czołówce. Vigilante był pierwszym filmem w dorobku aktorki. Kolejnym niskobudżetowym filmem, był thriller I.C.U., w którym Margot zagrała główną rolę. Dopiero rolą w serialu Sąsiedzi dała poznać się większej ilości widzów, ponieważ w rolę Donny wcielała się około 4 lata (2008–2011). Po zakończeniu zdjęć do Sąsiadów, dołączyła do obsady serialu Pan Am, gdzie grała u boku Christiny Ricci. Początkowo Robbie brała udział w castingu do nowej wersji serialu Aniołki Charliego, jednak producenci zaproponowali jej rolę właśnie w Pan Am. Serial został zdjęty z anteny po pierwszym sezonie z powodu niskiej oglądalności, pomimo tego zebrał pozytywne recenzje krytyków. Przełom 2013 rok okazał się wielkim sukcesem dla Robbie. We wrześniu do kin weszła komedia romantyczna Czas na miłość. Margot wystąpiła u boku Rachel McAdams oraz Domhnalla Gleesona, wcielając się w postać Charlotte. W grudniu ukazał się kolejny film Martina Scorsese – Wilk z Wall Street. Do roli Naomi Lapaglii były brane pod uwagę Blake Lively i Rosie Huntington-Whiteley, jednak casting wygrała Margot. Pomimo głównej roli Leonardo DiCaprio, Robbie zebrała wiele pozytywnych opinii. Wcielając się w drugą żonę bohatera granego przez DiCaprio, pojawiła się w kilku odważnych scenach. Film na całym świecie zarobił prawie 400 milionów dolarów i przyniósł wiele nominacji do prestiżowych nagród, m.in. Oscarów czy Złotych Globów. Kolejny film z Robbie pojawił się w 2015 roku. W Suite Francaise wystąpiła u boku Michelle Williams i Kristin Scott Thomas. Kolejny w dorobku, był film Z jak Zachariasz, gdzie Robbie zagrała główną rolę. Film zebrał pozytywne opinie krytyków, wyszczególniając bardzo dobrą rolę Margot Robbie. W tym samym roku odbyła się premiera filmu Focus opowiadającego o profesjonalnym oszuście, który zaczyna uczyć fachu młodą dziewczynę. Scenariusz został napisany z myślą o Ryanie Goslingu i Emmie Stone, jednak oboje odrzucili propozycję zagrania w filmie. Główne role otrzymali zatem Will Smith i Margot Robbie. Film otrzymał przeciętne recenzje, głównie z powodu fabuły, jednak krytycy pozytywnie ocenili grę aktorską Robbie i Smitha. W filmie The Big Short, Margot zagrała gościnnie samą siebie. Kolejne projekty 2016 rok rozpoczął się dla Robbie premierą filmu Whiskey, Tango, Foxtrot, gdzie wystąpiła wraz z Tiną Fey, Martinem Freemanem i Billym Bobem Thorntonem. W tym samym roku, w kinach pojawiły się jeszcze dwa filmy z udziałem Robbie. Pod koniec czerwca w kinach pojawił się Tarzan: Legenda, gdzie aktorka wcieli się w ukochaną Tarzana – Jane Clayton. Najbardziej oczekiwaną premierą roku, był film z uniwersum DC Comics – Legion samobójców. Widowisko z plejadą gwiazd światową premierę miało 3 sierpnia 2016 roku. Margot pojawiła się w filmie jako Harley Quinn, czyli dziewczyna Jokera. Film zarobił ponad 745 milionów dolarów przy budżecie 175 milionów dolarów. Pomimo sukcesu kasowego, Legion samobójców zebrał słabe oceny krytyków, którzy za mocne strony filmu uznali jedynie obsadę i sceny humorystyczne. W 2018 roku została nominowana do Oscara za rolę w filmie Jestem najlepsza. Ja, Tonya w kategorii „najlepsza aktorka pierwszoplanowa”. W 2019 pojawiła się w filmie Quentina Tarantino Pewnego razu... w Hollywood podejmującym tematykę morderstw grupy Charlesa Mansona, gdzie wcieliła się w postać aktorki Sharon Tate, za co w 2020 otrzymała nominację do Nagrody Brytyjskiej Akademii Filmowej (BAFTA) w kategorii „najlepsza aktorka drugoplanowa”. W tym samym roku otrzymała również nominacje do Oscara, Złotego Globu, nagrody BAFTA oraz Nagrody Gildii Aktorów Ekranowych za najlepszą rolę drugoplanową w filmie Gorący temat. Życie prywatne Od 2013 roku partnerem życiowym Robbie jest Tom Ackerley. Para pobrała się w grudniu 2016 roku podczas prywatnej ceremonii w Australii. Filmografia *Informacje pobrane z portalu IMDb Nagrody Przypisy Linki zewnętrzne Urodzeni w 1990 Australijskie aktorki filmowe Australijskie aktorki telewizyjne Ludzie związani z Gold Coast

23464

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz%20Do%C5%82%C4%99ga-Mostowicz

Tadeusz Dołęga-Mostowicz

Tadeusz Dołęga-Mostowicz (ur. 10 sierpnia 1898 w Okuniewie lub 11 października 1900 lub 23 września 1900 w Głębokiem, zm. 20 września 1939 w Kutach) – polski pisarz, scenarzysta i dziennikarz. Najbardziej poczytny polski pisarz okresu międzywojennego. Popularność przyniosły mu takie powieści jak Kariera Nikodema Dyzmy, Znachor, Doktor Murek czy Pamiętnik pani Hanki, na podstawie których powstały też chętnie oglądane filmy i seriale. Życiorys Młodość i praca dziennikarska Pochodził z Głębokiego, niedużego miasta na Połoczczyźnie (na terenie dzisiejszej Białorusi). Jako miejsce swoich narodzin podawał pobliski folwark Okuniewo, majątek rodziny matki, który jednak był sprzedany na długo przed jego narodzinami. Był synem Stefana Mostowicza i Stanisławy z Potopowiczów. W Głębokiem Mostowiczowie mieszkali w domu przy ul. Krakowskiej (dziś ul. Sowiecka nr 2), obok kościoła św. Trójcy. Ojciec był prawnikiem, a matka nauczycielką. Groby rodziców pisarza znajdują się w polskiej części cmentarza w Głębokiem. Rodzina uważała się za Polaków, podobnie jak wielu obecnych obywateli Polski,a w domu obecna była polska literatura (przyszły pisarz znał na pamięć całego Pana Tadeusza). Tadeusz Mostowicz uczęszczał do gimnazjum w Wilnie, a następnie w 1915 r. rozpoczął naukę w Kijowie (według oficjalnej biografii studiował prawo na tamtejszym Uniwersytecie, zaś według relacji rodziny kontynuował naukę w gimnazjum). W tym czasie należał do konspiracyjnej piłsudczykowskiej Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1919 r. powrócił na Kresy, gdzie zaciągnął się ochotniczo do 13 Pułku Ułanów Wileńskich pod dowództwo Jerzego Dąbrowskiego „Łupaszki”. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a po zdemobilizowaniu w 1922 r. przyjechał do Warszawy w poszukiwaniu pracy. Początkowo sytuacja materialna Mostowicza w Warszawie była bardzo trudna, mieszkał m.in. w wieloosobowym wynajętym pokoju. Doświadczenia z tamtego okresu wykorzystywał w swoich późniejszych powieściach (np. Doktor Murek zredukowany). Później przeprowadził się do mieszkania swojego wuja Zygmunta Rytla, profesora Politechniki Warszawskiej, przy ulicy Grójeckiej 44 na Ochocie. Brat wuja, Wacław Rytel (imię zakonne Wiator) był zakonnikiem z dużymi znajomościami w kręgach prawicowych i umożliwił Mostowiczowi znalezienie stałej pracy. W roku 1924 r. rozpoczął pracę w redakcji „Rzeczpospolitej”, wówczas czołowej gazety o profilu chadecko-narodowymi. Początkowo pracował jako korektor i reporter piszący o wypadkach i wydarzeniach kryminalnych. Na początku 1925 r. został etatowym redaktorem i publicystą gazety. Jako felietonista podpisywał swoje artykuły pseudonimem TEM lub TM, a później C. hr. Zan (czyli „Chrzan”). Wówczas też zaczął używać przy nazwisku przydomku „Dołęga”, nazwy rodowego herbu Mostowiczów. W 1925 r. na łamach gazety ukazał się również jego pierwszy literacki utwór Sen pani Tuńci. Jako publicysta był krytykiem obozu Józefa Piłsudskiego, zwłaszcza po przewrocie majowym w 1926 r. Jego antysanacyjne felietony padały ofiarą cenzury. W publicystyce komentował m.in. drażliwe politycznie sprawy: aresztowania gen. Malczewskiego, zaginięcia generała Zagórskiego i pobicia posła Zdziechowskiego. Pobicie 8 września 1927 r. późnym wieczorem Tadeusz Dołęga-Mostowicz został napadnięty i pobity przez nieznanych sprawców. Sytuacja wydarzyła się półtora roku po przewrocie majowym, w momencie gorącej sytuacji politycznej. Miesiąc przed tym wydarzeniem, 6 sierpnia 1927 r., zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach generał Włodzimierz Zagórski, przeciwnik rządzącej sanacji. Prasa, zwłaszcza prawicowa, codziennie drążyła sprawę zaginięcia. Podawano w wątpliwość oficjalną wersję o dezercji generała i pojawiały się sugestie, że za jego zniknięciem mogą stać czynniki rządowe. Ponieważ premierem wówczas był Piłsudski, zwolennicy sanacji odbierali te sugestie jako atak na Marszałka. Dołęga-Mostowicz w ironicznym felietonie „Nowa gra towarzyska” z 10 sierpnia również zasugerował, że Zagórski mógł zostać porwany. W kolejnych felietonach komentował zarówno przebieg śledztwa, jak i coraz częstsze ingerencje cenzury. Według relacji młodszego brata pisarza, Władysława, Mostowicz również osobiście prowadził dziennikarskie śledztwo na temat zaginięcia generała. Do napaści na Mostowicza doszło 8 września ok. 23:30. Jak podała dwa dni później prasa, zaatakowało go siedmiu uzbrojonych w pałki mężczyzn, gdy wracał do swojego domu przy ul. Grójeckiej 44 w Warszawie. Napastnicy zagrodzili mu drogę ucieczki dwoma samochodami. Następnie ogłuszonego do nieprzytomności dziennikarza wrzucono do luksusowego samochodu (później ustalono, że był to czarny buick) i wywieziono do lasu w pobliżu Sękocina pod Warszawą. Tam wyrzucony do rowu został jeszcze raz pobity pałkami przez pięciu napastników, którzy wykrzykiwali: „A nie będzie tak pisał o Marszałku! Dziś ty dostałeś, jutro inni!”. Spłoszeni przez chłopskie furmanki, napastnicy odjechali, pozostawiając w lesie pobitego Mostowicza, który dowlekł się do szosy i z pomocą przejeżdżającego tamtędy rolnika dotarł do Warszawy ok. 4:30 nad ranem. Akt terroru wobec dziennikarza potępiły zgodnie wszystkie gazety i siły polityczne. 13 września w „Rzeczpospolitej” Dołęga-Mostowicz podziękował za wyrazy wsparcia ze strony społeczeństwa, prasy oraz „osobistości politycznych różnych obozów, nie wyłączając rządowego”. Wydarzenie głośno komentowała prasa opozycyjna, która podejrzewała rząd o sprawstwo lub inspirację pobicia. Według opozycji miała to być próba zastraszenia (lub nawet unieszkodliwienia) krytycznego publicysty. Przedstawiciele władzy zaprzeczali tym sugestiom. Śledztwo, któremu nadano najwyższy status, szybko wykazało jednak, że sprawcami napadu byli funkcjonariusze policji, którymi kierował por. Bolesław Kusiński, oddelegowany z wojska do policji. Okazało się też, że buick był własnością płk. Janusza Jagryma-Maleszewskiego, ówczesnego komendanta głównego Policji Państwowej. Pomimo dowodów, sprawcy nie zostali nigdy osądzeni, a sprawę zatuszowano. Nie zakończyły się też akty przemocy, trzykrotnie został pobity inny prawicowy publicysta Adolf Nowaczyński. Motyw pobicia przez „nieznanych sprawców” pojawia się kilkakrotnie w jego późniejszych książkach, m.in. w Karierze Nikodema Dyzmy i Znachorze. Kariera literacka Tadeusz Dołęga-Mostowicz interesował się literaturą od dzieciństwa. Już w Głębokiem pisał wiersze i scenariusze przedstawień szkolnych. Pracując jako dziennikarz w „Rzeczpospolitej” drukował na jej łamach krótkie opowiadania i nowele, humoreski i wierszowane szopki noworoczne, a jego felietony często miały charakter krótkich form literackich. W listopadzie 1928 r. zakończył współpracę z „Rzeczpospolitą” (która ukazywała się jeszcze do końca 1931 r.) i wycofał się z publicystyki politycznej na rzecz komentowania wydarzeń kulturalnych (recenzje teatralne) i skupienia się na pracy literackiej. W 1930 r. ukazała się w odcinkach pierwsza powieść Dołęgi-Mostowicza – Ostatnia brygada (wyd. książkowe 1932), a w roku następnym, na łamach dziennika „ABC”, druga i zarazem najważniejsza powieść – Kariera Nikodema Dyzmy (wyd. książkowe 1932). Powieść okazała się sukcesem a jej autor zyskał wielką popularność. Po sukcesie wydawniczym Dołęga-Mostowicz zajął się przede wszystkim działalnością literacką. W latach 30. został autorem kilkunastu poczytnych książek, z których największą popularność osiągnął Znachor (1937) i jego kontynuacja Profesor Wilczur (1938). W ciągu roku pisał średnio dwie powieści (łącznie powstało 16). Dzięki popularności swych utworów oraz ich ekranizacji dorobił się znacznego majątku (ze sprzedaży praw autorskich zyskiwał dochody rzędu 15 tys. zł miesięcznie). Około 1935 r. zamieszkał w wynajmowanym luksusowym apartamencie na pierwszym piętrze pałacu Rembielińskiego przy ul. Piusa XI 10 (obecnie Al. Ujazdowskie 6a). Oprócz bogatego życia towarzyskiego, zajmował się myślistwem oraz motoryzacją. Był członkiem Automobilklubu Polskiego i posiadał luksusowy samochód buick model 41 sedan, rocznik 1936. Działalność filmowa Mostowicz, który interesował się teatrem i był aktywnym recenzentem teatralnym, szybko dostrzegł znaczenie kina. W 1933 r. powstał pierwszy film na podstawie jego powieści Prokurator Alicja Horn z Jadwigą Smosarską w roli głównej. Pisarz pisał również sam scenariusze, które były jednak odrzucane. W 1936 r. odrzucono jego scenariusz Znachor, który wobec tego przerobił na powieść. Sukces powieści zachęcił filmowców do realizacji. Film Znachor z 1937 r. okazał się największym przebojem filmowym Polski przedwojennej, wzmagając jeszcze bardziej poczytność powieści. Podobny sukces osiągnęła jego kontynuacja Profesor Wilczur. Pod koniec lat 30. zekranizowano też kilka innych powieści Dołęgi-Mostowicza. W ekranizacjach jego prozy wystąpili najwybitniejsi polscy aktorzy – Kazimierz Junosza-Stępowski, Józef Węgrzyn, Elżbieta Barszczewska, Mieczysława Ćwiklińska, Franciszek Brodniewicz czy Aleksander Żabczyński. Autor dążył jednak do realizacji filmów według własnych scenariuszy i do aktywnego udziału w produkcji filmów. W 1939 r. zrealizowano jego scenariusz do filmu Biały Murzyn na podstawie powieści Michała Bałuckiego, a także dwa jego scenariusze na podstawie własnych powieści. W końcu w pełni zaangażował się w produkcję filmu Testament profesora Wilczura – kontynuację Znachora i Profesora Wilczura. W odróżnieniu od poprzednich części trylogii, pisarz sam napisał scenariusz, współfinansował film i współuczestniczył w produkcji (najprawdopodobniej równocześnie z filmem miała ukazać się również powieść, ale nie zachowała się ona ani nie zdążyła ukazać). Tadeusz Dołęga-Mostowicz wystąpił również sam w jednej z ról aktorskich grając autora opowiadanej historii – swoje alter ego. Film powstał latem 1939 r. (niektóre sceny kręcone były jeszcze we wrześniu), a do kin wszedł w czasie okupacji w 1942 r. Wyświetlany był jeszcze po wojnie do około 1947 r., jednak wszystkie jego kopie zaginęły. Tuż przed wojną pisarz zbliżył się do obozu władzy i wspierał działania promocyjne państwa polskiego. W 1938 r. wszedł, jako kierownik artystyczny, w skład Towarzystwa Rozwoju Filmu Polskiego (TRFP), instytucji wspierającej rozwój kinematografii polskiej poprzez finansowanie państwowe (odpowiednik PISF). W lutym 1939 r. współtworzył Kurs Wiedzy Filmowej, mający być zalążkiem pierwszej polskiej szkoły filmowej. Przygotowywał się również do produkcji serii krótkich filmów dla Polskiej Agencji Telegraficznej, które promowałyby najważniejsze osiągnięcia II RP (seria nie doszła do skutku, na jej podstawie latem 1939 roku powstawał jednak film Przygody pana Piorunkiewicza). Według ówczesnej prasy Dołęga-Mostowicz planował dalsze zaangażowanie się w produkcję filmową. Tuż przed wojną podpisał kontrakt na dwa scenariusze dla Hollywood, w tym jeden dla znanej aktorki Bette Davis. Z wytwórni Warner Bros. dostał również propozycję napisania scenariusza o wojnie 1920 roku. Życie prywatne Tadeusz Mostowicz po ojcu pochodził ze szlachty żyjącej od pokoleń w Wielkim Księstwie Litewskim. Mostowiczowie posługiwali się dawnym polskim herbem Dołęga, który ich protoplasta – litewski bojar Monstwild – otrzymał w trakcie unii horodelskiej w 1413 roku. Matka wywodziła się z ziemiańskiej rodziny Żabko-Potopowiczów. Rodzina pisarza mieszkała w Głębokiem. Ojciec był tam wziętym prawnikiem, a matka – z wykształcenia nauczycielka – zarządzała gospodarstwem, kształciła dzieci i zajmowała się działalnością charytatywną. Siostra matki pisarza, Teresa Potopowicz, była żoną Zygmunta Rytla, znanego inżyniera, profesora politechniki. Rytlowie wspierali przyszłego pisarza zarówno przed I wojną światową, jak i po przyjeździe do Warszawy w latach 20. Dołęga-Mostowicz miał dwie siostry – Janinę (ur. 1894) i Jadwigę (ur. 1904) – oraz młodszego brata Władysława (ur. 1911). Jadwiga już po II wojnie światowej wyszła za mąż za Felicjana Sławoj Składkowskiego, ostatniego premiera II RP (zmarła w 2007 r. w wieku 103 lat). Starsza siostra Janina, po mężu Moroziewicz, pracowała jako nauczycielka w Wilnie. Pisarz spotykał się z wieloma kobietami, jednak przez lata nie stworzył stałego związku. Dopiero pod koniec lat 30. związał się z Katarzyną Piwnicką (znaną jako Kate), córką arystokratów, właścicieli majątku w Sikorzu, ulubionego miejsca wypoczynku artystów (kręcono tu zdjęcia plenerowe do Profesora Wiczura). Ich oficjalne zaręczyny miały odbyć się w listopadzie 1939 r., gdy Katarzyna osiągała pełnoletniość, zaś ślub planowano na zimę. Śmierć i sprowadzenie prochów Tadeusz Dołęga-Mostowicz wziął udział w wojnie obronnej 1939 r. jako żołnierz Wojska Polskiego w stopniu kaprala, który posiadał z czasów służby w wileńskich ułanach. Zginął od sowieckich kul dnia 20 września 1939 r. w miasteczku Kuty, położonym przy granicy polsko-rumuńskiej (powiat kosowski, województwo stanisławowskie, dziś na Ukrainie). Przez lata powstało szereg sprzecznych wersji okoliczności jego śmierci, jednak na podstawie relacji naocznych świadków i zachowanych dokumentów udało się ustalić faktyczny przebieg zdarzeń. Według zachowanych świadectw do połowy września Mostowicz przebywał w Warszawie (świadczy o tym m.in. znaleziony przy zwłokach czek od wydawnictwa „Rój” datowany na 16 września). Jak przypuszcza biograf pisarza, Jarosław Górski, Mostowicz mógł zostać zmobilizowany ze swoim buickiem i jako doświadczony kierowca brać udział w ewakuacji rządu po agresji sowieckiej 17 września 1939 r. Prawdopodobnie otrzymał rozkaz przewiezienia do nadgranicznych Kut i potem do Rumunii jakichś dygnitarzy lub dokumentów. Po przekroczeniu 17 i 18 września przez władze polskie w Kutach mostu na Czeremoszu, oddziały Wojska Polskiego wycofały się na stronę rumuńską, gdzie zostały internowane w najbliższym miasteczku Wyżnica. Ponieważ do Kut nie wkroczyli jeszcze Sowieci, jego mieszkańcy, Polacy i Ormianie, obawiali się napadów nacjonalistów ukraińskich. Dla ich ochrony pozostawiono kilkudziesięciu żołnierzy w strażnicy Straży Granicznej, po stronie polskiej, niedaleko mostu granicznego. Wśród tych ochotników był kapral Dołęga-Mostowicz, który m.in. zajmował się aprowizacją, dostarczał ze strony polskiej żywność żołnierzom internowanym w rumuńskiej Wyżnicy. 20 września około godziny 11.00 Mostowicz, wraz z innym żołnierzem, przyjechał ciężarówką do Kut, do piekarni Karola Różankowskiego przy ul. Tuidowskiej, aby zaopatrzyć się w chleb dla żołnierzy. W tym czasie wjechały do miasta trzy czołgi sowieckie, witane przez część ludności ukraińskiej i żydowskiej. Gdy czołgistom wskazano polską ciężarówkę wojskową stojącą przy piekarni, jeden z czołgów ruszył w jej stronę. Mostowicz z kierowcą ruszyli ciężarówką w kierunku mostu. Wówczas zostali ostrzelani przez czołg z karabinu maszynowego. Ciężarówka wypadła z drogi, prawdopodobnie przewróciła się na posesję Mojzesowiczów przy ul. Kolejowej, niedaleko kościoła ormiańskiego. Kierowcy udało się uciec, jednak kapral Mostowicz zginął na miejscu. Tadeusz Dołęga-Mostowicz był jedynym polskim żołnierzem poległym przy wycofywaniu się oddziałów polskich (30 tysięcy żołnierzy, w tym 6 tys. oficerów) do Rumunii przez most na Czeremoszu. Pierwotnie został pochowany w Kutach 22 września 1939 r. przez miejscowych Polaków, którzy ufundowali pomnik nagrobny i przez lata nim się opiekowali. Jego prochy sprowadzono do Warszawy i 24 listopada 1978 r. pochowano w katakumbach na cmentarzu Powązkowskim (rząd 113-3). Poświęcone pisarzowi epitafium znajduje się w krużgankach (ciąg lewy) warszawskiego kościoła św. Antoniego Padewskiego. Twórczość Popularność przyniosła autorowi już pierwsza obyczajowo-sensacyjna powieść Ostatnia brygada (1930/1932), historia przedsiębiorcy idealisty Andrzeja Dowmunta, który zderza się z rzeczywistością odrodzonej Polski. Prawdziwy rozgłos przyniosła mu jednak Kariera Nikodema Dyzmy (1931/1932), satyryczna historia niewykształconego prostaka z prowincji Nikodema Dyzmy, który dzięki przypadkowi trafia do wyższych sfer i bez trudu odnajduje tam swoje miejsce. Na przykładzie ówczesnej Polski Kariera przedstawiła uniwersalne mechanizmy kierujące elitami władzy. Chociaż większość postaci i opisanych sytuacji nie miało rzeczywistych pierwowzorów, to w postaci pułkownika Waredy czytelnicy rozpoznawali Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego. Sam autor jednak sprzeciwiał się odnoszeniu Kariery do bieżącej polityki i zaznaczał, że „akcja jej toczy się w czasie nieokreślonym”. Po sukcesie Kariery Nikodema Dyzmy wszystkie kolejne powieści autora stawały się bestsellerami. Drukowana w odcinkach powieść Kiwony (1932) przedstawiała karierę konformisty i człowieka bez charakteru. Oparta na intrydze kryminalnej powieść Prokurator Alicja Horn (1933) była pierwszą książką pisarza przeniesioną na ekran filmowy. Świat przemysłowców przedstawiła powieść Bracia Dalcz i S-ka (1933), a dylogia Doktor Murek zredukowany i Drugie życie doktora Murka (1936) opisywała losy wykształconego inteligenta, który nie mógł odnaleźć swego miejsca w czasach kryzysu. Powieść Znachor (1937) i jej kontynuacja Profesor Wilczur (1939), historia wybitnego warszawskiego lekarza, który wskutek amnezji staje się wiejskim znachorem na Kresach, zyskały zarówno uznanie krytyków, jak i wielką popularność czytelników. Ich dziecko (1937) to powieść odwołująca się do wojny polsko-bolszewickiej, a jednocześnie odważna obyczajowo. Natomiast powieść Trzy serca (1938), która opowiada o zamianie dziecka chłopskiego i arystokratycznego, przedstawia barwne życie bogatego ziemiaństwa. Popularność w latach trzydziestych zyskały również powieści dotykające problemów kobiet i pisane z kobiecej perspektywy – Trzecia płeć (1934) i Świat pani Malinowskiej (1934), których przesłanie określono jako „konserwatywny feminizm”. Dylogia Złota Maska (1935) i Wysokie Progi (1935) opisywała – również z kobiecej perspektywy – złożony świat teatrzyków warszawskich i świat polskiej arystokracji. Ostatnią jego książką powstałą tuż przed wybuchem wojny był Pamiętnik pani Hanki (1939) – ironiczna powieść sensacyjna, napisana w formie pamiętnika z odniesieniami autora do samego siebie, z fabułą rozgrywającą się w środowisku wyższych sfer Warszawy. Powieść nawiązuje do rzeczywistej sytuacji międzynarodowej końca lat 30., a w tle fabuły obecne są rozważania o nadchodzącej wojnie. Wrzesień 1939 r. zniweczył dalsze plany literackie Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. Oprócz wydania w formie powieści trzeciej części trylogii o prof. Wilczurze (Testament profesora Wilczura) i tworzenia kolejnych scenariuszy filmowych, pisarz planował również powieść Jasnowidz oraz wielotomowy cykl powieści historycznych z czasów Polski piastowskiej. Przed wybuchem wojny gotowy był już pierwszy tom o Bolesławie Chrobrym. Krótko po 1945 r. ukazało się kilka wydań jego powieści. Jednak już w 1951 r. wszystkie jego utwory, z wyjątkiem Kariery Nikodema Dyzmy, Znachora i Profesora Wilczura, zostały objęte zapisem cenzury w Polsce i podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek. W Polsce Ludowej pamiętano autorowi publicystykę w prawicowej prasie i przynależność do elit II RP. Do marksistowskiego szablonu walki klasowej nie pasował też sposób, w jaki powieści Dołęgi-Mostowicza przedstawiały zmienny los jednostki (zależny często od przypadku). Cenzura nie mogła też zaakceptować, że komuniści z KPP pojawiali się tam jako sowieccy szpiedzy (Doktor Murek, Ostatnia brygada, Prokurator Alicja Horn), a klasę robotniczą reprezentował głównie lumpenproletariat. Zainteresowanie twórczością pisarza odżyło po śmierci Stalina. W 1954 r. ukazało się nowe wydanie Kariery Nikodema Dyzmy, a trakcie październikowej odwilży 1956 r. powstał film Nikodem Dyzma z Adolfem Dymszą, gwiazdą kina przedwojennego (premiera 25.10.1956). Film został przyjęty entuzjastycznie przez widzów (dostrzegano w nim wyraz nostalgii za II RP), jednak władze komunistyczne szybko skazały go na zapomnienie. W 1963 r. ukazała się natomiast ekranizacja Pamiętnika pani Hanki, znacznie odbiegająca od pierwowzoru. Prawdziwy renesans popularności Tadeusza Dołęgi-Mostowicza nastąpił dopiero pod koniec okresu gierkowskiego, zwłaszcza po sprowadzeniu szczątków pisarza do Polski w 1978 r. Powstały wówczas dwa seriale radiowe Doktor Murek (1978) z Romanem Wilhelmim i Kariera Nikodema Dyzmy (1979) z Marianem Kociniakiem, dwa seriale telewizyjne Doktor Murek (1979) z Jerzym Zelnikiem i Kariera Nikodema Dyzmy (1980) z Romanem Wilhelmim oraz film Znachor (1981) z Jerzym Bińczyckim. Powieści Dołęgi-Mostowicza wielokrotnie wydawano, a także tłumaczono na inne języki. Tylko w latach 80. sprzedano 3 miliony egzemplarzy jego powieści. Współcześnie ukazało się również kilka zbiorów z krótszymi tekstami literackimi pisarza: Pechowy literat i inne opowiadania, Dwór Polski. Kresy i polityka wewnętrzna, Panika na Kapitolu, Abstynenci z premedytacją, Zły system czy Niewiasty, bądźcie ostrożne!. W XXI wieku Tadeusz Dołęga-Mostowicz pozostaje nadal jednym z najbardziej poczytnych pisarzy polskich. Powieści Ostatnia brygada (1930/1932) Kariera Nikodema Dyzmy (1931/1932) Kiwony (1932/1987) Prokurator Alicja Horn (1933) Bracia Dalcz i S-ka (1933) Trzecia płeć (1934) Świat pani Malinowskiej (1934) Złota Maska (1935) Wysokie Progi (1935) Doktor Murek zredukowany (1936) Drugie życie doktora Murka (1936) Znachor (1937) Ich dziecko (1937) Trzy serca (1938) Profesor Wilczur (1939) Pamiętnik pani Hanki (1939) Scenariusze filmowe Doktór Murek (1939) Trzy serca (1939) Biały Murzyn (1939) Testament profesora Wilczura (1939) Literackie nawiązania Przez wiele lat krytycy literaccy przypisywali Dołędze także autorstwo powieści Czeki bez pokrycia, będącej ostrą krytyką rządów sanacyjnych. W rzeczywistości autorem tej powieści był polski polityk i ekonomista Jerzy Zdziechowski, który świadomie stylizował ją na prozę poczytnego w latach 30. pisarza i wydał w 1933 r. pod pseudonimem „W.M. Dęboróg”. Mylącym mógł być też fakt, iż książkę opublikowano w Wydawnictwie „Rój” w Warszawie, publikującą powieści Dołęgi-Mostowicza. W roku 1970 r. w USA ukazała się powieść Wystarczy być autorstwa Jerzego Kosińskiego, amerykańskiego pisarza polskiego pochodzenia, który zyskał sławę w 1965 r. powieścią Malowany ptak. Książka opisuje losy Chaunceya Gardinera (w polskim przekładzie Rossa O'Grodnicka), prostaka, który zostaje uznany za genialnego polityka, finansistę i kandydata na prezydenta USA. Na podstawie powieści powstał nagradzany film o tym samym tytule (1979) z Peterem Sellersem w roli głównej. Według opinii wyrażonej w czasopiśmie „Village Voice” już w 1982 r., książka Wystarczy być jest plagiatem Kariery Nikodema Dyzmy, nieznanej wówczas czytelnikom zachodnim. Kosińskiemu zarzucano również inne plagiaty. Po 1990 r. najsłynniejsza powieść, Kariera Nikodema Dyzmy, doczekała się kilku kontynuacji. Adaptacje powieści Filmy przedwojenne Adaptacje wydanych powieści: Prokurator Alicja Horn (1933) z Jadwigą Smosarską, Znachor (1937) z Kazimierzem Junoszą-Stępowskim i Elżbietą Barszczewską, Profesor Wilczur (1938) – kontynuacja Znachora, Ostatnia brygada (inny tytuł Prawo do szczęścia, 1938), Doktór Murek (1939) z Franciszkiem Brodniewiczem, Trzy serca (1939) z Aleksandrem Żabczyńskim i Elżbietą Barszczewską, Złota maska (1939, premiera 1940). Adaptacja niewydanej powieści: Testament profesora Wilczura (1939, premiera 1942) – kontynuacja Znachora i Profesora Wilczura; film zaginiony Niezrealizowane: Kariera Nikodema Dyzmy (prod. 1938) – produkcja Eugeniusza Bodo; nieukończony Przygody pana Piorunkiewicza (prod. 1939) – nieukończony Filmy powojenne Adaptacje filmowe powieści: Nikodem Dyzma (1956) z Adolfem Dymszą, Pamiętnik pani Hanki (1963), Znachor (1981) – ekranizacja w reż. Jerzego Hoffmana z Jerzym Bińczyckim, Znachor (2023) – trzecia ekranizacja z Leszkiem Lichotą. Seriale telewizyjne: Doktor Murek (1979) z Jerzym Zelnikiem, Kariera Nikodema Dyzmy (1980) z Romanem Wilhelmim. Luźna adaptacja: Kariera Nikosia Dyzmy (2002) z Cezarym Pazurą. Niezrealizowane: Kariera Sebastiana Dyzmy (prod. 1999–2001) z Wojciechem Malajkatem – film i serial nieukończone. Adaptacje radiowe Doktor Murek (1978) – 12-odcinkowy serial radiowy, reż. Juliusz Owidzki, w roli głównej Roman Wilhelmi Kariera Nikodema Dyzmy (1979) – 10-odcinkowy serial radiowy, reż. Juliusz Owidzki, w roli głównej Marian Kociniak Bracia Dalcz i spółka (1984) – 5-odcinkowy serial radiowy, reż. Juliusz Owidzki Trzy serca (1984) – 4-odcinkowy serial radiowy, reż. Juliusz Owidzki Ich dziecko (1985) – 5-odcinkowy serial radiowy, reż. Marek Kulesza Kiwony (1988) – 6-odcinkowy serial radiowy, reż. Andrzej Zakrzewski Pamiętnik pani Hanki (1993) – 4-odcinkowy serial radiowy, reż. Wojciech Markiewicz Inscenizacje teatralne Inscenizacją Teatru Telewizji TVP (2019) było widowisko Marka Bukowskiego i Macieja Dancewicza zatytułowane Dołęga-Mostowicz. Kiedy zamykam oczy, oparte na połączonych wątkach z biografii pisarza i z fabuły Kariery Nikodema Dyzmy (reż. Marek Bukowski). Adaptacje powieści Dołęgi-Mostowicza były również wielokrotnie wystawiane na scenach teatralnych (zob. informacje w hasłach poszczególnych powieści). Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej. Prof. dr hab. Anna Martuszewska: Tadeusz Dołęga Mostowicz (biogram) Twórczość (oryginalne wydania) utworów pisarza w serwisie Polona Filmografia utworów w serwisie Film Polski Powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza Autorzy objęci zapisem cenzury w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej Podoficerowie II Rzeczypospolitej Polscy dziennikarze Polscy felietoniści Polscy pisarze dwudziestolecia międzywojennego Polscy prozaicy XX wieku Polscy scenarzyści XX wieku Uczestnicy wojny polsko-bolszewickiej (strona polska) Ofiary represji politycznych w II Rzeczypospolitej Polegli w kampanii wrześniowej (strona polska) Żołnierze 13 Pułku Ułanów Wileńskich Pochowani w katakumbach cmentarza Powązkowskiego w Warszawie Urodzeni w 1898 Zmarli w 1939

292101

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mariusz%20B%C5%82aszczak

Mariusz Błaszczak

(ur. 19 września 1969 w Legionowie) – polski polityk, samorządowiec i historyk. Poseł na Sejm VI, VII, VIII, IX i X kadencji (od 2007), przewodniczący Klubu Parlamentarnego Prawa i Sprawiedliwości (2010–2015). Szef Kancelarii Prezesa Rady Ministrów (2005–2007), minister-członek Rady Ministrów w rządzie Jarosława Kaczyńskiego (2007), minister spraw wewnętrznych i administracji w rządzie Beaty Szydło i pierwszym rządzie Mateusza Morawieckiego (2015–2018), minister obrony narodowej w pierwszym i drugim rządzie Mateusza Morawieckiego (od 2018), wiceprezes Rady Ministrów (2022–2023). Życiorys Syn Lucjana i Danuty Błaszczaków; jego ojciec pracował w fabryce FSO na Żeraniu. Ukończył studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego z tytułem zawodowym magistra historii uzyskanym w 1995 na podstawie pracy zatytułowanej Opinie szlachty województw poznańskiego i kaliskiego wobec polityki zagranicznej Rzeczpospolitej w latach 1587–1611, której opiekunem był Jarema Maciszewski. Odbył podyplomowe studia w Uniwersytecie Warszawskim z zakresu samorządu terytorialnego i rozwoju lokalnego (1997) oraz w Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w zakresie zarządzania w administracji (2006). Był słuchaczem IX promocji Krajowej Szkoły Administracji Publicznej (2001). Należał do Niezależnego Zrzeszenia Studentów i Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej. Był członkiem Porozumienia Centrum, następnie przystąpił do Prawa i Sprawiedliwości. Zasiadł m.in. w zarządzie regionu mazowieckiego oraz radzie politycznej tej partii. Po studiach pracował w administracji samorządowej w Urzędzie Miasta Legionowo. W latach 2001–2003 zasiadał w radzie nadzorczej Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej „Legionowo”. W wyborach samorządowych w 2002 był kandydatem Komitetu Wyborczego Wyborców Sprawiedliwość Prawo i Samorządność na stanowisko prezydenta Legionowa, w głosowaniu uzyskał 11,02% głosów i nie wszedł do II tury. W latach 2002–2004 pełnił funkcję zastępcy burmistrza warszawskiej dzielnicy Wola. W grudniu 2004 objął stanowisko burmistrza Śródmieścia. W wyborach w 2005 bezskutecznie kandydował do Sejmu z warszawskiej listy PiS. 31 października 2005 premier Kazimierz Marcinkiewicz powołał go na stanowisko szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Pełnił tę funkcję również w rządzie Jarosława Kaczyńskiego do 4 listopada 2007. W latach 2006–2007 zasiadał także w sejmiku mazowieckim. 27 marca 2007 został powołany na stanowisko ministra-członka Rady Ministrów (tzw. ministra bez teki) w rządzie Jarosława Kaczyńskiego. 7 września tego samego roku odwołano go z tej funkcji z jednoczesnym powołaniem na sekretarza stanu w KPRM przy zachowaniu stanowiska szefa kancelarii. Od 11 września do 16 listopada 2007 ponownie był ministrem bez teki. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku z ramienia Prawa i Sprawiedliwości uzyskał mandat poselski, otrzymując w okręgu podwarszawskim 10 061 głosów. W marcu 2009 został rzecznikiem prasowym klubu parlamentarnego PiS, a 3 sierpnia 2010 przewodniczącym klubu parlamentarnego tej partii. W wyborach w 2011 uzyskał reelekcję liczbą 44 319 głosów. Utrzymał także stanowisko przewodniczącego KP PiS w Sejmie VII kadencji. W 2015 został ponownie wybrany do Sejmu, otrzymując 73 139 głosów. 16 listopada tego samego roku powołany na ministra spraw wewnętrznych i administracji w rządzie Beaty Szydło. 11 grudnia 2017 objął to stanowisko w nowo utworzonym rządzie Mateusza Morawieckiego. 9 stycznia 2018 został odwołany z funkcji ministra spraw wewnętrznych, a następnie tego samego dnia mianowany nowym ministrem obrony narodowej w miejsce Antoniego Macierewicza. W sierpniu 2018 jego publiczne wypowiedzi w TV Trwam odnośnie do parady równości w Poznaniu część mediów i komentatorów określiła jako homofobiczne i stanowiące mowę nienawiści. W wyborach w 2019 Mariusz Błaszczak z powodzeniem ubiegał się o poselską reelekcję, otrzymując 135 189 głosów. 15 listopada 2019 objął ponownie urząd ministra obrony narodowej, wchodząc w skład drugiego rządu dotychczasowego premiera. 22 czerwca 2022 powołany dodatkowo na stanowisko wicepremiera, zastępując odchodzącego z rządu Jarosława Kaczyńskiego. Funkcję wiceprezesa Rady Ministrów pełnił do 21 czerwca 2023; ustąpił razem z innymi wicepremierami w związku z ponownym wejściem Jarosława Kaczyńskiego do rządu. Podczas zajmowania stanowiska wicepremiera kierował również Komitetem Rady Ministrów do spraw Bezpieczeństwa Narodowego i spraw Obronnych. W wyborach w 2023 po raz piąty z rzędu uzyskał mandat poselski (z wynikiem 127 578 głosów). Odznaczenia i wyróżnienia W 2019 odznaczony Krzyżem Wielkim Komandorskim Orderu „Za zasługi dla Litwy”. W 2022 został uhonorowany ukraińskim Orderem „Za zasługi” I klasy. W 2016 został wyróżniony Medalem Pamiątkowym XXV-lecia NSZZ Funkcjonariuszy Straży Granicznej oraz Krzyżem „Golgota Wschodu”. 30 maja 2017 postanowieniem nr 11/OP/2017 Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, podpisanym przez wiceministra Jarosława Zielińskiego, został odznaczony Złotą Odznaką „Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej”. Następnego dnia, po zapytaniu ze strony mediów, Jarosław Zieliński postanowieniem nr 12/OP/2017 Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji uchylił tę decyzję wobec odmowy przyjęcia odznaki. W 2018 z racji objęcia urzędu ministra otrzymał odznakę okolicznościową Ministerstwa Obrony Narodowej. W 2022 został wyróżniony nagrodą „Człowiek Wolności”, przyznaną przez redakcję tygodnika „Sieci”. W 2023 przyznano mu tytuł Człowieka Roku tygodnika „Wprost” (za 2022). Wyniki w wyborach parlamentarnych Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego Absolwenci Krajowej Szkoły Administracji Publicznej Burmistrzowie dzielnic Warszawy Działacze Niezależnego Zrzeszenia Studentów Ludzie roku tygodnika Wprost Ministrowie-członkowie Rady Ministrów III Rzeczypospolitej Ministrowie obrony III Rzeczypospolitej Ministrowie spraw wewnętrznych III Rzeczypospolitej Polacy odznaczeni Orderem „Za Zasługi dla Litwy” Polacy odznaczeni Orderem „Za zasługi” (Ukraina) Odznaczeni Krzyżem „Golgota Wschodu” Politycy Porozumienia Centrum Politycy Prawa i Sprawiedliwości Posłowie z okręgu Warszawa II Radni sejmiku województwa mazowieckiego Szefowie Kancelarii Prezesa Rady Ministrów Wiceburmistrzowie dzielnic Warszawy Ludzie urodzeni w Legionowie Urodzeni w 1969 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

3295

https://pl.wikipedia.org/wiki/Liechtenstein

Liechtenstein

Liechtenstein ([], ), Księstwo Liechtensteinu (niem. , ) – państwo unitarne położone w Europie Zachodniej, w dolinie górnego Renu, w Alpach Retyckich, między Austrią a Szwajcarią. Powierzchnia Liechtensteinu wynosi 160,44 km², co daje mu 189. miejsce na świecie, a zamieszkiwane jest przez 39 711 osób, co z kolei daje 187. miejsce na świecie. Liechtenstein składa się z jedenastu gmin, posiadających szeroką autonomię, ale pozostających pod zwierzchnictwem władzy centralnej. Siedzibą władz państwowych i konstytucyjną stolicą państwa jest Vaduz. Państwo jest monarchią konstytucyjną, na której czele stoi Książę Liechtensteinu. Obecnie panującym księciem jest Jan Adam II. Podstawą ustroju Liechtensteinu jest konstytucja z 1921 r. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy (unikameralizm) parlament – Landtag. Księstwo Liechtensteinu powstało w 1719 r. z połączenia majątków Schellenberg oraz Vaduz i od tamtej pory państwem rządzi nim dynastia Liechtensteinów. Było częścią Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Związku Reńskiego i ostatecznie Związku Niemieckiego, a po jego rozwiązaniu w 1866 r. stało się suwerennym państwem. Podczas obu wojen światowych Liechtenstein pozostał neutralny, a od lat 50. XX wieku doszło w kraju do ożywienia gospodarczego i napływu zagranicznego kapitału, w wyniku czego państwo stało się najbogatszym lub jednym z najbogatszych państw świata z PKB per capita równym 169,3 tys. dolarów amerykańskich. Liechtenstein znajduje się w unii celnej i monetarnej ze Szwajcarią, należy do Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu, Światowej Organizacji Handlu i strefy Schengen. Geografia Liechtenstein położony jest nad górnym Renem, w Alpach. Cała granica zachodnia państwa przebiega wzdłuż biegu Renu, wschodnia zaś wyznaczana jest przez łańcuchy alpejskie. Najwyższym szczytem Liechtensteinu jest Grauspitz o wysokości 2599 m n.p.m. Współrzędne: Powierzchnia: 161,5 km² Całkowita długość granic: 77,9 km, w tym z Austrią 36,7 km i ze Szwajcarią 41,2 km Najniższy punkt: Ruggeller Riet 430 m n.p.m. Powierzchnia Liechtensteinu zwiększyła się o około 0,5 km² (kosztem Austrii), a granica wydłużyła o 1,9 km, gdy 28 grudnia 2006 roku rząd dokładnie określił granicę państwa. Historia Obecne tereny Liechtensteinu już ponad 1500 lat temu zostały zasiedlone przez Alamanów i innych Germanów. W tym czasie Karol Wielki włączył te ziemie do swego imperium. Przez wieki te tereny były podzielone na dwa hrabstwa: jedno ze stolicą w Vaduz, a drugie w Schellenbergu. Hrabstwo Schellenberg dzieliło losy ważniejszego hrabstwa Vaduz. Na przełomie XVII i XVIII wieku obydwa hrabstwa zostały zakupione przez ród Liechtensteinów. W 1719 roku ziemie te zostały uznane przez cesarza za suwerenne księstwo w granicach Rzeszy Niemieckiej. W roku 1806 cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Franciszek II (I) Habsburg został zmuszony przez Napoleona do abdykacji i zrzeczenia się tytułu cesarza rzymskiego. Liechtenstein w 1806 został członkiem Związku Reńskiego, który miał zastąpić cesarstwo i pozostał w nim do 1814 roku. W latach 1815–1866 był członkiem Związku Niemieckiego. Przez te wszystkie lata księstwo utrzymywało ścisłe kontakty gospodarcze i polityczne z Austrią. Wynikiem tego było w 1866 wystąpienie z nią ze Związku Niemieckiego i uzyskanie przez Liechtenstein pełnej niepodległości. Podczas I wojny światowej państwo było neutralne. Po wojnie więzy z Austrią zostały zastąpione przez umowy ze Szwajcarią. 24 października 1921 w Liechtensteinie ustanowiono konstytucję, według której kraj jest monarchią o demokratyczno-parlamentarnej formie rządów. W 1924 państwo weszło w skład szwajcarskiego związku celnego. Liechtenstein związał się ze Szwajcarią również unią monetarną i pocztową. W 1949 roku państwo zostało członkiem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, a w 1978 zostało przyjęte do Rady Europy. W 1984 roku książę Franciszek Józef II przekazał regencję Janowi Adamowi II. W tym samym roku przyznano kobietom prawo głosu w wyborach powszechnych, zaś w 1990 roku Liechtenstein został przyjęty do ONZ. W 1989 roku zmarł książę Franciszek i władzę przejął książę Jan Adam II. W 2003 roku ogólnonarodowe referendum zwiększyło uprawnienia monarchy. Tym samym Księstwo zostało pierwszym państwem europejskim, które przywróciło klasyczną monarchię, ograniczając demokrację parlamentarną. Ustrój polityczny Księstwo Liechtensteinu jest monarchią konstytucyjną. Głową państwa jest Panujący Książę (niem. Fürst), który obok Narodu jest jednym z dwóch suwerenów. Należy do niego władza wykonawcza, ale posiada również szerokie kompetencje w zakresie ustawodawstwa (prawo bezwzględnego weta) oraz sądownictwa (odpowiada za wybór sędziów). Książę jest również reprezentantem państwa za granicą. W imieniu Księcia władzę sprawować może jego następca (niem. Erbprinz) jako koregent. Władzę wykonawczą w imieniu Księcia sprawuje kolegialny Rząd z Premierem na czele. Członkowie Rządu są mianowani przez Księcia na wniosek Landtagu. Rządowi podlega cała administracja państwowa. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament zwany Landtagiem. Składa się z 25 deputowanych, którzy są wybierani przez Naród w powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych wyborach o ordynacji proporcjonalnej. Władzę sądownicza stanowią: Sądy Powszechne w trzech instancjach (Sąd Krajowy, Wyższy Sąd Krajowy i Najwyższy Sąd Krajowy); Trybunał Państwowy i Trybunał Administracyjny. Sędziów wybiera Książę. Inicjatywę ustawodawczą posiadają: Landtag, Książę oraz Naród. Podział administracyjny W tradycyjnym podziale Księstwa wyróżnia się dwa regiony (oficjalnie: okręgi wyborcze): Unterland oraz Oberland. Nie ma on jednak znaczenia administracyjnego, natomiast jest ważny dla legislacji wyborczej, bo właśnie zgodnie z tym podziałem przydzielane są mandaty do Landtagu. Funkcję administracyjną pełni podział na jedenaście gmin, który jest kompatybilny z podziałem na regiony – w skład Unterlandu wchodzi 5 gmin, a w skład Oberlandu 6. Największą gminą jest Schaan, a najmniejszą Planken. Cechą charakterystyczną podziału administracyjnego Księstwa jest silne rozdrobnienie jednostek administracyjnych, wynikające z przebiegu granic historycznych majątków feudalnych. Przykładowo gmina Schaan posiada cztery eksklawy, a jednocześnie na jej terenie znajdują się cztery enklawy: dwie należące do Vaduz oraz dwie do Planken. Demografia Liczba ludności Według rocznika statystycznego (niem. Statistisches Jahrbuch Liechtensteins) wydawanej przez Urząd Statystyczny (niem. Amt für Statistik) z roku 2021, populacja Liechtensteinu na dzień 31 grudnia 2019 roku wynosi 38 747 i są to najnowsze dane podane przez tę instytucję. Według CIA World Factbook liczba ludności Księstwa na dzień 31 grudnia 2020 wyniosła 39 425. Zmiany liczby ludności Liczba ludności praktycznie nieprzerwanie rośnie. Wzrost zintensyfikował się po zakończeniu II wojny światowej – od 1945 roku populacja państwa potroiła się, a od początku XXI wieku wzrosła o 17,9%. Przyrost naturalny jest dodatni, co stanowi ewenement wśród wysoko rozwiniętych krajów zachodu. Według danych urzędu statystycznego w roku 2019 urodziło się 356 osób, a zmarło 263, zatem bezwzględny przyrost naturalny wyniósł +93, co w przeliczeniu na 1000 mieszkańców daje 2,4‰. Najwyższy przyrost naturalny w ostatnim stuleciu notowano tuż po II wojnie światowej, kiedy wynosił 17–18‰. Od tamtego momentu wartość tego wskaźnika stopniowo spada, jednak od kilkunastu lat obserwuje się wypłaszczanie tej krzywej. Migracje Przed II wojną światową saldo migracji w Liechtensteinie było ujemne lub bliskie zera. Po wojnie natomiast rozpoczął się napływ imigrantów do kraju. Saldo spadało nisko poniżej zera w latach 1969 i 1980. Poza tymi wyskokami wartość wskaźnika migracji jest dodatnia i utrzymuje się na podobnym, dodatnim poziomie. Według danych urzędu statystycznego w roku 2019 do państwa napłynęło 727 imigrantów, a wyjechało 446 emigrantów. Saldo migracji w przeliczeniu na 1000 mieszkańców zgodnie z tymi danymi wyniosło zatem 7,1‰. Oznacza to, że łącznie populacja Liechtensteinu zwiększyła się o 374, zatem wskaźnik przyrostu rzeczywistego wyniósł 9,5‰. Według CIA World Factbook pod koniec roku 2021 przyrost rzeczywisty populacji wyniósł 7,3‰. Struktura płci i wieku W populacji Liechtensteinu przeważają kobiety, stanowiące ok. 50,41% – oznacza to, że współczynnik feminizacji wynosi 101,65. Najwyższą procentową nadwyżkę mężczyzn w pięcioletnich grupach wiekowych notuje się wśród osób w wieku od 5 do 9 lat, gdzie wynosi ona 6,27%, natomiast nadwyżkę kobiet w wieku powyżej 85 lat, gdzie wynosi 33,91%. Społeczeństwo Liechtensteinu jest społeczeństwem starzejącym się, o czym świadczy postać piramidy płci i wieku regresywnej. Na podstawie piramidy płci i wieku można stwierdzić, że Liechtenstein znajduje się w ostatniej fazie rozwoju demograficznego. Piramidę płci i wieku Liechtensteinu odróżnia od analogicznych wykresów w innych państwach europejskich (np. Niemczech lub Polsce), brak powtarzającego się cyklicznie echa powojennego niżu demograficznego. Jest to związane z nieuczestnictem Księstwa w II wojnie światowej, a co za tym idzie z brakiem znaczących strat ludnościowych. Według CIA Factbook średnia mediana wieku wynosi 43,7 lat (u mężczyzn 42; u kobiet 45,3) i znajduje się na 22. miejscu wśród państw świata według tego wskaźnika. Również według CIA Factbook oczekiwana średnia długość życia wynosi 82,36 lat (u mężczyzn 80,11; u kobiet 85,19). W wieku produkcyjnym znajduje się 64,06% populacji. Struktura narodowościowa Liechtenstein można określić państwem wielonarodowym i niejednolitym etnicznie, ponieważ narodowość liechtensteińską deklaruje jedynie 65,89% ludności. Największymi mniejszościami są Szwajcarzy, Niemcy, Austriacy i Włosi, czyli pochodzący z państw sąsiadujących lub położonych w niedalekiej odległości od Księstwa. Ponadto stosunkowo duży odsetek populacji stanowią osoby pochodzenia bałkańskiego przede wszystkim Kosowianie, Bośniacy, Serbowie i Chorwaci. Struktura językowa Jedynym językiem urzędowym uwzględnionym w Konstytucji Liechtensteinu jest język niemiecki. Jest on językiem ojczystym dla 91,5% populacji. Pozostała część populacji posługuje się językami francuskim, włoskim i innymi językami mniejszości narodowych. Głównym dialektem języka niemieckiego występujący na terytorium Liechtensteinu jest dialekt alemański. Struktura wyznaniowa Rzymskokatolicyzm stanowi zgodnie z Konstytucją religię państwową i jest wyznawany przez 76% mieszkańców Księstwa. 2 grudnia 1997 roku struktury kościelne Liechtensteinu zostały wyizolowane od kościoła szwajcarskiego, kiedy to papież Jan Paweł II powołał arcybiskupstwo w Vaduz (wydzielone z arcybiskupstwa w Chur). Od tamtej pory na jego czele stoi arcybiskup Wolfgang Haas. W skład archidiecezji Vaduz wchodzi 12 parafii. Około 9% obywateli Liechtensteinu deklaruje wyznanie protestanckie, głównie luterańskie – są to głównie członkowie mniejszości narodowych niemieckiej i szwajcarskiej. Ponadto kilkaset obywateli jest wyznania prawosławnego. W Liechtensteinie żyje także stosunkowo duża diaspora muzułmańska – ponad 2 tys. osób, której liczebność wynika z dużej liczebności uchodźców z Kosowa i Bośni i Hercegowiny, a także Turków. Urbanizacja W Liechtensteinie trudno mówić o wskaźniku urbanizacji, ze względu na to, że administracyjnie nie ma w Liechtensteinie miast. Dlatego też określenie wskaźnika urbanizacji jest dość subiektywne. Według CIA World Factbook wskaźnik ten wynosi 14,4%. Największym miastem jest Schaan zamieszkiwane przez 6083 osób, a najmniejszym Planken z liczbą ludności 473 osoby. Gospodarka Struktura zatrudnienia Liczba miejsc pracy w Księstwie przekroczyła w 2018 liczbę mieszkańców państwa i wyniosła 41 784 miejsc pracy. Najwięcej ludzi zatrudnionych jest w usługach – 63,5%. Zatrudnieni w przemyśle stanowią 35,9%, a w rolnictwie pracuje zaledwie 0,7% pracujących. Rolnictwo Użytki rolne Według danych z 2016 roku na terenie Księstwa funkcjonują 102 gospodarstwa rolne, na których pracuje łącznie 318 rolników. Użytki rolne zajmują łączną powierzchnię 3592 ha, czego 1355 ha stanowią pola uprawne, na których uprawiane są przede wszystkim zboża (pszenica, kukurydza i jęczmień), ale także ziemniaki. Gospodarstwa rolne w państwie są średniej lub małej wielkości – większość z nich (76,47%) ma powierzchnię nie przekraczającą 50 hektarów. Liczba gospodarstw stale się zmniejsza, a od 2000 do 2016 roku ich ilość zmniejszyła się o 50%. Hodowla zwierząt Hodowla zwierząt opiera się przede wszystkim na bydle, którego pogłowie w 2018 roku wyniosło 5894 sztuki, w tym 2721 krów. Hodowane są również owce (pogłowie 3989 sztuk), trzoda chlewna (pogłowie 1772 sztuk), kozy (pogłowie 431 sztuk). Pogłowie drobiu wyniosło 12916 sztuk, w tym 12779 kurczaków. Ponadto w Liechtensteinie znajduje się 985 kolonii pszczół. Ważną dziedziną rolnictwa w Liechtensteinie jest przetwórstwo mleka. W 2018 roku wyprodukowano 13793,5 ton mleka. Winiarstwo Północna i południowa część Liechtensteinu ma łagodny klimat, co pozwala na uprawę winorośli. W Liechtensteinie znajduje się kilka winnic, które zajmują 25 ha powierzchni, a pracuje na nich około 100 winiarzy. W 2018 roku liechtensteińskie winnice wyprodukowały 1343 hektolitrów wina (w tym 883 hl wina białego). Do najbardziej preferowanych odmian winorośli należą Blauburgunder (Pinot noir) i . Drewno Średnia ilość drewna produkowana rocznie w Liechtenstenie (2010) wynosi 409,5 m³/ha, z czego największy odsetek stanowią drewno drzew iglastych – świerkowe (54,5%), sosnowe (8,7%), jodłowe (7,5%), modrzewiowe (6,3%). Drewno drzew liściastych stanowi 22,7% całej produkcji drewna (przede wszystkim buki). Raj podatkowy Liechtenstein, ze względu na niskie podatki oraz liberalną politykę względem depozytów bankowych, jest uważany za jeden z niewielu rajów podatkowych na terenie Europy. W Liechtensteinie mają swoją siedzibę liczne przedsiębiorstwa zagraniczne i towarzystwa finansowe. Znajduje się ich tam ok. 80 000. Transport Transport drogowy Sieć drogowa Liechtensteinu jest ściśle powiązana z siecią drogową Szwajcarii. Na terenie państwa nie ma autostrad, jednak wzdłuż Renu, po szwajcarskiej stronie, przebiega Autostrada A13, której trasa przebiega wzdłuż całej wschodniej granicy Szwajcarii. Przy granicy z Liechtensteinem znajduje się pięć węzłów, które umożliwiają bezpośrednie połączenie autostrady z miastami Balzers, Triesen, Vaduz, Gamprin i Ruggell. Przez kraj przebiega również przedłużenie szwajcarskiej drogi głównej nr 16, łączącej Tägerwilen i przygraniczne Buchs. Przedłużenie to jest główną arterią kraju i łączy zachodnią oraz wschodnią granicę, tworząc główne połączenie drogowe z Austrią, a dokładnie z drogą krajową nr 191, prowadzącą do Feldkirch. Drugą osią liechtensteińskiej sieci drogowej jest droga łącząca Ruggell i Balzers przez Bendern, Schaan, Vaduz, Triesen. Na sieć drogową składają się: 130 kilometrów dróg wiejskich (w tym górskich i dojazdowych) i około 500 kilometrów dróg gminnych. Przepisy drogowe są generalnie identyczne z przepisami szwajcarskimi. Tablice rejestracyjne w Liechtensteinie są czarne, z białą czcionką (identyczną z czcionką szwajcarską). Ze względu na ogromne zapotrzebowanie na pracowników (głównie w sektorach przemysłowych i usługowych) znacznie wzrosła liczba osób dojeżdżających ze Szwajcarii i Austrii do pracy w Liechtensteinie. W 1970 r. liczba osób dojeżdżających wynosiła 2601, w 1990 wynosiła 6885 i do 2006 wzrosła do 15138. W roku 2018 granice ze Szwajcarią przekraczało dziennie około 67,3 tys. osób, z czego najwięcej przez most w Bendern (17 902). Granice ze Austrią natomiast przekraczało 18,3 tys. pojazdów, z czego większość przez przejście graniczne w Schaanwaldzie (11,5 tys.). W 2001 roku transport drogowy stanowił 63% krajowego transportu towarowego. Transport kolejowy Liechtenstein nie posiada rozwiniętej sieci kolejowej, ze względu na małą powierzchnię. Przez państwo przebiega jedna linia kolejowa austriackiego przewoźnika ÖBB, łącząca austriackie Feldkirch i szwajcarskie Buchs. Linia kolejowa przechodzi przez centralną część kraju. Na terytorium Liechtensteinu znajdują się trzy działające stacje tej linii: Nendeln, i Schaan-Vaduz. Linia jest obsługiwana wyłącznie przez połączenia regionalne ÖBB. Linia obsługuje także ruch towarowy. W roku 2018 przewieziono tą linią 1 468 980 ton towarów, z czego 97,5% to transport tranzytowy, najczęściej ze Szwajcarii do Austrii lub z Austrii do Szwajcarii. Autobusowy transport publiczny Transport publiczny w Liechtensteinie jest bardzo dobrze rozwinięty i wszystkie gminy księstwa są dobrze skomunikowane. Najważniejszym przewoźnikiem autobusowym w Liechtensteinie jest firma LIECHTENSTEINmobil (w skrócie: LIEmobil), która oferuje czternaście połączeń autobusowych na terenie państwa. Linie kursują pomiędzy wszystkim większymi miejscowościami państwa (Ruggell, Gamprin, Bendern, Mauren, Schellenberg, Schaanwald, Nendeln, Schaan, Eschen, Planken, Vaduz, Triesen, Triesenberg, Gaflei, Malbun i Balzers), a także ze szwajcarskimi Buchs, Sevelen, i Sargans oraz austriackimi Feldkirch i Gisingen. Transport lotniczy W Liechtensteinie nie znajduje się żadne komercyjne lotnisko, ale w mieście Balzers działa prywatny heliport. Najbliższy port lotniczy znajduje się w Saint Gallen (St.Gallen-Altenrhein) – około 50 km od Vaduz. 90 km od stolicy znajduje się lotnisko we Friedrichshafe, a 115 km od Vaduz – lotnisko w Zurychu. W 2008 roku Airbus A340 linii Swiss International Air Lines został ochrzczony Fürstentum Liechtenstein. Łączność Poczta W Liechtensteinie działa Liechtensteinische Post (Poczta Liechtensteińska), której akcje w 25% posiada szwajcarska poczta . Jej siedziba znajduje się w mieście Schaan. Kody pocztowe w Liechtensteinie zostały ustalone wspólnie ze Szwajcarią. Składają się z czterech cyfr i zaczynają się na 94. Telekomunikacja Publiczna sieć telefoniczna Liechtensteinu została uruchomiona 15 listopada 1898 r. i wówczas obejmowała dwa połączenia dla rządu i 14 stacji publicznych. 20 października 1951 r. Liechtenstein stał się pierwszym krajem na świecie, który uruchomił w pełni automatyczną sieć telefoniczną. Komunikacja mobilna zaczęła działać w 1978 r., a Internet w 1992 r. W 1963 r. Księstwo dołączyło do Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego i Europejskiej Konferencji Administracji Poczty i Telekomunikacji. Według danych z 2016 roku, w Liechtensteinie jest około 15 852 stacjonarnych linii telefonicznych, około 46 625 telefonów komórkowych i około 37 214 użytkowników Internetu. Energetyka Liechtenstein posiada na swoim terytorium dwie elektrownie wodne – Lawena oraz Samina. Według danych w 2015 roku elektrownie te wyprodukowały 68,34 miliona kWh energii. Co stanowiło zaledwie 17,4% zapotrzebowania na energię w kraju. Przez to większość energii jest importowane, głównie ze Szwajcarii. Cała populacja Liechtensteinu ma dostęp do energii elektrycznej. Kultura Zwyczaje i tradycje Wiele tradycji w Liechtensteinie jest powiązane ze zwyczajami innych państw niemieckojęzycznych, ponieważ państwo jest bardzo niewielkie nie powstały ludowe tradycje i zwyczaje charakterystyczne tylko dla Liechtensteinu. Jedną z najstarszych udokumentowanych tradycji na tych terenach są kolędnicy misyjni, o których pierwsze wzmianki na tych terenach pochodzą z 1677 roku. Zwyczaj ten przetrwał do dziś i można spotkać kolędników w święto Trzech Króli. Na Wielkanoc podobnie jak w innych państwach główne dekoracje stanowią kolorowe pisanki i zające. Jednym z najważniejszych okresów w roku jest karnawał. Początek prawdziwego karnawału stanowi Tłusty Czwartek, ale bale kostiumowe odbywają się już po Trzech Króli. Unikatową tradycją, jest malowanie przez dzieci twarzy na czarno. Zwyczaj ten nazywany jest Ruassla. Podobnie jak w Szwajcarii, Austrii i Niemczech, karnawałowym paradom towarzyszy muzyka – . Wydawana wówczas jest karnawałowa gazeta (Fastnachtszeitung). W pierwszą niedzielę po środzie popielcowej odbywa się Funkensonntag. Nazwa pochodzi od alemańskiego zwyczaju, podczas którego spala się dużą drewnianą wieżę lub stertę słomy, w którą wetknięty jest jodłowy słup z przymocowaną do niego lalką wiedźmy. 15 sierpnia obchodzone jest Święto Państwowe, podczas którego odbywają się pokazy sztucznych ogni. Pod koniec alpejskiego lata rolnicy przywożą krowy z górskich pastwisk udekorowane kwiatami z powrotem do wiosek. Najbardziej produktywne krowy ozdabia się drewnianym sercem na czole. Zwyczaj ten znany jest również w Szwajcarii i Austrii, a nazywany jest Alpabfahrt. Raz w roku wszyscy rezydenci są zapraszani na imprezę w ogrodach zamkowych. Kuchnia Kuchnia Liechtensteinu przypomina inne kuchnie z obszaru Alp (szwajcarską, austriacką, niemiecką), lecz istnieje kilka potraw, które są charakterystyczne dla Liechtensteinu i przygranicznych terenów Szwajcarii i Austrii, są to, np.: – potrawa kuchni tyrolskiej, szwajcarskiej, niemieckiej i austriackiej, szpecle poprzekładane twardym krowim serem ze skwarkami. Na terenie Liechtensteinu i w regionie Vorarlberg w Austrii, potrawa jest podawana z musem jabłkowym. – potrawa charakterystyczna dla kuchni Liechtensteinu i sąsiednich terenów Austrii i Szwajcarii. Jest wytwarzana z tutejszej odmiany kukurydzy, tzw. Rheintaler Ribelmais. Podawana jest z mlekiem, kawą mleczną, cukrem lub kwaśnym serem. Kratzete – nieco grubsze naleśniki, podawane najczęściej z sosem kompotowym lub jabłkowym. Dni wolne od pracy i święta Jako iż chrześcijaństwo jest religią państwową Liechtensteinu, to wszystkie święta państwowe w kraju są świętami religijnymi. Wyjątek stanowi 1 maja, dzień ten ustanowiono bowiem Świętem Pracy, w roku 1970. 15 sierpnia obchodzone jest równocześnie Święto Narodowe i Święto Wniebowzięcia NMP. Poza świętami uroczystości odbywają się z okazji urodzin księcia, inauguracji nowego rządu, rocznic państwowych (np. 300. rocznica utworzenia Księstwa Liechtensteinu w 2019 roku). Architektura Najstarszymi zabytkami budowlanymi w Liechtensteinie są pozostałości rzymskich willi w Nendeln i Schaanwald oraz rzymski fort w Schaan. W okresie średniowiecza i późnego średniowiecza powstało kilka zamków, w tym w Vaduz, Schellenbergu i Balzers. Dawne kościoły romańskie i gotyckie zostały zastąpione w XIX i na początku XX wieku przez nowe budynki w stylu klasycystycznym. Aż do około 1850 r. oprócz pojedynczych reprezentatywnych budynków administracyjnych, krajobraz kształtowały gospodarstwa wiejskie. To skromne dziedzictwo architektoniczne ukazuje przeszłość państwa, które niegdyś było biednym, rolniczym księstewkiem bez miast. Język retoromański Z racji tego, że księstwo jest na terytoriach dawnej prowincji Recja, jednym z języków używanych przez rdzennych mieszkańców jest retoromański. Według oficjalnych dokumentów populacja posługujących się tym językiem jest niewielka, aczkolwiek ludzie tam mieszkający twierdzą, że znają ludzi znających bądź używających tego języka. Media W Liechtensteinie działają dwa dzienniki: Liechtensteiner Vaterland i Liechtensteiner Volksblatt. Nie podlegają one kontroli władz, ale są administrowane przez partie polityczne. Vaterland przez VU, a Volksblatt przez FBP. W kraju działa również stacja radiowa. Liechtenstein posiada narodową telewizję 1FLTV. Obronność i bezpieczeństwo Armia Liechtensteinu została zlikwidowana z powodów finansowych wkrótce po wojnie austriacko-pruskiej (1866). W trakcie konfliktu Księstwo wsparło Cesarstwo Austrii kontyngentem liczącym 80 ludzi, którzy mieli bronić granicy z Włochami na przełęczy Stelvio. Liechtensteińczycy nie brali jednak udziału w żadnych walkach. Upadek Związku Niemieckiego w tej wojnie uwolnił Liechtenstein od międzynarodowego zobowiązania utrzymywania wojska, a parlament skorzystał z okazji i odmówił finansowania niepopularnej armii, co dotąd było dużym obciążeniem dla ubogiej ludności państwa. Książę Jan II Dobry 12 lutego 1868 r. rozwiązał siły zbrojne Liechtensteinu i od tego czasu Księstwo nie ma już własnego wojska, jednak powszechny obowiązek obrony państwa jest nadal zapisany w konstytucji (art. 44 pkt 1). Zadania związane z obronnością miała w l. 20. XX w. przejąć formacja paramilitarna o nazwie Landeswehr, a następnie Książęcy Liechtensteiński Korpus Bezpieczeństwa (Fürstlich Liechtensteinisches Sicherheitskorps), który rozpoczął działalność w 1933 r., a po II wojnie światowej stopniowo (do 1997 r.) został przekształcony w Policję Krajową (), która odpowiada za bezpieczeństwo wewnętrzne i zwalczanie przestępczości. Ponadto niektóre gminy utrzymują własne siły policyjne. W czasie II wojny światowej Szwajcaria chciała włączyć terytorium Księstwa Liechtensteinu do swojego systemu obronnego, ponieważ topografia Liechtensteinu stwarzała dogodne warunki do ataku na szwajcarską granicę państwową w dolinie Renu. Jednak Liechtenstein odmówił, obawiając się, że nadmiernie nadwyręży to jego stosunki z nazistowskimi Niemcami. Nawet po zakończeniu wojny Szwajcaria naciskała na rozwiązanie problemu. Wreszcie, w kilku etapach, Liechtenstein przekazał Szwajcarii ważne pod względem militarnym punkty w zamian za rekompensatę finansową i terytorialną (ostatnio Ellhorn w 1949 r.). Do dziś nie ma traktatu, który regulowałby obowiązek lub prawo Szwajcarii do interwencji w przypadku ataku na terytorium Liechtensteinu. Naruszałoby to zresztą zasady neutralności. Z drugiej strony, na podstawie umowy z dnia 2 listopada 2005 r. między Księstwem Liechtensteinu a Konfederacją Szwajcarską o wzajemnej pomocy w przypadku katastrof lub poważnych wypadków, zarówno jednostki cywilne, jak i wojskowe Szwajcarii mogą udzielać pomocy na wniosek Liechtensteinu. Ponadto na mocy unii celnej Straż Graniczna Szwajcarii () zabezpiecza granice Liechtensteinu. Od 2007 r. księstwo wchodzi w skład III Rejonu Straży Granicznej (Zoll Ost, komenda w Chur). W 2008 r. w Liechtensteinie pełniło służbę około 40 szwajcarskich funkcjonariuszy straży granicznej. W związku ze kwestią szwajcarsko-liechtensteińskiej współpracy obronnej doszło do szeroko opisywanego (zwłaszcza w szwajcarskich mediach) incydentu w 2007 roku. Zgodnie z umowami musi uprzedzać i dostawać zgodę na wkroczenie na teren Liechtensteinu. Tymczasem podczas ćwiczeń grupa około 170 uzbrojonych (ale prawdopodobnie bez amunicji) żołnierzy zgubiła się w górach na granicy i bez zgody Księstwa wkroczyła na jego teren. O fakcie przekroczenia w ten sposób granicy poinformowali sami Szwajcarzy. Księstwo nie zdecydowało się nawet na dyplomatyczną naganę, pozostawiając incydent bez echa. Sytuacja była o tyle historyczna, że Szwajcaria jest neutralna. Sport Piłka nożna W Liechtensteinie piłka nożna (obok sportów zimowych) jest najpopularniejszym sportem. Od 1945 roku rozgrywany jest, organizowany przez Liechtensteińską Federację Piłkarską, Puchar Liechtensteinu (niem. FL1 Aktiv – Cup). Zwycięzca tego turnieju staje się mistrzem Liechtensteinu, a także zyskuje prawo udziału w eliminacjach do Ligi Konferencji Europy UEFA. Jednocześnie w państwie nie funkcjonuje żaden system rozgrywek ligowych, a wszystkie kluby księstwa uczestniczą w szwajcarskich ligach. W kraju funkcjonuje osiem klubów piłkarskich, a najbardziej utytułowanym z nich jest stołeczny FC Vaduz. Klub rozgrywa swoje mecze na największym stadionie księstwa – Rheinpark Stadion, którego maksymalna pojemność wynosi 7584. W sezonie 2019/20 klub ze stolicy rozgrywa swoje mecze w Swiss Challenge League – drugiej najwyższej lidze Szwajcarii. Klub FC Vaduz zdobywał mistrzostwo kraju 47 razy. Drugim najbardziej utytułowanym klubem jest FC Balzers, grającym na czwartym stopniu szwajcarskich rozgrywek (), który podnosił puchar kraju 11 razy. Liechtenstein posiada również swoją reprezentację narodową, którą zarządza Liechtensteińska Federacja Piłkarska, która od 1974 roku jest członkiem FIFA oraz UEFA, dzięki czemu ma prawo uczestnictwa w kwalifikacjach do Mistrzostw Świata, a także Mistrzostw Europy, nigdy jednak w tych turniejach nie uczestniczyła. Najlepszym zawodnikiem w historii reprezentacji jest Mario Frick, który zdobył 16 bramek w 125 meczach. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Księstwa Księstwa Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Kraje Świętego Cesarstwa Rzymskiego

1318950

https://pl.wikipedia.org/wiki/Irena%20Rybczy%C5%84ska-Holland

Irena Rybczyńska-Holland

Irena Barbara Rybczyńska-Holland, ps. „Marta” (ur. 20 kwietnia 1925 w Łucku) – polska dziennikarka i publicystka. Życiorys W czasie powstania warszawskiego łączniczka, sanitariuszka, starszy strzelec. W 1945 była nauczycielką szkoły w Budziszewicach. Przez dwa lata, do 1947 pracowała w Naczelnym Komitecie Wykonawczym Stronnictwa Ludowego. W latach 1946–1950 studiowała na Wydziale Dziennikarskim Akademii Nauk Politycznych, ponadto na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego (filozofia; nieukończone). Uczęszczała na seminarium prof. Władysława Tatarkiewicza. W marcu 1950 była w gronie ośmiu studentów, członków PZPR, którzy wystąpili z listem otwartym atakującym go, protestując przeciwko dopuszczaniu na prowadzonym przez niego seminarium do czysto politycznych wystąpień o charakterze wyraźnie wrogim budującej socjalizm Polsce. List przyczynił się do odsunięcia Tatarkiewicza od prowadzenia zajęć na uczelni. W tym czasie była też redaktorką naczelną pisma „Wolna Wiciowa Gromada”. W 1948 była redaktorką naczelną „Nowej Wsi” (potem pracowała tam również od 1950 do Marca 1968). W latach 1949–1950 w redakcji oświatowej Polskiego Radia. Od 1968 do 1973 pracowała w miesięczniku „Ty i Ja”. W latach 1973–1980 w miesięczniku „Magazyn Rodzinny”. W 1981 współuczestniczyła w zakładaniu Komitetu Ochrony Praw Dziecka. Członkini Związku Zawodowego Dziennikarzy RP (1950–1951) i Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (od 1951). Życie prywatne Jej pierwszym mężem był Henryk Holland (z którym ma dwie córki: Agnieszkę Holland i Magdalenę Łazarkiewicz), drugim – Stanisław Brodzki. Mieszka w Warszawie. Odznaczenia i wyróżnienia Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Warszawski Krzyż Powstańczy Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata Twórczość Jak być kochaną babcią (Warta 1976, 1977, Wydawnictwo Jacek Santorski 1994, ) Jak sobie radzić z małym dzieckiem (wespół z Marią Vorbrodt; Nasza Księgarnia 1984, ; 1988, ) Jak kochać córkę? (posłowie Agnieszka Holland; Skorpion 1995, ) Przypisy Linki zewnętrzne Irena Rybczyńska – relacja biograficzna nagrana w ramach projektu „Pamiętanie Peerelu. Opowieści o wspólnych i indywidualnych sposobach na system: 1956–1989”. Ośrodek KARTA Członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Członkowie Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich Ludzie urodzeni w Łucku Ludzie związani z Akademią Nauk Politycznych w Warszawie Łączniczki w powstaniu warszawskim Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski Odznaczeni Warszawskim Krzyżem Powstańczym Polscy dziennikarze Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata Sanitariuszki w powstaniu warszawskim Urodzeni w 1925

7092

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zakopane

Zakopane

Zakopane – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, siedziba powiatu tatrzańskiego. Największa miejscowość w bezpośrednim otoczeniu Tatr, duży ośrodek sportów zimowych, potocznie nazywany zimową stolicą Polski. W jego granicach administracyjnych znajduje się znaczna część Tatrzańskiego Parku Narodowego (od Doliny Suchej Wody do Doliny Małej Łąki). Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto liczyło 27 010 mieszkańców, będąc tym samym drugim pod względem ludności – po Nowym Targu – miastem Podhala. Położenie Zakopane położone jest na Pogórzu Spisko-Gubałowskim, w Rowie Podtatrzańskim oraz w Tatrach, nad kilkoma potokami, których wody ostatecznie wpadają do rzeki Zakopianka (dopływu Białego Dunajca). Jest najwyżej położonym miastem Polski. W granicach administracyjnych miasta znajduje się część Tatr (z najwyższym punktem jakim jest wierzchołek Świnicy – 2301 m n.p.m.). Pomijając tereny TPN, miasto leży na wysokości 750–1126 m n.p.m. (Gubałówka), a część właściwa – zabudowana, do około 900 m n.p.m. Centralny punkt Zakopanego – skrzyżowanie ul. Krupówki i Kościuszki – znajduje się na wysokości 838 m n.p.m. Na północy rozciąga się pasmo Gubałówki, a na południu nad miastem góruje Giewont. Według danych z roku 2017 miasto zajmuje obszar 84,26 km² (w tym: użytki rolne – 31%, użytki leśne – 57%), stanowiąc 17,89% powierzchni powiatu. Sąsiaduje z gminami: Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin, a także ze Słowacją. W latach 1975–1998 Zakopane administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego. Warunki naturalne Zanieczyszczenie powietrza Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Zakopane zostało sklasyfikowane jako 45. najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej. Historia Zakopane powstało jako osada na miejscu sezonowych osad pasterskich. Pierwszy (zaginiony) przywilej osadniczy wydał podobno Stefan Batory w 1578 r., który to przywilej został zatwierdzony przez króla Michała Wiśniowieckiego przywilejem osadniczym w 1670 r. (znanym tylko z odpisów – nie zachował się oryginał). W 1676 r. wieś liczyła 43 mieszkańców (wraz z Olczą i Poroninem). Pierwotnie osada należała do króla, później do cesarsko-królewskiego skarbu austriackiego. W 1770 r. Austria, pod pozorem utworzenia kordonu sanitarnego, przesunęła granice i zagarnęła starostwo nowotarskie z Zakopanem (oraz ziemię sądecką i czorsztyńską). W 1824 r. Zakopane wraz z częścią Tatr zostało sprzedane węgierskiej rodzinie Homolacsów. W XVIII wieku w Kuźnicach zbudowano hutę żelaza (w XIX wieku był to największy zakład metalurgiczny w Galicji). Rozkwit Zakopanego rozpoczął się w drugiej połowie XIX w., kiedy to właściwości klimatyczne Zakopanego zaczął popularyzować Tytus Chałubiński. Wtedy także Zakopane było nazywane „duchową stolicą Polski”. W 1876 r. Towarzystwo Tatrzańskie otworzyło w Zakopanem szkołę snycerską. W 1886 r. zostało oficjalnie uznane za uzdrowisko. W 1889 r. Zakopane liczyło już 3000 mieszkańców. W okresie tym dobra zakopiańskie pozostawały w rękach Eichborna i Pelza, Niemców, którzy prowadzili rabunkową gospodarkę leśną. W 1888 r. Pelz zbankrutował i jego majątki ziemskie zostały wystawione na licytację. Do licytacji stanął Niemiec, książę Christian Hohenlohe, który zapowiedział zamknięcie stacji klimatycznej i ograniczenie dostępu do Zakopanego dla przyjezdnych. Drugim uczestnikiem przetargu był Żyd Jakub Goldfinger, właściciel miejscowej fabryki papieru, który zamierzał w dalszym ciągu rabunkowo eksploatować tatrzańskie lasy. Pierwszą licytację w lutym wygrał Goldfinger, ale została ona unieważniona. Drugą licytację dóbr zakopiańskich wyznaczono na dzień 9 maja 1889. W tymże też roku kupił je na licytacji za 460 002 złote i 3 centy (wraz z dużą częścią Tatr) hrabia Władysław Zamoyski – „mąż opatrznościowy” Tatr polskich, który stworzył podwaliny obecnego parku narodowego. Nabyte obszary Zamoyski nieoficjalnie nazwał „Państwo Zakopane”. Nowy właściciel – pomimo trudności – znacznie zmodernizował Zakopane, budując wodociągi, pocztę, szkoły, muzea i inne budynki użyteczności publicznej. Zakładał też telefony i zalesiał stoki górskie. Z jego inicjatywy w latach 1899–1901 wybudowano linię kolejową Chabówka – Zakopane. W Kuźnicach działała prowadzona przez matkę i siostrę Zamoyskiego Szkoła Domowej Pracy Kobiet, w której wykształcenie zdobyło ok. 6 tys. młodych kobiet. Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 1075 budynkach w Zakopanem na obszarze 6491 hektarów (gemeinde i gutsgebiete) mieszkało 5768 osób (gęstość zaludnienia 88,9 os./km²), z czego 5531 (95,9%) było katolikami, a 234 (4,1%) wyznawcami judaizmu. W 1933 r. Zakopane uzyskało prawa miejskie. Przedstawiciele PPS zaboru rosyjskiego, PPSD Galicji i Śląska, Polskiego Stronnictwa Postępowego ze Lwowa, Stronnictwa Ludowego Galicji i grupy byłych narodowych demokratów na zjeździe w Zakopanem w sierpniu 1912 roku powołali Polski Skarb Wojskowy. W czasie II wojny światowej Zakopane stało się punktem przerzutowym na Węgry. Część górali wstąpiła do proniemieckiej organizacji Goralenvolku. W piwnicach hotelu „Palace” mieścił się areszt Gestapo. Ze względu na okrutne tortury stosowane w czasie przesłuchań miejsce to zostało nazwane Katownią Podhala. Na początku marca 1940 w willi „Pan Tadeusz” przy Drodze do Białego miała miejsce III Metodyczna Konferencja NKWD i Gestapo, na której omówiono metody pracy operacyjnej przeciwko polskiemu podziemiu i wymieniono się informacjami. W listopadzie 1955 roku Rząd PRL podjął specjalną uchwałę o rozwoju Zakopanego. W latach 1977–1994 było siedzibą gminy tatrzańskiej. Części Zakopanego Według TERYT jest ich 69 Demografia Dane z 31 grudnia 2014: Piramida wieku mieszkańców Zakopanego w 2014 roku. Transport Do Zakopanego dojeżdża linia kolejowa nr 99. Pociągi dojeżdżają do ostatniej stacji tej linii, do stacji Zakopane. Przewozy autobusowe zapewnia szereg przewoźników zarówno w ramach regularnych, całorocznych linii, jak i okresowych, uruchamianych dodatkowo w sezonach turystycznych. Komunikacja z miejscowościami sąsiednimi zapewniana jest przez regularne linie prywatnych przewoźników. Po mieście kursują linie przewoźników prywatnych (tzw. busy), których przystanek początkowy znajduje się pod barem FIS koło ronda przy dworcach kolejowym i autobusowym. Zapewniają komunikację z centrum miasta do sąsiednich miejscowości, początków szlaków turystycznych prowadzących w Tatry i okolice Zakopanego oraz obiektów turystycznych (np. wyciągów i tras narciarskich) – m.in. do wylotów dolin: Chochołowskiej, Kościeliskiej, Małej Łąki, Strążyskiej, Białego, do Kuźnic – dolna stacja kolei linowej na Kasprowy Wierch, tras narciarskich pod Nosalem, Jaszczurówki, Toporowej Cyrhli, Brzezin, Zazadniej, Wierchporońca, na Głodówkę, do granicy na Łysej Polanie, Palenicy Białczańskiej (droga do Doliny Roztoki i Morskiego Oka), do Bukowiny Tatrzańskiej, Poronina, Białego Dunajca, Małego Cichego, Murzasichla, Olczy, na Szymoszkową Polanę, do dolnej stacji kolei krzesełkowej „Butorowy Wierch”, do Kościeliska i Witowa. Komunikacja miejska Od kwietnia 2016 roku funkcjonuje komunikacja miejska w Zakopanem obsługiwana przez spółkę komunalną Tesko autobusami Solaris Urbino 8,9 LE. Miejski transport obejmuje okrężną linię nr 14 przez Ustup i Olczę. Od 1 września 2016 uruchomiono kolejną linię autobusową (nr 11) między Krzeptówkami a Cyrhlą. W grudniu 2022 r. uruchomiono kolejną linie nr 18 Aleje 3-go Maja Górne, Tetmajera, Piłsudskiego, B. Czecha, Karłowicza, Olcza, Guty, Spyrkówka. Transport lotniczy W 2014 r. przy ul. Kamieniec przy Szpitalu Powiatowym im. dr. Tytusa Chałubińskiego oddano do użytku lądowisko dla śmigłowców sanitarnych LPR i TOPR. Transport prywatny W Zakopanem znajduje się kilka korporacji taxi: Taxi Zone, Taxi Kasprowy Zakopane, Taxi Tatry oraz prywatny transport mikrobusów. Kultura i sztuka Znaczenie dla kultury polskiej Pod koniec XIX wieku Zakopane stało się ośrodkiem kulturalnym, odwiedzanym (lub zamieszkanym) przez takie sławne postacie polskiej kultury jak: Henryk Sienkiewicz, Władysław Orkan, Stanisław Witkiewicz, Stefan Żeromski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Stanisław Ignacy Witkiewicz i inni. Stanisław Witkiewicz (ojciec) jest autorem tzw. stylu zakopiańskiego (zwanego też od jego nazwiska witkiewiczowskim) w budownictwie. Z pobytem letników, a później także osiedlającej się w Zakopanem inteligencji nastąpił rozwój turystyki i taternictwa. W 1873 r. zawiązało się Towarzystwo Tatrzańskie, którego celami były propagowanie wiedzy o Tatrach, badanie ich, ułatwienie turystyki, ochrona przyrody i popieranie miejscowego rozwoju. Wśród inicjatorów powstania Towarzystwa byli Tytus Chałubiński, ks. Józef Stolarczyk, Walery Eljasz-Radzikowski i inni. Działalności tego Towarzystwa Zakopane zawdzięcza pierwsze oświetlenie, organizację poczty i telegrafu, budowę Dworca Tatrzańskiego. Rozwój taternictwa i powtarzające się wypadki były powodem powołania Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (1909). Inicjatorem jego powstania był przede wszystkim Mariusz Zaruski. Z pobytem letników związana jest także historia teatru w Zakopanem. Pierwsze przedstawienia wystawiane były przez zespoły amatorskie tworzone przez gości, ale już w 1892 r. Zakopane odwiedził zespół teatralny złożony z zawodowych aktorów. Powołany w 1900 r. Związek Przyjaciół Zakopanego zainicjował powstanie stałego teatru amatorskiego, a od 1904 r. sezonowego zespołu zawodowego. W Zakopanem występowali Helena Modrzejewska, Antonina Hoffman, Irena i Ludwik Solscy i inni. W latach międzywojennych działał w Zakopanem Teatr Formistyczny. Z działalnością Związku Przyjaciół Zakopanego związana są także budowa pomnika Tytusa Chałubińskiego i powstanie pierwszych stowarzyszeń sportowych. Do najsławniejszych zabytków zaliczane są: barokowy drewniany kościółek obok Cmentarza Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku; góralska zabudowa drewniana; budowle w stylu zakopiańskim; wille (np. Koliba, Pod Jedlami, Atma i inne). Muzea i galerie sztuki Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego Muzeum Przyrodnicze Tatrzańskiego Parku Narodowego Muzeum Kornela Makuszyńskiego Muzeum Jana Kasprowicza w willi „Harenda” Muzeum Karola Szymanowskiego w willi „Atma” Galeria Antoniego Rząsy Galeria Kamiland Galeria Ryszarda Orskiego Galeria Władysława Hasiora Galeria „Pegaz”, działająca przy Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki (KMPiK) w latach 1963–1977 Miejska Galeria Sztuki Muzeum Walki i Męczeństwa Muzeum Harcerskie im. Olgi i Andrzeja Małkowskich w Zakopanem Media lokalne Gazety Tygodnik Podhalański Gazeta Krakowska – lokalne wydanie Tatry (czasopismo) – kwartalnik TPN Radio Radio Eska Małopolska – 106,8 MHz Radio Plus Podhale – 107,9 MHz Radio Alex – 105,2 MHz Radio Kraków – 100,0 MHz Radio Plus - 102,7 MHz Turystyka i sport Znajduje się tu jeden z ośmiu w Polsce centralnych Ośrodków Przygotowań Olimpijskich, w którym znajduje się nowoczesna infrastruktura sportowa, m.in. hotel, boisko piłkarskie i lekkoatletyczne, hala sportowa, basen, skocznie narciarskie, trasa biegowa i rolkowa, trasa narciarska oraz tor łyżwiarski. Od 2002 roku corocznie na Wielkiej Krokwi odbywa się Puchar Świata w skokach narciarskich. Wielokrotnie odbywał się także Puchar Świata w kombinacji norweskiej. W mieście tym trzykrotnie odbywały się mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym: w latach 1929, 1939 oraz w 1962 oraz Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Alpejskim 1939. Dwukrotnie odbyła się tu Zimowa Uniwersjada, w 1993 i 2001. W 1974 roku na trasie K Nosalu odbył się Puchar Świata w narciarstwie alpejskim w slalomie. W 2008 roku oraz 2022 odbyły się tutaj Mistrzostwa Świata juniorów w skokach narciarskich i kombinacji norweskiej. Miasto kandydowało do organizacji Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2011 (przegrana z Oslo), Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2013 (przegrana z Val di Fiemme), Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2015 (przegrana z Falun) i Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2017 (przegrana z Lahti). Miasto starało się też, bezskutecznie, o organizację w 2006 r. Zimowych Igrzysk Olimpijskich (wygrał Turyn). W latach 2013–2014 czynione były starania o organizację Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2022 r. wraz z Krakowem oraz ośrodkiem narciarskim Jasna Niskie Tatry na Słowacji. Mistrzostwa Świata rozegrane w Zakopanem: Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Klasycznym 1929 Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Alpejskim 1939 Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Klasycznym 1939 Mistrzostwa Świata w Narciarstwie Klasycznym 1962 Mistrzostwa Świata w Biathlonie 1969 Mistrzostwa Świata Juniorów w Narciarstwie Klasycznym 2008 oraz 2022 Mistrzostwa Świata Juniorów w Łyżwiarstwie Szybkim 2009 Mistrzostwa Europy rozegrane w Zakopanem: Mistrzostwa Europy w Biathlonie 2000 Uniwersjady rozegrane w Zakopanem: Zimowa Uniwersjada 1993 Zimowa Uniwersjada 2001 Liczne sanatoria i domy wypoczynkowe oraz duża baza noclegowa czynią z Zakopanego miejscowość atrakcyjną dla turystów. Główną atrakcją turystyczną są Tatry. Inne to: kolej linowo-terenowa na Gubałówkę kolej linowa na Kasprowy Wierch kolej krzesełkowa na Butorowy Wierch skocznia narciarska Wielka Krokiew Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza liczne festiwale i imprezy folklorystyczne (Jesień Tatrzańska i Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich) Piłka nożna W Zakopanem działają dwa kluby piłkarskie – jednym z nich jest KS Zakopane, który powstał w 2007 r. w wyniku fuzji ZKP Zakopane i Jutrzenki Zakopane. Obecnie gra w rozgrywkach B klasy w grupie Podhale II. Swoje spotkania rozgrywa na obiekcie przy ul. Orkana 6. W sezonie 2015/2016 reaktywowany został Zakopiański Klub Piłkarski Zakopane. Po udanym sezonie 2015/16, w którym piłkarzom ZKP udało się wywalczyć miejsce premiowane awansem w podhalańskiej C-klasie, obecnie grają oni w rozgrywkach podhalańskiej klasy B. Szlaki turystyczne Zakopane jest punktem wyjściowym dla następujących pieszych szlaków turystycznych w Tatry i Pogórze Spisko-Gubałowskie: Droga pod Reglami: Zakopane-Murowanica – Wielka Krokiew – Dolina Białego (wylot) – Dolina Strążyska (wylot) – Dolina Małej Łąki (wylot) – Kiry (Dolina Kościeliska – wylot) Zakopane-Murowanica – Nosal – Nosalowa Przełęcz – Kuźnice – Myślenickie Turnie – Kasprowy Wierch Zakopane-Kuźnice – Dolina Jaworzynka – Przełęcz między Kopami Zakopane-Kuźnice – Boczań – Przełęcz między Kopami – Schronisko PTTK „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej – Czarny Staw Gąsienicowy – Zawrat – Dolina Pięciu Stawów Polskich – Schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich – Świstowa Czuba – Wolarnia nad Kępą – Schronisko PTTK nad Morskim Okiem Zakopane-Kuźnice – Hotel górski PTTK Kalatówki (opcjonalnie) – Schronisko PTTK na Hali Kondratowej – Kondracka Przełęcz – Giewont Zakopane-Kuźnice – Klasztor Albertynek na Kalatówkach Zakopane-Jaszczurówka – Dolina Olczyska – Wielki Kopieniec (opcjonalnie) – Zakopane-Toporowa Cyrla Zakopane-Toporowa Cyrhla – Dolina Suchej Wody – Rówień Waksmundzka – Dolina Waksmundzka – Droga Oswalda Balzera, stąd: Palenica Białczańska Wodogrzmoty Mickiewicza – Dolina Rybiego Potoku – Schronisko PTTK nad Morskim Okiem – Czarny Staw – Rysy Zakopane-Pod Skocznią – Dolina Białego – Ścieżka nad Reglami Zakopane – Buńdówki – Dolina Strążyska – Dolina Grzybowiecka – Grzybowiec – Wyżnia Kondracka Przełęcz pod Giewontem Zakopane – Krzeptówki – Dolina za Bramką Zakopane – Butorowy Wierch – Gubałówka Zakopane – okolice źródeł potoku Szymoszków Zakopane Dom Turysty PTTK – Gubałówka – Mietłówka – Płazówka – Witów – Przysłop Witowski – Magura Witowska Zakopane – Nowe Bystre Zakopane-Ciągłówka – Furmanów Wierch – Ząb – Szaflary Zakopane-Antałówka – Zakopane-Harenda – Furmanów – Gubałówka Religia Kościół rzymskokatolicki (10 parafii i 2 klasztory; zobacz: dekanat Zakopane): Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej Sanktuarium Matki Bożej Objawiającej Cudowny Medalik w Zakopanem – na Olczy Sanktuarium Najświętszej Rodziny Sanktuarium Świętego Antoniego z Padwy (oo. bernardyni) Kościół parafialny Świętego Krzyża w Zakopanem Kościół parafialny Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Zakopanem Kościół parafialny Miłosierdzia Bożego w Zakopanem (Cyrhla) Kościół parafialny Miłosierdzia Bożego w Zakopanem (Chramcówki) Kościół parafialny św. Jana Apostoła i Ewangelisty na Harendzie Stary Kościółek Matki Bożej Częstochowskiej Kościół Rektoralny Matki Bożej Nieustającej Pomocy na Górce Kościół Rektoralny Matki Bożej Królowej Świata (Salwatorianów) Klasztor Albertynek na Kalatówkach Klasztor Albertynów na Śpiącej Górze Klasztor Bonifratrów na Krzeptówkach pw. św. Augustyna Klasztor Karmelitanek Bosych przy ul. Kościelnej Klasztor Urszulanek na Jaszczurówce Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce Kaplica Matki Boskiej Jaworzyńskiej Królowej Tatr na Wiktorówkach Kaplica Matki Bożej Różańcowej na Gubałówce Kościoły protestanckie: Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – zbór w Zakopanem Kościół Boży w Polsce – Kościół Jezusa Chrystusa w Zakopanem Kościół Boży w Chrystusie – Kościół Boży w Chrystusie w Zakopanem Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – miejscowi wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego są obsługiwani przez duszpasterza Parafii Ewangelicko-Augsburskiej Nowy Sącz-Stadło Świadkowie Jehowy: zbór Zakopane (w tym grupa j. migowego) (Sala Królestwa) Prawosławie Punkt duszpasterski (podlegający parafii w Krakowie). Nabożeństwa są celebrowane w jedną sobotę w miesiącu w rzymskokatolickim kościele Matki Bożej Częstochowskiej („starym kościółku”) przy ulicy Kościeliskiej Buddyzm: Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu Współpraca międzynarodowa Miasta i gminy partnerskie: Bansko, Bułgaria Polonezköy, Turcja Opatija, Chorwacja Poprad, Słowacja (od 25 czerwca 1993) Saint-Dié-des-Vosges, Francja (od 14 lipca 1990) Siegen, Niemcy (od 21 kwietnia 1989) Sopot, Polska (od 20 marca 1993) Stryj, Ukraina (od 6 czerwca 2004) Vysoke Tatry, Słowacja (od 5 września 2003) Zobacz też Puchar Świata w skokach narciarskich w Zakopanem Spotkania z Filmem Górskim w Zakopanem Dom Turysty im. Mariusza Zaruskiego w Zakopanem Klub Wysokogórski Zakopane Synagoga w Zakopanem Cmentarz wojenny nr 378 – Zakopane Nowy Cmentarz w Zakopanem Cmentarz żydowski w Zakopanem RTON Gubałówka Funt zakopiański Rzeczpospolita Zakopiańska :Kategoria:Ludzie związani z Zakopanem Komunikacja miejska w Zakopanem Goralenvolk Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Zakopanego Strona internetowa Biura Promocji Zakopanego Historyczna „Bibliografia Zakopiańska” oraz archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona Zakopane na portalu polska-org.pl Miasta zimowych uniwersjad Gminy i miasta Podhala Powiat tatrzański Miasta w województwie małopolskim Hasła kanonu polskiej Wikipedii Miasta w Polsce, którym nadano prawa miejskie w XX wieku

804408

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kamil%20Glik

Kamil Glik

(ur. 3 lutego 1988 w Jastrzębiu-Zdroju) – polski piłkarz, występujący na pozycji obrońcy, od 2023 w polskim klubie Cracovia i od 2010 w reprezentacji Polski. Uczestnik Mistrzostw Europy 2016, 2020 oraz Mistrzostw Świata 2018 i 2022. Członek Klubu Wybitnego Reprezentanta. Jeden z sześciu polskich piłkarzy, obok Grzegorza Laty, Michała Żewłakowa, Roberta Lewandowskiego, Jakuba Błaszczykowskiego i Grzegorza Krychowiaka, który ma na koncie sto i więcej występów w reprezentacji. Kariera klubowa Początki Pierwsze piłkarskie kroki stawiał w drużynie Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji Jastrzębie-Zdrój i Wodzisławskiej Szkole Piłkarskiej Wodzisław Śląski. Po kilku latach spędzonych w WSP Wodzisław Śląski występował przez krótki okres na zasadzie wypożyczenia w lokalnej Silesii Lubomia. Następnie razem z innym zawodnikiem WSP, Kamilem Wilczkiem, występował w hiszpańskim klubie UD Horadada, skąd przeszedł do drużyny Realu Madryt C, w której grał w sezonie 2007/08. Piast Gliwice Po powrocie z Hiszpanii, 6 sierpnia 2008 został zawodnikiem Piasta Gliwice. 30 sierpnia 2008, w meczu z Jagiellonią Białystok, debiutował w jego barwach w Ekstraklasie, zaś prawie rok później, 15 sierpnia 2009, w spotkaniu z Zagłębiem Lubin (4:1) zdobył swoją pierwszą ligową bramkę w barwach Piasta, z którym w sezonie 2009/2010 spadł z Ekstraklasy. US Palermo 7 lipca 2010 podpisał 5-letni kontrakt z włoskim klubem US Palermo. W nowym klubie zadebiutował 19 sierpnia 2010 w meczu IV rundy kwalifikacji do Ligi Europy przeciwko NK Maribor (3:0), i następnie zagrał jeszcze w 3 meczach fazy grupowej tych rozgrywek – przeciwko CSKA Moskwa (1:3) oraz Lausanne-Sport (1:0). FC Bari 1 stycznia 2011 został wypożyczony na pół roku do FC Bari 1908, w którego barwach 6 stycznia 2011, w meczu z US Lecce, zadebiutował w Serie A. W barwach Bari, rozegrał 16 ligowych meczów, lecz nie uchroniło to włoskiego klubu przed spadkiem do Serie B. Torino FC 1 lipca 2011 za niespełna 2,5 mln euro został zawodnikiem drugoligowego wówczas Torino FC. W sezonie 2011/2012 wywalczył z klubem awans do Serie A. 31 października 2012 w meczu z S.S. Lazio, zdobył swoją pierwszą bramkę w Serie A. W drugiej połowie lipca 2013 jako pierwszy obcokrajowiec w historii został kapitanem tego klubu. Opaskę kapitańską założył po raz pierwszy 20 lipca w pierwszym przedsezonowym meczu Torino FC z US Bormiese Calcio (drużyna z miejscowości Bormio); zdobył jedną z dziesięciu bramek w tym spotkaniu (mecz zakończył się wygraną Torino 10:0). W sezonie 2014/2015 zakwalifikował się z Torino FC do Ligi Europy i dotarł z klubem do 1/8 finału tych rozgrywek, gdzie Torino FC przegrało w dwumeczu 1:2 z Zenitem Petersburg. W rewanżowym spotkaniu z tym zespołem (1:0), zdobył swoją pierwszą bramkę w europejskich pucharach. W sezonie 2014/2015 został wybrany do jedenastki sezonu Serie A przez La Gazzetta dello Sport. Łącznie w barwach Torino FC, rozegrał 171 meczów, w których strzelił 13 bramek i zanotował 6 asyst. Nieprzerwanie przez 3 sezony był także kapitanem turyńskiego klubu, zyskując szacunek kibiców i miano klubowej legendy. AS Monaco 4 lipca 2016 przeszedł z Torino FC do AS Monaco, podpisując z monakijskim klubem 4-letni kontrakt. Jego pierwszym oficjalnym spotkaniem w barwach nowego klubu, był rozegrany 3 sierpnia 2016 rewanżowy mecz III rundy eliminacji Ligi Mistrzów przeciwko Fenerbahçe SK. Spotkanie zakończyło się wygraną AS Monaco 3:1 i awansem do rundy play-off. Kamil Glik zmienił wówczas, w 90. minucie gry, strzelca dwóch bramek w tamtym spotkaniu Valère Germaina. 12 sierpnia 2016, w zremisowanym 2:2 meczu z En Avant Guingamp, zadebiutował w Ligue 1, zaś 10 września 2016 w meczu z Lille OSC (4:1) zdobył w niej swojego pierwszego gola. 14 września 2016 w wygranym 2:1, rozgrywanym na Wembley, meczu fazy grupowej z Tottenhamem Hotspur zadebiutował w rozgrywkach Ligi Mistrzów, do których AS Monaco zakwalifikowało się pokonując w fazie kwalifikacyjnej kolejno Fenerbahçe SK i Villarreal CF. 27 września 2016 zdobył swojego pierwszego gola w Lidze Mistrzów, strzelając w ostatniej minucie meczu z Bayerem 04 Leverkusen bramkę dającą jego drużynie remis 1:1, a finalnie pierwsze miejsce w grupie E. W sezonie 2016/2017 zdobył z AS Monaco, mistrzostwo Francji, a także dotarł do finału Pucharu Ligi Francuskiej, półfinału Pucharu Francji oraz półfinału Ligi Mistrzów, gdzie lepszy, po dwumeczu, okazał się włoski Juventus. Sam, w tamtym sezonie wystąpił natomiast w 53 meczach swojej drużyny, strzelając 8 bramek i notując 3 asysty. Po sezonie został wybrany do najlepszych jedenastek Ligue 1, według L’Équipe, a także francuskiej federacji piłkarskiej. 13 lipca 2017 przedłużył swój kontrakt z Monaco do 30 czerwca 2021. Benevento Calcio 11 sierpnia 2020 podpisał trzyletni kontrakt z włoskim klubem Benevento Calcio. Dla polskiego obrońcy był to powrót do Serie A po czterech latach. Pierwszy mecz w nowych barwach rozegrał 26 września 2020 przeciwko Sampdorii. Jego drużyna wygrała spotkanie 3:2. 6 grudnia 2020 w meczu z Parmą wystąpił w roli kapitana Benevento. Tę funkcję pełnił jeszcze w dwóch spotkaniach – z Genoą oraz Crotone. 12 lutego 2021 zaliczył asystę przy bramce Nicolasa Violi na 1:1 z Bolonią. 21 lutego 2021 w meczu z AS Romą otrzymał dwie żółte i w konsekwencji czerwoną kartkę, przez co pauzował w kolejnym meczu ligowym przeciwko SSC Napoli. 3 kwietnia 2021 otwierając wynik zremisowanego 2:2 meczu z Parmą, zdobył swoją pierwszą bramkę dla nowego klubu. Do siatki trafił jeszcze 18 kwietnia 2021 w przegranym 3:5 meczu z Lazio. W sezonie 2020/2021 był podstawowym środkowym obrońcą Benevento, wystąpił w 36 z 38 możliwych do rozegrania meczów Serie A, a także w jednym spotkaniu Pucharu Włoch, strzelając 2 bramki. Benevento zajęło 18. pozycję w tabeli oznaczającą relegację do Serie B. W sezonie 2022/2023 klub spadł do Serie C. 30 czerwca 2023 wygasł kontrakt Glika z włoskim zespołem i nie został przedłużony. Cracovia 30 sierpnia 2023 podpisał dwuletnią umowę z Cracovią. Po dwóch ligowych meczach pauzy (spowodowanej zawieszeniem Glika za kartki w poprzednim klubie), 23 września 2023 zadebiutował w przegranym 1:5 meczu Ekstraklasy przeciwko Pogoni Szczecin. Kariera reprezentacyjna Polska Swoją reprezentacyjną karierę rozpoczął w reprezentacji Polski do lat 19. Następnie występował w reprezentacji Polski do lat 21. 9 listopada 2009 został powołany do gry w seniorskiej reprezentacji Polski przez Franciszka Smudę. Podczas pierwszego zgrupowania nie dostał szansy debiutu. 18 grudnia 2009 otrzymał ponownie powołanie od selekcjonera tym razem na Puchar Króla Tajlandii, 20 stycznia 2010 zadebiutował w reprezentacji Polski – wyszedł w podstawowym składzie na mecz z Tajlandią. W 43. minucie tego spotkania strzelił swoją pierwszą bramkę w reprezentacji. Drugą zdobył 17 października 2012, w rozegranym w Warszawie meczu z Anglią (1:1). 12 maja 2016 został powołany przez selekcjonera Adama Nawałkę do szerokiej kadry na mistrzostwa Europy 2016 we Francji. 30 maja 2016 Nawałka oficjalnie powołał go do ścisłego składu na mistrzostwa Europy. 12 czerwca 2016 podczas pierwszego, wygranego 1:0 meczu fazy grupowej z Irlandią Północną, zadebiutował w wielkim turnieju. Jako jeden z liderów drużyny, wystąpił również w pozostałych czterech meczach reprezentacji Polski i dotarł z nią do ćwierćfinału, gdzie Polska odpadła po porażce w rzutach karnych z Portugalią, uzyskując jednocześnie najlepszy wynik w historii swoich występów w mistrzostwach Europy. Następnie był filarem drużyny, która z pierwszego miejsca w grupie E, awansowała na mistrzostwa świata 2018. W eliminacjach rozegrał dziewięć meczów, strzelając jedną bramkę. 4 czerwca 2018 selekcjoner Nawałka powołał go do ścisłego składu na mistrzostwa świata 2018 w Rosji, został również powołany na mistrzostwa świata 2022 w Katarze. 22 listopada 2022 rozegrał setny mecz w kadrze, w zremisowanym 0:0 mundialowym spotkaniu przeciwko Meksykowi. Statystyki Klubowe (aktualne na dzień 12 listopada 2022) Reprezentacyjne (aktualne na dzień 4 grudnia 2022) Sukcesy Torino FC Mistrzostwo Serie B: 2011/2012 AS Monaco Mistrzostwo Francji: 2016/2017 Indywidualne Jedenastka sezonu Serie A wg La Gazzetta dello Sport: 2014/2015 Jedenastka sezonu Ligue 1 wg L’Équipe: 2016/2017 Jedenastka sezonu Ligue 1 wg UNFP: 2016/2017 Życie prywatne Posiada również obywatelstwo niemieckie (w niemieckim paszporcie jego nazwisko zapisane jest jako ''Glück''), co jest następstwem obywatelstwa jego dziadka, który, jako Górnoślązak, po II wojnie światowej znalazł się w nowych granicach Polski. Glik uważa się za Polaka i nie czuje żadnego związku z Niemcami. Od 25 czerwca 2011 jest żonaty z Martą Glik. Ma córki: Victorię (ur. 31 sierpnia 2013) i Valentinę (ur. w marcu 2019). 21 września 2022 ukończył studia licencjackie z zakresu zarządzania w sporcie. W 2022 został skazany na grzywnę 10 tys. zł za pobicie, którego dokonał w 2020; będąc pod wpływem alkoholu, dwukrotnie spoliczkował turystę robiącego zdjęcia jego domku na Mazurach. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Kamil Glik w bazie Worldfootball.net Reprezentanci Polski w piłce nożnej Klub Wybitnego Reprezentanta Piłkarze Realu Madryt Piłkarze Piasta Gliwice Piłkarze Palermo FC Piłkarze SSC Bari Piłkarze Torino FC Piłkarze AS Monaco FC Piłkarze Benevento Calcio Piłkarze Cracovii Piłkarze ze 100 i więcej występami w reprezentacji Polacy w Monako Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2020 Ludzie urodzeni w Jastrzębiu-Zdroju Urodzeni w 1988

2123502

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bartosz%20Zmarzlik

Bartosz Zmarzlik

Bartosz Zmarzlik (ur. 12 kwietnia 1995 w Szczecinie) – polski żużlowiec. Reprezentant Polski – czterokrotny indywidualny mistrz świata (2019, 2020, 2022, 2023), indywidualny mistrz świata juniorów (2015), indywidualny mistrz Europy juniorów (2012), trzykrotny drużynowy mistrz świata (2016, 2017, 2023), dwukrotny drużynowy mistrz Europy (2022, 2023), czterokrotny drużynowy mistrz świata juniorów (2012, 2014, 2015, 2016) oraz dwukrotny drużynowy mistrz Europy juniorów (2013, 2014). Dziesięciokrotny medalista drużynowych mistrzostw Polski, w tym trzykrotnie złoty (2014, 2016, 2023) oraz trzykrotny indywidualny mistrz Polski (2021, 2022, 2023). Sześciokrotnie kończył rozgrywki PGE Ekstraligi z najwyższą średnią biegową (2016, 2017, 2018, 2021, 2022, 2023). Zwycięzca Plebiscytu Przeglądu Sportowego 2019. Kawaler Orderu Odrodzenia Polski. W 2019 został trzecim Polakiem, po Jerzym Szczakielu i Tomaszu Gollobie, który wywalczył tytuł indywidualnego mistrza świata. W 2020 stał się trzecim żużlowcem w historii cyklu Grand Prix – po Tonym Rickardssonie i Nickim Pedersenie – i dziesiątym w historii indywidualnych mistrzostw świata, który obronił ten tytuł. Wychowanek i wieloletni zawodnik (2011–2022), a także kapitan (2019–2022) Stali Gorzów Wielkopolski. Od sezonu 2023 zawodnik Motoru Lublin. Występuje także w lidze szwedzkiej, gdzie startuje dla Lejonen Speedway. Jego indywidualny numer startowy to 95. Życiorys Kariera sportowa W swoim debiutanckim sezonie 2010 wraz z drużyną Stali zdobył złote medale w młodzieżowych drużynowych mistrzostwach Polski oraz w Lidze Juniorów – drużynowo złoto i brązowy medal indywidualnie. Wywalczył także tytuł młodzieżowego indywidualnego mistrza Wielkopolski, gromadząc w całym cyklu 85 pkt. Młody gorzowianin w sezonie 2010 zadebiutował także na szwedzkich torach podczas mistrzostw klubowych Gnistorny Malmö – klubu, którego barwy reprezentował w sezonach 2011–2012 w Allsvenskan, zajmując w turnieju drugą pozycję. W rozgrywkach ligowych 25 kwietnia 2011 roku w meczu przeciwko Unii Leszno zdobył 4 pkt. W sezonie zasadniczym 2011 roku Zmarzlik miał 16 lat i zdobył łącznie 51 punktów w najwyższej klasie rozgrywkowej w Polsce. Żaden inny zawodnik w wieku 16 lat nie zdobył tylu punktów w całej historii polskiego żużla. W sezonie 2012 oprócz polskiej Ekstraligi i szwedzkiej Allsvenskan, był w szerokiej kadrze drużyny duńskiej superligi – Holsted Speedway Klub, jednak w żadnym jej meczu nie wystąpił. 11 kwietnia 2012 roku podczas finału krajowych eliminacji do indywidualnych mistrzostw świata juniorów z czasem 67,55 sek. pobił rekord tarnowskiego toru. Całe zawody gorzowianin wygrał z dorobkiem 12 pkt. 23 czerwca 2012 roku w swoim pierwszym występie w cyklu Grand Prix, startując z dziką kartą w Grand Prix Polski w Gorzowie Wielkopolskim, zajął trzecie miejsce z 13 pkt. i przeszedł do historii jako najmłodszy uczestnik cyklu, który stanął na podium (17 lat i 72 dni) – zaś 30 sierpnia 2014 roku ponownie startując z „dziką kartą” w Grand Prix Polski w Gorzowie Wielkopolskim przeszedł do historii jako najmłodszy uczestnik cyklu, który zwyciężył (19 lat i 140 dni). 25 sierpnia 2012 roku w finale indywidualnych mistrzostw Europy juniorów rozegranym w Opolu, z dorobkiem 14 pkt., wywalczył pierwsze indywidualne złoto w swojej karierze. 1 września 2012 roku podczas finału drużynowych mistrzostw świata juniorów w Gnieźnie, w 19 wyścigu zawodów, zanotował groźny upadek w wyniku którego doznał skomplikowanego złamania lewej nogi z przemieszczeniem i przedwcześnie zakończył sezon. W sezonie 2013 oprócz gorzowskiej „Stali” zaczął reprezentować barwy szwedzkiego klubu Elitserien – Elit Vetlanda. W 2014 zadebiutował w rozgrywkach Elite League w barwach Birmingham Brummies. Wystartował tylko w jednym spotkaniu, w którym w 4 startach zdobył 4 pkt. Później w trakcie trwania sezonu drużyna z Birmingham wycofała się z rozgrywek. W sezonie 2014 wywalczył Drużynowe Mistrzostwo Polski z drużyną Stali oraz Drużynowe Mistrzostwo Szwecji z Elit Vetlandą. W 2015 roku pierwszy raz w karierze, mając ledwie 20 lat, zakończył sezon ligowy w Polsce z najwyższą średnią biegową w drużynie. Wyniosła ona 2,333. Swoimi dobrymi wynikami niewątpliwie przyczynił się do utrzymania Stali Gorzów w najwyższej lidze. Sezon zwieńczył zdobyciem tytułu indywidualnego mistrza świata juniorów, a także obroną Drużynowego Mistrzostwa Szwecji. W 2016 ze Stalą Gorzów zdobył drugie w karierze złoto DMP, będąc jednocześnie najlepszym zawodnikiem ligi wg średniej biegowej. Zajął ósme miejsce w 82. Plebiscycie na 10 Najlepszych Sportowców Polski 2016 roku. Sezon 2016 był również pierwszym, w którym jeździł jako stały uczestnik w cyklu Grand Prix. 9 lipca 2016 pierwszy raz w karierze stanął na podium turnieju GP rozgrywanego poza Polską. Na przestrzeni całego cyklu zdobył 128 punktów, co dało mu 3. miejsce w końcowej klasyfikacji i pierwszy medal indywidualnych mistrzostw świata w karierze. W sezonie 2017 wraz z Maciejem Janowskim i Patrykiem Dudkiem wywalczył złoty medal w World Games 2017. 12 sierpnia 2017 zwyciężył w Grand Prix Szwecji w Målilli. Było to jego pierwsze zwycięstwo w roli stałego uczestnika cyklu. GP 2017 ukończył na 5. miejscu. W rozgrywkach ligowych drugi raz w karierze osiągnął najwyższą średnią biegową, zdobywając w nich brązowy medal. Cyklu Grand Prix 2018 nie rozpoczął najlepiej (po 4 z 10 rund był sklasyfikowany w połowie stawki), jednak bardzo dobre wyniki w dalszej części sezonu sprawiły, że Zmarzlik zakończył go na drugim miejscu. Wywalczył również wicemistrzostwo DMP ze Stalą Gorzów. Po raz trzeci w karierze osiągnął najwyższą średnią biegową w lidze. W 2019 po raz pierwszy w karierze, po wyrównanej walce z Leonem Madsenem, wywalczył tytuł indywidualnego mistrza świata na żużlu, kończąc Grand Prix 2019 z trzema zwycięstwami (Krško, Wrocław, Vojens) i pięcioma miejscami na podium. Ze Stalą Gorzów zajął siódme miejsce w lidze, a jego średnia biegowa wyniosła 2,410. W 2019 wystąpił w 18 meczach (91 biegów) ligi szwedzkiej, w których zdobył łącznie 254 punkty i bonus, co przełożyło się na śr. biegową 2,802. W styczniu 2020 został wybrany Najlepszym Sportowcem 2019 roku w 85. Plebiscycie Przeglądu Sportowego i Telewizji Polsat. Również w 2020 obronił tytuł indywidualnego mistrza świata w jeździe na żużlu, wygrywając 4 z 8 rund i pieczętując złoto zwycięstwem w decydującej rundzie w Toruniu. Stał się pierwszym Polakiem, który zdobył ten tytuł więcej niż raz. Zdobył również trzecie wicemistrzostwo DMP w karierze, a sezon 2020 zakończył ze średnią 2,430. Początek sezonu 2021 był dla Zmarzlika bardzo udany; po trzech pierwszych kolejkach w lidze polskiej (15 biegów) jedynie raz przyjechał za plecami rywala. 11 lipca 2021 w Lesznie pierwszy raz w karierze zdobył tytuł Indywidualnego Mistrza Polski. 12 września 2021 przekroczył barierę dwóch tysięcy punktów zdobytych dla Stali Gorzów Wielkopolski. Sezon 2021 zakończył ze srebrnym medalem zarówno indywidualnych, jak i drużynowych mistrzostw świata. W cyklu Grand Prix wygrał aż 5 rund, co było jego najlepszym wynikiem w karierze, jednak nie pozwoliło to na obronę mistrzowskiego tytułu sprzed roku. Drużynowe srebro wywalczył razem z Maciejem Janowskim i Jakubem Miśkowiakiem w dniach 16–17 października w Manchesterze. Decydujący wyścig reprezentacja Polski przegrała z reprezentacją Wielkiej Brytanii. W rozgrywkach ligowych zajął 3. miejsce ze Stalą Gorzów, będąc jednocześnie najskuteczniejszym zawodnikiem ligi. Osiągnął średnią biegową 2,649, co było najlepszym wynikiem spośród zawodników sklasyfikowanych od sezonu 2010. Po sezonie 2021 poinformował o zmianie klubu w lidze szwedzkiej. Po dziewięciu sezonach w Elit Vetlandzie w 2022 podpisał kontrakt z Lejonen Speedway. Sezon 2022 rozpoczął 25 marca od zwycięstwa z kompletem piętnastu punktów w Kryterium Asów Polskich Lig Żużlowych. 2 kwietnia zwyciężył w Indywidualnych Międzynarodowych Mistrzostwach Ekstraligi 2022. W kwietniu 2022 został twarzą kampanii zachęcającej do oglądania zawodów Speedway Grand Prix 2022 za pośrednictwem internetowego kanału Eurosport Extra, dostępnego w serwisie Player, jak i ogólnodostępnej stacji TTV, która pokaże wyłącznie zawody rozgrywane w Polsce. W trakcie sezonu 2022 w mediach zaczęły pojawiać się pogłoski, jakoby Zmarzlik pierwszy raz w karierze miał zmienić klub w lidze polskiej. 25 lipca 2022 macierzysty klub Zmarzlika – Stal Gorzów poinformował, że zawodnik nie przedłuży kontraktu na sezon 2023 i będzie występować w innej drużynie. 30 lipca wziął udział w finale Speedway of Nations 2022, w którym reprezentacja Polski zajęła 6. miejsce. We wrześniu 2022 roku, Bartosz Zmarzlik obronił tytuł Indywidualnego Mistrza Polski, tym samym zdobywając swój piąty medal w tej imprezie. Był on pierwszym od 20 lat zawodnikiem, któremu udało się zdobyć to trofeum rok po roku. Wcześniej dokonał tego Tomasz Gollob. 17 września trzeci raz w karierze został indywidualnym mistrzem świata. Po raz pierwszy zapewnił sobie tytuł przed rozegraniem ostatniej rundy. Łącznie wziął udział we wszystkich dziesięciu turniejach SGP 2022, wygrywając trzy z nich. Sezon ligowy zakończył ze swoim zespołem na drugim miejscu. Stal uległa w finale Motorowi Lublin 92:88, a Zmarzlik w obu meczach zdobył łącznie 35 punktów i bonus. Jego średnia biegowa w Ekstralidze 2022 piąty raz była najwyższa w całej lidze. Wyniosła 2,679, co stało się jego najlepszym wynikiem w dotychczasowej karierze. W listopadzie 2022 został przedstawiony jako zawodnik Motoru Lublin na sezon 2023. Życie prywatne Pochodzi z miejscowości Kinice, gdzie do tej pory mieszka. Jego starszy brat Paweł Zmarzlik również był żużlowcem, obecnie zaś jest jednym z mechaników Bartosza. Żonaty z Sandrą Zmarzlik z d. Grochowską, z którą jest w związku od 2011 r.. Ślub odbył się 18 listopada 2022 w kościele Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Barlinku. 17 marca 2021 urodził im się syn Antoni. Bartosz Zmarzlik nosi pseudonim F-16. Mistrzostwa świata Starty w Grand Prix (Indywidualnych Mistrzostwach Świata na Żużlu) Zwycięstwa w poszczególnych zawodach Grand Prix Miejsca na podium w poszczególnych zawodach Grand Prix Punkty w poszczególnych zawodach Grand Prix Drużynowy Puchar Świata Speedway of Nations Indywidualne mistrzostwa świata juniorów W sezonie 2014 zajął 8 m. z dorobkiem 8 pkt. w finale krajowych eliminacji do Indywidualnych mistrzostw świata juniorów rozgrywanych w dniu 17 kwietnia 2014 roku w Ostrowie Wlkp. i nie awansował do dalszych rund kwalifikacyjnych. W sezonie 2016 nie wystartował w rozgrywkach. Drużynowe mistrzostwa świata juniorów Pozostałe turnieje międzynarodowe Indywidualne międzynarodowe mistrzostwa Ekstraligi Kryterium Asów Polskich Lig Żużlowych im. Mieczysława Połukarda Memoriał Edwarda Jancarza Turniej o Koronę Bolesława Chrobrego – Pierwszego Króla Polski Mistrzostwa Europy Drużynowe mistrzostwa Europy Indywidualne mistrzostwa Europy juniorów W sezonie 2013 nie dotarł na finał krajowych eliminacji rozgrywanych w dniu 8 maja 2013 roku w Opolu. W sezonie 2014 nie wystartował w eliminacjach. Drużynowe mistrzostwa Europy juniorów Rozgrywki krajowe Mistrzostwa Polski Drużynowe mistrzostwa Polski Indywidualne mistrzostwa Polski W sezonach 2010-2011 nie wystartował w ćwierćfinałach. Mistrzostwa Polski par klubowych W sezonach 2010-2012, 2016, 2018 i 2021 nie startował. Młodzieżowe drużynowe mistrzostwa Polski W sezonach 2012 i 2015-2016 nie wystartował w półfinale/eliminacjach. Młodzieżowe indywidualne mistrzostwa Polski W sezonie 2010 nie wystartował w eliminacjach. W sezonie 2012 w półfinale rozegranym 18 lipca w Grudziądzu zdobył 15 pkt. i zajmując 1. miejsce zakwalifikował się do finału, jednak z powodu kontuzji w nim nie wystąpił. W sezonie 2016 nie wystartował w finale. Młodzieżowe mistrzostwa Polski par klubowych W sezonach 2010, 2012-2014 i 2016 nie wystartował w półfinałach. Pozostałe rozgrywki krajowe Turniej o Złoty Kask W sezonach 2010-2014 i 2017 nie wystartował w eliminacjach. W sezonie 2019 nie wystąpił w finale. Turniej o Srebrny Kask W sezonie 2010 i 2014-2016 nie wystartował w półfinałach. W sezonie 2011 w półfinale rozegranym 16 czerwca w Ostrowie Wielkopolskim zdobył 10 pkt. i zajmując 7. miejsce zakwalifikował się do finału, jednak w nim nie wystąpił. Turniej o Brązowy Kask W sezonie 2011 i 2014 nie wystartował w półfinałach. W sezonie 2012 w półfinale rozegranym 20 czerwca w Lublinie zdobył 15 pkt. i zajmując 1. miejsce zakwalifikował się do finału, jednak z powodu kontuzji w nim nie wystąpił. Drużynowe mistrzostwa Ligi Juniorów W sezonach 2013-2015 nie startował w rozgrywkach. Indywidualne mistrzostwa Ligi Juniorów W sezonach 2012-2015 nie wystartował w finałach. Ligi zagraniczne Liga szwedzka Liga brytyjska Liga duńska Odznaczenia Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – 2019 Medal Stulecia Odzyskanej Niepodległości – 2022 Odznaka honorowa za Zasługi dla Województwa Lubuskiego – 2022 Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Polscy żużlowcy Indywidualni mistrzowie świata na żużlu Żużlowcy Stali Gorzów Wielkopolski Żużlowcy KM Cross Lublin Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Medalem Stulecia Odzyskanej Niepodległości Uczestnicy World Games 2017 Ludzie urodzeni w Szczecinie Urodzeni w 1995

2889

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kot%20domowy

Kot domowy

Kot domowy (Felis catus, również Felis silvestris catus) – udomowiony gatunek ssaka z rzędu drapieżnych z rodziny kotowatych. Koty zostały udomowione około 9500 lat temu i są obecnie najpopularniejszymi zwierzętami domowymi na świecie. Gatunek ten prawdopodobnie pochodzi od kota nubijskiego, przy czym w Europie krzyżował się ze żbikiem. Przez IUCN/SSC jest uznawany za gatunek inwazyjny. Historia Przodkiem kota domowego jest kot nubijski – według poglądów większości współczesnych naukowców różnice pomiędzy kotem domowym i nubijskim są tak niewielkie, że należą one do tego samego gatunku. Istnieją rozbieżności w kwestii daty udomowienia kota. Większość źródeł sugeruje lata 4000–3700 p.n.e., a miejscem, w którym miało do tego dojść, była Nubia. Istnieją jednak dowody (grób mężczyzny z kotem z Cypru sprzed ok. 7500 r. p.n.e.), że domestykacja kota zaczęła się znacznie wcześniej (około 9500 lat temu) i trwała kilka tysięcy lat, a jej miejscem był obszar Żyznego Półksiężyca w Azji Zachodniej. Już ok. 2000 r. p.n.e. kot był pospolicie hodowany w starożytnym Egipcie, gdzie był zwierzęciem świętym, utożsamianym z boginią Bastet, a zwłoki kotów mumifikowano. Również Germanie kojarzyli go ze swoją boginią płodności Freją, która jeździła powozem zaprzężonym w te zwierzęta. Później zaczęto wykorzystywać go do tępienia gryzoni. Od momentu swego udomowienia kot stał się bohaterem licznych baśni i mitów. Wyhodowano wiele ras kota domowego, różniących się ubarwieniem, wielkością i długością włosów; współczesne wzorce niektórych starszych ras znacznie odbiegają od ich wcześniejszych cech (jak w przypadku kotów perskich czy syjamskich). Wiek kota Koty żyjące w środowisku naturalnym dożywają średnio do 8 lat, natomiast koty trzymane w domu osiągają wiek około 14-17 lat. Na długość życia wpływa szereg czynników, takich jak: płeć, styl życia czy zwyczaje, jak i również kwestia sterylizacji lub kastracji. Najdłużej żyjącym kotem według Księgi rekordów Guinnessa była kotka imieniem Creme Puff z Teksasu (1967–2005), która przeżyła 38 lat i 3 dni. Małe kocięta rozwijają się szybko. Stają się w pełni samodzielne w wieku od 8 do 12 tygodni i wtedy mogą trafić do nowych właścicieli. Gdy mają około 3 miesięcy, kotka przestaje się nimi interesować i zmusza je do samodzielności. W wieku około 5 miesięcy kocięta wymieniają zęby na stałe. Dzieciństwo kończy się wraz z uzyskaniem dojrzałości płciowej. W tym okresie może pojawić się pierwsza ruja, a kot zaczyna oznaczać swoje terytorium. Wyraźne objawy starości pojawiają się zwykle po 7. roku życia: coraz częściej pojawia się kamień nazębny, słabnie wzrok, słuch i węch, stają się powolne oraz słabe. Stare koty są bardzo wrażliwe na zmiany środowiskowe i stres. Anatomia Kot domowy ma okrągłą głowę, duże oczy przystosowane do widzenia w warunkach niewielkiego natężenia światła, spiczaste uszy. Posiada bardzo dobry słuch i wzrok; węch około czterokrotnie silniejszy od ludzkiego oraz dobrze wykształcony zmysł dotyku. Posiada włosy czuciowe, wydatne zwłaszcza nad górną wargą (popularnie „wąsy”), także nad oczami i na policzkach oraz po wewnętrznej stronie przednich łap. Pozbawiony opieki człowieka niekiedy ulega zdziczeniu, może też krzyżować się ze żbikiem. Pazury kota są ostre, zakrzywione, zaopatrzone w specjalny mechanizm umożliwiający ich chowanie. Pazury rosną przez cały czas i koty muszą je ścierać drapiąc. Drapanie jest także formą oznaczania terenu, ponieważ ścierając pazury kot pozostawia swój zapach. Niezwykle ważnym narządem jest język. Służy nie tylko do wylizywania sierści, ale przede wszystkim pozwala pobierać pokarm oraz wodę – koci język musi być na tyle zwinny, by zdążyć, pomimo oddziałującej na wodę grawitacji, wciągnąć słup cieczy do pyska. W przypadku utraty języka zwierzę jest w stanie przeżyć zaledwie dwa, trzy dni. Koty wykazują heterodontyzm i difiodontyzm (co jest typowe dla ssaków). Młody kot ma 26 zębów: Dorosły kot ma 30 zębów: Masa ciała kota waha się od 2,5 do 7 kg. Niektóre jednak uzyskują większy ciężar, dochodzący do ok. 15 kg (np. Maine Coon oraz norweski leśny). Znaczenie terenu i problemy z nim związane Koty znaczą swój teren również w domu. Znaczenie terenu polega na ocieraniu się kota o ściany, meble czy nogi właściciela, co może być odebrane jako przejaw sympatii. Kocury oprócz ocierania, po osiągnięciu dojrzałości płciowej zaznaczają teren moczem z feromonami, który ma inny, dużo bardziej intensywny zapach niż ich normalny mocz. Zapach moczu zmienia się (na „normalny”) kilka tygodni po zabiegu kastracji, zazwyczaj wykastrowane kocury w ogóle nie oznaczają terenu moczem (zdarza się to tylko gdy przed zabiegiem odruch znaczenia był bardzo utrwalony). Nie jest prawdą, że tylko kocury znaczą moczem swój teren, zachowanie to obserwuje się również u bardzo dominujących, płodnych kotek (tzw. matki stada). Znaczenie kotek dominujących odbywa się tak samo jak u kocurów, polega na mocnym strzyknięciu moczem w pozycji stojącej. Oprócz tego kotki w czasie rui często moczą się w różnych miejscach: zachowanie to ma na celu zwabienie partnera, i również ustępuje po kastracji. Fizjologia Koty są zoofagami, jednak badania wykazały, że koty potrafią efektywnie (>90%) trawić i wykorzystywać węglowodany prawie tak samo dobrze jak psy, są więc dla nich odpowiednim źródłem kalorii. Dzienna długość snu kota jest zmienna, zwykle śpią one od 12 do 16, średnio 13–14 godzin. Niektóre koty mogą spać nawet 20 godzin w ciągu doby. Normalna temperatura ciała kota waha się od 38 do 39 °C. Gorączka u kota występuje, gdy temperatura jego ciała przekracza 39,5 °C. Temperatura 37,5 °C oznacza hipotermię. Serce kota w normalnych warunkach bije od 140 do 220, a podczas odpoczynku od 150 do 180 uderzeń na minutę. Rozmnażanie Koty rozmnażają się płciowo, zapłodnienie jest wewnętrzne. Okres rui trwa od 5 do 6 dni. W ciągu roku kotka wchodzi w niego od 2 do 4 razy. Okres aktywności płciowej (estrus) objawia się wzmożonym pozostawianiem śladów zapachowych (np. znaczenie terenu moczem) i częstym miauczeniem. Okres braku aktywności płciowej (anestrus) trwa około 8 tygodni. Czasem zdarza się, że kotka wchodzi w fazę przedrujową (proestrus) wkrótce po porodzie. Cykl rozrodczy trwa u kotki 2–3 tygodnie. Uwolnienie komórki jajowej (owulacja) wywoływane jest przez stymulację receptorów bólu u samicy podczas kopulacji dzięki zrogowaciałym wyrostkom na prąciu samca (charakterystyczne krzyki to m.in. efekt bólu odczuwanego przez samicę). Jeżeli dojdzie do owulacji wytwarzany jest hormon uwalniający kilka komórek jajowych. Przy braku kopulacji komórka jajowa nie jest uwalniana i obumiera. Po owulacji komórki osłonki pęcherzyka jajnikowego przekształcają się w przejściowy narząd dokrewny, położony na powierzchni jajnika, który zaczyna produkować progesteron. Po kilku dniach od owulacji zapłodnione komórki jajowe przemieszczają się do macicy. Ciąża trwa zwykle 65–66 dni. W przypadku owulacji zakończonej brakiem zapłodnienia w organizmie powstają hormony identyczne jak podczas ciąży, co skutkuje tzw. ciążą rzekomą, która trwa 30–40 dni i prawdopodobnie ma ochronić kotkę przed skutkiem wyczerpujących i powtarzających się cykli rujowych. Ciąża kończy się narodzinami od 1 do 8 (przeważnie 3–5) kociąt. Ponieważ kotka może odbyć stosunki z wieloma samcami w ciągu rui, kocięta z jednego miotu mogą mieć kilku ojców. Gdy kotka urodzi kocięta choćby o 10 dni wcześniej, jest duże prawdopodobieństwo, że małe kociaki nie przeżyją. Jeśli kotka ma problemy przy porodzie, trzeba jej niezwłocznie pomóc, np. jeśli kotek utknął w kroczu matki, należy pociągnąć delikatnie go za obręcz barkową lub miedniczną; jeśli kotek się urodził, ale matka nie wyczyściła mu otworów oddechowych, trzeba zareagować natychmiast, bo kociak może się udusić. Po urodzeniu kocięta przez 7 do 14 dni są zupełnie ślepe, dopiero potem otwierają oczy (nie jednocześnie, np. jedno w 9. dniu, a drugie w 11.). Kocięta są karmione mlekiem matki przez 13 tygodni, chociaż zdarzają się przypadki kiedy są one karmione znacznie dłużej. Kocięta powinny pozostać z matką i rodzeństwem przez minimum 12 tygodni. Z punktu widzenia behawioru i rozwoju społecznego zaleca się, by kocię z matką pozostało przez 14–16 tygodni. Zbyt wczesne odłączenie kociąt od matki może skutkować problemami z układem odpornościowym (podatność na występowania chorób), ze spożywaniem posiłków oraz wydalaniem (pozostawianie moczu i kału poza kuwetą), trudnościami z zachowaniami socjalizacyjnymi (porozumiewanie się kota z innymi zwierzętami i człowiekiem), oraz zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi. Zachowanie, pielęgnacja i opieka nad kotem Wędrówki Badania prowadzone przez naukowców z University of Illinois at Urbana-Champaign z użyciem nadajników radiowych pozwoliły stwierdzić, jak koty mieszkające z ludźmi i zdziczałe zachowują się w terenie. Stwierdzono, że: Emocje Stan emocjonalny kota można odczytać, obserwując jego zachowanie. Ogon kota oprócz pomagania mu w utrzymaniu równowagi w chodzeniu na wąskich powierzchniach sygnalizuje również nastrój zwierzęcia. Ogon ustawiony na wprost oznacza, że kot jest spokojny. Ogon uniesiony pionowo do góry oznacza chęć kota do zabawy. Gdy zwierzę macha ogonem, oznacza to, że jest zdenerwowane, czyli inaczej niż jest to w przypadku psa. Machanie końcem ogona oznacza zainteresowanie, a jeżeli kot stoi przy tym na ugiętych łapkach – podniecenie, kiedy kot ma lekko najeżone włosy na karku i napuszony ogon jest poważnie zaniepokojony lub zdenerwowany sytuacją. Będąc rozdrażnionym może zaatakować innego osobnika. Kot uwielbia pogoń za szybko poruszającymi się przedmiotami i wchodzenie na drzewa, z których jednak z trudem schodzi. Świetnie też potrafi bawić się sam. Z braku gryzoni (np. w mieszkaniu, w mieście), aby zaspokoić swój instynkt łowiecki, poluje na owady, zwłaszcza latające. Zachowania społeczne Koty są często opisywane jako zwierzęta samotne. W rzeczywistości jednak są z natury towarzyskie – socjalne. Mają słabo rozwinięty instynkt stadny; oznacza to, że w stanie bezdomnym same dbają o swoje podstawowe potrzeby (bezpieczeństwo, pożywienie) jednak wymagają pomocy człowieka. Bezdomne koty domowe żyją najczęściej w koloniach, lecz nie tworzą stada, gdyż każdy osobnik dba sam o siebie. Starsze zwierzęta niekiedy wykazują agresję wobec młodych. Relacja pomiędzy ludźmi a kotami domowymi przez tysiące lat nabrała cech symbiozy. Koty dostrzegają różnice gatunków i wiedzą, że ich opiekunowie nie są kotami. Potwierdza to różnica między językiem ciała używanym przez kota w kontaktach z ludźmi a tym używanym wobec przedstawicieli swojego gatunku. Niektórzy zoologowie uważają, że kot traktuje opiekuna jak zastępczą matkę, pozostając w stanie „przedłużonego dzieciństwa”. Kot nie znosi złego traktowania i jest pod tym względem bardzo pamiętliwy. Dobrze traktowany, przywiązuje się do swego właściciela i na swój powściągliwy sposób okazuje mu przyjazne uczucia (wybiega na spotkanie, wychodzi na spacery, towarzyszy przy pracy, domaga się głaskania itp.). Niektóre koty można nauczyć prostych sztuczek, np. „proszenia” o jedzenie lub aportowania. Higiena Koty nie używają, tak jak inne zwierzęta, jakichkolwiek zbiorników wodnych do mycia się. Czyszczą swoje futro kilkakrotnie w ciągu dnia, liżąc sierść, a tam gdzie nie sięgają językiem – zwilżoną językiem łapą, wycierają dokładnie całe ciało. Język kota jest szorstki (ma wiele małych „haczyków”, tzw. zębów rogowych języka), przez co skutecznie wygładza sierść, usuwa brud z futra i obumarłe włosy. Połykanie włosów w trakcie higieny może prowadzić do zakłaczenia, czyli powstawania pilobezoarów (zwanych także wypluwkami lub potocznie kłaczkami). W usunięciu zakłaczenia pomaga kotu jedzenie trawy oraz niektórych rodzajów surowego mięsa, dzięki czemu jego układ trawienny działa lepiej i nie jest zanieczyszczony. Karma W zależności od wieku kota, jego stanu, temperatury, trzeba dostosować karmę. Aplikacje dla kota i zabawa Zabawa jest bardzo ważna dla kota, pozwala to na zachowanie więzi z właścicielem. W ostatnich czasach można znaleźć aplikacje, zapewniające kotu zabawę. Zazwyczaj na ekranie pokazuje się wtedy myszka, którą kot za wszelką cenę chce złapać. Można również stosować bezpieczne lasery, gdyż niektóre mogą spowodować krzywdę. W sprzedaży znajduje się jeszcze wiele innych zabawek dla pupila. Najpopularniejszym sposobem zabawy jest kłębek wełny, ale nie jest to w pełni bezpieczne, jedynie gdy właściciel jest w pobliżu najlepiej stosować tą zabawkę. Nie zaleca się używania rąk do zabawy, nawet jeśli kot jest ostrożny, to w przypływie emocji, może ugryźć lub podrapać. Poza tym można również włożyć kocimiętkę do uszytej myszki. Wszystkie wymienione tu metody rozbudzają instynkt łowcy u kota. Kuweta Koty zazwyczaj szybko uczą się korzystać z kuwety. Najważniejsze jest, aby była czysta oraz żeby żwir był świeży. Zaobserwowano, że kuweta, pachnąca kocim moczem, zniechęca zwierzę do korzystania z niego. Wyróżnia się trzy typy żwiru do kuwety. Są to: silikonowy – lekki i łatwy w transporcie bentonitowy – tworzy grudki w zetknięciu z kocim moczem drewniany – pachnie i wygląda jak trociny Kot domowy a przyroda, bioróżnorodność Kot domowy jest zwierzęciem udomowionym, tym samym naturalnym terenem na którym przebywa i żyć powinien są miejsca zamieszkania człowieka. Mimo tego w Polsce jest to zwierzę masowo wypuszczane bez nadzoru poza siedzibę ludzką na wsiach, jak i w miastach. Człowiek puszczając kota bez nadzoru odpowiada rocznie za śmierć 583,4 miliona ssaków, i nawet do 135,7 miliona ptaków na terenach wiejskich. Nie wliczono do tej liczby upolowanych płazów oraz gadów. Nie wliczono także danych z terenów miejskich. Na podstawie badań opublikowanych w 2013 roku oszacowano, że rocznie w USA koty domowe zabijają 1,3–4,0 miliarda ptaków oraz 6,3–22,3 miliarda ssaków. Ze względu na wysoką liczbę kocich ofiar oraz bezpieczeństwa kota, nie rekomenduje się wypuszczania kotów bez nadzoru. Negatywny wpływ kota domowego na dzikie zwierzęta może przybrać również bardziej pośrednie formy. Zaobserwowano, że obecność modelu kota w pobliżu gniazd kosów w okresie lęgowym istotnie wpływała na zachowanie ptaków: zwiększała częstość wydawania głosu ostrzegawczego, a także zmniejszała czas, jaki rodzice spędzali na opiekę nad gniazdem, co spowodowało zmniejszenie ilości dostarczanego pisklętom pokarmu. Ponadto, gniazda ptaków były bardziej narażone na atak ze strony drapieżników (przede wszystkim innych ptaków), gdy ustawiano w ich pobliżu model kota. Kot domowy jako jeden z żywicieli ostatecznych pierwotniaka Toxoplasma gondii przyczynia się również do zwiększonej transmisji toksoplazmozy wśród dzikich zwierząt. Skuteczność kota domowego w walce z plagą myszy i szczurów jest niewielka. Podstawową metodą redukcji niepożądanych gryzoni przez człowieka jest ograniczenie dostępu do pożywienia i wspierania gatunków naturalnie polujących na gryzonie. Obecność kota jedynie powoduje u gryzoni zmiany schematów poruszania się, jednak nie likwiduje problemu dla człowieka. Rasy kota domowego Występuje około stu ras kota domowego; występują zarówno nagie sfinksy, jak i długowłose persy. Różne organizacje felinologiczne uznają różne rasy (standardy ras różnych organizacji również mogą być inne). W Polsce najczęściej spotyka się z rasami uznanymi przez FIFe, oraz Polski Związek Felinologiczny. Ogólnie na świecie za koty rasowe uznaje się te, które posiadają rodowód wystawiony przez jedną z dziewięciu organizacji należących do World Cat Congress. Większość z nich wyróżnia cztery kategorie. Kot w kulturze W Japonii uważano je za wcielenie demonów (zob. bakeneko). W chrześcijańskiej, średniowiecznej Europie czarne koty kojarzono niekiedy z czarownicami (zob. chowaniec), ślad tych przesądów pozostał do dzisiaj w powiedzeniu o pechu przynoszonym przez czarnego kota. Charakterystyczną duńską tradycją związaną z irlandzkim świętem Fastelavn jest „zabawa w kota w beczce” – ostatni przypadek wykorzystania żywego zwierzęcia zanotowano około 1880 roku w Reersø. We współczesnej kulturze zachodniej kot to uosobienie niezależności i tajemniczości. Jednym z najbardziej znanych współczesnych dzieł nawiązujących do kotów jest musical Andrew Lloyda Webbera Koty. W Japonii popularną maskotką jest maneki-neko, czyli figurka kota z podniesioną łapką w geście zaproszenia, widniejąca przy wejściu do domów, biur, sklepów i restauracji, co ma zapewnić m.in. powodzenie w interesach. 17 lutego obchodzony jest jako Światowy Dzień Kota. W Polsce święto to jest obchodzone od 2006 roku. Kot w literaturze W baśni Kot w butach (1697) Charles Perrault przedstawił sprytnego kocura, który zdobył dla swojego opiekuna nie tylko majątek, ale również rękę księżniczki. Na początku XIX stulecia pisarze tacy jak Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, Victor Hugo, Honoré de Balzac czy Charles Baudelaire publikowali opowiadania o swoich kotach. W Alicji w Krainie Czarów (1865) Lewisa Carrolla jedną z postaci jest Kot z Cheshire, który ciągle znika i pojawia się. Rudyard Kipling w zbiorze Takie sobie bajeczki (ang. Just So Stories, 1902), zamieścił m.in. opowiadanie O kocie, który chadzał własnymi drogami. Andrew Lloyd Webber napisał musical Koty (1978-79) w oparciu o zbiór wierszy Wiersze o kotach (ang. Old Possum’s Book of Practical Cats) autorstwa T.S. Eliota. Lilian Jackson Braun stworzyła serię kryminałów zatytułowanych Kot, który... (ang. The cat who...), opowiadających o detektywie i jego przyjaciołach-współpracownikach: dwóch inteligentnych kotach syjamskich. Michaił Bułhakow w powieści Mistrz i Małgorzata (1966-67) stworzył postać demona Behemota – pazia, który pod postacią wielkiego czarnego kocura, chodzącego na dwóch łapach i mówiącego ludzkim głosem, służył w świcie szatana. Andrzej Sapkowski, jako ogromny wielbiciel kotów, wielokrotnie wprowadzał je do swoich utworów (np. w opowiadaniu Muzykanci ze zbioru Coś się kończy, coś się zaczyna). W powieści Neila Gaimana pt. Koralina występuje w roli drugoplanowego bohatera kot, który pomaga Koralinie zwyciężyć złą Wiedźmę i przedostać się z powrotem do normalnego świata. Stephen Baker („Jak żyć z neurotycznym kotem” 1985) w żartobliwy sposób wyjaśnił w jaki sposób należy postępować z kotem. Terry Pratchett napisał książkę o tym jak rozpoznać prawdziwego kota („Kot w stanie czystym”). Gwen Cooper opisała przyjaźń ze ślepym kotem w powieści „Odyseja kota imieniem Homer” wydana przez Prószyński i S-ka w 2010 r. Vicki Myron w książce „Dewey: wielki kot w małym mieście” opisuje losy kota podrzuconego do biblioteki w Spencer, w USA. Noblistka z 2007 roku Doris Lessing w minipowieści „O kotach” (On Cats) przedstawia autentyczne relacje między kotami i ludźmi na podstawie własnych przeżyć i obserwacji, ze szczególnym zwróceniem uwagi na psychikę i zachowanie kotów. Wisława Szymborska napisała po śmierci partnera Kornela Filipowicza wiersz „Kot w pustym mieszkaniu”. Howard Phillips Lovecraft napisał kilka opowiadań, w których ważną rolę odgrywają koty, jak na przykład Koty Ultharu. Simon Tofield stworzył kreskówki, w których głównym bohaterem jest sprytny Kot Simona. Na ich podstawie powstało kilka książek. Ernst Theodor Wilhelm Hoffmann – „Kota Mruczysława poglądy na życie” (niem. Lebens-Ansichten des Katers Murr). Anglik James Bowen, uliczny muzyk z Londynu, walczący z uzależnieniem od heroiny, zaopiekował się bezdomnym kotem i dzięki niemu, czując się odpowiedzialny za kociego przyjaciela, definitywnie wyszedł z nałogu. Jego książka Kot Bob i ja opisująca ich historię stała się bestsellerem oraz podstawą filmu o tym samym tytule, a Bowen napisał kilka dalszych jej części. Ursula K. LeGuin – „Kotolotki” cykl krótkich opowiadań dla dzieci, którego bohaterami są hybrydy kota i gołębia. Kot w sztuce kulinarnej W czterech kantonach szwajcarskich do dnia dzisiejszego z kociego mięsa przygotowuje się potrawy bożonarodzeniowe. Potrawy z kotów są tradycyjnie spożywane w Chinach. W latach 90. XX wieku potrawy z kota stały się popularne w kuchni wietnamskiej. Zobacz też ailurofobia kocie języczki Przypisy Bibliografia Słownik kotów świata, Zuzanna Stroemenger, Krzysztof Schmidt, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, s. 69. Koty, Aleksandra Konarska-Szubska, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1980, 1986, . Laurence Bobis, Kot. Historia i legendy, Avalon 2008. Zwierzęta udomowione w dziejach ludzkości, Alicja Lasota-Moskalewska, Wydawnictwa UW, Warszawa 2005, s. 211–217. Linki zewnętrzne Wystawa kotów w Holandii w kronice PKF w bazie Repozytorium cyfrowe Filmoteki Narodowej Inwazyjne gatunki ssaków Kotowate Zwierzęta domowe Gatunki i podgatunki zwierząt nazwane w 1758 roku

4482840

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wo%C5%82odymyr%20Ze%C5%82enski

Wołodymyr Zełenski

Wołodymyr Ołeksandrowycz Zełenski (; ur. 25 stycznia 1978 w Krzywym Rogu) – ukraiński polityk, satyryk, aktor, scenarzysta, prezenter telewizyjny, producent filmowy i przedsiębiorca, z wykształcenia prawnik. Od 2019 prezydent Ukrainy. W lutym 2022 doszło do inwazji Rosji na Ukrainę; postawa prezydenta Wołodymyra Zełenskiego w czasie tej inwazji przyniosła mu międzynarodowe uznanie. Przez wielu zagranicznych komentatorów został wówczas określony jako mąż stanu i bohater narodowy. Człowiek Roku tygodnika „Time” w 2022. Życiorys Pochodzenie i wykształcenie Urodził się w Krzywym Rogu w rodzinie ukraińskich Żydów. Jego ojciec Ołeksandr był profesorem i specjalistą w zakresie cybernetyki. Wołodymyr Zełenski w dzieciństwie przez kilka lat mieszkał w mieście Erdenet w Mongolii, gdzie wówczas pracował jego ojciec. W późniejszych latach kształcił się w gimnazjum numer 95 w rodzinnej miejscowości. Ukończył studia prawnicze w Krzyworoskim Instytucie Ekonomicznym (filii Kijowskiego Narodowego Uniwersytetu Ekonomicznego), nie podjął pracy w zawodzie prawniczym. W międzyczasie zainteresował się aktorstwem, grał w amatorskich przedstawieniach teatralnych. Działalność zawodowa W połowie lat 90. dołączył do lokalnej grupy kabaretowej, biorącej udział w pojedynkach w ramach KWN (popularnym w krajach byłego ZSRR współzawodnictwie kabaretowym). Został następnie zaproszony do zespołu „Zaporiżżia – Krywyj Rih – Tranzyt”. W 1997 wraz z kilkorgiem innych aktorów współtworzył i przewodniczył grupie „95-j kwartał”, dla której pisał większość skeczów. W latach 1998–2003 grupa brała udział w najwyższych rangą zawodach ukraińskiej KWN i występowała w wielu państwach rosyjskojęzycznych. W 2003 pomiędzy grupą a firmą AMiK doszło do konfliktu, w wyniku którego zaproponowano satyrykowi porzucenie zespołu i dalsze indywidualne występy w KWN; Wołodymyr Zełenski jednak odmówił. Pod koniec 2003 został współwłaścicielem przedsiębiorstwa producenckiego Studio „Kwartał 95”, które współpracowało z telewizją 1+1 przy projekcie związanym z wydaniem ich show. Był pomysłodawcą, dyrektorem i prezenterem programu telewizyjnego Weczirnij kwartał na kanale Inter. W międzyczasie prowadził też program kulinarny. Weczirnij kwartał zyskał znaczącą popularność wśród widzów, a jego studio producenckie realizowało kolejne programy telewizyjne. Sam pisał również scenariusze programów telewizyjnych. W 2006 wraz z partnerką Ołeną Szoptenko zwyciężył w pierwszej edycji programu tanecznego Tanci z zirkamy. Finał programu zgromadził ponad 87% całej widowni kanałów ukraińskich w tamtym czasie, a wygrana zapewniła mu wzrost popularności. W latach 2010–2012 wchodził w skład zarządu telewizji Inter, pełniąc też funkcję głównego producenta. Jako aktor występował w rosyjskojęzycznych komediach romantycznych, takich jak trzyczęściowy film Miłość w wielkim mieście (2009, 2010, 2014), 8 pierwszych randek (2012) czy 8 nowych randek (2015). Użyczył głosu tytułowemu misiowi w filmach Paddington (2014) oraz Paddington 2 (2017). W 2015 został gwiazdą satyrycznego serialu telewizyjnego Słuha narodu, w którym wcielił się w postać Wasyla Petrowycza Hołoborod’ki, nauczyciela historii, który w wyniku zbiegu okoliczności objął urząd prezydenta Ukrainy. Program emitowała telewizja należąca do Ihora Kołomojskiego, oligarchy będącego przeciwnikiem politycznym Petra Poroszenki. Działalność polityczna W grudniu 2017 jego współpracownicy wystąpili o rejestrację partii politycznej o takiej samej nazwie jak serial Słuha narodu. W 2018 Wołodymyr Zełenski zaczął pojawiać się w sondażach prezydenckich, odnotowując rosnące poparcie. 31 grudnia 2018 oficjalnie zapowiedział swój start w wyborach prezydenckich zaplanowanych na marzec 2019, dokonując następnie rejestracji swojej kandydatury. W pierwszej turze głosowania, która odbyła się 31 marca 2019, Wołodymyr Zełenski uzyskał 30,2% głosów, zajmując tym samym pierwsze miejsce i przechodząc do drugiej tury z ubiegającym się o reelekcję Petrem Poroszenką. W drugiej turze z 21 kwietnia 2019 otrzymał 73,2% głosów, wygrywając wybory prezydenckie. Urząd prezydenta objął po zaprzysiężeniu 20 maja 2019, jeszcze tego samego dnia ogłosił rozwiązanie parlamentu. W przedterminowych wyborach z 21 lipca 2019 związana z nim partia Sługa Ludu uzyskała większość bezwzględną w parlamencie. Pozwoliło to powołać wspierający prezydenta rząd, którego premierem został Ołeksij Honczaruk, którego po kilku miesiącach zastąpił Denys Szmyhal. Jako prezydent deklarował działania na rzecz członkostwa Ukrainy w NATO i Unii Europejskiej, które zintensyfikował zwłaszcza w obliczu militarnego zagrożenia ze strony Rosji. W trakcie jego prezydentury wiosną 2021 Rosja zaczęła znacząco zwiększać liczbę swoich żołnierzy i sprzętu wojskowego w pobliżu granicy z Ukrainą. 24 lutego 2022 wojska rosyjskie na rozkaz prezydenta Władimira Putina rozpoczęły inwazję na Ukrainę. Ukraiński prezydent tego samego dnia ogłosił wprowadzenie stanu wojennego i powszechną mobilizację. Dwa dni później Wołodymyr Zełenski odmówił skorzystania z amerykańskiej propozycji ewakuowania się z Kijowa. Jego postawa i przywództwo w trakcie rosyjskiej inwazji przyniosły mu międzynarodową rozpoznawalność i uznanie, liczni zagraniczni komentatorzy określili go mianem męża stanu i narodowego bohatera. W trakcie inwazji przyjmował w Kijowie licznych przywódców państw i rządów, organizacji międzynarodowych i UE, w tym 20 lutego 2023 prezydenta Stanów Zjednoczonych Joe Bidena. Życie prywatne 6 września 2003 zawarł związek małżeński z Ołeną z domu Kyjaszko. Para uczęszczała do równoległych klas tej samej szkoły, znajomość nawiązali jednak dopiero na studiach, gdy Ołena Kyjaszko zajmowała się pisaniem tekstów do grupy kabaretowej „95-j kwartał”. Mają dwoje dzieci: córkę Ołeksandrę (ur. 2004) i syna Kiryłła (ur. 2013). Wołodymyr Zełenski pochodzi z rodziny ukraińskich Żydów. Posługiwał się językiem rosyjskim jako językiem macierzystym. Później zaczął uczyć się i posługiwać językiem ukraińskim; po wyborze na prezydenta zadeklarował dalszą naukę tego języka. Pierwszą ukraińskojęzyczną produkcję filmową z jego udziałem zaczęto kręcić w tym samym roku. Przed wyborami prezydenckimi w 2019 niektóre media zaczęły szerzej interesować się pochodzeniem jego rodziców. Wołodymyr Zełenski odmawiał komentowania tych kwestii, twierdząc, że to jego prywatna sprawa. W trakcie prezydentury w przeciwieństwie do poprzedników nie uczestniczył w uroczystościach o charakterze religijnym, również w swoich przemówieniach nie przywoływał odniesień religijnych. Po rozpoczęciu w 2022 przez Rosję inwazji na Ukrainę zaczął publicznie przywoływać swoje żydowskie pochodzenie, śmierć kilku krewnych podczas Holokaustu oraz swoich krewnych walczących z Niemcami w trakcie II wojny światowej (w tym dziadka, weterana Armii Czerwonej, odznaczonego dwukrotnie Orderem Czerwonej Gwiazdy). Stało się to argumentem przeciwko rosyjskiej propagandzie o „nazizmie” i „banderyzmie” ukraińskiego prezydenta i jego rządu. Odwołania te pojawiały się także celem nakłonienia liderów środowisk żydowskich do poparcia Ukrainy. Odznaczenia i wyróżnienia Ordery i odznaczenia Order Lwa Białego (2022, Czechy) Wielki Krzyż ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego (2022, Litwa) Order Westharda (2022, Łotwa) Order Orła Białego (2022, Polska) Krzyż Wielki Orderu Narodowego Legii Honorowej (2023, Francja) Nagrody i wyróżnienia Nagroda Orła Jana Karskiego – edycja specjalna (2022) Człowiek Roku tygodnika „Time” (2022) Philadelphia Liberty Medal (2022) Nagroda Karola Wielkiego (2023) Tytuł Człowieka Roku tygodnika „Wprost” (2023) Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne . [dostęp 2022-02-28]. Absolwenci uczelni na Ukrainie Prezydenci Ukrainy Politycy Sługi Ludu Ukraińscy aktorzy filmowi Ukraińscy komicy Ukraińscy producenci filmowi Ukraińscy scenarzyści Satyrycy Laureaci Międzynarodowej Nagrody Karola Wielkiego Ludzie roku tygodnika Time Ludzie roku tygodnika Wprost Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Odznaczeni Orderem Lwa Białego Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Westharda Odznaczeni Wielkim Krzyżem ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego Ukraińscy Żydzi Ludzie związani z Erdenet Ludzie urodzeni w Krzywym Rogu Urodzeni w 1978

3342

https://pl.wikipedia.org/wiki/Londyn

Londyn

Londyn () – stolica i największe miasto Anglii i Wielkiej Brytanii, położone w południowo-wschodniej części kraju, nad Tamizą. Jest trzecim co do wielkości miastem Europy, po Moskwie i Stambule, a jednocześnie jednym z większych miast świata zarówno w skali samego miasta, jak i całej aglomeracji. Liczba mieszkańców Londynu (w granicach tzw. Wielkiego Londynu) wynosi ok. 8,982 mln. (2019) na obszarze 1572 km²; cała zaś aglomeracja londyńska, łącznie ze wszystkimi przyległymi miejscowościami w 2015 liczyła prawie 14 milionów mieszkańców. Około 20% mieszkańców pochodzi z Azji, Afryki i Karaibów. Współczesny Londyn jest drugim pod względem wielkości centrum finansowym świata. Dokonuje się tam 30% światowego obrotu walutami i 40% światowego obrotu euroobligacjami. Swoje główne siedziby ma tam kilkaset banków oraz wielkie towarzystwa ubezpieczeniowe i inwestycyjne. Jest także ogromnym ośrodkiem medialnym. W 2018 Londyn odwiedziło 20,42 mln turystów z całego świata – był na drugim miejscu wśród najczęściej odwiedzanych miast świata po Bangkoku w Tajlandii. Definicje Londynu Przede wszystkim jest to region administracyjny, zwany również Wielkim Londynem (ang. Greater London), zarządzany przez autonomiczne władze zwane Greater London Authority (GLA). Aglomeracja londyńska obejmuje obszar zbliżony do Wielkiego Londynu i o trochę większej populacji. Rdzeniem Londynu jest mała, historyczna dzielnica City of London zwana też The City lub „milą kwadratową” (ang. Square Mile). Dzielnica City of London posiada status city, jak również jest hrabstwem ceremonialnym. Obecny obszar Wielkiego Londynu obejmuje historyczne hrabstwa Middlesex oraz fragmenty hrabstw Kent, Surrey, Essex i Hertfordshire. Obszar metropolitalny Londynu (ang. the metropolis) najbardziej dynamiczny wzrost osiągnął w epoce wiktoriańskiej oraz latach międzywojennych. Rozwój został zatrzymany w latach 40. XX wieku, z powodu II wojny światowej oraz uchwalenia pasów zieleni wokół miast. Obszar działania Policji Metropolitalnej (ang. The Metropolitan Police District), obszar działania władz lokalnych Wielkiego Londynu oraz obszar Transportu londyńskiego (ang. London Transport Area) zmieniały się często, ale zazwyczaj odpowiadały granicom Wielkiego Londynu. Nazwa Pochodzenie nazwy miasta nie jest jasne i jest przedmiotem wielu teorii i domysłów. Według jednej z legend nazwa miałaby pochodzić od króla Luda, mitycznego władcy celtyckiego plemienia Trinovantes, który miał założyć miasto w I wieku p.n.e. lub znacząco rozbudować istniejące miasto. Po jego śmierci osadę nazwano Kaerlud lub Kaerlundein (miasto Luda), która to nazwa miała zostać przekształcona w rzymskie Londinium. W 1998 roku Richard Coates zaproponował pochodzenie nazwy od przedceltyckiego staroeuropejskiego słowa (p)lowonida, oznaczającego rzekę zbyt szeroką, by pokonać ją w bród, nawiązującego do Tamizy. Nowsze badania wiążą nazwę z praindoeuropejskim *lendh, oznaczającym „tonąć, topić”, oraz członem *-injo- lub *-onjo-, używanym do tworzenia nazw miejsc. Nazwa miałaby więc oznaczać „miejsce, w którym występują powodzie”. Inne teorie wiążą nazwę Londyn z celtyckim słowem mającym dziś postać llon lub lon, oznaczającym jedzenie, posiłek lub miejsce posiłku, oraz din, czyli „miły, budzący uczucie akceptacji”, a cała nazwa miałaby oznaczać miejsce obfite w jedzenie, na przykład dużą liczbę ryb przy ujściu rzeki. Historia Londynu Pierwszymi śladami działalności osadniczej na terenie Londynu są odkryte pozostałości po rzymskiej osadzie założonej najprawdopodobniej w 43 roku naszej ery, czyli w czasie inwazji wojsk cesarza rzymskiego Klaudiusza na Brytanię. Odnaleziono także pozostałości po obozie warownym datowanym na lata 70–80 n.e. na wzgórzach Cornhill i Ludgate Hill. Rzymianie oznaczyli centrum Londinium kamieniem Londyńskim, który jest do tej pory widoczny na Cannon Street. Niemniej prawdopodobne jest, że osady miejscowej ludności istniały tu jeszcze przed przybyciem Rzymian na Wyspy Brytyjskie. Londyn głównie dzięki rozwojowi handlu z krajami kontynentu europejskiego (rzymska nazwa Londinium) stał się jednym z najbogatszych miast Imperium. Za czasów rzymskich miasto liczyło ok. 30 tysięcy mieszkańców. W roku 313 założono tu biskupstwo, a na początku VII wieku stolicę królestwa Esseksu. W XI wieku Londyn zaczął pełnić funkcję faktycznej stolicy kraju. Przez kilka wieków niewielki, liczący 133 ha obszar rzymskiego Londinium odpowiadał w zasadzie średniowiecznemu Londynowi. Dopiero w XII wieku rozpoczął się dynamiczny rozwój wykraczający poza mury miejskie, głównie wzdłuż dróg komunikacyjnych w kierunku zachodnim. Stolica Anglii została przeniesiona do Londynu z Winchesteru w XII i XIII wieku po zbudowaniu Pałacu Westminsterskiego i uczynieniu go siedzibą dworu królewskiego, a tym samym polityczną stolicą całego narodu angielskiego. W roku 1666 wielki pożar strawił większą część miasta. W ciągu kilku dni spłonęło ponad 13 tys. domów i niemal 90 kościołów. Wydarzenie to pogłębiło szkody zapoczątkowane w poprzednim roku przez epidemię dżumy, w wyniku której śmierć poniosło aż 100 tysięcy mieszkańców. W okresie odbudowy miasta starano się kontrolować rozwój stolicy, m.in. poprzez wprowadzenie przepisów budowlanych, zaniechanie budowy drewnianej itp. Niektórym pożar przyniósł jednak korzyści, zwłaszcza sir Christopherowi Wrenowi, któremu zlecono zadanie odbudowania spalonej stolicy. Dzięki temu powstały takie arcydzieła, jak Royal Naval Hospital w Greenwich i katedra św. Pawła. W latach 60. XVIII wieku zburzono średniowieczne mury obronne, co spowodowało rozrost miasta. W XVIII wieku Londyn stał się największym miastem Europy, prześcigając Paryż (dotychczasowego lidera). Już około 1700 roku Londyn liczył niemal 700 tysięcy mieszkańców. W pierwszej dekadzie wieku XIX liczba londyńczyków przekroczyła milion. Wszystkie dane dotyczące ich liczby na początku XVIII stulecia są jedynie danymi szacunkowymi, gdyż pierwszy spis mieszkańców przeprowadzono dopiero w 1801. Wiadomo jednak, że w 1732 Londyn liczył sobie 5099 dużych ulic, uliczek i placów. Wszystkich razem domów było 95 968. XVIII-wieczny Londyn był miastem kontrastów, złożonym właściwie z trzech połączonych miast: Londynu właściwego na północnym wschodzie (wokół kupieckiej dzielnicy City z własnym do dziś istniejącym samorządem), Westminsteru na północnym zachodzie (z siedzibą parlamentu) i położonego na południowym brzegu Tamizy Southwark; nie było więc i nie ma dziś czegoś takiego jak centrum Londynu. W czasach Defoe i Burke’a Londyn, Westminster i Southwark miały własnych reprezentantów w parlamencie, lecz nawet razem ich wpływ na postanowienia tego ciała był niewielki; w skali kraju przeważały wiejskie okręgi wyborcze. Londyn czasów oświecenia był celem podróży wielu liberałów europejskich. Dalszemu rozwojowi przestrzennemu miasta towarzyszyła wzrastająca liczba populacji, szczególnie dynamicznie w okresie rewolucji przemysłowej w XIX wieku. W stuleciu tym zanotowano siedmiokrotny wzrost liczby ludności. W 1851 Londyn gościł Wystawę Przemysłu Wszystkich Narodów, będącą de facto protoplastą dzisiejszego Expo. Kilka lat później w mieście nastąpiło otwarcie pierwszej na świecie linii kolei podziemnej, w ceremonii otwarcia uczestniczyła królowa Wiktoria. W 1908 w Londynie odbyły się Letnie Igrzyska Olimpijskie, jedne z pierwszych nowożytnych igrzysk na świecie. W okresie I wojny światowej miasto było atakowane przez niemieckie bombowce i zeppeliny. Bombardowań stolicy było 27, ostatnie wiosną 1918, najpoważniejsze zaś 13 czerwca 1917. Dwadzieścia samolotów Gotha G.IV razem ze sterowcami LZ zrzuciło wtedy na miasto prawie 4,5 tony bomb. W sumie lotnictwo II Rzeszy zrzuciło ich aż 115 ton, które zabiły 835 Londyńczyków, a 1972 zraniły. Podczas II wojny światowej miasto było bombardowane początkowo przez samoloty niemieckie, później przez rakiety. Luftwaffe używało przeważnie bombowców strategicznych Dornier Do 17 i Heinkel He 111. Od połowy 1944 aż do końca wojny Niemcy używali już tylko pocisków V1 oraz V2. Wszystkie te naloty spowodowały zniszczenie dzielnicy portowej oraz częściowo City. Po zakończeniu wojny rozpoczęto realizację planu przestrzennego rozwoju stolicy, obejmującego m.in. wyeliminowanie slumsów (co nie do końca się udało, gdyż różnice między najbogatszymi i najbiedniejszymi mieszkańcami Londynu jedynie się pogłębiły), konsolidację pasa zieleni otaczającego miasto (London’s Green Belt) oraz budowę, w promieniu kilkudziesięciu kilometrów od jego centrum, kilku miast-ogrodów (w tym Basildon, Harlow, Hemel, Hempstead i Crawley). Podjęto także wysiłki zmierzające do likwidacji londyńskiego „smogu” (ponoć problem ten istniał już w XIV wieku, zaś kulminację osiągnął w 1952, podczas „wielkiego smogu londyńskiego”) oraz oczyszczenia wód Tamizy. Demografia Populacja Londyn w 2011 miał 8 173 941 mieszkańców. Stanowi to około 13% ogółu populacji Wielkiej Brytanii, która obejmuje tylko 0,6% powierzchni kraju. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 5200/km². W tym roku Londyn pod względem liczby mieszkańców zajmował 22. miejsce na świecie. Najwięcej osób mieszka w Barnet i Croydon, najmniej w City i Kensington and Chelsea. Mężczyźni stanowią 49,3% populacji, kobiety zaś 50,7%. Podział mieszkańców ze względu na wiek w 2011 roku: Podział mieszkańców według miejsca urodzenia na podstawie spisu powszechnego z 2011 roku: Grupy etniczne Londyn jest najbardziej zróżnicowanym etnicznie miastem Wielkiej Brytanii. Biali stanowią około 60% ludności, największy ich odsetek jest w Havering i Richmond upon Thames, tj. ponad 85% mieszkańców, najmniej zaś w Newham – 29%. Drugą co do wielkości grupą etniczną są Czarni Afrykanie – 7%. Największy ich odsetek mieszka w Southwark i Barking and Dagenham – ponad 15% mieszkańców. Niewiele mniejszą grupą są Hindusi którzy stanowią 6,6% ludności Londynu. Największe ich skupisko jest w Harrow – 26% mieszkańców. Podział mieszkańców według grup etnicznych na podstawie spisu powszechnego z 2011 roku: Religia Największą grupę religijną według spisu powszechnego z 2011 stanowili chrześcijanie – 48,4% mieszkańców Londynu. Kolejnymi religiami pod względem liczby wyznawców były: islam – 12,4%, hinduizm – 5,0%, judaizm – 1,8%, sikhizm – 1,5%, buddyzm – 1%. Inne religie wybrało 0,6% respondentów, zaś niewierzących było 20,7%. 8,5% respondentów nie podało swojej religii. W Londynie swoje siedziby mają: w pałacu Lambeth arcybiskup Canterbury, duchowny zwierzchnik Kościoła Anglii (anglikańskiego), zaś w domu biskupim w Westminsterze zwierzchnik Kościoła rzymskokatolickiego w Anglii i Walii – arcybiskup Westminsteru. Najbardziej znane kościoły znajdujące się w Londynie to: katedra św. Pawła w Londynie, Opactwo Westminsterskie i katedra westminsterska. Znajdują się tutaj także: największy w Europie meczet Baitul Futuh i świątynia sikhijska Gurdwara Sri Guru Singh Sabha, druga co do wielkości świątynia hinduistyczna w Europie – BAPS Shri Swaminarayan Mandir, a także najstarsza w Wielkiej Brytanii synagoga – Bevis Marks Synagogue. Liczba osób udających się do kościoła co niedzielę w Londynie wzrosła w latach 2005–2012 o 16%. W 2012 720 000 osób chodziło do kościoła co niedzielę, prawie 100 tysięcy więcej niż w 2005. Zjawisko to tłumaczy się napływem ciemnoskórych imigrantów, głównie należących do kościołów zielonoświątkowych. Podział administracyjny Administracyjnie Wielki Londyn (Greater London) jest podzielony na 32 gminy (London boroughs) oraz autonomiczne City, z czego 12 oraz City of London tworzą Londyn Wewnętrzny (Inner London), a pozostałe – Londyn Zewnętrzny (Outer London). Najważniejsze (również ze względów historycznych) dzielnice to City of London i City of Westminster położone na północnym brzegu Tamizy oraz Southwark i Lambeth na południowym brzegu. 40% Wielkiego Londynu jest pokryte Londyńskim Obszarem Pocztowym (ang. London postal area). Kod Londyńskiego Obszaru Telefonicznego (ang. London telephone area code) obejmuje obszar zbliżony do Wielkiego Londynu, aczkolwiek nie obejmuje niektórych dzielnic zewnętrznych, a obejmuje gminy znajdujące się poza granicami Wielkiego Londynu. Geografia i klimat Topografia Wielki Londyn pokrywa obszar 1579 km² (609 mil kwadratowych), będąc tym samym jednym z największych miast świata. Przejechanie wszerz przez miasto wiąże się z pokonaniem przeszło stu kilometrów. Główną cechą topografii londyńskiej jest rzeka Tamiza, która przecina miasto od południowego zachodu do wschodu. Dolina Tamizy to tereny wylewowe otoczone delikatnie pofałdowanymi wzgórzami (np. Parliament Hill, Addington Hills czy Primrose Hill). Wzgórza te nie stanowiły znaczącej przeszkody dla rozwoju Londynu, od jego początków, jako portu rzecznego, na północnym brzegu Tamizy, stąd też obszar Londynu rozwijał się na bazie okręgu. W przeszłości Tamiza była o wiele szerszą i płytszą rzeką z rozległymi terenami bagiennymi; w czasie przypływów jej brzegi osiągały pięciokrotną szerokość obecnych. Były intensywnie niwelowane i regulowane, stąd wiele jej londyńskich dopływów zasila ją pod ziemią. Tamiza jest rzeką przypływową, a tym samym podatną na wylewanie z brzegów. W 1974, po dziesięciu latach prac zakończono budowę Tamy Londyńskiej w Woolwich, której działalność zażegnała niebezpieczeństwo powodzi. Tama Londyńska została zaprojektowana, aby pracować do roku 2030, obecnie trwają prace projektowe mające na celu rozbudowę tamy, łącznie ze zmianą jej stylistyki. Klimat W Londynie panuje klimat umiarkowany morski. Miasto jest pod wpływem ciepłego Prądu Zatokowego. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, ze średnimi temperaturami mierzonymi w Greenwich pomiędzy +13,6 °C do +22,8 °C. Rekordowa temperatura +38,1 °C została zarejestrowana w innej części Londynu 10 sierpnia 2003. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń, ze średnimi temperaturami pomiędzy +2,3 °C a +8,1 °C. Średni roczny opad atmosferyczny wynosi 601,7 mm – najwyższe opady występują w październiku, najniższe w lutym. Opady śniegu są rzadkie – w wyniku ciepła wytwarzanego w obszarach zurbanizowanych – tzw. miejska wyspa ciepła, temperatura zimą w Londynie może być wyższa nawet o 5 °C od obszarów otaczających aglomerację. Główne atrakcje turystyczne Tower of London jest budowlą pełniącą niegdyś funkcje obronne, jak i pałacowe. Budynek był także więzieniem, miejscem egzekucji, mennicą, arsenałem i skarbcem. Ostatnim władcą Anglii, który wykorzystywał ją w celach obronnych, był Jakub I (1566-1625). Tower of London założona została przez Wilhelma Zdobywcę w 1078, by dziś stać się jednym z popularniejszych fortów świata. Obecnie ulokowane są tu klejnoty koronne o bezcennej wartości. Tower of London znajduje się niedaleko cieszącej się złą sławą Bloody Tower oraz Beauchamp Tower wraz z ponad 90 napisami wyrytymi przez jej więźniów. W Martin Tower znajduje się wystawa „Korony i diamenty”, która poświęcona jest ewolucji królewskich koron w Wielkiej Brytanii i niezwykłej roli, jaką odegrały w niej diamenty. Początkowo nazwa Big Ben odnosiła się do dzwonu z Wieży św. Szczepana (ang. St Stephen Tower), zwanej również Wieżą Zegarową (ang. Clock Tower), należącej do Pałacu Westminsterskiego. Dziś nazwa Big Ben odnosi się często zarówno do dzwonu, jak i zegara i samej Wieży. Budowę tej neogotyckiej wieży podjęto po pożarze Pałacu w 1834. Inauguracja otwarcia odbyła się 31 maja 1859. Dzwon waży 13 ton. Zegar jest największym zegarem w Wielkiej Brytanii. Średnica każdej tarczy wynosi 7,5 m, wskazówki mają długość 4,25 m. Co kwadrans wybijana jest melodia wzorowana na tej z dzwonu St Mary’s Church (University Church) w Cambridge – jest to wariacja na temat kilku taktów z „Mesjasza” Haendla. O północy 31 grudnia 1923 dźwięk zegara można było po raz pierwszy usłyszeć w radio BBC. Katedra Świętego Pawła w Londynie znajduje się w centrum Londynu nazywanym The City. Jej budowa trwała w latach 1675–1710. Katedra charakteryzuje się monumentalną kopułą o średnicy 50 metrów i wadze 700 ton. Wysokość budowli mierzona od posadzki do krzyża znajdującego się na szczycie kopuły wynosi 108 metrów, długość 158 metrów. We wnętrzu katedry znajduje się kilka galerii sztuki. Most Tower Bridge przecinający Tamizę stał się symbolem Londynu. Środkowa część składa się z dwóch ważących po 1100 ton zwodzonych przęseł mostu podnoszących się w ciągu 90 sekund. Zwieńczone pinaklami wieże oraz pomost kryją mechanizm służący do podnoszenia ruchomych przęseł. Są one unoszone by umożliwić przepłynięcie dużych statków lub z powodu specjalnych okoliczności. W wieżach mostu znajduje się muzeum jego historii, a z górnego pomostu, obecnie otwartego dla turystów roztacza się piękny widok na rzekę Tamizę. Most jest szeroki na 60 metrów, a wysokość przy podniesionych przęsłach – 40 metrów. W swych czasach świetności był otwierany pięć razy dziennie. Opactwo Westminsterskie jest kompleksem budowli położonych nad Tamizą. Znajdują się tu neogotycki Pałac Westminsterski, będący siedzibą Parlamentu, wieża ze słynnym zegarem Big Ben, średniowieczny kościół św. Małgorzaty oraz słynne opactwo. Kompleks ten do XVI wieku był rezydencją królewską, kiedy to umiejscowiono w nim Izbę Lordów i Izbę Gmin. Najstarszym budynkiem Parlamentu jest Westminster Hall. Pierwsze posiedzenie angielskiego Parlamentu odbyło się w 1265. Opactwo ściśle związane jest z historią Anglii: od czasów Wilhelma Zdobywcy (1065) koronuje się tu władców kraju, używając tronu koronacyjnego z 1307. Znajdują się tu groby królewskie oraz groby i tablice pamiątkowe najwybitniejszych angielskich twórców, uczonych i polityków. Łącznie na terenie opactwa spoczywa około 3300 zmarłych. Pałac Buckingham jest od 1837 oficjalną siedzibą monarchów brytyjskich oraz największym na świecie pałacem królewskim wciąż pełniącym swą pierwotną funkcję. Został oddany do użytku w 1703 jako rezydencja miejska Księcia Buckingham. W 1762 król Anglii Jerzy III wszedł w posiadanie pałacu, który przekształcono w jego prywatną rezydencję. Obecnie Pałac Buckingham jest również miejscem uroczystości państwowych oraz oficjalnych spotkań głów państw. Dla Brytyjczyków pałac stanowi jeden z symboli Wielkiej Brytanii; tutaj Londyńczycy składali kwiaty po śmierci księżnej Walii, Diany. Obecnie pewna część Pałacu jest udostępniona zwiedzającym. Na placu przed Pałacem stoi pomnik Królowej Wiktorii. Hyde Park położony na obszarze 2,5 km² jest jednym z kilku parków królewskich w Londynie. Jezioro Serpentine dzieli park na dwie części. Hyde Park założony został w 1536 r. przez Henryka VIII, który pozyskał tutejsze grunty od mnichów z Opactwa Westminsterskiego. Większa część obiektów architektonicznych w parku zaprojektowana została w latach 20. XIX wieku przez Decimusa Burtona. W Hyde Park znajduje się miejsce, w którym każdy może wyrazić swe poglądy, niezależnie od ich znaczenia, przemawiali tam m.in. Karl Marx i Włodzimierz Lenin. Galeria Tate Modern mieści się w położonym nad Tamizą dawnym budynku elektrowni Bankside i obecnie jest narodowym muzeum sztuki współczesnej w Wielkiej Brytanii. Wystawiane są tam kolekcje sztuki współczesnej i nowoczesnej, m.in. obrazy autorstwa Matisse’a, Picassa i Rothko oraz bardziej współczesne dzieła stworzone przez Matthew Barneya, Chrisa Ofiliego i Gerharda Richtera. Muzeum Brytyjskie powołane zostało w 1753 r. na mocy ustawy. Początkowo wystawiane były tam kolekcje Hansa Sloane’a, dziś prezentowane są eksponaty z przekroju ludzkiej cywilizacji od czasów prehistorycznych po współczesność. Do najpopularniejszych zaliczany są: kamień z Rosetty, rzeźby z Partenonu, skarb Sutton Hoo, skarb z Mildenhall i Waza portlandzka. Kąpieliska W Londynie w 2018 znajdowały się cztery kąpieliska wyznaczone zgodnie z unijną dyrektywą kąpieliskową, co stanowiło ¼ śródlądowych kąpielisk Zjednoczonego Królestwa (tyle samo znajdowało się na jeziorze Windermere). Funkcjonują one nieprzerwanie od 1998. Trzy z nich leżą na stawach w parku Hampstead Heath, a jedno na zbiorniku Serpentine w Hyde Parku. W okresie 1998–2018 ich jakość wody oceniano zwykle jako co najmniej dostateczną. Roczną klasę niedostateczną stwierdzono jedynie w 1999 w Serpentine i w 2006 w stawie Ladies Pond w Hampstead Heath, natomiast wodę w kąpielisku w stawie Mens Pond w tym samym parku w większości lat oceniano jako doskonałą. Jakość wody w Serpentine klasyfikowano zwykle jako dostateczną. Kultura Londyn jest wielkim ośrodkiem kulturalnym o światowym znaczeniu, istnieją lub mają tu swoje siedziby m.in.: Opera Królewska Covent Garden i Angielska Opera Narodowa w London Coliseum, 5 orkiestr symfonicznych, w tym London Symphony Orchestra, BBC Symphony Orchestra i London Philharmonic Orchestra monumentalne sale koncertowe, w tym Royal Albert Hall ponad 40 teatrów, zgrupowanych głównie w okolicy West End Londyn jest także kojarzony z ogromną liczbą historycznych parków, m.in. Hyde Park, St. James’s Park, Kew Gardens, Green Park, czy Regent’s Park. Muzea Londyn zaliczany jest do największych na świecie ośrodków obrotu dziełami sztuki i pozostaje jednym z największych centrów muzealnych Europy. Ponad 60 muzeów i stałych galerii przyciąga turystów z całego świata. Najbardziej znane z nich to: Muzeum Brytyjskie National Gallery Tate Britain Muzeum Wiktorii i Alberta Muzeum Figur Woskowych Madame Tussaud Muzeum Historii Naturalnej. Godne podkreślenia jest Muzeum Brytyjskie (ang. British Museum – największy kompleks muzealny na świecie) z dużymi zbiorami starożytnych kultur egipskiej, greckiej, rzymskiej, prekolumbijskiej, indyjskiej i Dalekiego Wschodu (m.in. chińskiej, japońskiej) oraz numizmatyki. National Gallery posiada kolekcję malarstwa europejskiego od XIII do końca XIX wieku, natomiast Tate Britain może pochwalić się bogatymi zbiorami sztuki angielskiej począwszy od XVI aż do XX wieku oraz współczesnej sztuki światowej, z dobudowaną Clore Gallery, w której ulokowana jest spuścizna malarza J.M.W. Turnera. Na drugim brzegu Tamizy znajduje się galeria sztuki Tate Modern, gdzie obok stałych zbiorów są prezentowane wystawy czasowe sztuki najnowszej, m.in. Wallace Collection, czyli prywatna kolekcja ze zbiorami malarstwa europejskiego, rzeźby, broni i porcelany. Muzeum Wiktorii i Alberta ma bogate zbiory rzeźby, ceramiki, mebli, wyrobów z metalu (kolekcja sreber), ubiorów oraz sztuki z Indii i Dalekiego Wschodu (m.in. chińskiej, japońskiej i koreańskiej), a także malarstwa angielskiego z lat 1700–1900. Przy siedzibie masońskiej Zjednoczonej Wielkiej Loży Anglii działa bezpłatne muzeum masońskie i istnieje możliwość zwiedzenia części budynku z przewodnikiem. Edukacja i nauka Londyn jest jednym z największych ośrodków akademickich w Wielkiej Brytanii. Znajdują się tam siedziby Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, Uniwersytetu Londyńskiego, Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie oraz wielu innych uczelni. Państwowy Uniwersytet Londyński, mogący pochwalić się długimi tradycjami kształcenia, jest obecnie jednym z największych uniwersytetów w Europie (około 240 000 osób uczących się i 45 000 studentów). W Londynie zlokalizowanych jest około 50 college’ów, które zazwyczaj stoją na wysokim poziomie. Uznawanymi za najbardziej prestiżowe pozostają Imperial College London, University College London, King’s College i London School of Economics. Część uczelni kształci swych studentów w bardzo wąskich dziedzinach wiedzy, między innymi School of Oriental and African Studies, Birkbeck College. W Londynie działa również wiele szkół muzycznych, wyszczególnić tu należy przede wszystkim Royal College of Music, Royal Academy of Music, Trinity College of Music i Guildhall School of Music and Drama. Central Saint Martins College of Art and Design, Chelsea School of Art i Camberwell School of Art specjalizują się w nauczaniu sztuki. Węzeł Wiedzy i Innowacji EIT w Londynie Rada Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji (EIT) 16 grudnia 2009 wyznaczyła centra pierwszych trzech Węzłów Wiedzy i Innowacji. Uczelnie z Londynu będą brać udział w pracach Węzła Klimatycznego. Lokalizacje węzłów: zrównoważona energia: Karlsruhe, Kraków, Grenoble, Eindhoven/Leuven, Barcelona, Sztokholm zmiany klimatyczne: Londyn, Zurych, Berlin, Paryż, Randstad informatyka i społeczeństwo informacyjne: Berlin, Eindhoven, Helsinki, Paryż i Sztokholm. Gospodarka Londyn jest wielkim ośrodkiem handlowym, w którym znajdują się siedziby wielu banków, domów maklerskich, firm konsultingowych oraz ponad 100 filii banków zagranicznych, m.in. ze Stanów Zjednoczonych (Merrill Lynch), Szwajcarii (UBS) i Hiszpanii (Banco Santander). Londyn jest także najważniejszym na świecie rynkiem usług ubezpieczeniowych, w tym siedzibą korporacji Lloyd’s of London, jedynej na świecie firmy ubezpieczającej statki i inwestycje morskie. Działają tam liczne instytucje naukowo-badawcze, redakcje brytyjskich pism o międzynarodowym zasięgu (w tym gazety The Times, The Guardian, The Observer) oraz wielkie domy wydawnicze (Longman Group). Oprócz książek i czasopism produkuje się w nim ponad połowę używanych na świecie banknotów i czeków. Londyn jest największym ośrodkiem przemysłowym Wielkiej Brytanii, zlokalizowane są tam centrale wielkich koncernów przemysłowych, takich jak Shell i British Petroleum, a także dziesiątki filii i przedstawicielstw firm ze Stanów Zjednoczonych, krajów Unii Europejskiej i Dalekiego Wschodu. Przemysł w Londynie charakteryzuje się zróżnicowaną strukturą gałęziową, z dominacją przemysłu wysokich technologii, w tym zakłady elektroniczne i elektrotechniczne należące do wielkich korporacji międzynarodowych (Epson, IBM, Apple). Usytuowane są one na pn.-wsch. przedmieściach Enfield i Ilford oraz na południowych peryferiach, w Croydon i Hayes. Na północnych krańcach aglomeracji, w Hatfield i Radlett, umiejscowione są zakłady przemysłu lotniczego British Aircraft Co. i Hawker Siddeley, w południowo-zachodniej dzielnicy Weybridge – zakłady Rolls-Royce. W Dagenham, we wschodniej części aglomeracji, znajduje się wielka fabryka samochodów należąca do brytyjskiej filii Forda. Bliżej centrum mieszczą się liczne małe zakłady przemysłu odzieżowego, spożywczego (Cadbury, Carlsberg-Tetley), papierniczego, a także poligraficznego. Transport Londyn jest wielkim węzłem komunikacji drogowej, krzyżuje się tam dziewięć autostrad oraz pięć innych ważnych dróg krajowych. Wszystkie połączone są z autostradą M25, która tworzy pierścień wokół miasta. W Londynie znajduje się 10 dużych dworców kolejowych. Pomimo uruchomienia bezpośredniego połączenia do Paryża i Brukseli w 1994 przez tunel pod kanałem La Manche, znaczenie transportu kolejowego wciąż spada, głównie z powodu wysokich cen biletów. Transport miejski Przewozy pasażerskie wewnątrz aglomeracji odbywają się płynnie dzięki systemowi metra, będącemu najstarszym na świecie, o łącznej długości wszystkich linii 392 km (w tym 171 km pod ziemią), z liczbą 268 stacji. Rocznie przewozi ono około 800 mln pasażerów. Dojazdy do pracy umożliwia szybka kolej podmiejska. Brzegi Tamizy spięte są 28 mostami drogowymi i kolejowymi oraz trzema tunelami pod jej korytem. Transport lotniczy Londyn jest największym międzynarodowym węzłem transportu lotniczego, londyńskie lotniska przyjęły w 2013 ponad 117 mln pasażerów, największymi są kolejno: Londyn-Heathrow, obsługujący około 72 mln pasażerów, Londyn-Gatwick, około 35 mln, Londyn-Stansted, około 18 mln, Londyn-Luton około 10 mln, Londyn-City, około 3 mln pasażerów rocznie, Londyn-Southend – przebudowane i oddane do użytku w 2011. Transport wodny W dzielnicy Woolwich (część Greenwich), około 10 km w dół rzeki od Tower, zlokalizowany jest duży port handlowy. Dzięki pływom morskim w estuarium Tamizy, port londyński jest przystosowany do obsługi jednostek o zanurzeniu 11,2 m. Większość ładunków jest przeładowywana ze statków na barki, które dostarczają towary do zakładów przemysłowych po obu brzegach Tamizy, docierając do 225 km w głąb wyspy. Przeładunki w porcie w 2000 wyniosły 62 mln ton, z czego najwięcej przypada na surowce dla przemysłu spożywczego, włókienniczego, papierniczego i paliwowego. Porty kontenerowy i pasażerski obsługujące stolicę znajdują się w Tilbury, poza obrębem aglomeracji. Sport Londyn posiada bogatą infrastrukturę sportową, w postaci stadionów, kortów tenisowych (Wimbledon) oraz licznych terenów rekreacyjnych (Green Park, Hyde Park itd.). Każdego roku na terenie miasta odbywają się dziesiątki rozmaitych imprez sportowych, trzy razy rozgrywane były tam Letnie Igrzyska Olimpijskie (w 1908, 1948 i 2012). Dużą popularnością cieszy się w Londynie piłka nożna; znajduje się tam aż 7 stadionów należących do pierwszoligowych klubów piłkarskich: Arsenal, 13-krotny mistrz Anglii i 14-krotny zdobywca Pucharu Anglii, zdobywca Pucharu Zdobywców Pucharów (1994) Chelsea, 6-krotny Mistrz Anglii, 8-krotny zdobywca Pucharu Anglii, zwycięzca Ligi Mistrzów (2012, 2021) oraz Ligi Europy (2013, 2019) i Pucharu Zdobywców Pucharów (1971, 1998) Tottenham Hotspur, 2-krotny Mistrz Anglii, 8-krotny zdobywca Pucharu Anglii, zdobywca Pucharu Zdobywców Pucharów (1963) i Pucharu UEFA (1972, 1984) Fulham, zdobywca Pucharu Intertoto w 2002 roku West Ham United, zdobywca Pucharu Zdobywców Pucharów (1965), Pucharu Intertoto UEFA (1999), Pucharu Anglii (1964, 1975, 1980) Ponadto w mieście mają swoją siedzibę takie kluby jak: Crystal Palace, Queens Park Rangers, Charlton Athletic, Leyton Orient, Millwall, Brentford F.C., Barnet, czy AFC Wimbledon. Największym stadionem pozostaje Wembley, który jest w stanie pomieścić 90 000 osób. Popularny jest również tenis. Na południu miasta, w dzielnicy Wimbledon znajdują się słynne korty. Rokrocznie rozgrywany jest tam wielkoszlemowy turniej tenisowy odbywający się na przełomie czerwca i lipca uznawany za nieoficjalne mistrzostwa świata na kortach trawiastych. Na stadionie Lord’s Cricket Ground, który może pomieścić 30 tysięcy widzów odbywają się zawody w krykieta. Innym ważnym wydarzeniem jest londyński maraton, odbywający się w kwietniu. Pozostałe popularne wśród londyńczyków dyscypliny sportu to golf, koszykówka, rugby, łyżwiarstwo oraz kajakarstwo. Stadion Hackney Wick Stadium specjalnie przystosowany do organizacji imprez żużlowych gościł w latach 1995–1996 2 rundy Grand Prix Wielkiej Brytanii. Przypisy Bibliografia Bohdan O. Jeżewski: Polski Londyn – Polish Guide to London. Skorowidz rzeczowy. Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Oficjalna strona władz miasta Stolice państw w Europie Miasta w Anglii Miejscowości olimpijskie, gospodarze igrzysk letnich

551

https://pl.wikipedia.org/wiki/Berlin

Berlin

Berlin – stolica, największe miasto Niemiec i zarazem kraj związkowy. Zajmuje powierzchnię ok. 892 km² i zamieszkuje go ponad 3,8 mln osób. Jest największym miastem w Unii Europejskiej pod względem liczby mieszkańców w granicach administracyjnych. Berlin jest podzielony na dwanaście okręgów administracyjnych (Bezirk). Przez przestrzeń miejską przepływają m.in. rzeki Sprewa i Hawela, a ponadto znajduje się wiele jezior i zatok, w tym największe Müggelsee. Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1237 r. Berlin pełnił rolę historycznej stolicy Brandenburgii, Królestwa Prus, Związku Północnoniemieckiego, Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Po 1945 r. wschodnia część miasta była stolicą Niemieckiej Republiki Demokratycznej (Berlin, Hauptstadt der DDR), natomiast pozostała tworzyła Berlin Zachodni – otoczoną murem (okres 1961–1989) enklawę na terenie NRD. Po zjednoczeniu Niemiec 1990 roku Berlin został stolicą całych Niemiec. Berlin jest siedzibą Prezydenta RFN (od 1994 r.), Kanclerza RFN (od 2001 r.), Bundestagu (od 1999 r.) i Bundesratu (od 2000 r.). Berlin jest jedną z ważniejszych w Europie metropolii globalnych, ponadto ważnym węzłem komunikacyjnym Niemiec i Europy, zarówno kolejowym, lotniczym i drogowym. Ważny ośrodek naukowy, kulturalny i artystyczny (m.in. Europejska Akademia Filmowa i Museumsinsel). Toponimia Językoznawcy wywodzą nazwę Berlin od prasłowiańskiego *brl, oznaczającego bagno lub moczary, i podają znaczenie nazwy jako miasto na bagnach. Według hipotezy Reinholda Trautmanna Berlin jest zniekształconą nazwą Bralin (za czym przemawia m.in. zapis w dokumencie z 1215 nazwy miejscowości jako Braline) i pochodzi od nazwy osobowej Bral, czyli skróconej formy słowiańskiego imienia złożonego Bratosław. Geografia Berlin leży we wschodniej części Niemiec. Berlin znajduje się między płaskowyżami Barnim i Teltow. Leży około 90 km od granicy z Polską. Największa długość miasta w kierunku wschodnio-zachodnim wynosi około 45 km, największa długość w kierunku północno-południowym wynosi około 38 km. Najwyższe wzniesienie ma wysokość 115,4 m n.p.m., natomiast najniższy punkt leży na wysokości 34 m n.p.m. Wody Miasto położone jest nad rzekami Sprewą i Hawelą oraz ich dopływami. Sprewa w dzielnicy Spandau wpada do Haweli, prawego dopływu Łaby. Berlińskie dopływy Sprewy to Panke, Dahme, Wuhle i Erpe. Hawela płynie przez miasto korytem polodowcowym przypominającym jeziora. Bocznymi odnogami Haweli są jeziora Tegeler See i Große Wansee. Do Haweli wpływają strumienie: Tegeler Fließ oraz Bäke. Największym jeziorem na terenie miasta jest jezioro Große Müggelsee położone w dzielnicy Treptow-Köpenick. Obszar wód chronionych w mieście to 212 km² co stanowi prawie jedną czwartą całkowitej powierzchni miasta. Klimat Miasto znajduje się w umiarkowanej strefie klimatycznej. Przeciętna temperatura roczna wynosi +9,1 °C, średnia roczna ilość opadów wynosi 581 mm. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec (+14,3 °C) i sierpień (+14,1 °C), a najzimniejszy jest styczeń (–1,9 °C) i luty (–1,5 °C). Dokładną statystykę zawiera poniższa tabela: Historia Najstarsze osadnictwo i pierwsze grody Około 120 r. p.n.e. wzdłuż Sprewy musiały wędrować plemiona Cymbrów, Teutonów i Ambronów, podążających następnie przez dzisiejsze Czechy i Węgry do Italii i Galii. U progu nowej ery obszar ten był zamieszkały przez plemiona zwane Varni i Semnones. Mogli stać się oni później częścią związku zwanego Alamanami. W połowie V w. n.e. mieszkali tam Swebowie (czyli późniejsi Szwabowie, którzy przenieśli się na obszar dzisiejszej Badenii-Wirtembergii). Przemieszczali się i osiedlali także Sasi na obszarze między Sprewą i Odrą. Następnie pojawili się tam słowiańscy Lucice. Sprewianie założyli tam gród Kopanica, który później stał się dzielnicą Berlina – Köpenick. Nie wiemy, czy zepchnęli oni wszystkich mieszkańców na zachód, czy osiedlali się obok tych, którzy zdecydowali się nie wędrować, tylko pozostać na ziemi. Gdy na teren dzisiejszego Berlina dotarli wojowie Karola Wielkiego, zamieszkiwany był on przez zachodniosłowiański związek plemienny określający się jako Hawelanie. W okresie następnym obszar ten ze względu na dobre połączenia rzeczne był infiltrowany przez wikingów. W pierwszej połowie XII wieku do okolic dzisiejszego Berlina granicę polskich wpływów przesunął książę Polski Bolesław III Krzywousty. Jeszcze w XII wieku istniało na tym obszarze słowiańskie Księstwo Kopanickie, które w latach 50. XII wieku było lennem Polski. Jego stolicą była Kopanica – Köpenick, od 1920 dzielnica Berlina. Panowanie brandenburskie Najwcześniej w drugiej połowie XII wieku obszar znalazł się w granicach Marchii Brandenburskiej, rządzonej przez Albrechta Niedźwiedzia. Około 1200 był już poddany pełnej kolonizacji niemieckiej, głównie z Saksonii oraz terenów dzisiejszej Holandii. Miasto Cölln (słowiańskie Kolno), położona na wyspie na Sprewie część podwójnego osiedla Berlin-Cölln, zostało po raz pierwszy wspomniane w 1237, zaś Berlin, położony na prawym (północnym) brzegu rzeki, w 1244. Przez Berlin-Cölln przebiegała trasa Via Imperii, łącząca Szczecin z Rzymem. W 1307 zbudowano wspólny ratusz dla obu miast. W latach 1373–1415 wraz z Marchią Brandenburską (unia personalna z Krajami Korony Czeskiej w latach 1373–1378) miejscowość znajdowała się we władaniu dynastii Luksemburgów. W 1380 r. pożar zniszczył centrum miasta. Dwa lata po objęciu marchii przez Hohenzollernów przeniesiono stolicę z Brandenburga nad Havelą do Berlina. W latach 1443–1451 wzniesiono zamek. Od 1451 r. Berlin był rezydencją brandenburskich margrabiów i elektorów. W trakcie wojny pomiędzy Brandenburgią a śląskim księstwem głogowskim w 1477 lub 1478 r. pod Berlin dotarł najazd piastowskiego księcia Jana II Szalonego. W XVII wieku Berlin został rozbudowany o kilka przedmieść. W pierwszej połowie XVII w. miasto odwiedził późniejszy król Polski, Jan Sobieski. Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców z 14 000 do 8000 osób. W 1650 rozpoczęto budowę Twierdzy Berlin. W 1685 r. elektor Fryderyk Wilhelm I zezwolił na osiedlanie się w Brandenburgii francuskim hugenotom. Migracja Francuzów odbywała się czterema falami: w latach 1686/87, 1695, 1697/98 i 1700. W 1700 roku Francuzi stanowili już ok. 30% populacji miasta. Inni imigranci przybywali m.in. z Polski i Monarchii Habsburgów. W 1688 r. zostało połączonych pięć sąsiadujących ze sobą miast, tworząc Wielki Berlin liczący 56 000 mieszkańców (w tym 20 000 pierwotnego Berlina). Stolica Królestwa Prus W 1701 r. Berlin został stolicą nowo utworzonego Królestwa Prus. W latach 1701–1705 hugenoci wybudowali Katedrę Francuską. W 1708 r. wzniesiono Katedrę Niemiecką. W 1709 r. zjednoczono miasta i gminy Berlin, Cölln, Friedrichswerder, Dorotheenstadt i Friedrichstadt w jedno miasto Berlin. Wkrótce powstały dalsze przedmieścia. W 1742 r. otwarto Królewski Teatr Dworski. W połowie wieku miasto liczyło ponad 100 000 mieszkańców. W 1760 roku Berlin był przez kilka dni okupowany przez wojska rosyjskie. W latach 1747–1773 w protestanckim Berlinie wybudowano katolicki kościół św. Jadwigi. W 1774 r. świątynię konsekrował Ignacy Krasicki, który został w niej pochowany w 1801 roku. W latach 1788–1791 wzniesiono Bramę Brandenburską, będącą obecnie jednym z symboli miasta. W 1800 r. Berlin był największym miastem (co najmniej 170 000 mieszkańców) krajów niemieckich po Wiedniu. W 1806 r. został zajęty przez Napoleona. W latach 1816–1821 stolica rejencji berlińskiej w prowincji Brandenburgia, a w latach 1822–1875 rejencji poczdamskiej w tej samej prowincji. W XIX wieku w Berlinie funkcjonowały rozmaite organizacje polskie: w 1818 r. powstały studencki Związek Przyjacielski oraz Stowarzyszenie Polskie, w 1819 r. Związek Polski, w 1869 r. Towarzystwo Naukowe Akademików Polskich w Berlinie. W latach 1837–1840 w Berlinie nauki u Carla Friedricha Rungenhagena pobierał Stanisław Moniuszko. W 1847 r. miał tu miejsce tzw. proces berliński przeciwko 254 Polakom, oskarżonym o przygotowanie powstania wielkopolskiego z 1846 roku. W kolejnym roku miastem wstrząsnęły niemieckie wystąpienia rewolucyjne. W 1861 obszar miasta został ponownie rozszerzony, gdy włączono miejscowości Wedding, Moabit oraz przedmieścia po stronie Tempelhofu i Schönebergu. W 1863 r. w więzieniu Moabit za pomoc powstańcom styczniowym byli więzieni przez Prusaków Wojciech Kętrzyński i Maksymilian Jackowski. W 1864 r. w Berlinie odbył się kolejny proces berliński, tym razem przeciwko 149 osobom, związanym z powstaniem styczniowym. W granicach Niemiec W 1871 r. miasto zostało stolicą zjednoczonych Niemiec – jako cesarstwa. Stołeczną funkcję zachował do dziś, będąc następnie stolicą Republiki Weimarskiej, III Rzeszy, Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Republiki Federalnej Niemiec. Po 1874 r., po śmierci hrabiego Atanazego Raczyńskiego, niemiecki rząd zakupił Pałac Raczyńskich, w latach 1884–1894 wznosząc w jego miejscu gmach parlamentu. W 1875 r. w dawnym Pałacu Radziwiłłów umieszczono Kancelarię Rzeszy. Na przełomie XIX i XX wieku Berlin był znaczącym ośrodkiem polskiej prasy, kultury, sportu i nauki. Tu mieszkali i tworzyli m.in. malarz Wojciech Kossak, pisarz Stanisław Przybyszewski, kompozytorzy Feliks Nowowiejski, Mieczysław Karłowicz i Leopold Godowski. W 1891 roku w Berlinie powstała Gazeta Robotnicza, a w 1897 Dziennik Berliński. W 1895 r. powstało Polskie Towarzystwo Szkolne „Oświata”. W Berlinie została założona w 1905 r. przez Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szeluto, a następnie miała siedzibę Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich. W 1911 r. założono Polski Klub Sportowy Berlin, rozwiązany przez niemieckie władze w 1939 r. i reaktywowany w Berlinie Wschodnim w latach 1948–1951. Po I wojnie światowej w 1918 ogłoszono w Berlinie republikę. W 1920 r. na podstawie tzw. Ustawy o Dużym Berlinie ponownie znacznie rozszerzono obszar miasta, przyłączając kilka miast i kilkadziesiąt wsi. Berlin osiągnął wówczas około 4 mln mieszkańców. 27 sierpnia 1922 do sądu w Berlinie wpłynął wniosek o rejestrację Związku Polaków w Niemczech. 3 grudnia 1922 sąd zatwierdził statut i odbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku, na którym Stanisław Sierakowski został wybrany pierwszym jego prezesem. 14 stycznia 1922 ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. Od 1924 roku w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał gazetę Kulturwehr dla obrony praw autochtonicznych mniejszości narodowych ówczesnych Niemiec: Polaków, Serbołużyczan, Fryzów, Duńczyków i Litwinów. 6 marca 1938 do Berlina przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy na I Kongres Polaków w Niemczech. W 1930 r. Berlin został siedzibą katolickiej diecezji berlińskiej. Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 r. Berlin stał się stolicą III Rzeszy. W 1936 r. odbyły się w Berlinie igrzyska olimpijskie. Planowano znaczną rozbudowę miasta na stolicę świata (tzw. plan Germania Alberta Speera), czemu przeszkodziła klęska Niemiec w II wojnie światowej. W czasie alianckich bombardowań i walk o zdobycie Berlina przez wojska radzieckie i polskie znaczne obszary zabudowy zostały dosłownie zmiecione z powierzchni ziemi. Berlin został zniszczony w 40% i w 10% jego infrastruktura podziemna. Dzielnica Mitte została zniszczona w 70%. W czasie wojny w Berlinie byli więzieni m.in. Wincenty Witos, Stefan Rowecki, Zdzisław Maszewski i Juliusz Bursche. Po II wojnie światowej Berlin został podzielony przez aliantów na 4 sektory okupacyjne. Stąd też przed ponownym zjednoczeniem Niemiec miasto było podzielone na część wschodnią, stanowiącą sektor radziecki i od 1949 r. stolicę NRD (Berlin, Hauptstadt der DDR), i część zachodnią (Berlin Zachodni), będącą specjalnym obszarem administrowanym przez aliantów ze statusem zbliżonym do wolnego miasta (błędem jest stwierdzenie, że Berlin Zachodni należał do RFN) powstałą z francuskiego, brytyjskiego i amerykańskiego sektora okupacyjnego. W latach 1948–1949 Sowieci wprowadzili blokadę Berlina Zachodniego, na co alianci zachodni odpowiedzieli uruchomieniem mostu powietrznego z zaopatrzeniem. W latach 1961–1989 Berlin Zachodni był otoczony murem, którego zburzenie w 1989 r. stanowi symbol zjednoczenia dwóch części miasta oraz dwóch państw niemieckich. Decyzją Bundestagu, od 1991 Berlin jest stolicą zjednoczonych Niemiec. Od 1999 r. w Berlinie swoje siedziby mają parlament i rząd. Demografia W końcu 2015 Berlin zamieszkiwało 621 tys. cudzoziemców z ponad 190 krajów, w tym 54 951 Polaków. Religia Archidiecezja berlińska (niem.: Erzbistum Berlin) – katolicka archidiecezja niemiecka położona w północno-wschodniej części kraju, obejmująca swoim zasięgiem terytoria trzech landów: Berlin, część Brandenburgii, Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Siedziba arcybiskupa znajduje się w katedrze św. Jadwigi w Berlinie. Katolicką patronką Berlina jest polska święta Jadwiga Śląska. Ewangelicki Kościół Berlin-Brandenburg-Śląsk Górne Łużyce (EKBO) z siedzibą w Berlinie jest jednym z 20 Kościołów członkowskich Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (EKD). W 2017 roku Berlin otrzymał honorowy tytuł „Miasto Reformacji Europy”, przyznany przez Wspólnotę Kościołów Ewangelickich w Europie. Spośród około 3,8 miliona berlińczyków pod koniec 2020 roku: 13,9% było protestantami, 8,1% katolikami, a 78% należało do innych wyznań i religii lub do żadnego z nich. W roku 2019 14,4% populacji stanowili protestanci, a 8,3% katolicy. Z kolei 7–9% mieszkańców to wyznawcy religii traktowanych przez wyznawców za islamskie (2018 r.). Społeczność żydowska w Berlinie liczyła w 2017 roku około 10 000 członków. Z kolei spis z 2011 r. wskazał, że 21,6% populacji Berlina należało do Kościoła Ewangelickiego, 9,6% do Kościoła Katolickiego, 1,5% do Kościoła Prawosławnego i 0,7% do Wolnego Kościoła Ewangelickiego. We wschodniej części miasta, które należały do byłej NRD, odsetek osób związanych z chrześcijaństwem jest szczególnie niski. Struktura etniczna Populacja 2022: Administracja Miasto podzielone jest na 12 okręgów administracyjnych (niem. Bezirk), które dzielą się na 97 dzielnic (niem. Ortsteil, czyli części miasta). Podział ten istnieje od 1 stycznia 2001, kiedy to w wyniku reformy administracyjnej zmniejszono liczbę okręgów administracyjnych z 23 do 12 w celu obniżenia kosztów. Każdy okręg ma oddzielny samorząd i prawa zbliżone do praw miejskich. Współpraca W ramach Partnerstwa-Odra Berlin razem z landami Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie i Saksonia współpracuje z zachodnimi województwami Polski: dolnośląskim, lubuskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim oraz z pięcioma największymi miastami Polski zachodniej: z Poznaniem, Szczecinem, Wrocławiem, Gorzowem Wielkopolskim i Zieloną Górą. Gospodarka Berlin jest ważnym ośrodkiem gospodarczym z rozwiniętym przemysłem, głównie elektrotechnicznym i elektronicznym (m.in. Siemens, AEG), maszynowym, środków transportu precyzyjnym, spożywczym, poligraficznym i odzieżowym. W Berlinie działa 167 057 przedsiębiorstw (2019). Pomiędzy 1993 a 2012 rokiem w prywatne ręce trafiła prawie połowa miejskich zasobów mieszkaniowych, a liczba lokali socjalnych zmalała z 370 tys. do około 150 tys. Działania te wraz z deregulacją polityki czynszowej doprowadziły do gentryfikacji najatrakcyjniejszych dzielnic miasta. W 2019 r. wartość PKB wytworzonego w Berlinie wyniosła 157 mld euro. Najwięksi pracodawcy 2020: Deutsche Bahn Charité Berliner Verkehrsbetriebe Siemens Edeka Mercedes-Benz Group Deutsche Post DHL Deutsche Telekom Zalando Targi Miasto stanowi ważny ośrodek handlowy, organizujący międzynarodowe targi i wystawy o znaczeniu nie tylko niemieckim, europejskim, ale cały szereg z nich (międzynarodowe targi kolejnictwa InnoTrans, Berlin Fashion Week, Internationale Tourismus-Börse (Międzynarodowa Giełda Turystyczna), IFA (Międzynarodowa Wystawa Radiowa), Venus Berlin, ILA (Międzynarodowa Wystawa Lotniczo-Kosmiczna), Internationale Grüne Woche Berlin (Międzynarodowy Berliński Zielony Tydzień)) – światowym. Prym wśród organizatorów pełni Messe Berlin. Turystyka W 2017 r. Berlin odwiedziło ok. 34,1 mln turystów, w tym 13,5 mln turystów zagranicznych. Najpopularniejszą trasą turystyczną w Berlinie jest szlak Muru Berlińskiego (Berliner Mauerweg). Liczy ok. 160 kilometrów długości, z czego ok. 50 kilometrów prowadzi przez obszar miejski Berlina, w tym ścisłe centrum, a pozostała część przez tereny podmiejskie i leśne. Pierwsza wersja trasy powstała w 1990 roku przygotowana przez Powszechny Niemiecki Klub Rowerowy (Allgemeiner Deutscher Fahrrad-Club, ADFC) z myślą o turystach pieszych i rowerowych. Przez Berlin prowadzą dwa szlaki rowerowe sieci EuroVelo – Szlak Stolic nr 2 i Szlak Słońca nr 7. Wydawca Springer Nature Walter de Gruyter Suhrkamp Verlag Aufbau-Verlag Reprodukt Axel Springer SE BMG Rights Management Berliner Verlag (Berliner Zeitung) Urbanistyka Zabytki Brama Brandenburska – symbol miasta, neoklasyczna brama ze słynną kwadrygą bogini Zwycięstwa na szczycie. Reichstag / Bundestag Mur Berliński – pozostałości dawnych umocnień rozdzielających Berlin Zachodni od NRD. Zachowało się m.in. dawne przejście graniczne, czyli tzw. Check point Charlie. Siegessäule – kolumna zwycięstwa Ewangelicki Kościół Pamięci cesarza Wilhelma I – zbudowany w XIX wieku, zniszczony w czasie II wojny światowej. Ruinę połączono z nowoczesną świątynią. Ratusz – nazywany „czerwonym”, reprezentuje styl neorenesansowy. Pałac Charlottenburg Zamek w Berlinie – rezydencja władców Niemiec z 1443 roku, zniszczona w 1945 i 1950, odbudowana w latach 2013–2020. Nowa Synagoga – wybudowana w 1866 roku, zniszczona w 1943, odbudowana w latach 1988–1995, obecnie mieści Centrum Judaicum. Pałac Bellevue – XVIII-wieczny, od 2006 roku odbywają się tu ceremonie państwowe. Parki i ogrody Britzer Garten Gärten der Welt Pawia Wyspa Berliński Ogród Botaniczny Ogród Zoologiczny w Berlinie Transport Miasto stanowi węzeł transportu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz wodnego. Transport drogowy Autostrada A10 (Berliner Ring) – zewnętrzna obwodnica autostradowa Berlina Autostrada A100 (Stadtring) – wewnętrzna obwodnica autostradowa Berlina Autostrada A102 – lokalna Autostrada A103 – lokalna Autostrada A104 – lokalna Autostrada A105 – lokalna Autostrada A111 – lokalna, łącznik obwodnicy A10 Autostrada A113 – lokalna, łącznik obwodnicy A10 Autostrada A114 – lokalna, łącznik obwodnicy A10 Autostrada A115 – lokalna, łącznik obwodnicy A10 (AVUS) Autostrada A117 – lokalna Transport kolejowy Kolej z Berlina do Poczdamu była drugą na terenie Niemiec i została uruchomiona w 1838, biegnąc z obecnego placu Poczdamskiego przez Steglitz, Zehlendorf i Novawes do Poczdamu. W XIX wieku w Berlinie powstało 9 dworców czołowych kolei dalekobieżnych. Z czasem poszczególne koleje połączono ze sobą – najpierw linią przetokową, zastąpioną później przez linię pierścieniową (zwaną Ring lub Psią Głową) i linią średnicową wschód-zachód na estakadzie. Od lat 60. XIX w. kursowały w Berlinie pociągi podmiejskie i regionalne, z biegiem czasu otrzymywały własne tory, zaś od 1924 zostały przekształcone w elektryczną kolej miejską S-Bahn. Dla S-Bahn zbudowano w latach 1934–1939 tunel północ-południe. W latach 50. w związku ze spadkiem dalekobieżnego ruchu kolejowego zamknięto wszystkie dworce czołowe Berlina. W maju 2006 otwarto nowy centralny dworzec, na skrzyżowaniu linii wschód-zachód i drugiego tunelu północ-południe, pod nazwą Berlin Hauptbahnhof, podczas budowy zwanego też nazwą Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof na pamiątkę istniejącego tam wcześniej dworca Lehrter Bahnhof. Główne dworce dalekobieżne Berlina: Berlin-Gesundbrunnen (otwarty 28 maja 2006) Berlin Hauptbahnhof (dawniej Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof, Berlin Lehrter Stadtbahnhof, otwarty 28 maja 2006) Berlin-Lichtenberg Berlin Ostbahnhof (za czasów NRD przez pewien czas Berlin Hauptbahnhof) Berlin Südkreuz (dawniej Berlin Papestraße, otwarty 28 maja 2006) Berlin-Wannsee (niewielkie znaczenie transportowe) Berlin-Spandau (połączenia w kierunku zachodnim) Berlin Zoologischer Garten (od 28 maja 2006 tylko pociągi dalekobieżne prywatnego przewoźnika Connex) Największe dworce regionalne: Berlin-Charlottenburg, Berlin Friedrichstraße, Berlin Alexanderplatz, Berlin Potsdamer Platz Metro berlińskie (U-Bahn Berlin) ma długość 155,4 km i 175 stacje (2021). Najdłuższą linią jest 32-kilometrowa U7, najkrótszą jest natomiast linia U4 licząca 5 stacji. W godzinach szczytu pociągi kursują w odstępach od 2 do 5 minut, a poza szczytem co 7 do 15 minut. Ponadto od 2003 roku metro kursuje w noce z piątku na sobotę i z soboty na niedzielę. Punktualność metra w Berlinie wynosi 98,7% (2016). Transport lotniczy Berlin od 31 października 2020 obsługiwany jest przez lotnisko Berlin Brandenburg. Lotnisko Berlin Brandenburg, powstałe obok byłego portu lotniczego Berlin-Schönefeld, zastąpiło trzy berlińskie porty lotnicze: Tempelhof (zamknięty w 2008 roku), Tegel (zamknięty w 2020 roku) i Schönefeld. Transport wodny Łączna długość dróg wodnych w granicach miasta wynosi 182 km, a w jego otulinie około 400 km. Berlin leży w centrum wschodniego obszaru niemieckich federalnych dróg wodnych. Zbiegają się tu trzy główne drogi wodne: kanał Odra-Sprewa, kanał Odra-Hawela oraz kanał Hawela-Łaba. Największe znaczenie ma kanał Hawela-Łaba który łączy się z poprzez Mittelland Kanal z Renem a poprzez Łabę z Hamburgiem. Kanał Odra-Sprewa łączy Berlin poprzez Górną Odrę z Górnym Ślaskiem, kanał Odra-Hawela łączy się z Dolną Odrą i stanowi drogę wodną do portów w Szczecinie i Świnoujściu. Miasto ma trzy porty śródlądowe: Port Neuköln, Port Südhafen w dzielnicy Spandau oraz największy port – Port Westhafen w dzielnicy Moabit. Kultura Berlin, w porównaniu z innymi stolicami europejskimi, posiada bardzo dużą liczbę zabytków. Prócz tego znaleźć tu można wiele muzeów i innych instytucji kultury. W Berlinie znajdują się 3 światowej klasy opery, które mogą pomieścić ponad 4400 widzów. Ponadto w Berlinie znajduje się ponad 150 teatrów i sal na każdy rodzaj imprezy. Europejska Akademia Filmowa – współfinansowana przez Komisję Europejską inicjatywa europejskich reżyserów z siedzibą w Berlinie przyznająca od 1988, co roku Europejskie Nagrody Filmowe. Akademia aktywnie uczestniczy w przedsięwzięciach promujących europejską produkcje filmową. Muzyka Opery: Deutsche Oper Staatsoper Unter den Linden Komische Oper Orkiestry symfoniczne: Berliner Philharmoniker (dyr. muz. sir Kiriłł Pietrienko) Deutsches Symphonie-Orchester Berlin (dyr. muz. Robin Ticciati) Staatskapelle Berlin (dyr. muz. Daniel Barenboim) Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin Orchester Berliner Musikfreunde (amatorska) Akademie für Alte Musik Berlin Chóry: Berliner Singakademie RIAS Kammerchor Philharmonischer Chor Berlin Rundfunkchor Berlin Studio-Chor Berlin Dyskoteki (2019): Watergate Berghain Tresor Matrix Klunkerkranich SO36 Teatry Schaubühne Volksbühne Deutsches Theater Berliner Ensemble Friedrichstadt-Palast Muzea Wyspa Muzeów: Muzeum Pergamońskie (Zbiory Sztuki Starożytnej, Muzeum Azji Przedniej, Muzeum Sztuki Islamskiej), Stare Muzeum (Muzeum Egipskie i Antikensammlung), Muzeum im. Bodego, Nowe Muzeum, Stara Galeria Narodowa Muzeum Żydowskie – zbiory poświęcone historii Żydów w słynnym budynku Dawida Libeskinda. Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie Niemieckie Muzeum Techniki Nowa Galeria Narodowa (niem. Neue Nationalgalerie) Hamburger Bahnhof Futurium Niemieckie Muzeum Szpiegów Kuchnia Currywurst – tradycyjna niemiecka kiełbaska wieprzowa, grillowana i doprawiona znaczną ilością curry. Pokrojona w plasterki lub serwowana w całości. Niekiedy dodaje się do niej sos pomidorowy również doprawiony curry. Podaje się ją w towarzystwie frytek lub bułeczek na papierowych tackach. Berliner Pfannkuchen – pączek podawany w czasie podwieczorku, zrobiony ze słodkiego ciasta drożdżowego, smażony na głębokim oleju. Nadziewany dżemem lub marmoladą. Tradycyjnie pojawia się na stołach w Sylwestra oraz w czasie karnawału. Berliński Hackbraten, jest specjalnością z mielonego mięsa suto doprawionego czosnkiem, w wersji czosnkowej są tu również niemieckie Bratkartoffeln. Döner kebab: W Niemczech döner kebab spopularyzowany został przez tureckich imigrantów w Berlinie na początku lat 70. XX wieku. To tam danie rozwinęło się ze swojej pierwotnej formy w charakterystyczną kanapkę z obfitą sałatką, warzywami i sosami, sprzedawanymi w dużych porcjach po przystępnych cenach. Kaufhaus des Westens – luksusowy dom towarowy w Berlinie w dzielnicy Schöneberg. Jest drugim na świecie sprzedawcą żywności w jednym miejscu po tokijskim domu handlowym Takashimaya. Festiwale W Berlinie od 1989 do 2006 r. odbywała się (z przerwami w latach 2004–2005) największa na świecie impreza techno – Love Parade. Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie (Berlinale) – jeden z najbardziej prestiżowych międzynarodowych festiwali filmowych w Europie i na świecie. Odbywa się corocznie w lutym. Pierwszy festiwal odbył się w 1951. Internationales Literaturfestival Berlin Karneval der Kulturen Lollapalooza Jarmark świąteczny na Gendarmenmarkt Oświata W Berlinie jest 40 szkół wyższych, które mają około 200 000 studentów (2021). Najważniejsze z nich to: Wolny Uniwersytet Berliński (Freie Universität Berlin) – około 35 000 studentów Uniwersytet Humboldtów w Berlinie (Humboldt-Universität zu Berlin) – około 35 000 studentów Uniwersytet Techniczny w Berlinie (Technische Universität Berlin) – około 30 000 studentów (Universität der Künste Berlin) – około 4500 studentów Charité (Charité – Universitätsmedizin Berlin) – około 9000 studentów Wyższa Szkoła Techniki i Gospodarki w Berlinie (Hochschule für Technik und Wirtschaft Berlin) – około 14 000 studentów – około 13 000 studentów – około 11 000 studentów European School of Management and Technology Biblioteka Państwowa w Berlinie Rada Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji (EIT) 16 grudnia 2009 wyznaczyła centra pierwszych trzech węzłów wiedzy i innowacji. Uczelnie z Berlina będą brać udział w pracach węzła informatycznego i węzła klimatycznego. Badania naukowe Towarzystwo Maxa Plancka Leibniz-Gemeinschaft Międzynarodowa Unia Matematyczna TU9 German Universities of Technology e. V. Berlińsko-Brandenburska Akademia Nauk Max-Delbrück-Centrum für Molekulare Medizin Robert Koch-Institut Sport Kluby sportowe Piłka nożna – Hertha BSC, 1. FC Union Berlin, FC Viktoria 1889 Berlin Hokej na lodzie – Eisbären Berlin Koszykówka – ALBA Berlin Piłka ręczna – Füchse Berlin Siatkówka – Berlin Recycling Volleys Piłka wodna – Wasserfreunde Spandau 04 Lekkoatletyka – SCC Berlin Imprezy sportowe W 1936 Berlin był gospodarzem Letnich Igrzysk Olimpijskich. 9 lipca 2006 na stadionie Olympiastadion Berlin odbył się Finał Mistrzostw Świata w Piłce nożnej pomiędzy Włochami a Francją. W Berlinie odbywa się Maraton Berliński, który ze względu na wyniki w nim osiągane jest uznawany za „najszybszy” maraton świata. W 2009 miasto gościło lekkoatletyczne mistrzostwa świata. Pierwszy sezon Formuły E składał się z jedenastu wyścigów, rozgrywanych w dziesięciu różnych miastach-gospodarzach. Przestępczość W 2013 roku na terenie Berlina popełniono łącznie ponad 503 tys. przestępstw. Dość niebezpiecznym rejonem jest centralny kiez Regierungsviertel (dzielnica Mitte). To tutaj dochodziło najczęściej (w przeliczeniu na 1000 mieszk.) do kradzieży rowerów (w całym mieście zgłoszono ponad 26,5 tys. takich zdarzeń) oraz uszkodzeń mienia (w całym Berlinie – 43,5 tys.). W tym samym rejonie dochodziło także najczęściej do kradzieży w ogóle (w całym Berlinie – ponad 226 tys.). Samochody w stolicy Niemiec w roku 2013 kradzione były łącznie ponad 6,6 tys. razy, najczęściej w dzielnicy Halensee. Podpaleń odnotowano 973. Do uszkodzeń ciała dochodziło najczęściej w rejonie Kurfürstendamm (w całym Berlinie – 52,1 tys.). Naruszenia prawa związane z narkotykami odnotowano 13,3 tys. razy (najczęściej w kiezie Schillerpromenade oraz Südliche Luisenstadt). Policja odnotowała ponadto 11,5 tys. włamań do mieszkań i domów (najczęściej w dzielnicy Grunewald). Urodzeni w Berlinie Maria Bińczyk – polska i niemiecka łyżwiarka figurowa Daniel Chmielewski – polski autor komiksów i rysownik Witold Conti – polski aktor Max Delbrück – amerykański genetyk, mikrobiolog, biofizyk pochodzenia niemieckiego Ludwik Geyer – polski przemysłowiec Stefan Glon – polski pięściarz Edwin Herbert – polski poeta i prozaik Franciszek Kęsy – polski salezjanin, błogosławiony Kościoła rzymskokatolickiego Henryk Klejne – polski kompozytor i pianista Roman Maciejewski – polski kompozytor Zygmunt Maciejewski – polski aktor Witold Majchrzycki – polski pięściarz Jan Maliński – polski pilot myśliwski Władysław Menka – polski pięściarz Gwidon Miklaszewski – polski rysownik-humorysta Paweł Nowacki – polski automatyk i elektrotechnik Jan Banaś – polski piłkarz, reprezentant Polski, mistrz Polski Jan Nowak-Jeziorański – polski polityk, politolog, dziennikarz Witold Ostrowski – polski działacz społeczny Antoni Pospieszalski – polski dziennikarz, eseista i filozof, cichociemny Vincent Rabiega – polski piłkarz Antoni Albrecht Wilhelm Radziwiłł – polski filantrop Ferdynand Radziwiłł – polski polityk Janusz Franciszek Radziwiłł – polski polityk konserwatywny Jerzy Fryderyk Radziwiłł – ordynat na Nieświeżu Karol Mikołaj Radziwiłł – rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego Michał Radziwiłł Rudy – ordynat na Przygodzicach Stanisław Wilhelm Radziwiłł – rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego Wilhelm Radziwiłł – ordynat na Nieświeżu, Polak-generał pruski Eliza Radziwiłłówna – polska szlachcianka Ewa Smal – polska montażystka filmowa Bernard Szczęsny – polski żołnierz podziemia, burmistrz Wejherowa Zbigniew Tilgner – polski lekkoatleta Paul Tremo – kuchmistrz na dworze króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego Przypisy Linki zewnętrzne oficjalna strona Berlina Berlin Stadt Panoramen (galeria zdjęć) Podróże po Europie – Przewodnik po Berlinie najstarszy polskojęzyczny serwis o Berlinie Miasta w Niemczech Stolice państw w Europie Miejscowości olimpijskie, gospodarze igrzysk letnich Kraje związkowe Niemiec

77936

https://pl.wikipedia.org/wiki/Eminem

Eminem

Eminem, właśc. Marshall Bruce Mathers III (ur. 17 października 1972 w St. Joseph) – amerykański raper, producent oraz aktor. Członek amerykańskiej grupy hiphopowej D12 oraz część duetu hiphopowego z Detroit – Bad Meets Evil, który tworzy wraz z Royce da 5'9". Piętnastokrotny zdobywca Nagrody Grammy oraz laureat Oscara. W 2022 wprowadzony do Rock and Roll Hall of Fame. Eminem jest jednym z najlepiej sprzedających się artystów na świecie oraz najlepiej sprzedającym się artystą pierwszej dekady XXI wieku. Dwutygodnik „Rolling Stone” sklasyfikował go na 83. miejscu na liście 100 najlepszych artystów wszech czasów. Ten sam magazyn nazwał Eminema „Królem Hip Hopu”. Wliczając twórczość z D12 oraz Bad Meets Evil, Eminem osiągnął 10 albumów nr 1 na listach Billboard 200. Raper sprzedał ponad 240 milionów płyt na całym świecie. Jest jednocześnie dzięki temu na szczycie listy najlepiej sprzedających się raperów. W 1996, jako undergroundowy raper, Eminem wydał swój debiutancki solowy album Infinite. Album został źle przyjęty przez krytyków i bardzo źle się sprzedawał. Marshall Mathers zyskał światową sławę w 1999 za sprawą swego debiutanckiego albumu dla dużej wytwórni – The Slim Shady LP, za ten album otrzymał również swoją pierwszą Nagrodę Grammy za Najlepszy album Rap. Następne dwie płyty, The Marshall Mathers LP z 2000 oraz The Eminem Show z 2002 przyniosły mu dwie kolejne Grammy za Najlepsze albumy Rap, czyniąc go pierwszym artystą który otrzymał 3 Grammy za 3 kolejne albumy. Eminem otrzymał jeszcze czwartą statuetkę Grammy za swój czwarty z rzędu album Encore wydany w 2004. Po trasie koncertowej w 2005 Eminem przerwał swoją karierę. Powrócił po 4-letniej przerwie, wydając w maju 2009 album Relapse. W 2010 wydał siódmy studyjny album zatytułowany Recovery. Recovery okazał się światowym sukcesem, i został najlepiej sprzedającym się albumem 2010, dołączając tym samym do The Eminem Show, który sprzedał się najlepiej w 2002. Eminem również otrzymał Nagrodę Grammy za Relapse i Recovery, łącznie w karierze ma ich już 13. Eminem wydał swój ósmy studyjny album, The Marshall Mathers LP 2 5 listopada 2013. W 2017 cztery lata po poprzednim albumie światło dzienne ujrzał dziewiąty longplay rapera pt. Revival. Wśród gości na nim można wymienić Beyoncé, Eda Sheerana czy Skylar Grey i jest to pierwsza płyta Marshalla bez udziału innego rapera. Za produkcję albumu odpowiadał Rick Rubin, Illa da Producer czy Alex da Kid. W 2018, jako pierwszy album Eminema wydany bez żadnej zapowiedzi ukazał się Kamikaze. Za jeden z singli nagrany z Joynerem Lucasem pt. "Lucky You" otrzymał nominację do nagrody Grammy. W 2020, tak jak poprzedni album bez zapowiedzi wyszedł longplay pt. Music to Be Murdered By zainspirowany albumem, który o tym samym tytule nagrał znany reżyser filmowy Alfred Hitchcock. Raper zajął się też innymi przedsięwzięciami, m.in. założył własną wytwórnię Shady Records wraz ze swoim menedżerem Paulem Rosenbergiem. Slim posiada również własną stację radiową Shade45. Eminem rozpoczął karierę aktorską w 2002, grając główną rolę w hiphopowym dramacie 8. Mila. Za utwór przewodni do filmu, pt. „Lose Yourself” otrzymał Oscara, stając się pierwszym raperem w historii, który zdobył tę nagrodę. Eminem ma na swoim koncie również kilka ról epizodycznych w The Wash: Hiphopowa myjnia, Funny People oraz w telewizyjnym serialu Ekipa. Wczesne życie Marshall Mathers III urodził się 17 października 1972 w Saint Joseph. Jego matką jest Deborah Nelson Mathers-Briggs, a ojcem Marshall Mathers Jr.. Eminem ma szkockie, angielskie, niemieckie, szwajcarskie i polskie korzenie. Jego ojciec zostawił rodzinę i odrzucił wszystkie próby nawiązania kontaktu z nim. Gdy Marshall miał półtora roku, dorastał wyłącznie z matką w skrajnym ubóstwie. Gdy miał 12 lat wraz z matką przeprowadzili się na przedmieścia Detroit, w okolice 8 Mili. Marshall Mathers zaczął interesować się hip-hopem mając 14 lat za sprawą albumu Licensed to Ill zespołu Beastie Boys oraz ścieżki dźwiękowej filmu Reckless skomponowanej przez Ice-T, którą dostał od swojego wujka Ronniego. Rapował amatorsko pod pseudonimem „M&M”. W szkole średniej Lincoln High School jak i Osborn High School brał udział w bitwach na słowa, tj. freestyle'u. Pomimo iż w tej branży przeważali głównie Afroamerykanie, Marshall Mathers zdobył uznanie podziemnych odbiorców hip-hopu. Po dwukrotnym powtórzeniu dziewiątej klasy ze względu na wagary i negatywne oceny, w wieku 17 lat został wyrzucony ze szkoły. W 1991 wujek Eminema, Ronald Dean Polkinghorn popełnił samobójstwo. Ku jego pamięci Eminem wytatuował sobie na lewym ramieniu napis „Ronnie R.I.P.”. O zmarłym wujku Eminem wspomina w utworach „Stan”, „Cleanin’ Out My Closet”, „My Dad's Gone Crazy”, „How Come”. Kariera muzyczna 1988–1996: Początki kariery, Infinite W 1988 Mathers początkowo należał do wytwórni FBT Productions, kierowanej przez braci Jeffa i Marka Bassów. Przez pewien czas posiadał również słabo płatną pracę, jaką było gotowanie i zmywanie w restauracji Gilbert's Lodge w St. Clair Shores. W 1995 nagrał demo Soul Intent. W 1996 jego debiutancki album Infinite, który nagrany został w Bassmint Studio, należącym do Bass Brothers, został wydany przez ich wytwórnię Web Entertainment. Tematy jakie w nim poruszył to głównie jego walka o utrzymanie swojej nowo narodzonej córeczki Haillie Jade Scott, podczas gdy posiadał niewielkie fundusze ledwo wystarczające na utrzymanie samego siebie, oraz jego silne pragnienie by stać się bogatszym. Na początku swojej kariery Eminem współpracował z innym MC z Detroit Royce da 5'9", pod pseudonimem Bad Meets Evil. Problemy osobiste po wydaniu Infinite, nadużywanie alkoholu i narkotyków, a także śmierć wujka, doprowadziły do nieudanej próby samobójczej. Wraz z wydaniem minialbumu The Slim Shady EP Mathers został oskarżony o naśladowanie stylu i tematyki podziemnego rapera Cage’a. Jimmy Iovine, prezes Interscope Records, poprosił o demo Eminema po tym, jak zajął on drugie miejsce na olimpiadzie freestyle'owej Rap Olympics w Los Angeles. Eminem wygrał także Wake Up Show's Freestyle Performer Of The Year co pomogło mu zdobyć kontrakt. Iovine puścił taśmę demo Eminema producentowi muzycznemu Dr. Dre, założycielowi Aftermath Entertainment. Pewnego dnia Dre skontaktował się z Marshallem i umówili się na spotkanie. Eminem wymyślił swoje alter ego i wybrał pseudonim Slim Shady. Przychodząc na spotkanie do wytwórni ubrany był w żółtą bluzę. Miał również blond włosy, „Wyglądał wtedy jak ptaszek Tweety” – śmieje się Dr. Dre. „Nigdy nie pracowało mi się z nikim tak dobrze” – powiedział Dre, dodając „Chyba że ze Snoop Doggiem”. Obaj zaczęli nagrywanie utworów na nadchodzący debiutancki album Eminema z wytwórnią Aftermath, The Slim Shady LP. Eminem pojawił się również gościnnie na albumie Devil Without a Cause Kid Rocka. 1997–1999: The Slim Shady LP Według magazynu Billboard, w tym momencie życia Eminema „realizowanie swoich muzycznych ambicji było jedynym sposobem, żeby uciec od szarego, nieszczęśliwego dotychczas życia”. Po podpisaniu kontraktu z wytwórnią Aftermath Entertainment/Interscope Records w 1998, Eminem wydał swój pierwszy studyjny album pt. The Slim Shady LP dla dużej wytwórni. W dużym stopniu oparty na produkcji Dr. Dre album wydany został 23 lutego 1999. Billboard pochwalił album, napisał o nim, że jest „lata świetlne przed materiałem, który Eminem napisał wcześniej”. Płyta została jednym z najbardziej popularnych albumów 1999 roku, pod koniec którego stała się potrójną platyną. Z płyty tej pochodzi pierwszy wielki hit artysty „My Name Is”. Wraz z popularnością przyszło wiele kontrowersji wokół tekstów utworów. W utworze „'97 Bonnie & Clyde” opisuje drogę jaką przebywa ze swoją córką z ciała swojej żony, natomiast „Guilty Conscience” kończy się zamordowaniem żony i jej kochanka. Utwór „Guilty Conscience” był początkiem przyjaźni i muzycznej więzi pomiędzy Eminemem a Dr. Dre. Obaj będą później współpracować przy tworzeniu takich utworów jak „Forgot About Dre” i „What's The Difference” z albumu Dre 2001, „Bitch Please II” z The Marshall Mathers LP, „Say What You Say” z The Eminem Show, „Encore/Curtains Down” z krążka Encore oraz „Old Time's Sake” i „Crack a Bottle” z albumu Relapse. Obecnie The Slim Shady LP pokryty jest pięciokrotną platyną RIAA. 2000–2001: The Marshall Mathers LP Drugi album The Marshall Mathers LP został wydany 23 maja 2000. Płyta sprzedała się w 1 760 000 egzemplarzy w pierwszym tygodniu, bijąc rekord ustanowiony przez Doggystyle Snoop Dogga jako najszybciej sprzedający się album hip-hopowy, oraz …Baby One More Time Britney Spears, jako najszybciej sprzedający się album solowy w historii Stanów Zjednoczonych. Pierwszy singiel „The Real Slim Shady” odniósł sukces i stworzył wiele kontrowersji, poprzez obrażanie gwiazd i tworzenie wątpliwych twierdzeń na ich temat; raper stwierdził m.in., że Christina Aguilera uprawiała seks oralny z Fredem Durstem i Carsonem Daly. W swoim drugim singlu „The Way I Am” artysta ukazuje fanom presję, jaką wywiera na niego wytwórnia, by przebić utwór „My Name Is” i sprzedać więcej płyt. Mimo że Eminem parodiował Marilyna Mansona w teledysku do „My Name Is”, artyści są w dobrych relacjach. Wykonali remiks utworu „The Way I Am” razem na koncercie. W trzecim singlu „Stan” Eminem próbuje poradzić sobie ze swoją nową sławą, w teledysku ukazuje obłąkanego fana, który zabija siebie i swoją ciężarną dziewczynę. W wideoklipie pokazane jest również jak Eminem pisze lewą ręką, czym ucina debatę o tym która ręka jest jego dominującą. Album był również krytykowany za rzekome propagowanie homofobii i mizoginii. W lipcu 2000, Eminem jako pierwszy biały człowiek znalazł się na okładce magazynu The Source. Album The Marshall Mathers LP pokrył się dziesięciokrotną platyną RIAA, oficjalnie uzyskując status diamentowej płyty. Eminem wystąpił z Eltonem Johnem na 43. ceremonii rozdania Nagród Grammy w 2001 roku, wykonując utwór „Stan”. 2002–2003: The Eminem Show Trzeci studyjny album Eminema The Eminem Show wydany został 4 czerwca 2002 i okazał się kolejnym hitem rapera, pierwsze miejsca na listach przebojów i sprzedaży, ponad 1 mln sprzedanych egzemplarzy w pierwszym tygodniu po premierze. Album promowany był singlem „Without Me”, w którym raper obraźliwie wyraża się m.in. o boys bandach, Limp Bizkit, Moby, czy Lynne Cheney. Album, podobnie jak jego poprzednik zdobył status diamentowej płyty. The Eminem Show tematycznie było rozliczeniem rapera z jego drogą do sławy, relacji z żoną, córką i matką, a także jego wagi w społeczności hip-hopu oraz kontrowersji jakie wzbudzał w amerykańskim życiu publicznym. Odnosi się również do oskarżeń o napaść na bramkarza, którego przyłapał na całowaniu jego żony w 2000. Stephen Thomas Erlewine z Allmusic czuł, że choć w kilku utworach obecny jest gniew, album ten był znacznie mniej podburzający niż The Marshall Mathers LP. The Eminem Show był najlepiej sprzedającym się albumem 2002 roku. 2004–2005: Encore W 2004 Eminem wydał swój czwarty album Encore, który szybko stał się kolejnym numerem jeden na listach. Promowany był singlem „Just Lose It” w którym Eminem naśmiewa się m.in. z Michaela Jacksona, który tydzień po wydaniu wyraził swoje niezadowolenie z wideo które parodiuje jego, jego operacje plastyczne oraz incydent, w którym włosy Jacksona zapaliły się podczas kręcenia reklamy Pepsi w 1984. W teledysku Eminem parodiuje też MC Hammera i Madonnę. Mimo komediowej tematyki pierwszego singla, Encore podejmuje wiele ważnych przedmiotów m.in. antywojenny utwór „Mosh”. 25 października 2004, na tydzień przed wyborami prezydenckimi w Stanach Zjednoczonych, Eminem wydał klip do „Mosh”. Utwór opisuje bardzo silne przesłanie antybushowskie, nazywa Busha „bronią masowego rażenia, którą nazywamy naszym prezydentem”. W teledysku Eminem zbiera armię ludzi w tym Lloyda Banksa, i prowadzi ich do Białego Domu. Później okazuje się, że są tam tylko po to, by wziąć udział w głosowaniu, a teledysk kończy napis „Głosuj. Wtorek 2 listopada”. W wyborach prezydenckich wygrał George Bush, a końcowy napis klipu zmieniono na „Eminem i protestujący tłum podczas przemówienia George’a Busha”. 2005–2008: Przerwa w karierze W 2005 roku niektórzy ludzie z branży spekulowali, że Eminem rozważa zakończenie kariery rapera po sześciu latach i kilku multi-platynowych albumach. W tym samym roku krążyły spekulacje jakoby Eminem pod koniec roku miał wydać dwupłytowy album The Funeral. Album pojawił się jako największe przeboje Eminema pod nazwą Curtain Call: The Hits. Detroit Free Press podała wiadomość o potencjalnym finale kariery Eminema jako artysty solowego, powołując się na ludzi z jego otoczenia, którzy powiedzieli, że zacznie on pełnić rolę producenta muzycznego. W dniu premiery albumu Eminem zaprzeczył jakoby udawał się na emeryturę, ale zasugerował, że może zrobić sobie przerwę jako artysta mówiąc: „Jestem w takim momencie mojego życia, w którym czuję, jakbym nie wiedział dokąd zmierza moja kariera. To jest powód, dla którego nazwaliśmy płytę Curtain Call, ponieważ może być ona ostatnim projektem. Nie wiemy”. Curtain Call: The Hits wydany został 6 grudnia 2005 roku przez Aftermath Entertainment. W pierwszym tygodniu sprzedał się w liczbie 441 000 egzemplarzy w USA i był 4. z rzędu albumem Eminema, który znalazł się na Bilboard 200. W 2006 roku Eminem wydał składankę Eminem Presents: The Re-Up, na której znaleźli się wszyscy członkowie Shady Records m.in. Obie Trice, Stat Quo, Ca$his, Bobby Creekwater. 2008–2009: Relapse i Relapse: Refill We wrześniu 2007 roku Eminem wraz z 50 Centem wziął udział w wywiadzie dla nowojorskiej stacji radiowej Hot 97. Mówił, że był w „próżni” i „debatował” o tym kiedy i czy wyda jeszcze jakiś album. Powiedział: „Cały czas pracuję, cały czas jestem w studio. Teraz czuję się dobrze. Przez jakiś czas nie chciałem wracać do studia... Przechodziłem wtedy przez sprawy osobiste. Teraz z nich wychodzę, [i] jest dobrze”. Eminem pojawił się na swoim radiowym kanale Shade 45 we wrześniu 2008 roku, w którym powiedział: „W tej chwili koncentruję się na własnych sprawach, po prostu tworzę nowe utwory i produkuję więcej materiału. Wiecie, im więcej produkuję, tym lepiej wydaje się, że mogę, bo zaczynam rozumieć rzeczy”. Mniej więcej w tym czasie Interscope ostatecznie potwierdziła istnienie nowego albumu Eminema, który zapowiedziany został na wiosnę 2009 roku. W grudniu 2008 roku Eminem podał więcej szczegółów na temat albumu, który miał być zatytułowany Relapse. Powiedział: „Ja i Dre znowu jesteśmy w studio jak za starych dobrych czasów. Dre zajmuje się produkcją większości utworów na Relapse. Powróciliśmy na nasze stare, łobuzerskie drogi... Zostawmy to tak”. 5 marca 2009 Eminem oznajmił w komunikacie prasowym, że w tymże roku ma zamiar wydać dwa nowe albumy. Relapse, pierwszy album, ukazał się 19 maja, podczas gdy pierwszy singiel „We Made You” i teledysk do niego zostały wydane 7 kwietnia. Początkowo Relapse nie sprzedawało się tak dobrze jak poprzednie płyty rapera, jednak wciąż było komercyjnym sukcesem otrzymując uznanie krytyków, a także przywracając obecność Eminema w świecie hip-hopu. Album uznany został jednym z najlepszych albumów 2009 roku. Relapse sprzedało się w nakładzie ponad 5 mln kopii na całym świecie. 30 października Eminem wystąpił na Voodoo Experience Music w Nowym Orleanie jako gwóźdź programu w swoim pierwszym pełnym występie w 2009 roku. Występ zawierał kilka piosenek z Relapse, a także wiele starszych hitów Eminema oraz występ D12. 19 listopada Eminem napisał na swojej stronie, że Relapse: Refill zostanie wydany 21 grudnia. Album będzie reedycją Relapse z siedmioma bonusowymi utworami, takimi jak „Forever”, „Music Box” czy „Taking My Ball”. 2010–2012: Recovery oraz powrót Bad Meets Evil 13 kwietnia 2010, Eminem napisał do swoich fanów na Twitterze „Nie będzie Relapse 2”. Gdy zamieścił tę informację, fani zaczęli przypuszczać, że nie będzie albumu w ogóle, choć oznaczało to jedynie, iż jego tytuł zostanie zmieniony na Recovery. Raper potwierdził to pisząc na Twitterze „RECOVERY” i podając link do swojej strony. Na swojej stronie Eminem napisał: „Miałem w planach wydanie Relapse 2 jeszcze w zeszłym roku. Jednak gdy nagrywałem i pracowałem z nowymi producentami, idea sequelu Relapse zaczęła mieć coraz mniej sensu i postanowiłem zrobić kompletnie nowy album. Muzyka na Recovery znacznie różniła się od tej na Relapse i uważam, że zasługuje na swój własny tytuł”. Jego siódmy album studyjny Recovery wydany został 21 czerwca. W Stanach Zjednoczonych sprzedał się w nakładzie 741 000 kopii w pierwszym tygodniu i wylądował na szczycie listy Billboard 200. Pierwszy singiel, „Not Afraid”, ukazał się 29 kwietnia i zadebiutował jako numer jeden na liście Billboard Hot 100, drugi singiel „Love The Way You Lie” zadebiutował na pozycji 2. Pomimo krytyki wobec jego spójności, Recovery otrzymał pozytywne recenzje od większości krytyków muzycznych. W stanie na dzień 21 listopada 2010 album sprzedał się w liczbie trzech milionów egzemplarzy w Stanach Zjednoczonych. Eminem pojawił się 27 czerwca 2010 roku na BET Awards, wykonując utwór „Airplanes Part II” z B.o.B i Hayley Williams oraz „Not Afraid”. Wystąpił też na E3 Activision Concert. W czerwcu 2010 roku, Eminem i Jay-Z ogłosili, że razem wyruszą w trasę koncertową do Detroit i Nowego Jorku. Trasa nazwana została The Home & Home Tour. BET nazwała Eminema raperem numer 1. XXI wieku. 12 września 2010 r. Eminem otworzył 2010 MTV Video Music Awards, wykonując utwór „Not Afraid” oraz „Love The Way You Lie” razem z Rihanną. Eminem został mianowany Hottest MC in the game (Najgorętszym MC w grze) przez MTV, oraz Emcee of the Year przez hip-hopową stronę HipHopDX. Eminem i Rihanna współpracowali ponownie, tworząc „Love The Way You Lie, Part II”, sequel hitu „Love The Way You Lie”. Tym razem Rihanna jest główną wokalistką, tak jak Eminem w oryginale „Love the Way You Lie”. Ta piosenka to sytuacja widziana z „kobiecej perspektywy”. Nicki Minaj powiedziała, że współpracowała z Eminemem w utworze „Roman's Revenge”, który pojawił się na jej albumie Pink Friday. Utwór odnosi się do alter ego Minaj, Romana Zolanskiego i będzie zawierać alter ego Eminema, Slima Shady’ego. Nowe dzieło współpracy Alexa da Kida i Eminema zostało wydane przed Bożym Narodzeniem. Eminem pojawia się gościnnie w utworze „That’s All She Wrote” z albumu T.I., No Mercy. Do sieci wyciekł też utwór „I Need A Doctor” produkcji Alexa da Kida, w którym usłyszeć można Dr. Dre oraz Eminema. Mówiło się, że utwór miał znaleźć się na nadchodzącej płycie Dr. Dre, Detox, lub na nowym tworze Eminema, jednak „I Need A Doctor” zostało „wolnym trackiem”. Nowy singiel Eminema „Syllables”, w którym pojawili się Jay-Z, Dr. Dre, Ca$his, 50 Cent i Stat Quo, ukazał się na miejskich stacjach radiowych w USA 11 stycznia 2011 roku. W grudniu 2010, w „Top 25 music Moments of 2010” magazynu Billboard, Recovery Eminema uznane zostało za moment numer jeden w muzyce w 2010 roku. W lutym 2011 r. ogłoszono, że „Space Bound” zostanie wydany jako czwarty singiel z Recovery wraz z teledyskiem do piosenki, w którym wystąpi była aktorka pornograficzna Sasha Grey. W marcu 2011 r. na przestrzeni kilku dni, dwa albumy Eminema The Eminem Show oraz The Marshall Mathers LP otrzymały certyfikat diamentowych płyt przez RIAA. To sprawiło, że Eminem stał się pierwszym i jedynym jak na razie raperem posiadającym dwie diamentowe płyty. Na przełomie 2010 i 2011 roku Eminem i Royce da 5'9" rozpoczęli prace nad pierwszym minialbumem jako duet Bad Meets Evil. Duet ten powstał w 1999 roku i ponownie się zjednoczył. Minialbum zatytułowany Hell: The Sequel został wydany 14 czerwca 2011. Promują go dwa single – „Fast Lane” oraz „Lighters” z gościnnym udziałem Bruno Marsa. 18 grudnia 2011 roku Studio Leaks pod nadzorem Shady Records (wytwórnia płytowa, której założycielem jest Eminem) wydało minialbum o tytule The Straight from the Vault EP. Na płycie znajdują się nigdy wcześniej niepublikowane utwory Eminema, które napisane zostały prawdopodobnie w latach 2006–2011. W Internecie krążą plotki, jakoby w tym roku lub następnym raper miał wydać większy album o tytule The Straight From The Vault LP, który ma rzekomo zawierać nie tylko stare, nieopublikowane materiały, ale także nowe utwory, nad którymi muzyk pracuje w chwili obecnej. 2013: The Marshall Mathers LP 2 W 2012 roku Eminem gościnnie pojawił w utworach: Rihanny – „Numb”, Slaughterhouse – „Juggernauts”, „Our House”, „Throw That”, „Asylum”, Pink – „Here Comes the Weekend” oraz Skylar Grey – „C’mon Let Me Ride”. 24 maja 2012 roku Eminem ogłosił, że pracuje nad swoim ósmym albumem studyjnym. Album został zapowiedziany na rok 2013. Mimo braku tytułu i oficjalnej daty premiery album znalazł się na listach „Najbardziej wyczekiwanych albumów 2013 roku” stacji MTV, Complex Magazine, oraz XXL Magazine. 30 czerwca 2012 Eminem rozmawiał o nowym albumie z DJ Whoo Kid na antenie swojej stacji radiowej Shade45. Raper stwierdził, że materiał nabiera kształtu oraz że Dr. Dre jest zaangażowany w prace nad albumem. 30 sierpnia 2012 Royce da 5'9", członek supergrupy Slaughterhouse oraz przyjaciel Eminema wyraził swoje odczucia odnośnie do albumu: „Nie jestem pewien jak świat zareaguje na pewne rzeczy jakie słyszałem od niego”. Inny bliski przyjaciel Eminema, raper 50 Cent również pojawi się na albumie. Za produkcję odpowiedzialny będzie producent No I.D.. W wywiadzie udzielonym internetowej stronie magazynu 'Billboard', współzałożyciel Shady Records Paul Rosenberg powiedział, że Eminem planuje wydać album po święcie Memorial Day i słuchacze powinni spodziewać się go właśnie w tym okresie. W grudniu 2012 ogłoszono, że Eminem będzie główną postacią festiwali w miastach Reading oraz Leeds, które odbyły się 23-25 sierpnia 2013 w Anglii. 14 sierpnia 2013 utwór zatytułowany „Survival”, z gościnnym występem Liz Rodrigues oraz produkcją DJ Khalila, miał swoją premierę w trailerze multiplayera gry Call of Duty: Ghosts. Późniejsze informacje doniosły, iż jest to pierwszy utwór z nowego albumu Eminema, jednak nie jest on singlem. Pierwszy singiel spodziewany jest wkrótce. Podczas MTV Video Music Awards 2013, Beats By Dr. Dre pokazało nową reklamę promującą nadchodzącą płytę Eminema. Okazało się, że nowy album będzie nosić tytuł The Marshall Mathers LP 2 (będzie sequelem albumu The Marshall Mathers LP z 2000 roku) i zostanie wydany 5 listopada 2013 roku. Nowy singiel zatytułowany „Berzerk” ukazał się w sieci 27 sierpnia 2013, a 9 września 2013 w serwisie VEVO pojawił się teledysk do utworu. 8 października 2013 utwór „Survival” został udostępniony w wersji cyfrowej wraz z teledyskiem jako drugi singiel z nowego albumu. 14 października 2013 na kanale YouTube Eminema pojawił się utwór „Rap God”. Został on wydany 15 października na iTunes jako trzeci singiel z The Marshall Mathers LP 2. 24 października 2013 pojawiła się informacja, że utwór „The Monster” z gościnnym udziałem Rihanny będzie czwartym singlem z albumu. Utwór miał swoją premierę 28 października 2013, a następnego dnia został oficjalnie wydany jako czwarty singiel. The Marshall Mathers LP 2 został wydany tak jak zaplanowano 5 listopada 2013 roku, poprzez Aftermath Entertainment, Interscope Records oraz Shady Records. Standardowa wersja albumu składa się z 16. utworów, podczas gdy edycja Deluxe zawiera drugą płytę CD z pięcioma dodatkowymi utworami. 2014–2016: Shady XV, Do utraty sił 15 września 2014 magazyn Billboard ogłosił, że Eminem planuje wydać album kompilacyjny pt. Shady XV 28 listopada 2014 roku, w 15 rocznicę założenia wytwórni Shady Records. Album składa z dwóch płyt: na jednej znajdą się najlepsze utwory artystów z Shady Records, a na drugim nowe nagrania Eminema i artystów z jego wytwórni – D12, Slaughterhouse, Bad Meets Evil i Yelawolfa z gościnnym udziałem innych wykonawców. Tego samego dnia w sieci pojawił się singiel promujący album pt. „Guts Over Fear”, w którym gościnnie pojawia się wokalistka Sia. Data premiery została jednak zmieniona na 24 listopada 2014 roku. Album w pierwszym tygodniu sprzedał się w liczbie 148 000 kopii, zajmując 3. miejsce na amerykańskiej liście notowań Billboard 200. W drugim tygodniu spadł na 23. pozycję, sprzedając się w liczbie 28 000 egzemplarzy. Latem 2015 roku ukazał się soundtrack do filmu Southpaw nakładem wytwórni Shady Records. Album promowały single: „Phenomenal”, „Kings Never Die” i „R.N.S.”. Soundtrack zadebiutował na 5 miejscu Billboard 200 i sprzedał 32 000 egzemplarzy w pierwszym tygodniu. 2017–2019: Revival, Kamikaze We wrześniu 2016 Skylar Grey wraz z Eminemem nagrała utwór „Kill For You”, który znalazł się na jej albumie zatytułowanym Natural Causes. 19 października tegoż roku raper wydał singel „Campaign Speech” o tematyce politycznej oraz ujawnił, że pracuje nad nową płytą. Z okazji 20. rocznicy od wydania debiutanckiego albumu Eminema, w listopadzie opublikowany został krótki, niespełna 10-minutowy film dokumentalny ukazujący jego powstawanie, zatytułowany Partners in Rhyme: The True Story of Infinite. W lutym 2017 Eminem pojawił się w utworze Big Seana „No Favors”, w którym ubliża on Donaldowi Trumpowi oraz jego zwolenniczce Ann Coulter. Raper skrytykował prezydenta oraz jego administrację po raz kolejny w trakcie BET Hip Hop Awards, kiedy to pod koniec swojego rapu obelżywie dał do zrozumienia, iż nie chce on zwolenników Donalda Trumpa wśród swoich fanów. 5 grudnia 2017 za pomocą portali społecznościowych raper udostępnił zdjęcie z tracklistą nowego albumu wraz z tytułem "Revival". Wśród gości na tejże płycie można było wymienić: Beyoncé, Skylar Grey, Pink, Eda Sheerana, Alicie Keys, Kehlani, Phreshera oraz X Ambassadors. 8 grudnia upubliczniono oficjalną okładkę "Revival", przedstawiającą Eminema na tle amerykańskiej flagi, który wygląda na zmartwionego sytuacją w Ameryce o czym podkreślał w cypherach czy piosenkach u innych artystów. 10 grudnia 2017 ukazał się pierwszy singiel pt. "Walk on Water" z gościnnym udziałem Beyonce. Utwór zadebiutował na 22 miejscu listy Canadian Hot 100 oraz 16 na liście US Billboard Hot 100. 14 lutego 2018 na kanale YouTube rapera ukazał się drugi singiel pt. "River" wraz z klipem i gościnnym występem Eda Sheerana. Ten utwór zadebiutował na 3 miejscu listy Canadian Hot 100 oraz 5 miejscu na US Billboard Hot 100. Oprócz tego doszedł do 4 miejsca polskiej listy przebojów Airplay. Ogólny odbiór płyty był bardzo krytyczny. Recenzenci bez ogródek krytykowali album za przejedzone ich zdaniem teksty o Donaldzie Trumpie, zbyt dużą liczbę gwiazd pop na gościnnych występach, słabe, plastikowe i płaskie bity, zbyt dużo elementów popu i rocka w tychże produkcjach. Oliwę do ognia dolał sam Eminem ogłaszając że nie chcę wśród swoich fanów sympatyków Donalda Trumpa stawiając jednocześnie ultimatum: albo on albo prezydent. Mimo to sprzedaż albumu wcale nie wypadła źle gdyż sprzedał on w samym pierwszym tygodniu po premierze 296 tys. sztuk swojego longplaya. W sumie sprzedaż wynosi około 1,5 miliona egzemplarzy. 26 lipca 2018 z powodu głównie złej krytyki swojego albumu "Revival" wypuścił remix piosenki pt. "Chloraseptic" z gościnnym udziałem 2 Chainza. 31 sierpnia z zaskoczenia na serwisach streamingowych udostępniony został dziesiąty album Eminema pt. "Kamikaze". Ukazał się on po raz pierwszy w dyskografii rapera bez wcześniejszej zapowiedzi. Okładką nawiązuje on do okładki innej płyty, konkretniej "Licensed to Ill" grupy Beastie Boys. Mathers porusza na nim tematy głównie związane z krytyką i słabym przyjęciem jego ostatniej płyty, krytyką nowego pokolenia w rapie, którzy zdaniem Slima zaprzeczają ideałom prawdziwego MC, ale też potrafi docenić kilku raperów choćby Kendricka Lamara, Royce da 5'9 czy Kon Artisa. Sprzedaż albumu w pierwszym tygodniu po premierze wynosi 434000 sztuk co jest dużo lepszym wynikiem niż poprzedni album. Łączny sprzedany nakład to ponad 1,5 miliona sztuk egzemplarzy. 4 września ukazał się pierwszy klip pt. "Fall". W następnej kolejności ukazywały się 21 września "Venom" (piosenka nagrana na potrzeby filmu o tym samym tytule), 30 października "Lucky You" z gościnnym udziałem Joynera Lucasa oraz 7 grudnia "Good Guy" nagrane z Jessie Reyez. Pokłosiem dissów w stronę młodego pokolenia był beef z raperem Machine Gun Kellym, który wypuścił na Eminema diss pt. "Rap Devil" udostępniony w sieci 3 września 2018 roku, zaś Eminem 14 września odpowiedział dissem "Killshot". Fani hip-hopu w większości opowiedzieli się po stronie legendy z Detroit sugerując że to właśnie Shady wygrał w tym beefie. 1 grudnia na kanale YouTube Eminema ukazał się ponad 11-minutowy freestyle a cappella pt. "Kick Off" nagrany w klubie "The Shelter" w Detroit gdzie zaczęła się przygoda z muzyką Marshalla. W 2019 udzielił się w gościnnie w piosenkach innych artystów takich jak: Ed Sheeran ("Remember The Name"), Boogie ("Rainy Days"), Conway The Machine ("BANG"), Logic ("Homicide") czy Fat Joe ("Lord Above"). Od 2020: Music to be Murdered by Pierwszy przeciek do mediów dotyczący nowego albumu Eminema miał miejsce za sprawą 50 Centa dokładnie 18 września 2019. 17 stycznia 2020 znów z zaskoczenia światło dzienne ujrzał już jedenasty album studyjny Eminema pt. "Music to Be Murdered By". Jest on zainspirowany albumem który nagrał znany reżyser filmowy Alfred Hitchcock, co potwierdza również sesja zdjęciowa do płyty oraz skity w których słychać głos wielkiego reżysera. W dniu premiery albumu ukazał się również singiel "Darkness" wraz z klipem który przedstawia sytuację, że strzelaniny podczas koncertu w Las Vegas i końcówka klipu zachęca ludzi do zmiany prawa posiadania broni w USA na bardziej restrykcyjne. Nie obyło się również bez kontrowersji gdyż w piosence "Unaccommodating" nawiązał do tragedii w Manchesterze po koncercie Ariany Grande co spotkało się z dezaprobatą władz Manchesteru, mas mediów oraz rodzin ofiar ataku terrorystycznego. Sprzedaż albumu w pierwszym tygodniu po premierze wynosi 279 tysięcy sztuk. Aktualnie liczba sprzedanych egzemplarzy przekroczyła 1 mln sztuk co dało Eminemowi certyfikat platynowej płyty w Stanach Zjednoczonych. Inna działalność Kariera aktorska Chociaż Eminem miał krótki epizod w 2001 roku w filmie The Wash: Hiphopowa myjnia, oficjalnie zadebiutował w Hollywood z pół autobiograficznym filmem 8. Mila, wydanym w listopadzie 2002 roku, w którym zagrał główną rolę. Eminem powiedział, że film nie jest częścią jego życia, tylko przedstawieniem trudów dorastania w Detroit. Nagrał kilka piosenek na ścieżkę dźwiękową, w tym „Lose Yourself” za który zdobył Oscara za najlepszą piosenkę w 2003 roku, jako pierwszy w historii utwór rap. Utwór jednak nie został wykonany podczas uroczystości, ze względu na brak obecności Eminema podczas ceremonii. Jego współpracownik, Luis Resto, który jest współautorem piosenki, odebrał nagrodę. Eminem ma na koncie liczne role głosowe. Niektóre z nich to gra wideo 50 Cent:. Bulletproof, gdzie podaje głos starzejącemu się, skorumpowanemu policjantowi który przemawia w Ebonics, gościnnie w serialu Comedy Central Crank Yankers oraz kreskówka internetowa o nazwie The Slim Shady Show, która została zdjęta z sieci i jest sprzedawana na DVD. Często był zaangażowany w tworzenie soundtracków. Eminem ma też na koncie epizodyczną rolę w filmie z 2009 roku, Funny People, w którym zaangażowany jest w spór z Rayem Romano. 8 listopada 2009 r. ogłoszono, że Eminem zagra w nadchodzącym horrorze 3D, Shady Talez, w reżyserii Johna Davisa. Czteroczęściowy komiks oparty na filmie ma również zostać wydany w 2010 roku. Eminem pojawił się wraz z Christiną Aguilerą na finale Entourage sezon 7, zatytułowany Lose Yourself, jako on sam. W grudniu 2010 r. Deadline Hollywood ogłosił, że Eminem zagra w dramacie, Southpaw napisanym przez Kurta Suttera. W 2014 roku wystąpił w komedii Wywiad ze Słońcem Narodu, w której zagrał samego siebie, lecz jako osobę homoseksualną. Życiorys 21 października 2008, Eminem wydał swoją autobiografię zatytułowaną The Way I Am, która szczegółowo opisuje jego zmagania z ubóstwem, narkotykami, sławą, zawód miłosny i depresje, a także opowieści o jego drodze do sławy i komentarze na temat ostatnich kontrowersji. Książka zawiera również niektóre oryginalne teksty jego utworów takich jak „Stan” czy „The Real Slim Shady”. Reklamy Eminem pojawił się w dwóch filmikach reklamowych, wyemitowanych podczas Super Bowl. Pierwsza to reklama napoju Lipton Brisk Ice Tea, z kukłą Eminema oraz jego podłożonym głosem, w której przedstawia przebieg swojego dnia codziennego. Druga reklama, którą wcześniej zapowiadał na swym Twitterze Paul Rosenberg, to reklama samochodu Chrysler 200, trwająca ponad 2 minuty. Jest to jedna z najdroższych reklam w historii Super Bowl. Sztuka Technika rapowania Eminem wymienił kilku MC, którzy mieli i mają wpływ na jego styl rapowania. Oprócz swojego mentora, Dr. Dre, który wykonuje ten sam rodzaj muzyki są to m.in. Esham, Kool G Rap, Masta Ace, Big Daddy Kane, Newcleus, Ice-T, Mantronix, Melle Mel (szczególnie utwór „The Message”), LL Cool J, Beastie Boys, Run-DMC, Rakim i Boogie Down Productions. W książce Guerilla Blacka How To Rap, autor mówi, że Eminem badał techniki różnych MC by stworzyć swoją własną technikę – „Eminem słuchał wszystkiego i właśnie dlatego stał się jednym z wielkich”. W tej samej książce, Eminem jest chwalony za różne aspekty jego techniki przez wielu MC – te metody to: jego różnorodne i humorystyczne podmioty, połączenia z publicznością, realizacja danej koncepcji w serii albumów, złożony system rymów, jego zdolności do „zginania” słowa, jego wykorzystanie wielosylabicznych rymów, złożone rytmy, jasna wymowa, wykorzystanie melodii i synkopy. Eminem jest również znany z tego, że większość swoich utworów wymyśla i zapisuje bezpośrednio na papierze, jest to opisane w książce „The Way I Am”, oraz z zamykania się na kilka dni lub nawet tygodni, niczym pracoholik, układając kolejne teksty i tworząc nowe wokale. Alter ego Eminem używa różnych tożsamości w swoich piosenkach, by korzystać z różnych stylów rapowania i różnych podmiotów. Jego najbardziej znane i popularne alter ego, „Slim Shady”, pochodzi z The Slim Shady EP. Pod tą osobowością, Eminem tworzy kontrowersyjne i odważne piosenki z komicznym akcentem. Chociaż Slim Shady często staje się częścią dzieł Eminema, nie ma go dużo na albumie Recovery, ponieważ Eminem czuł, że nie pasuje on za bardzo do głównego tematu płyty. Eminem jest uważany za alter ego swojego prawdziwego „ja” tj. Marshalla Mathersa. Innym wcieleniem Eminema jest Ken Kaniff, pierwotnie postać grana przez przyjaciela Eminema w albumie The Slim Shady LP, ale już na The Marshall Mathers LP i później rolę Kena Kaniffa odegrał sam Eminem. Ken Kaniff jest raperem homoseksualistą, który wyśmiewa się z piosenek Eminema. Występy gościnne i produkcje Choć Eminem zazwyczaj współpracuje z różnymi raperami z Aftermath Entertainment i Shady Records, takimi jak Dr. Dre, 50 Cent, D12 czy Obie Trice, współpracował również z wieloma innymi artystami m.in. Redman, Kid Rock, DMX, Missy Elliott, Jay-Z, Method Man, Jadakiss, Fat Joe, Sticky Fingaz, TI i wielu innych. Eminem w wystąpieniu na żywo wykonał wers remixu piosenki „Touch It” Busta Rhymesa na BET Music Awards 2006 w dniu 27 czerwca 2006 roku. Eminem wystąpił w utworze Akona „Smack That”, który ukazał się na jego albumie Konvicted. Eminem pojawił się również u Lila Wayne’a w utworze „Drop The World”. W 2000 roku Eminem wystąpił gościnnie w teledysku „Break Stuff” zespołu Limp Bizkit, razem z Dr. Dre i Snoop Doggiem. Eminem jest również aktywnym producentem. Jest producentem wykonawczym pierwszych dwóch albumów D12 Devil's Night i D12 World, Cheers i Second Round's on Me Obiego TRice’a oraz Get Rich or Die Tryin 'i The Massacre 50 Centa. Ponadto Eminem wyprodukował utwory innych znanych raperów, takich jak Jadakiss „Welcome To D-Block”, Jay-Z „Renegade” i „Moment of Clarity”, Lloyd Banks „On Fire”, „Warrior Part 2” oraz „Hands Up”, Tony Yayo „Drama Setter”, Trick-Trick „Welcome 2 Detroit” i Xzibit „My Name” i „Don't Approach Me”. Większość utworów z The Eminem Show zostało wyprodukowanych przez Eminema, przy współpracy z długoletnim współpracownikiem Jeffem Bassem. Eminem podzielił produkcję z Dr. Dre na albumie Encore. W 2004 roku, Eminem był producentem wykonawczym pośmiertnego albumu 2Paca Loyal To The Game wraz z matką 2Paca Afeni Shakur. Stworzył singiel nr 1 w Wielkiej Brytanii „Ghetto Gospel”, wraz z Eltonem Johnem. Eminem wyprodukował utwór „The Cross” z albumu Nasa God’s Son. Eminem wyprodukował kilka utworów na nowym albumie Trick-Tricka, The Villain. Jest on również gościem w utworze „Who Want It”. Z szacunkiem do produkcji Eminema, jego styl jest postrzegany jako niezwykły. Zamiast pisać teksty do beatu Eminem zaczyna od pomysłu, jak chciałby by dany utwór wyglądał od podstaw od strony lirycznej, dopiero potem tworzy do tego muzykę. Wyjątkiem jest utwór „Stan”, który pochodzi z innego utworu, wymyślonego i wyprodukowanego przez Mark the 45 King. Życie prywatne Rodzina Marshall Mathers był dwukrotnie żonaty z Kimberly Anne Scott, którą poznał w szkole średniej. Zaczęli swój związek w 1989 roku i wzięli ślub w 1999 roku. W roku 2000, Scott próbowała popełnić samobójstwo i pozwała Eminema za zniesławienie po tym, jak przedstawił jej śmierć w piosence „Kim”. Para po raz pierwszy rozwiodła się w 2001 roku, ale pobrała się ponownie w styczniu 2006. Do ich drugiego rozwodu doszło w grudniu tego samego roku, oboje zgodzili się na dzielenie się opieką nad swoją córką Hailie Jade Scott (ur. 25 grudnia 1995 r.). Hailie często wspominana jest w różnych piosenkach Eminema, takich jak „'97 Bonnie & Clyde”, „Hailie's Song”, „My Dad's Gone Crazy”, „Like Toy Soldiers”, „Mockingbird”, „Forgot About Dre”, „Cleanin’ Out My Closet”, „When I’m Gone”, „Déjà vu”, „Beautiful”, „Sing For The Moment”, „Airplanes, Part II” i „Going Through Changes”. Eminem ma również dwie inne, adoptowane córki: Alaina „Lainey” Scott, dziecko siostry Kimberley Scott, o której mówi w utworach takich jak „Mockingbird”, „Airplanes, Part II” i „Going Through Changes”, oraz Whitney Scott, dziecko z poprzedniego związku Kimberley. Whitney obecna jest w utworze „Going Through Changes”. Eminem był także opiekunem prawnym swojego młodszego, przyrodniego brata Nathana. Uzależnienie Eminem mówił otwarcie o swoim uzależnieniu od leków na receptę takich jak Vicodin, Ambien, Valium i Metadon. Jego kolega z grupy D12, Proof, stwierdził, że Mathers „wytrzeźwiał” w 2002 roku, zerwał z uzależnieniem od narkotyków i alkoholu. Jednakże później, zaczął zażywać Ambien, środki nasenne. To spowodowało, że Eminem anulował europejską część trasy Anger Management Tour w sierpniu 2005 r. i ostatecznie udał się na odwyk, by pozbyć się uzależnienia od leków nasennych. W 2009 w wywiadzie dla brytyjskiego talk-show Jonathana Rossa, Mathers przyznał, że w pewnym momencie uzależnienia myślał o samobójstwie, mówiąc: „Po prostu nie dbałem o siebie, czasami chciałem po prostu się poddać”. Potwierdził również, że jest on teraz „trzeźwy”, komentując „Rap był dla mnie jak narkotyk... potem musiałem uciekać się do innych rzeczy (narkotyków), by poczuć coś takiego. Teraz rap znowu sprawia, że czuje się jak na haju”. Śmierć Proofa 11 kwietnia 2006 r. najlepszy przyjaciel Eminema – Proof został śmiertelnie postrzelony w klatkę piersiową przez ochroniarza Mario Etheridge'a przed CCC Club na 8 Mile Road w Detroit po strzelaninie z Keithem Benderem. Eminem nagrał dwie piosenki poświęcone śmierci Proofa na jego albumie Recovery pod tytułem „Going Through Changes” i „You're Never Over”, oraz wspomina o nim na Relapse w utworach „Deja Vu” i „Beautiful”. W 2011 r. osobisty utwór Eminema będący hołdem dla Proofa „Difficult” wyciekł do internetu, ku niezadowoleniu Eminema. Działalność charytatywna Eminem założył własną fundację charytatywną The Marshall Mathers Foundation. Fundacja pomaga młodzieży znajdującej się w jego rodzinnym stanie Michigan. Instytucja przekazuje darowizny na rzecz banków żywności i młodzieży oraz bierze udział w zbieraniu funduszy wraz z organizacjami takimi jak Eight Mile Boulevard Association. Dyskografia Albumy studyjne Infinite (1996) The Slim Shady LP (1999) The Marshall Mathers LP (2000) The Eminem Show (2002) Encore (2004) Relapse (2009) Recovery (2010) The Marshall Mathers LP 2 (2013) Revival (2017) Kamikaze (2018) Music to Be Murdered By (2020) Filmografia Nagrody oraz nominacje Grammy Awards 2000 – Best rap solo performance for „My Name Is” from The Slim Shady LP 2000 – Best rap album for The Slim Shady LP 2001 – Best rap solo performance for „The Real Slim Shady” from The Marshall Mathers LP 2001 – Best rap performance by a duo or group (with Dr. Dre) for „Forgot About Dre” from Dr Dre 2001 2001 – Best rap album for The Marshall Mathers LP 2003 – Best short form music video, for „Without Me” from The Eminem Show (directed by Joseph Kahn) 2003 – Best rap album for The Eminem Show 2004 – Best male rap solo performance for „Lose Yourself” from the 8 Mile O.S.T. 2004 – Best rap song for „Lose Yourself” from the 8 Mile O.S.T. 2010 – Best Rap Performance By A Duo Or Group for „Crack A Bottle” from the Relapse 2010 – Best Rap Album for „Relapse” 2011 – Best Rap Album for „Recovery” 2015 – Best Rap Album for „The Marshall Mathers LP2” 2015 – Best rap performance by a duo or group (with Rihanna) for „The Monster” from The Marshall Mathers LP2 Grammy Awards (nominacje) 2006 – Best rap song for „Mockingbird” from Encore 2006 – Best rap performance by a duo or group for „Encore/Curtains Down” (featuring Dr. Dre & 50 Cent) from Encore 2006 – Best rap album for Encore 2007 – Best Rap/Sung Collaboration for „Smack That” (Akon featuring Eminem) from Konvicted 2007 – Best Rap/Sung Collaboration for „Shake That” (featuring Nate Dogg) from Curtain Call: The Hits 2010 – Best Rap Solo Performance for „Beautiful” from Relapse 2015 – Best Rap Solo Performance for „Rap God” from The Marshall Mathers LP2 2019 - Best Rap Song for "Lucky You" (featuring Joyner Lucas) from "Kamikaze" MTV Movie Awards 2002 – Najlepsza rola męska za film 8 Mila 2002 – Najlepszy męski debiut za film 8 Mila MTV Video Music Awards 1999 – Odkrycie roku za „My Name Is” z albumu The Slim Shady LP 2000 – Najlepszy teledysk za „The Real Slim Shady” z albumu The Marshall Mathers LP 2000 – Najlepszy teledysk męski za „The Real Slim Shady” z albumu The Marshall Mathers LP 2000 – Najlepszy teledysk hip-hopowy (ft. Dr. Dre) za „Forgot About Dre” z albumu Dr Dre 2001 2002 – Najlepszy teledysk za „Without Me”, z albumu The Eminem Show 2002 – Najlepszy teledysk męski za „Without Me”, z albumu The Eminem Show 2002 – Najlepszy teledysk hip-hopowy za „Without Me”, z albumu The Eminem Show 2002 – Najlepsza reżyseria za „Without Me”, z albumu The Eminem Show 2003 – Najlepsza muzyka z filmu za „Lose Yourself” z filmu 8 Mila z albumu The 8 Mile O.S.T. 2009 – Najlepszy teledysk hip-hopowy za „We Made You” z albumu Relapse 2010 – Najlepszy teledysk hip-hopowy za „Not Afraid” z albumu Recovery 2010 – Najlepszy teledysk męski za „Not Afraid” z albumu Recovery MTV Europe Music Awards 1999 – Best hip-hop act 2000 – Best hip-hop act 2000 – Best album, for The Marshall Mathers LP 2001 – Best hip-hop act 2002 – Best male act 2002 – Best hip-hop act 2002 – Best album, for The Eminem Show 2003 – Best hip-hop act 2009 – Best male act 2010 – Best hip-hop act 2011 – Best hip-hop act 2013 – Global icon 2017 - Best Hip Hop American Music Awards 2003 – Ulubiony męski artysta pop/rock 2003 – Ulubiony album pop/rock, za The Eminem Show 2003 – Ulubiony męski artysta hip-hop/R&B 2003 – Ulubiony album hip-hop/R&B, za The Eminem Show 2005 – Ulubiony męski artysta hip-hop/R&B 2006 – Ulubiony męski artysta hip-hop/R&B Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Eminema Amerykańscy producenci hip-hopowi Amerykańscy raperzy Urodzeni w 1972 Zdobywcy diamentowych płyt Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV Laureaci MTV Video Music Awards Laureaci Nagrody Grammy Laureaci Oscara za najlepszą piosenkę oryginalną Laureaci World Music Awards Amerykanie pochodzenia niemieckiego Amerykanie pochodzenia polskiego Amerykanie pochodzenia szkockiego Amerykanie pochodzenia brytyjskiego Amerykanie pochodzenia szwajcarskiego Członkowie Rock and Roll Hall of Fame

15551

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wie%C5%BCa%20Eiffla

Wieża Eiffla

Wieża Eiffla (, wym. []) – najbardziej znany obiekt architektoniczny Paryża, uznawany za symbol tego miasta i niekiedy całej Francji. Jest najwyższą budowlą w Paryżu, a w momencie powstania była najwyższą budowlą na świecie. „Żelazna dama” stoi w zachodniej części miasta, nad Sekwaną, na północno-zachodnim krańcu Pola Marsowego. Wieżę zbudowano specjalnie na paryską wystawę światową w 1889 roku. Miała upamiętnić setną rocznicę rewolucji francuskiej oraz zademonstrować poziom wiedzy inżynierskiej i możliwości techniczne epoki, być symbolem ówczesnej potęgi gospodarczej i naukowo-technicznej Francji. Projekt podkreślał architektoniczne walory stali, wbrew dominującemu w XIX wieku akademizmowi, który uważał żelazo za prosty materiał budowlany. Projekt wykorzystywał doświadczenia epoki i jej konstruktora, Gustave’a Eiffela, w budowie kolejowych mostów stalowych. Po 20 latach budowla miała być rozebrana, lecz Eiffel nie chciał do tego dopuścić i założył na wieży laboratorium aerodynamiczne i meteorologiczne. Jednak dopiero udane eksperymenty (z udziałem Juliana Ochorowicza, wynalazcy i konstruktora) z umieszczonym na szczycie telegrafem „bez drutu” ocaliły wieżę i odstąpiono od jej demontażu. W przededniu I wojny światowej stała się obiektem militarnym: zapewniała Paryżowi łączność z posterunkami wojskowymi na granicy z Niemcami (do tej pory do komunikacji używano gołębi pocztowych). Zachowana budowla z czasem stała się największą atrakcją turystyczną Paryża, którą zwiedziło już ponad 300 milionów ludzi. Opis budowli Jest to ażurowa konstrukcja kratowa z kutej stali. Jej całkowita wysokość zmieniała się kilkukrotnie za sprawą zamocowanej na jej szczycie anteny: Jej wysokość zmienia się o 18 cm w zależności od temperatury. Cała konstrukcja wieży składa się z 18 038 części metalowych i około 2,5 mln nitów, jej całkowita masa, razem z betonowymi filarami, wynosi około 10 000 ton. Nacisk wieży na podłoże wynosi 4,5 tony/m², a więc zaledwie dwukrotnie więcej niż nacisk wywierany przez kroczącego człowieka. Konstrukcja wsparta jest na czterech podstawach o boku 25 m każda. Na wysokościach 57,63 m, 115,73 m i 276,13 m znajdują się tarasy widokowe. Zajmuje obszar kwadratu o boku 125 m. Na sam szczyt wieży prowadzi 1665 stopni. Eiffel przeprowadził wiele obliczeń dotyczących odporności konstrukcji na działanie wiatru. Największa zarejestrowana amplituda kołysania pod wpływem wiatru wyniosła 9 cm w 1999. W latach 1980–1985 została przeprowadzona renowacja, w wyniku której budowla straciła na wadze 34 tony. Również wtedy zamocowano na wieży nowe oświetlenie składające się z 352 reflektorów, każdy po 1000 W, oświetlających wieżę w nocy (w 2004 wymieniono po raz kolejny lampy, tym razem zastosowano nowocześniejsze i bardziej oszczędne, bo mające 400 i 600 W). Oświetlenie zamontowane na samej wieży umożliwia zmianę jej wyglądu po zmroku (w okresie świąt państwowych i Nowego Roku). Wieża bywa przyozdabiana małymi lampkami lub podświetlana we francuskie barwy państwowe. W roku 2000 na szczycie wieży zainstalowano na stałe dwa reflektory, które każdej nocy kręcą się jak latarnia morska i są widoczne z odległości 80 km. Co siedem lat, aby zapobiec korozji, wieża jest malowana, do czego zużywa się 50–60 ton farby. Na wieży dostępne są trzy poziomy widokowe. Pierwszy i drugi są dostępne schodami i windami, trzeci poziom jest dostępny tylko windą. Wieża Eiffla była najwyższą budowlą świata do 1930 roku, gdy w Nowym Jorku zakończono budowę Chrysler Building o wysokości 318,9 m. Historia Faktycznymi pomysłodawcami konstrukcji wieży byli dwaj pracownicy w biurze Gustave’a Eiffela: Maurice Koechlin i Émile Nouguier. Na początku czerwca 1884 mieli już projekt wieży z wstępnie policzoną konstrukcją. Początkowo Eiffel projektu nie zaaprobował. Dwaj pomysłodawcy zaangażowali znanego archietekta Stéphen'a Sauvestre'a, który dostosował surową techniczną konstrukcję do aktualnie panujących gustów. W dniu 18 września 1884 roku Eiffel, Koechlin i Nouguier zgłosili patent zarejestrowany pod numerem 164364. Z architektem Eiffel zawarł umowę o wypłacie honorarium w wysokości 3% wartości wieży. Projekt został zaprezentowany publicznie. 12 grudnia Eiffel odkupił prawa autorskie od Koechlina i Nouguiera, wraz z prawami do własności intelektualnej projektu, za 2% wartości wieży dla każdego. Budową od roku 1887 kierował Koechlin. W 1884 został opracowany pierwszy projekt wieży o wysokości 300 m. Spośród wielu propozycji minister handlu, odpowiedzialny za wystawę, wybrał projekt Eiffela. Początkowo planowano wybudowanie wieży w kształcie mostu nad Sekwaną, ale nie mogło to być zrealizowane z powodu złego podłoża na brzegach rzeki. Spośród 107 propozycji lokalizacji wieży ostatecznie zdecydowano się na Pole Marsowe, na którym miała odbyć się wystawa. W 1886 rozpoczęto prace przygotowujące teren pod budowę. Zbudowano cztery kamienne fundamenty o powierzchni ponad 650 m² każdy i sięgające 14 m pod ziemię od strony Pola Marsowego, a z drugiej strony 8 m. Prace nad fundamentami zakończono 30 czerwca 1887. Już w miesiąc po rozpoczęciu prac, 14 lutego 1887, dziennik „Le Temps” opublikował słynny „Protest artystów” przeciwko budowie wieży. Protest podpisało wiele znanych osób, między innymi: malarze Léon Bonnat, William Bouguerau i Ernest Meissonnier, poeci François Coppée, Leconte de Lisle i Sully Prudhomme, pisarze Aleksandre Dumas, Guy de Maupassant, Édouard Pailleron i Victorien Sardou, architekt Charles Garnier, kompozytor Charles Gounod, rzeźbiarz Eugène Guillaume. Nie przeszkodziło to jednak w prowadzeniu prac budowlanych zgodnie z planem. Po roku 4 słupy zostały połączone w platformę. Elementy metalowe produkowano w fabryce Eiffela w Levallois-Perret. Po przetransportowaniu ich na plac budowy łączono je według projektu. Pracowano po 10 godzin dziennie. 31 marca 1889 Eiffel wywiesił flagę francuską. Na budowę wieży przeznaczono (zamiast planowanych 3 mln) 7,8 mln franków, czyli około 65 mln dzisiejszych złotych, z czego około 75% zwróciło się już w ciągu pierwszych 5 miesięcy (do końca roku, w którym zakończono budowę) od otwarcia wieży dla turystów. Dodatkowe zyski były czerpane ze sprzedaży małych figurek w kształcie wieży. Od momentu otwarcia wieżę zwiedziło ponad 300 milionów osób. Od 30 czerwca 2008 na 2 miesiące, w związku z objęciem przez Francję prezydencji Rady Unii Europejskiej, wieża Eiffla przybrała barwy flagi Unii Europejskiej. W dniu 14 listopada 2015, po serii zamachów w Paryżu, wieżę zamknięto i nie podświetlono na znak żałoby. Galeria Budowle wzorowane na wieży Eiffla Petřínská rozhledna Tokyo Tower Watkin’s Tower ryska wieża radiowo-telewizyjna Zobacz też lista 72 nazwisk na wieży Eiffla lista najwyższych wież na świecie lista najwyższych wolno stojących budowli na świecie Przypisy Linki zewnętrzne Galeria darmowych zdjęć wieży Eiffla [dostęp 22 maja 2009] Oficjalna strona wieży Eiffla [dostęp 22 maja 2009] VII dzielnica Paryża Wieże widokowe Zabytki Francji Architektura w Paryżu

1346

https://pl.wikipedia.org/wiki/Estonia

Estonia

Estonia (), Republika Estońska (est. Eesti Vabariik) – państwo unitarne w Europie Północnej, nad Morzem Bałtyckim, nad Zatoką Fińską, nad którą leży Tallinn, stolica i największe miasto kraju, i Zatoką Ryską. Powstało po I wojnie światowej. Członek Unii Europejskiej i NATO. Graniczy z Łotwą od południa i z Rosją od wschodu oraz z Finlandią przez Zatokę Fińską. Jedno z najbardziej zinformatyzowanych państw świata. Nazwa Nazwa Estonia (we współczesnym języku estońskim Eesti) może być wywodzona ze słowa Aestii, zlatynizowanej nazwy nadanej przez starożytnych Germanów ludom zamieszkującym tereny na północny wschód od Wisły. Rzymski historyk Tacyt w 98 r. n.e. po raz pierwszy pisał o ludach Aestii i wczesnych Skandynawach. Dawne skandynawskie sagi nazywają ziemie na południe od Zatoki Fińskiej Eistland. Tożsamość Estonia a Skandynawia Estonia ma silne wpływy skandynawskie, szczególnie szwedzkie i duńskie. Sama nazwa stolicy Estonii – Tallinn znaczy „Duńskie Miasto”. Po uzyskaniu przez Estonię niepodległości w 1918 roku rząd estoński rozpoczął starania o przyjęcie do kręgu krajów nordyckich. Osobą szczególnie zainteresowaną włączeniem Estonii do tej grupy był Aleksander Kesküla. Próby te zostały zahamowane po drugiej wojnie światowej, po aneksji kraju przez ZSRR. Po odzyskaniu niepodległości w 1991 r. powrócono do idei identyfikacji z kulturą nordycką. Kluczowym momentem była przemowa estońskiego ministra spraw zagranicznych Toomasa Hendrika Ilvesa w Szwedzkim Instytucie Spraw Zagranicznych w 1999 r. Estonia a Finlandia Pod względem kulturowym, językowym, wyznaniowym i wieloma innymi Estonia jest podobna do Finlandii (Estończycy są najbliższymi krewnymi Finów). Różnicami między krajami mogą być silne wpływy niemieckie w Estonii, których w Finlandii nie było, a także inna historia najnowsza, duża mniejszość rosyjska oraz liberalny model gospodarczy. Wpływy niemieckie Estonia (podobnie jak jej południowy sąsiad – Łotwa) od wczesnego średniowiecza, aż do początków XX wieku, a więc przez wieleset lat, znajdowała się pod bardzo silnym wpływem kultury niemieckiej. Było to spowodowane tym, że obecne Estonia i Łotwa to dawne Inflanty i inne krainy historyczne (np. Terra Mariana), które najdłużej w swej historii były pod niemieckim panowaniem. Kultura niemiecka oddziaływała tam jednak znacznie dłużej niż tylko w czasie oficjalnego panowania Niemców na tym terenie. Oddziaływała również w czasie panowań szwedzkiego, polskiego czy też rosyjskiego – wyższą klasę społeczeństwa stanowili tam wciąż Niemcy, obejmowali oni też często najważniejsze urzędy w administracji, a miasta w tych krajach wciąż miały niemiecki charakter. Jeden z polskich studentów, Bolesław Limanowski, w swych Pamiętnikach (1835–1870) opisuje, będące już pod rosyjskim panowaniem, miasto Tartu w Estonii: „Tartu miało charakter zupełnie niemieckiego miasta. Język niemiecki panował wszędzie: w urzędach, na katedrach uniwersyteckich, w sklepach, na ulicy. Właściwe miasto było z prawej strony Embachu. Miało ono piękny staroniemiecki wygląd, zwłaszcza główna ulica Ritterstrasse (Rycerska) przedstawiała się wspaniale. Lecz największą ozdobą było wzgórze piętrzące się nad miastem i porosłe bujnym lasem, tak zwane Domberg, od dawnej katedry katolickiej, w której ongiś kazał Piotr Skarga”. Kultura niemiecka silnie oddziaływała na, skupione głównie na wsiach, ludy fińskie, czyli przodków obecnych Estończyków oraz ludy bałtyckie – przodków obecnych Łotyszy. Kultura niemiecka wciąż obecna jest w wielu aspektach kulturowych dzisiejszych Estończyków i Łotyszy. Geografia Całkowita granica lądowa: 681,6 km, w tym z Rosją 338,6 km, z Łotwą 343 km Długość granicy morskiej: 3780 km Długość wybrzeża: 3780 km, w tym bez wysp: 1240 km Najwyższy punkt: Suur Munamägi 318 m n.p.m. Najniższy punkt: Bałtyk 0 m W skład Estonii wchodzi 2355 wysp i wysepek w Zatoce Ryskiej (największe Sarema i Hiuma) o łącznej powierzchni 4,2 tys. km² (9,2% powierzchni kraju). Zachodnie wybrzeże silnie rozczłonkowane, niskie, północne – wysokie i strome. Większość obszaru stanowią tereny nizinne (średnia wysokość 50 m) z najwyższym wzniesieniem Suur Munamägi, sięgającym 318 m n.p.m. Rzeźba polodowcowa (moreny, drumliny, ozy, jeziora). W północno-wschodniej części wysoczyzna Pandivere (wys. do 166 m), na południu i południowym wschodzie wzniesienia Sakala, Otepää i Haanja (do 318 m). Klimat umiarkowany, przejściowy między morskim i kontynentalnym. Średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu (w lutym) wynosi od –7 °C na wschodzie, do –3 °C na zachodnich wyspach, w lipcu 16–17 °C. Suma roczna opadów 500–700 mm, maksimum od lipca do września. Gęsta sieć rzeczna, zwłaszcza w południowej części, główne rzeki: Narwa, Ema, Parnawa; ponad 1000 jezior (ok. 5% powierzchni kraju), największe Pejpus (graniczne z Rosją). Estonia leży w strefie lasów mieszanych. Na ubogich glebach piaszczystych rosną bory sosnowe (z sosną zwyczajną), na glebach bardziej żyznych lasy świerkowe (ze świerkiem pospolitym), niekiedy ze znacznym udziałem dębu szypułkowego i innych drzew liściastych. Lasy zajmują ok. 38,5% powierzchni kraju, torfowiska (przeważnie wysokie) i tereny podmokłe – 20%. Na wschód od Tallinna (na wybrzeżu Zatoki Fińskiej) leży Park Narodowy Lahemaa. Zgodnie z ostatnimi badaniami powierzchnia Estonii wzrosła o 112 km². Najdłuższą rzeką Estonii jest Võhandu. Zobacz też: rzeki Estonii, Jeziora Estonii Historia 8000 p.n.e. – najstarsze ślady osadnictwa na terenie Estonii; 3000 p.n.e. – osiedlają się plemiona ugrofińskie; 100 – rzymski historyk Tacyt wspomina w swoich kronikach o Estach (Aestii, Aestiorum gentes); 525 – poselstwo Estów do króla Ostrogotów Teodoryka w Rzymie VIII wiek – początki osiedlania się wikingów na terenie Estonii. IX–XII wiek – uzależnienie od księstw fińskich; 1030 – pierwsze wzmianki o Tartu (Dorpat); 1050 – pojawiają się zręby późniejszego miasta Tallinna; 1154 – arabski badacz al-Idrisi umieszcza Tallinn w swoim atlasie pod nazwą Kalawin (Kalevan); 1208 – Niemieccy Kawalerowie Mieczowi rozpoczynają swoją ekspansję na tereny estońskie (z terenów opanowanej już Łotwy), początek dwustuletniej walki z Zakonem. Od tego czasu zaczęły się w Estonii długie i bardzo silne wpływy niemieckie, rozpoczęły się niemieckie osadnictwo, panowanie i dominacja nad terytorium Estonii, w miastach zaczęła dominować, niemal całkowicie, kultura niemiecka, sytuacja ta trwała setki lat. 1219 – duński król Waldemar II Zwycięski opanowuje północną część Estonii, w tym miasto Tallinn (zob. też Dannebrog – flaga duńska), powstaje Księstwo Estonii; 1248 – Tallinn (Rewal) otrzymuje prawa miejskie; w XIII w. powstają kolejne miasta: Parnawa, Dorpat, Haapsalu, Fellin i Paide; ok. 1285 – miasta Tallinn i Dorpat zostają członkami Hanzy 1343–1345 – powstanie estońskie, Duńczycy sprzedają swoje terytorium inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, likwidacja księstwa Estonii; 1523–1526 – reformacja w Estonii; 1525 – pojawia się pierwsza książka w języku estońskim (szybko zniszczona z powodu oskarżeń o herezję); 1535 – pierwszy katechizm w języku estońskim; 1558–1583 – wojna o Inflanty, sekularyzacja inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, obszar dzisiejszej Estonii podzielony między Szwecję (północ: Księstwo Estonii), Polskę (południe: Księstwo Zadźwińskie) i Danię (wyspa Ozylia); kraj (po obu stronach granicy) liczy ok. 250 tys. mieszkańców; 1598 – w północnej Liwonii (dzisiejszej południowej Estonii) powstają województwa parnawskie i dorpackie; 1600 – Zygmunt III Waza ogłosił inkorporację ówczesnej Estonii (dzisiejszej północnej Estonii) do Rzeczypospolitej, wybuch wojny polsko-szwedzkiej. Na terenie dzisiejszej Estonii Polacy odnosili liczne zwycięstwa: pod Karksi, Fellinem, Rewlem, pod Białym Kamieniem (dwukrotnie), Rakvere i Parnawą. 1629 – Szwecja opanowuje tereny na północ od Dźwiny: dotychczasową polską Liwonię; 1632 – powstaje Uniwersytet Dorpacki, będący obecnie najstarszym, największym i najbardziej prestiżowym uniwersytetem Estonii. Estonia liczy ok. 70–100 tys. mieszkańców; 1648 – wyspa Ozylia przechodzi z rąk duńskich do szwedzkich, cały obszar dzisiejszej Estonii w granicach Szwecji, ostateczny koniec władztwa duńskiego w Estonii; 1686 – pierwszy elementarz w języku estońskim; 1690 – Estonia liczy ok. 350 tys. mieszkańców; 1700–1721 – wielka wojna północna: Estonia staje się częścią Imperium Rosyjskiego, wyznanie luterańskie, administracja niemiecka i status szlachty pozostają niezmienione; Estonia liczy ok. 150–170 tys. mieszkańców; 1739 – pierwsza Biblia po estońsku; 1790 – Estonia liczy ok. 500 tys. mieszkańców, składa się z dwóch guberni: estońskiej (stolica Rewal/Tallinn) i liwlandzkiej (stolica Ryga); 1816 – zniesienie niewolnictwa w guberni estońskiej; 1819 – zniesienie niewolnictwa w guberni liwlandzkiej; 1857–1861 – ukazuje się Kalevipoeg, estoński epos narodowy; 1880–1890 – nasila się polityka rusyfikacji; 1897 – największymi miastami obszaru dzisiejszej Estonii są Tallinn, Tartu, Narwa, jednakże populacja żadnego nie przekracza 100 tys.; 1918 – zjednoczenie wszystkich ziem estońskich w jedną gubernię estońską; 24 lutego 1918 – deklaracja niepodległości Estonii; 1918–1920 – zwycięska wojna o niepodległość Estonii przeciwko Rosji i Niemcom; 1919 – wprowadzenie prohibicji w Finlandii powoduje rozwój nielegalnej produkcji i przemytu alkoholu do Finlandii 2 lutego 1920 – traktat w Tartu, Rosja radziecka uznaje niepodległość Estonii i rezygnuje z „eksportu rewolucji”. Pierwsze wybory do Riigikogu. Uchwalenie konstytucji na wzór szwajcarski: silna pozycja parlamentu, brak głowy państwa, zmiany w prawie uchwalane w referendum. Główne siły polityczne to: socjaldemokraci, prawicowy Związek Ludowy oraz centrowe partie drobnomieszczańskie. Większość mieszkańców to Estończycy (86%), ponadto Rosjanie (9%) oraz Niemcy. Liczna mniejszość szwedzka. Wyznaniowo kraj zdominowany przez Kościół luterański; 1924 – powstanie komunistyczne w Tallinnie inspirowane przez ZSRR; 1933 – nowy projekt konstytucji przygotowany przez ELV i zatwierdzony w referendum. Wprowadzenie systemu prezydenckiego: rząd i parlament wykonawcami jego woli. Ostatecznie konstytucja nie wchodzi w życie; 1934 – Konstantin Päts ze „Związku Ludowego” obejmuje urząd premiera, pracuje nad zmianami w konstytucji, zawiesza działalność parlamentu, stowarzyszeń i partii politycznych (w tym faszystowskiego ruchu wabsów), początek rządów autorytarnych – tzw. ery milczenia; 1934 – Estonia liczy 1 126 416 mieszkańców, w tym 93% Estończyków; Polityka zagraniczna: Kraj przyłącza się do powstałej 12.09 w Genewie „Ententy Bałtyckiej”. Ponadto utrzymuje dobre stosunki z Polską, Wielką Brytanią i krajami skandynawskimi. Poprawnie układają się relacje z ZSRR; 1938 – reforma ustrojowa. Nowa konstytucja. Wybory do dwuizbowego parlamentu. Konstantin Päts zostaje prezydentem. 23 sierpnia 1939 – pakt Ribbentrop-Mołotow. Estonia w radzieckiej strefie wpływów. 28 września 1939 – Estonia godzi się na stacjonowanie Armii Czerwonej na swym terytorium. Liczba żołnierzy radzieckich przewyższa prawie dwukrotnie liczbę wojska estońskiego (25 tys.: 15 tys.). 17 czerwca 1940 – Sowieci wkraczają do Estonii. Następuje zmiana rządu na żądanie Żdanowa (emisariusza ZSRR w Estonii), nowym premierem zostaje Johannes Vares. 6 sierpnia kraj „wspaniałomyślnie” przyłączony do ZSRR, śmierć ok. 15 000 Estończyków w wyniku eksterminacji. 1941 – deportacje czerwcowe (ok. 10 tys. osób zesłanych na Sybir, w tym były prezydent Konstantin Päts). Mniejszość szwedzka ewakuowana na wniosek rządu Szwecji do swego kraju. 22 czerwca 1941 – wkroczenie wojsk niemieckich do Estonii spotyka się z pozytywną reakcją dużej części mieszkańców. 1942-1945 – w ograniczonym zakresie działa estoński ruch oporu. 1944 – mniejszość szwedzka ewakuowana na wniosek rządu Szwecji do swego kraju. ponowne zajęcie przez ZSRR, aneksja 5% terytorium z miastem Pieczory przez Rosyjską FSRR 1944–1953 – estoński ruch oporu przeciwko sowieckiej okupacji („Leśni Bracia”), 15 tys. osób ginie lub umiera z głodu. 1944–1990 – na emigracji działa estoński rząd przeciwstawiający się aneksji kraju przez ZSRR (swą siedzibę ma w Sztokholmie i Oslo). Aneksji Estonii nie uznają m.in. Stany Zjednoczone i Watykan. 1949 – początek kolektywizacji i „rozkułaczania”. 1959 – 1 203 000 mieszkańców w Estonii, w tym 74% Estończyków. 1968 – pierwsze oznaki oporu przeciwko radzieckiej rzeczywistości. 1980 – „List 40”. Protest przeciwko zmasowanej rusyfikacji. Strajki studentów w obronie kultury narodowej. 1988 – „śpiewająca rewolucja”. Demonstracje 300 tys. Estończyków w Tallinnie. Przywrócenie flagi narodowej. W listopadzie Rada Najwyższa przyjmuje deklarację suwerenności miażdżącą większością głosów (254:7). 1990 – obywatele organizują się w Kongres Ludowy mający doprowadzić do przywrócenia państwowości estońskiej. 1991 – w referendum marcowym 78% obywateli popiera niepodległość państwa. 1991 – na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 709 z 12 września 1991 roku Estonia została członkiem ONZ. 20 sierpnia 1991 – po puczu Janajewa Estonia deklaruje niepodległość, 6 września uznaną przez ZSRR. Na czele państwa stoi reformatorski komunista Edgar Savisaar. 1992 – wprowadzenie restrykcyjnego prawa o obywatelstwie. Pojawia się korona estońska zamiast przejściowych talonów. Pierwsze wybory do Riigikogu. Na czele państwa stają dwaj konserwatyści: Lennart Meri (prezydent) i Mart Laar (premier). 1993 – Estonia przyjęta do Rady Europy. 1994 – rosyjskie wojska opuszczają kraj. 1995 – powrót postkomunistów do władzy, 1996–1999 – projekt Tygrysi skok 1998 – początek negocjacji o członkostwie w Unii Europejskiej. 1999 – rządy ponownie obejmuje prawica. 2001 – postkomunista Arnold Rüütel wybrany na prezydenta. 2002 – zakończenie negocjacji przedakcesyjnych. 2003 – referendum unijne, zakończone sukcesem zwolenników akcesji. 2004 – akces do NATO. 2004 – akces do UE. 2007 – gwałtowne zamieszki w Tallinnie organizowane przez rosyjską mniejszość, a spowodowane przeniesieniem pomnika żołnierza radzieckiego z centrum miasta na cmentarz wojskowy. W tym samym roku Estonia została przyłączona do strefy Schengen. 2011 – Estonia przyjęła walutę euro. Ustrój polityczny Estonia jest republiką wielopartyjną. Ustrój polityczny kraju ukształtowała konstytucja z 1992 roku. Kładzie ona szczególny nacisk na dominację jednoizbowego parlamentu, który nazywa się Riigikogu. Jest on ciałem legislacyjnym, wybieranym w 5-przymiotnikowych wyborach (proporcjonalnych) na 4 lata z 5% progiem wyborczym dla partii. W parlamencie zasiada 101 deputowanych. Najważniejszymi zadaniami parlamentu, oprócz stanowienia prawa, są: zatwierdzanie rządu wybór prezydenta na 5-letnią kadencję. Mimo że prezydent posiada prawo weta wobec ustaw parlamentu, jego kompetencje ograniczają się do reprezentowania państwa i wskazania premiera po wyborach, których termin także on wyznacza. Głównym organem wykonawczym polityki państwa jest rząd, odpowiedzialny przed parlamentem. Parlament kontroluje go nie tylko przez votum zaufania/nieufności, ale także przez interpelacje i zapytania (tzw. godzina pytań do premiera w każdą środę). Siły zbrojne Estonia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Estonii składało się w 2014 roku m.in. z: 272 opancerzonych pojazdów bojowych oraz 144 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Estonii (Eesti Merevägi) dysponowała w 2014 roku jedną fregatą oraz siedmioma okrętami obrony przeciwminowej. Estońskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. dwóch samolotów szkolno-bojowych oraz czterech śmigłowców. Wojska estońskie w 2014 roku liczyły 3,2 tys. żołnierzy zawodowych oraz 60 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) estońskie siły zbrojne stanowią 96. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 335 mln dolarów (USD). Podział administracyjny Estonia jest podzielona na 15 prowincji (est. maakonnad; lp. – maakond; ‘powiat’). Prowincje z kolei dzielą się w sumie na 227 gmin dwóch rodzajów: 33 miejskie (linn) i 194 wiejskie (vald). Demografia Liczba ludności Estonii na koniec 2018 roku wyniosła 1 323 820 osób, o 4690 osób więcej niż na koniec 2017. Zmiana ta wynika przede wszystkim z migracji. W 2018 roku do Estonii przyjechało 13030 osób, a wyjechało 6940. Wzrosła również liczba urodzeń dzieci do około 14 270, o około 500 więcej niż w poprzednim roku. Estończycy stanowią 68,6% ludności (spis z 2006 r.), Rosjanie 25,6% (głównie w Tallinnie, Kohtla-Jarve i Narwie), Ukraińcy 2,1%, Białorusini 1,3%, Finowie 0,9%; pozostali to głównie Tatarzy, Łotysze, Żydzi, Polacy i Litwini. Od początków lat 90. spadek liczby ludności. Przyrost naturalny od 1991 ujemny (–5,3‰ w 1995 i –4,1‰ w 1997). Wskaźnik urodzeń 8,7‰ (1997); w wieku do 14 lat 19% populacji, 65 lat i więcej 14%. Ludność miejska 69% (1997). Gęstość zaludnienia 29,4 osób na km² (największa w północnej części, między Tallinnem a Narwą). Główne miasta poza stolicą: Tartu, Narwa, Kohtla-Järve, Parnawa. Struktura etniczna Po zajęciu Estonii przez ZSRR, do tego kraju przesiedlono wielu Rosjan i innych Słowian stanowiących dziś ponad 28% mieszkańców kraju, ludzie ci w dużej części nie znają języka estońskiego, dlatego nie mogą zdać egzaminu przyznającego obywatelstwo estońskie. Po odzyskaniu niepodległości Estonii obywatelstwo estońskie nie zostało przyznane przywiezionym za ZSRR Rosjanom i ich potomkom, muszą oni ubiegać się o nie tak jak obcokrajowcy. Narodowości według spisu z 2000 roku: 67,9% Estończycy 25,6% Rosjanie 2,1% Ukraińcy 1,3% Białorusini 0,9% Finowie 2,2% inni Polacy w Estonii Emigracja polska do Estonii w latach 30. XX w. liczyła ok. 1 tys. osób. Polacy skupieni byli głównie w Tallinnie, Narwie i Tartu. Byli to głównie rzemieślnicy i robotnicy. Pierwsze polskie organizacje w Estonii to: założony w 1929 roku Związek Narodowy Polski Jutrzenka w Tartu i założony w 1930 Związek Narodowy Polaków w Estonii w Tallinnie (1937 – 340 członków). Rozwijano działalność kulturalno-oświatową (chóry, biblioteki, teatry amatorskie i kółka samokształceniowe języka polskiego, historii i geografii). W 1934 utworzono w Tallinnie pierwszą polską drużynę harcerską. W 1937–1939 w Estonii pracowało sezonowo około 4 tysięcy robotników rolnych, głównie z województw wileńskiego i nowogrodzkiego. Część pozostała na stałe. W 1939 liczbę Polaków w Estonii szacowano na 1,5 tys. osób. W latach 1940–1941 i 1944–1945 miały miejsce prześladowania ludności polskiej przez NKWD (m.in. deportacje na Syberię). W 2016 roku Estonię zamieszkiwało 1747 Polaków. Cyberpaństwo Estonia jest jednym z najbardziej zinformatyzowanych państw świata, w którym 99% usług publicznych administracji dokonywane jest on-line, zaś 67% społeczeństwa używa elektronicznych identyfikatorów. W 2019 roku 43,8% wyborców w wyborach do krajowego parlamentu oddało swój głos używając do tego celu internetu, w tym samym roku 46,7% wyborców oddało on-line swój głos w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Wysoki stopień informatyzacji państwa i społeczeństwa spowodował, że w roku 2007 – po usunięciu brązowego pomnika żołnierza radzieckiego w Tallinie – Estonia stała się celem pochodzącego z zagranicy największego w historii ataku cybernetycznego na infrastrukturę informatyczną rządu, oraz większość krajowych mediów i banków, który spowodował paraliż państwa w znacznej jego części. Po tych atakach, w ramach NATO rozpoczęto prace nad włączeniem cyberprzestrzeni do domen operacyjnych Sojuszu Północnoatlantyckiego – obok domen: morskiej, lądowej i powietrznej. Będące ich następstwem zmiany prawa międzynarodowego doprowadziły do zmian doktryn obronnych sojuszu, który zrównał atak cybernetyczny na państwo członkowskie sojuszu z atakami na nie w którejkolwiek z pozostałych domen, zaś podczas szczytu NATO w Brukseli w 2018 roku, postanowiono o utworzeniu w Estonii Centrum Operacji w Cyberprzestrzeni NATO (NATO Cyberspace Operations Centre), wchodzącego w skład struktury dowodzenia NATO. W wyniku podjętych przez władze kraju i społeczeństwo estońskie po atakach cybernetycznych z 2007 roku działań, Estonia uważana jest dziś za jedno z 5 najlepiej zabezpieczonych przed atakami cybernetycznymi państw świata. Religia Estonia jest krajem silnie zlaicyzowanym, wyznaniem tradycyjnym jest luteranizm. Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: protestantyzm – 21,2% (głównie Estończycy, a także fińskie i łotewskie mniejszości narodowe) prawosławie – 18,9% (w większości rosyjskojęzyczne mniejszości narodowe) katolicyzm – 0,7% (głównie Polacy i Litwini) inne odłamy chrześcijaństwa – 0,5% (głównie Świadkowie Jehowy) islam – 0,2% judaizm – 0,1% pozostali – 58,4% Język Oficjalnym językiem kraju jest język estoński, należący do grupy języków ugrofińskich. Estoński jest bardzo blisko spokrewniony z językiem fińskim. Język estoński posiada także bardzo silne wpływy germańskie (głównie z niemieckiego i szwedzkiego), około 30% wszystkich słów pochodzi z tych języków, w tym najwięcej z dolnosaksońskiej odmiany języka niemieckiego. Spowodowane jest to wielowiekową, niemiecką, szwedzką i duńską dominacją, osadnictwem i panowaniem na terenie Estonii. Podczas ery radzieckiej język rosyjski był obowiązkowo nauczany w szkołach i stąd powszechna jego znajomość, nie tylko wśród etnicznych Rosjan, ale również wśród starszych, 30-70-letnich Estończyków. Historia Estonii sprawia jednak, że nawet znający język rosyjski Estończycy nie chcą go używać i w praktyce wolą porozumiewać się w dowolny inny sposób, przy pomocy kilku znanych słów angielskich lub na migi. Współcześnie w szkołach, jako pierwszy obcy język wykładany jest raczej angielski, który jest stosunkowo powszechnie znany wśród młodych ludzi. Języki, według spisu z 2000 roku: język estoński 67,3% język rosyjski 29,7% język võro 2% inne 1% Analfabetyzm, dane szacunkowe na rok 2003: ogólnie: 0,2% mężczyźni: 0,2% kobiety: 0,2% Największe miasta Gospodarka Estonia jest jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo państw dawnego bloku wschodniego oraz razem z Litwą jest jedną z najbogatszych republik dawnego Związku Radzieckiego. W 2015 r. Estonia była 25. gospodarką Unii Europejskiej pod względem wielkości PKB w parytecie siły nabywczej i 108. gospodarką świata, a pod względem wielkości PKB nominalnego – 26. gospodarką UE i 102. gospodarką świata. W 2015 r. PKB per capita w parytecie siły nabywczej Estonii wyniósł 21 400 PPS (74,6% średniej UE), a PKB per capita nominalny – 15 580 euro (54,2% średniej UE). Estonia jest państwem przemysłowo-rolniczym. Do 1991 wchodziła w skład nadbałtyckiego regionu ekonomicznego ZSRR, była silnie uzależniona od importu surowców i paliw. Reforma systemu gospodarczego została zapoczątkowana przed uzyskaniem niepodległości. Estonia jako pierwsze z państw powstałych po rozpadzie ZSRR opuściła w 1992 strefę rublową. Obecnie dynamicznie rozwijający się kraj (średniorocznie 9–12%), gospodarka oparta o usługi (69%). Przemysł to 28% PKB, a rolnictwo 4%. Duża komputeryzacja państwa. Znaczne pozyskanie torfu. Silnie rozwinięty przemysł maszynowy, elektroniczny, drzewny i meblarski, chemiczny i spożywczy. Głównym ośrodkiem jest stolica Tallinn. Produkcja energii 8,8 TWh, piwa 95 mln litrów. Uprawa głównie jęczmienia, pszenicy, ziemniaków i żyta, w hodowli większe znaczenie mają trzoda i bydło mięsne. Pomyślnie rozwija się rybołówstwo – 104 tys. ton ryb. Port morski w Tallinnie należy do większych na Bałtyku. Sieć drogowa liczy 28 tys. km, a jej uzupełnieniem jest 958 km kolei (2005 r.). Coraz większe znaczenie ma turystyka (dochody przekraczają pół miliarda dolarów). Eksport 9,65 mld dolarów (2006 rok), import 12,61 mld (2006) dolarów. Wartość PKB w 2004 roku wyniosła 7,2 mld euro, czyli 5,4 tys. na mieszkańca. Bezrobocie: średnio 2% (2007 r.) (regiony zamieszkane przez Rosjan 10%). Rolnictwo Użytki rolne zajmują 32% powierzchni kraju (2000). Zbiory zbóż (jęczmień, owies, pszenica) 643 tys. t (1996), rośliny pastewne (gł. wieloletnie trawy), ziemniaki (0,6 mln t), len, w strefach podmiejskich – warzywa. Intensywna hodowla bydła mleczno-mięsnego (758 tys. sztuk – 1990), trzody chlewnej typu mięsnego (1 mln), owiec, kóz, drobiu. Rybołówstwo morskie, główne porty rybackie: Tallinn, Parnawa, Haapsalu i Kuressaare. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,763 mln turystów (5,3% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,5 mld dolarów. Głównym celem turystycznym jest Tallinn ze Starym Miastem, wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Według danych za 2018 rok, najwięcej turystów pochodziło z Finlandii, Rosji, Łotwy, Niemiec i Szwecji. Galeria Zobacz też Estońscy Szwedzi Przypisy Bibliografia Jan Lewandowski, Historia Estonii, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002. Jan Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001. Tomasz Paluszyński, Walka o niepodległość Estonii 1914-1920, Poznań 2007. Linki zewnętrzne Oficjalna strona państwa Estonica Estonia onLine – Eesti.pl Estonia Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

50405

https://pl.wikipedia.org/wiki/Republika%20Zielonego%20Przyl%C4%85dka

Republika Zielonego Przylądka

Republika Zielonego Przylądka (, ) – państwo wyspiarskie na Oceanie Atlantyckim, położone ponad 450 km na zachód od zachodnich wybrzeży Afryki, geograficznie tożsame z Wyspami Zielonego Przylądka. Obecnie członek Unii Afrykańskiej i ECOWAS. Pochodzenie nazwy Nazwa państwa pochodzi od znajdującego się na wschód od wysp Przylądka Zielonego. Geografia Wyspy Zielonego Przylądka stanowią archipelag położony w środkowej części Oceanu Atlantyckiego, ponad 450 km na zachód od wybrzeży Afryki, na wysokości Przylądka Zielonego. Archipelag ten składa się z 10 głównych wysp i 16 mniejszych wysepek. Dzielą się one na dwie grupy: Wyspy Zawietrzne (Ilhas de Barlavento) i Podwietrzne (Ilhas de Sotavento). Wyspy Zawietrzne to położone na północy wyspy: Santo Antão, São Vicente, Santa Luzia, São Nicolau, Sal i Boa Vista. Wyspy Podwietrzne leżą na południu, są to Maio, Santiago, Fogo i Brava. Wnętrza wysp są górzyste z najwyższym szczytem Pico do Fogo – 2829 m n.p.m., będącym aktywnym wulkanem (ostatnia erupcja w 2014 r.). Wyspy zajmują powierzchnię 4033 km². Wszystkie, oprócz wyspy Santa Luzia, są zamieszkane. Główne miasta to Praia (130 tys. mieszkańców) i Mindelo (70 tys. mieszkańców). Historia Wyspy przed przybyciem Europejczyków były bezludne. Prawdopodobnie zostały odkryte w 1456 roku przez Alvise Cadamosto. Od 1462 roku napływają osadnicy z Portugalii. W 1532 na wyspie ustanowione zostało pierwsze biskupstwo. Wyspy stały się dla Portugalczyków bazą wypadową do Afryki i ważnym punktem na drodze między Portugalią a Indiami, zaś w latach 1500–1620 wyspa Santiago była głównym centrum światowego handlu afrykańskimi niewolnikami. Część z nich była osadzana na miejscu i wykorzystywana do pracy na plantacjach. W następnych latach znaczenie Wysp w tej dziedzinie nieco spadło; ponowny rozkwit handlu niewolnikami rozpoczął się na początku XVIII wieku i był związany z ich dostawami do angielskich kolonii w Ameryce Północnej. Także w XVIII i XIX wieku wyspy były ważnym portem wielorybniczym. W 1878 roku na Wyspach ostatecznie zakazano niewolnictwa. Od 1951 roku kolonia miała status prowincji zamorskiej Portugalii. W 1956 roku utworzona została lewicowa Afrykańska Partia Niepodległości Gwinei i Wysp Zielonego Przylądka (PAIGC). W 1963 roku partia rozpoczęła zbrojną walkę o niepodległość. W 1974 roku, po rewolucji goździków w Portugalii, rewolucyjne władze zezwoliły na niepodległość wysp. Proklamację niepodległości ogłoszono 5 lipca 1975 roku. Pierwszym prezydentem kraju został Aristides Pereira. PAIGC sprawowała również rządy w Gwinei-Bissau, stąd oba państwa dążyły do utworzenia unii. Republika Zielonego Przylądka zerwała stosunki z Gwineą-Bissau po puczu, który miał tam miejsce w 1980 roku. Sekcja PAIGC na wyspach przekształciła się w odrębną Afrykańską Partię na rzecz Niepodległości Zielonego Przylądka (PAICV). Władze republiki przeprowadziły likwidację wielkiej własności ziemskiej, popierały tworzenie gospodarstw państwowych i spółdzielczych. Rządy były sprawowane w ramach systemu jednopartyjnego. Wieloletnia susza w latach 80. i 90. spowodowała kryzys gospodarczy i doprowadziła do uzależnienia republiki od pomocy zagranicznej. W 1990 roku rozpoczął się proces demokratyzacji kraju. W jego ramach wprowadzono system wielopartyjny. W 1991 roku odbyły się wybory parlamentarne i prezydenckie. Zwycięstwo w nich odniósł opozycyjny Ruch dla Demokracji (MPD). Lider opozycji António Monteiro został prezydentem kraju. W 1992 roku wprowadzono nową konstytucję. Wybory w 1995 roku potwierdziły władzę Monteiro i MPD. Nowe władze prowadziły politykę prywatyzacji i liberalizacji gospodarki. PAICV do władzy powrócił w 2001 roku, kiedy to partia zdobyła większość w parlamencie. Prezydentem został jej kandydat, Pedro Pires. W 2011 roku Jorge Carlos Fonseca z MPD zwyciężył w wyborach prezydenckich. W 2021 roku wygrał w wyborach prezydenckich były premier José Maria Neves z PAICV. Ludność Republikę zamieszkują Kabowerdeńczycy (przymiotnik: kabowerdeński). Do czasu przybycia, w XV wieku, na wyspy Portugalczyków pozostawały one niezamieszkane. Dzisiejsi mieszkańcy są potomkami niewolników sprowadzanych do pracy (głównie z terenu dzisiejszego Senegalu) oraz portugalskich kolonistów. 71% społeczeństwa stanowią Mulaci, 28% ludności jest czarna. Osoby pochodzenia europejskiego, zwłaszcza portugalskiego, stanowią 1% populacji. W 2000 roku liczba ludności na wyspach wynosiła 435 tys. osób, natomiast poza granicami kraju, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Portugalii i Holandii żyje liczna diaspora, szacowana na 700 tys. osób, z czego 500 tys. w Stanach Zjednoczonych. Ponad połowa ludności zamieszkuje główną wyspę archipelagu – Santiago. Według spisu z 2000 kobiety stanowiły 51,9% społeczeństwa, a mężczyźni – 48,1%. 3/4 ludności nie skończyło 15 lat; średni wiek w 2000 wynosił 17,4. Sytuacja taka jest wynikiem nie tyle wysokiego przyrostu naturalnego (wynoszącego ok. 2,4% rocznie), ile zachwiania równowagi wskutek emigracji dorosłych. Przeciętne gospodarstwo domowe na wyspach składa się z 4,6 osoby. Znaczną część społeczeństwa stanowią samotni rodzice lub osoby żyjące w wolnych związkach, jedynie ok. 20% dorosłej populacji zawarło formalny ślub. Zwyczaj niezawierania małżeństw jest spuścizną portugalskiego systemu prawnego, który zabraniał małżeństw pomiędzy wolnymi a niewolnikami. Liczba ludności Dane w tysiącach dla wybranych lat Religia Struktura religijna kraju w 2010 roku według Centrum Badawczego Pew: katolicy – 78,7% prawosławni – 0,7% protestanci – 7,2% (głównie: Kościół Nazarejczyka, adwentyści dnia siódmego i zielonoświątkowcy) tradycyjne religie plemienne – 1,5% muzułmanie – 0,1% inne religie – 2,7% (głównie: mormoni i świadkowie Jehowy) brak religii – 9,1% Języki Językiem urzędowym na wyspach jest język portugalski, jednak większość ludności posługuje się językiem kreolskim określanym także jako krioulo, występującym w kilku odmianach. Jego podstawą jest na ogół język portugalski, zaś na poszczególnych wyspach duży udział w wykształceniu dialektów miały różne języki – na São Vincente – francuski, na Boa Vista – włoski, na Brava – angielski. Od kilku lat nasilają się żądania przyznania językowi kabowerdianu statusu języka urzędowego. Powszechna, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia, jest znajomość francuskiego, nauka którego jest w szkołach obowiązkowa. Ustrój polityczny Republika Zielonego Przylądka jest demokratyczną republiką wielopartyjną. Na czele państwa stoi prezydent. Głównymi siłami politycznymi w państwie są: Afrykańska Partia na rzecz Niepodległości Zielonego Przylądka (PAICV – Partido Africano para Independência de Cabo Verde) i Ruch dla Demokracji (MPD – Movimento para a Democracia). Podział administracyjny Od 2005 terytorium państwa dzieli się na 22 jednostki administracyjne zwane concelho (l.mn. – concelhos), są to: Gospodarka Główną gałęzią gospodarki jest rolnictwo – na potrzeby własnego rynku uprawia się m.in. kukurydzę, ziemniaki, maniok, groch, a ponadto – zarówno na własne potrzeby, jak i na eksport – orzechy kokosowe, trzcinę cukrową, banany i daktyle. Uprawa roli jest utrudniona przez skrajnie suchy klimat – na wielu wyspach jest zbyt mało wody, by prowadzić działalność rolniczą. Ziemie uprawne stanowią ok. 16% powierzchni kraju. Dużą rolę odgrywa rybołówstwo, jednak możliwości połowowe nie są w pełni wykorzystane przez lokalnych rybaków. Powodem tego jest niski poziom technologiczny miejscowych rybaków; większość ryb łowionych na wodach Republiki wpada w sieci zagranicznych łowców. Spore znaczenie ma także związane z rybołówstwem przetwórstwo ryb. Głównym gatunkiem połowowym jest tuńczyk. Oprócz ryb łowi się i przetwarza m.in. langusty. Poza rybami i pewnymi produktami rolnymi eksport obejmuje także m.in. tekstylia i półprodukty do produkcji butów i wyrobów skórzanych. Import obejmuje głównie artykuły spożywcze – 90% środków żywnościowych pochodzi z tego źródła. Ponadto na wyspy przywożone są towary przemysłowe, zwłaszcza elektronika, oraz maszyny i statki. Głównymi partnerami handlowymi kraju są Portugalia, Holandia i Wielka Brytania. Pewne znaczenie dla gospodarki kraju ma także turystyka; ostatnio jej znaczenie powoli rośnie, zaś dochody z tego źródła corocznie zwiększają się o kilka procent. Obecnie turystyka dostarcza około 10% PKB. Na terenie kraju nie ma złóż ważnych surowców mineralnych. W większych ilościach występuje jedynie bazalt, kaolin i gips. Pozyskuje się je w celu wytwarzania wyrobów dla przemysłu budowlanego i w niewielkich ilościach – na eksport. Wyspy eksportują też sól pozyskiwaną z wody morskiej. Około 2/3 rodzin posiada krewnych za granicą; środki finansowe przysyłane przez nich stanowią ok. 20–25% PKB. Wyspy korzystają z pomocy międzynarodowej, która jest przyznawana dość hojnie z uwagi na demokratyczny system prawny i brak naruszeń praw człowieka. Republika zajmuje jedno z pierwszych w Afryce miejsc pod względem pomocy zagranicznej w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Wysp Zielonego Przylądka wyniosła w 1990 roku 0,213 Mt, z czego tylko 0,049 Mt stanowił dwutlenek węgla, a głównym gazem cieplarnianym emitowanym przez ten kraj był metan. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 143 kg dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na tysiąc dolarów amerykańskich PKB – 86 kg. Od tego czasu ogólne emisje zasadniczo rosną w niedużym tempie, ale wzrost emisji samego dwutlenku węgla jest bardziej zauważalny. W XXI wieku to on stał się głównym gazem cieplarnianym emitowanym w tym kraju, a wzrost jego emisji w niektórych sektorach od tego czasu przekroczył 1000%. Skokowy wzrost nastąpił m.in. w roku 2013. Głównym źródłem emisji dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego cały czas był transport, ale w XXI w. coraz większy udział ma energetyka. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego przekroczyła 1 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca wyniosła 1,871 t i w przeliczeniu na tysiąc dolarów PKB – 286 kg. Turystyka Turystyka w Republice Zielonego Przylądka skupia się głównie na wyspach Sal i Boa Vista, które były celem podróży około 90% turystów odwiedzających ten kraj w 2013 roku. Obie wyspy przyciągają piaszczystymi plażami, znakomitymi warunkami do uprawiania sportów wodnych, kuchnią i licznymi miejscami noclegowymi. Na nich znajduje się blisko 75% infrastruktury turystycznej kraju. W ciągu roku na Sal przyjechało około 200 tysięcy urlopowiczów, na Boa Vistę 180 tysięcy, zaś pozostałe wyspy zwiedziło mniej niż 50 tysięcy turystów. Co czwarty turysta zagraniczny pochodził z Wielkiej Brytanii, a Europejczycy stanowili zdecydowaną większość odwiedzających. Aż 99,2% noclegów wykupionych przez Brytyjczyków było na Sal lub Boa Viście; ten sam wskaźnik wynosi 96,5% dla obywateli Beneluksu, 95,8% dla Włochów, 93,8% dla Niemców, 83,7% dla Portugalczyków, 73,6% dla Francuzów. Praia i Mindelo stanowią jedyne ważniejsze miasta republiki i przez nie przechodzi większość podróży diaspory, imigracji oraz wizyt biznesowych. Wyspy są atrakcyjne dla turystyki przyrodniczej, kulturowej i aktywnej; niecałą połowę odwiedzających (nie licząc opisanych wcześniej Sal i Boa Visty) stanowili Francuzi. Górzysta Santo Antão jest ceniona przez miłośników wędrówek pieszych. Stare Miasto Ribeira Grande de Santiago jest najstarszą europejską miejscowością subtropikalną i została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Kultura Kultura Wysp powstała ze zmieszania się kultury europejskiej, zwłaszcza portugalskiej, z elementami afrykańskimi. Z tego kraju pochodzą śpiewaczka Cesária Évora oraz piosenkarka Lura. Literatura tworzona przez pisarzy pochodzących z Republiki Zielonego Przylądka jest jedną z bogatszych w Afryce. Przypisy Linki zewnętrzne Página Oficial do Governo de Cabo Verde Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Afryce Makaronezja

42763

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nigeria

Nigeria

Nigeria, Federalna Republika Nigerii () – państwo w Afryce Zachodniej nad Zatoką Gwinejską, najludniejsze na kontynencie afrykańskim. Nazwa kraju pochodzi od rzeki Niger. Po raz pierwszy pojawiła się w brytyjskiej gazecie The Times w 1897 roku. Państwo sąsiaduje z Beninem, Nigrem, Czadem i Kamerunem. Obecnie członek Unii Afrykańskiej i ECOWAS. Historia Ustrój polityczny Nigeria jest republiką federalną. Głową państwa od 29 maja 2023 jest prezydent Bola Tinubu, który jednocześnie sprawuje funkcję szefa rządu. Siły zbrojne Nigeria dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Nigerii składało się w 2014 roku z: 363 czołgów, 1450 opancerzonych pojazdów bojowych, 29 dział samobieżnych, 21 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 680 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Nigerii dysponowała w 2014 roku 51 okrętami obrony przybrzeża, jedną fregatą oraz dwoma okrętami obrony przeciwminowej. Nigeryjskie siły powietrzne natomiast posiadały uzbrojenie w postaci 10 myśliwców, 36 samolotów transportowych, 40 samolotów szkolno-bojowych, 36 śmigłowców oraz 8 śmigłowców szturmowych. Wojska nigeryjskie w 2014 roku liczyły 130 tys. żołnierzy zawodowych oraz 32 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) nigeryjskie siły zbrojne stanowią 47. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 2,3 mld dolarów (USD). W 2021 roku została zawarta umowa ramowa między Nigerią i Rosją. Porozumienie wojskowo-techniczne obejmuje dostarczanie przez Rosję sprzętu wojskowego oraz zapewnianie szkoleń, a także obsługę posprzedażową i transfer technologii. Podział administracyjny Nigeria jest podzielona na 36 stanów i 1 terytorium. Geografia Nigeria jest położona nad Zatoką Gwinejską. Posiada wybrzeże typu lagunowego, które charakteryzuje się płaską i w niektórych miejscach bagnistą niziną, w dużej części utworzoną przez deltę Nigru. Centralna część Nigerii to pagórkowate wzniesienia i płaskowyże (Joruba, Udi, Oban), wśród których najwyższą część stanowi wyżyna Dżos, z najwyższym wzniesieniem Nigerii – Shere Hill, które osiąga wysokość 1781 m n.p.m. Północ kraju to jałowe niziny. Nigeria podzielona jest na trzy części przez rzeki Niger i Benue, które płyną odpowiednio z kierunku północno-zachodniego i wschodniego. Obie rzeki łączą się pod nową stolicą Abudżą i deltą Nigru wpadają do morza. Klimat Klimat, w części południowej równikowy – gorący i wilgotny, przechodzi w części północnej początkowo w podrównikowy wilgotny, a następnie w podrównikowy suchy. Wraz ze zmianą klimatu zmienia się świat roślin i zwierząt. Środowisko naturalne Roślinność w Nigerii można podzielić na strefy, zgodnie z warunkami klimatycznymi, od bardzo wilgotnych na południu (sąsiedztwo Oceanu Atlantyckiego), do wybitnie suchych na północy (silny wpływ Sahary). Najdalej na południe występują tereny leśne (wilgotne lasy równikowe), na wybrzeżu – lasy namorzynowe. Bardziej na północ pojawia się roślinność sawanny. Pora deszczowa trwa od czerwca do września. Północna część kraju to jałowa kraina. Demografia Nigeria jest najliczniej zaludnionym państwem Afryki – około jedną piątą populacji kontynentu stanowią obywatele Nigerii. Współczynnik urbanizacji kraju wynosi około 40% (dane ONZ na rok 2014). W całej Nigerii występuje ok. 250 różnych grup etnicznych o znacznym zróżnicowaniu. Wzrost populacji Nigerii Nigeria charakteryzuje się jednym z najwyższych współczynników przyrostu naturalnego w Afryce Zachodniej, szacowanym obecnie na 32 promile. Wzrost populacji Nigerii według danych Banku Światowego Grupy etniczne i wyznania religijne Nigeria jest krajem licznych grup etnicznych. Ludzie różnych grup porozumiewają się po angielsku, znając oprócz tego jedno lub dwa miejscowe narzecza. Joruba, hausa i igbo (ibo) są najbardziej rozpowszechnionymi językami w Nigerii. Wyznania religijne w Nigerii przeplatają się i terytorialnie, i w obrębie grup etnicznych, przy czym islam dominuje na północy, a chrześcijaństwo na południu kraju. Na północy kraju dominującymi grupami etnicznymi (2/3 kraju) są Hausa i Fulanie (głównie wyznania islamskiego). Inne główne grupy etniczne tej części kraju to Nupe, Tiw i Kanuri. Jorubowie dominują na południowym zachodzie. 60% z nich to chrześcijanie, 39% to muzułmanie, czasami głęboko wierzący, a nawet fanatyczni. Chrześcijańska grupa Ibo jest największą grupą etniczną na południowym wschodzie (obszar dawnej Biafry). Efikowie, Ibibio/Anaang i Ijaw stanowią kolejny segment tej mozaiki narodowościowo-kulturowej. Większość nigeryjskich muzułmanów to sunnici malikici, jednak od 4 do 10 milionów muzułmanów to szyici. Zamieszkują głównie północne stany Kano i Sokoto. Islam szyicki obecny jest w Nigerii od 1980 roku, gdy muzułmański duchowny Ibrahim Zakzaky zaczął nawracać sunnitów na szyizm. Od początku jego działalności szyici byli prześladowani przez sunnitów, zarówno związanych z terrorystyczną organizacją Boko Haram, jak również przez armię i urzędników państwowych. Struktura religijna kraju w 2015 roku według ARDA: chrześcijanie – 48,8%: protestanci – 37,6% (głównie anglikanie, zielonoświątkowcy, niezależne Kościoły afrykańskie i baptyści), katolicy – 10,6%, pozostali – 0,7%, muzułmanie – 43,4%: sunnici – 35,5%, szyici – 6,4%, pozostali – 1,5%, tradycyjne religie plemienne – 7,4%, bez religii – 0,3%, inne religie – 0,1%. Miasta Główne i zarazem największe miasta są położone na południu kraju. Poniższa lista przedstawia największe aglomeracje Nigerii, według danych World Urban Areas z 2018 roku: Gospodarka W 2018 Nigeria była największą gospodarką Afryki. Jej podstawą są rolnictwo i przemysł wydobywczy. Głównymi uprawami są: maniok, sorgo, proso, kukurydza, bataty i ryż. Uprawia się także palmę olejową, kakaowiec, orzeszki ziemne i bawełnę. Olej palmowy, kakao, bawełnę i kauczuk przeznacza się głównie na eksport. Najważniejszą rolę w gospodarce odgrywa przemysł wydobywczy, a zwłaszcza eksploatacja złóż ropy naftowej. Eksport ropy to główne źródło dochodu narodowego Nigerii. Wydobywa się tam również węgiel kamienny i cynę. Mimo rozwoju nowoczesnej gospodarki, ludność nadal trudni się prymitywnymi formami gospodarowania, stosując np. koczowniczy chów zwierząt lub wypalanie sawanny pod uprawy rolne. Na terytorium kraju znajduje się dużo nieeksploatowanych jeszcze bogactw naturalnych. Mimo dużego potencjału gospodarczego kraj dręczy bieda, m.in. z uwagi na liczne patologie społeczne, np. korupcję. Kultura Nigeria jest największym producentem filmów fabularnych na świecie po Indiach, wyprzedzając USA. W wytwórniach filmowych w Lagos, zwanych potocznie Nollywoodem, powstaje około 1200 filmów rocznie. Ich dokładna liczba nie jest jednak możliwa do oszacowania z powodu cenzury. Święta państwowe Zobacz też Niger Republika Południowej Afryki Przypisy Linki zewnętrzne Country Rankings – www.census.gov Nigeria Discussion Forum MotherlandNigeria Nigerian Cultural Property – „Web Journal on Cultural Patrimony” Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Afryce

73498

https://pl.wikipedia.org/wiki/Johnny%20Depp

Johnny Depp

Johnny Depp, właśc. John Christopher Depp II (ur. 9 czerwca 1963 w Owensboro) – amerykański aktor, scenarzysta, reżyser, producent filmowy i muzyk. Zasłynął w latach 80. dzięki roli w telewizyjnym serialu 21 Jump Street. W 1984 roku zagrał w komedii "Hotel w kurorcie". Uwagę krytyków zwrócił tytułową kreacją w filmie Tima Burtona Edward Nożycoręki (1990). Jego najważniejsze role w filmowej karierze aktorskiej to: Beksa (1990), Co gryzie Gilberta Grape’a (1993), Ed Wood (1994), Don Juan DeMarco (1995), Na żywo (1995), Truposz (1995), Odważny (1997), Las Vegas Parano (1997), Dziewiąte wrota (1999), Żona astronauty (1999), Jeździec bez głowy (1999), Zanim zapadnie noc (2000), Człowiek, który płakał (2000), Blow (2001), Pewnego razu w Meksyku: Desperado 2 (2003), Sekretne okno (2004), Marzyciel (2004), Rozpustnik (2004), Charlie i fabryka czekolady (2005), Turysta (2010), Dziennik zakrapiany rumem (2011), Mroczne cienie (2012), Jeździec znikąd (2013), Transcendencja (2014), Bezwstydny Mortdecai (2015). Jego największym sukcesem komercyjnym jest seria Piratów z Karaibów, w której wcielił się w główną rolę pirata Jacka Sparrowa; seria zarobiła 4,5 mld dolarów. Uważany za jedną z największych gwiazd filmowych na świecie. 10. najbardziej dochodowy aktor na świecie – filmy z jego udziałem zarobiły ponad 3,7 miliardów dolarów w Stanów Zjednoczonych i ponad 10 miliardów dolarów na całym świecie. Wymieniony w księdze rekordów Guinnessa w 2012 jako najlepiej opłacany aktor na świecie, z zarobkami w wysokości 75 mln dolarów. Nagrodzony Złotym Globem w kategorii „Najlepszy aktor – komedia lub musical” za rolę w filmie Sweeney Todd: Demoniczny golibroda z Fleet Street (2007). Trzykrotnie nominowany do Oscara i dziesięciokrotnie do Złotych Globów. Życiorys Wczesne lata Rodzina Deppów jest pochodzenia niemieckiego i irlandzkiego. W jednym z wywiadów Depp powiedział, że jego prababka pochodzi z plemienia Czirokezów bądź Krików. W 1973 wraz z rodziną przeniósł się z Kentucky do Miramar na Florydzie. W 1978 jego rodzice rozwiedli się. W następnym roku Depp porzucił szkołę, by skupić się na pracy zarobkowej i karierze muzycznej. Kariera filmowa Debiutował w horrorze Koszmar z ulicy Wiązów (1984) Wesa Cravena. Wzrost popularności aktora nastąpił z kolei po jego udziale w serialu 21 Jump Street (1987) emitowanym przez stację Fox. Jest znany z regularnej współpracy z reżyserem Timem Burtonem. Burton i Depp współpracowali dotychczas przy ośmiu filmach: Edward Nożycoręki, Ed Wood, Jeździec bez głowy, Charlie i fabryka czekolady, Gnijąca panna młoda Tima Burtona, Sweeney Todd: Demoniczny golibroda z Fleet Street, Alicja w Krainie Czarów oraz Mroczne cienie. W 1997 zadebiutował jako reżyser i scenarzysta w filmie Odważny, w którym zagrał również główną rolę. Film był wyświetlany na festiwalu w Cannes. W Polsce pokazywano go w czasie festiwalu Camerimage. W 2003 po raz pierwszy wcielił się w postać Jacka Sparrowa w filmie z serii Piraci z Karaibów: Klątwa Czarnej Perły. Później zagrał w kolejnych częściach produkcji: Piraci z Karaibów: Skrzynia umarlaka (2006), Piraci z Karaibów: Na krańcu świata (2007), Piraci z Karaibów: Na nieznanych wodach (2011) i Piraci z Karaibów: Zemsta Salazara (2017). Gdy miał 40 lat, gazeta „People” ogłosiła go najseksowniejszym mężczyzną na świecie. W 2009 roku w wieku 47 lat ponownie dostał to wyróżnienie. Kariera muzyczna W młodości marzył o karierze rockmana. Pierwszą gitarę kupiła mu matka, gdy miał 12 lat. Na przełomie lat 80. i 90. był członkiem kilku zespołów, m.in. The Kids, Rock City Angels czy P. W 1991 wcielił się w postać Eddiego Rebela w teledysku do piosenki „Into the Great Wide Open” grupy Tom Petty and the Heartbreakers. Dwukrotnie wziął udział w nagraniach z brytyjskim zespołem rockowym Oasis. Zagrał na gitarze w utworze „Fade In-Out”, który znalazł się na wydanym w 1997 albumie pt. Be Here Now, a także wziął udział w nagraniu piosenki „Fade Away (Warchild Version)”, która znalazła się na stronie B singla „Don't Go Away”. Wziął udział również w nagraniu covera Carly Simon „You’re So Vain” na album Marilyna Mansona pt. Born Villain. Od 2015 wraz z Alice Cooperem i Joe Perrym współtworzy formację Hollywood Vampires. Zespół wydał dwa albumy Hollywood Vampires (2015) i Rise (2019). W 2017 wziął udział w nagraniu teledysków do dwóch piosenek Marilyna Mansona, „SAY10” i „Kill4Me”. Życie prywatne W 1983 poślubił Lori Anne Allison, z którą rozwiódł się dwa lata później. Był związany z modelką Kate Moss i aktorką Winoną Ryder. W 1994 trafił na pierwsze strony gazet za sprawą skandalu z własnym udziałem, kiedy to został aresztowany po zdemolowaniu pokoju hotelowego. Winą obarczył pancernika, który miał schować się przed nim w szafie. Od 1998 był związany z francuską piosenkarką i aktorką Vanessą Paradis, z którą ma córkę Lily-Rose Depp (ur. 27 maja 1999) i syna Johna Christophera „Jacka” Deppa III (ur. 9 kwietnia 2002). W czerwcu 2012 para ogłosiła rozstanie. Od 2015 jest ambasadorem marki Dior. W 2015 ożenił się z aktorką Amber Heard, jednak już rok później para się rozwiodła. Od 11 kwietnia do 1 czerwca 2022 toczyła się sprawa sądowa między byłymi małżonkami o wzajemne zniesławienie. Ława przysięgłych orzekła, że strony wzajemne się zniesławiły, przyznając Deppowi 10,35 mln dol. odszkodowania, a Amber Heard 2 mln dol. odszkodowania. Jest posiadaczem trzech wysp na Bahamach i kolekcjonerem obrazów. Jest znany z działalności charytatywnej. Filmografia Aktor Filmy fabularne Seriale telewizyjne Reżyser 1992: Stuff 1997: Odważny Scenarzysta 1997: Odważny Producent 2011: Hugo i jego wynalazek (Hugo) 2011: The Rum Diary 2012: Mroczne Cienie Nagrody i nominacje Złote Maliny Przypisy Linki zewnętrzne . .. . . Amerykanie pochodzenia irlandzkiego Amerykanie pochodzenia francuskiego Amerykanie pochodzenia niemieckiego Amerykańscy aktorzy filmowi Amerykańscy aktorzy głosowi Amerykańscy aktorzy telewizyjni Amerykańscy gitarzyści rockowi Amerykańscy muzycy Amerykańscy producenci filmowi Amerykańscy reżyserzy filmowi Amerykańscy scenarzyści XX wieku Amerykańscy scenarzyści XXI wieku Amerykańscy wokaliści rockowi Laureaci Honorowego Cezara Laureaci Nagrody Gildii Aktorów Ekranowych za wybitny występ aktora w roli pierwszoplanowej Laureaci Złotego Globu dla najlepszego aktora w filmie komediowym lub musicalu Urodzeni w 1963

51924

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzy%20Urban

Jerzy Urban

Jerzy Urban, pierwotnie Jerzy Urbach, ps. Wanda Borkowicz, Andrzej Izerski, Jerzy Kibic, Jan Rem (ur. 3 sierpnia 1933 w Łodzi, zm. 3 października 2022 w Piasecznie) – polski dziennikarz, publicysta, satyryk, pisarz i polityk. W latach 1981–1989 rzecznik prasowy Rady Ministrów PRL, w tym okresie jeden z głównych autorów propagandy państwowej i cenzury. Od kwietnia do września 1989 minister-członek Rady Ministrów oraz przewodniczący Komitetu do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja”. W latach 1990–2022 redaktor naczelny tygodnika „NIE” i właściciel wydającej go spółki Urma. Życiorys Życie i działalność do 1989 Urodził się jako syn Jana Urbana, dziennikarza, członka Bundu i Polskiej Partii Socjalistycznej, współwłaściciela dziennika „Głos Poranny” oraz Marii z domu Brodacz (1900–1994). Rodzina Urbachów była żydowska, ale niereligijna i zaasymilowana. Według Urbana jedna z jego babek była Rosjanką. Wczesne dzieciństwo spędził w Łodzi. Mieszkał przy ulicy Piotrkowskiej 134, w poprzecznej oficynie na pierwszym piętrze. Jesienią 1939 przeniósł się wraz z rodziną do Lwowa. Ojciec Jerzego otrzymał tam posadę inżyniera w Państwowym Instytucie Projektowania Miast. Cała rodzina przyjęła radzieckie obywatelstwo. Po ataku Niemiec na Związek Radziecki ukrywali się na Kresach Wschodnich. Początkowo przebywali w podolskiej wsi Budzanów koło Trembowli, później w Tarnopolu. Od 1944 mieszkali w Chełmie, potem w Lublinie. Do Łodzi wrócili na przełomie stycznia i lutego 1945. Jerzy Urban uczęszczał do siedemnastu różnych szkół podstawowych i średnich, m.in. II Liceum Ogólnokształcącego im. Gabriela Narutowicza oraz III Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Łodzi. W 1948 wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej, którego był aktywnym działaczem. Krótko przed maturą przeniósł się z rodziną do Warszawy. W 1951 ukończył tamtejsze XIV Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica. W latach 1951–1954 studiował na Wydziale Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, jednak studiów nie ukończył. Karierę dziennikarską rozpoczął w 1951 w czasopiśmie „Nowa Wieś”. W lipcu 1955 został dziennikarzem tygodnika „Po prostu”. Od stycznia 1956 był w nim kierownikiem działu politycznego. Po likwidacji tygodnika Urban dostał oficjalny zakaz publikowania pod swoim nazwiskiem. Od 1961 pracował w „Polityce”, gdzie kontynuował swój cykl felietonów, tym razem już pod pseudonimami. Dzięki swojemu zmysłowi obserwacji celnie krytykował absurdy rzeczywistości lat 60. Za „niepokorność” został w 1963 objęty kolejnym zakazem pracy w dziennikarstwie. Pisywał później pod pseudonimami w „Polityce”. Po pewnym czasie Zenon Kliszko, będący ówczesną prawą ręką Gomułki, zezwolił mu podjąć pracę pod warunkiem nieujawniania się. Urban zaczął publikować w „Życiu Gospodarczym”, pod pseudonimem Jan Rem, który był później na stałe z nim związany. Zakaz pracy dziennikarskiej cofnięto oficjalnie mu dopiero po odejściu Władysława Gomułki od władzy. Urban zaczął pisać najpierw w czasopiśmie „Życie Gospodarcze”, a następnie ponownie w „Polityce”, gdzie mimo pozostawania bezpartyjnym awansował na kierownika działu krajowego. Mimo licznych osobistych kontaktów z dawnym środowiskiem „Po prostu”, z którego wywodziło się wielu działaczy opozycyjnych oraz krytycznego stosunku do okresu rządów Edwarda Gierka, był przeciwnikiem ruchu „Solidarności” w 1980 i w swoich felietonach w „Polityce” i „Tu i teraz” często krytykował jego liderów (m.in. Lecha Wałęsę). W latach 1981–1989 był rzecznikiem prasowym rządu. Ustanowił tradycję cotygodniowych, trwających około godziny konferencji prasowych, na które tłumnie przybywali zagraniczni i krajowi dziennikarze, i które były niemal w całości retransmitowane wieczorem w Telewizji Polskiej. Konferencje te były jednym z głównych narzędzi propagandowych rządu Wojciecha Jaruzelskiego i jego następców. W 1983 w poufnym liście do gen. Czesława Kiszczaka zaproponował utworzenie w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych specjalnego pionu propagandowego, którego celem miałoby być m.in. „programowanie i realizacja czarnej propagandy” oraz „prowadzenie przemyślanej, zręcznej i stałej kampanii na rzecz zmiany obrazu Służby Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Zmotoryzowanych Odwodów MO w społeczeństwie i inicjowanie akcji tych służb dla ocieplenia ich wizerunku”, do którego polecał m.in. Mariusza Waltera, gdyż to „najzdolniejszy w ogóle redaktor telewizyjny w Polsce”. Ostatecznie ten specjalny pion propagandowy nie został powołany. W marcu 1983 opublikował felieton oskarżający Maksymiliana Kolbego o bycie w okresie międzywojennym antysemitą. Artykuł wzbudził gwałtowny sprzeciw strony katolickiej. W sprawie owej publikacji Episkopat skierował protest do premiera gen. Wojciecha Jaruzelskiego, zaprotestował także Polski Związek Katolicko-Społeczny, a 17 posłów wystosowało interpelację sejmową w tej sprawie. Wicepremier Mieczysław Rakowski wyraził ubolewanie, że użyto „słów i określeń niestosownych, które mogą być odczute jako uwłaczające”. Jerzy Urban złożył wtedy na ręce gen. Jaruzelskiego dymisję motywując to faktem, że „nie chce stwarzać szefowi rządu dodatkowych kłopotów z drugorzędnych powodów, a jednocześnie nie może wyrzec się wyrażania swojej opinii”. Dymisja nie została jednak przyjęta. Od tego momentu Urban przestał publikować felietony pod swoim nazwiskiem i zaczął publikację felietonów w piśmie „Tu i Teraz” pod pseudonimem „Jan Rem”. W tym samym roku brał udział w sterowanym przez komunistyczne służby medialnym tuszowaniu sprawy zabójstwa Grzegorza Przemyka. Udział w nagonce na ks. Jerzego Popiełuszkę Jak twierdzi Grzegorz Majchrzak, historyk Instytutu Pamięci Narodowej, Jerzy Urban odgrywał kluczową rolę w atakach propagandowych na ks. Jerzego Popiełuszkę i kreował negatywny wizerunek kapłana. Jako rzecznik prasowy rządu firmował politykę władz, a jednocześnie kryjąc się pod różnorakimi pseudonimami ostro atakował w prasie opozycję, udając niezależnego dziennikarza. We wrześniu 1984, na ponad miesiąc przed uprowadzeniem i zabójstwem ks. Jerzego Popiełuszki, ukazał się felieton Seanse nienawiści Jerzego Urbana, krytykujący duchownego i przedstawiający go jako Girolamo Savonarolę antykomunizmu. Urban pod pseudonimem „Jan Rem” nazwał odprawiane przez Popiełuszkę msze w kościele św. Stanisława Kostki w Warszawie seansami nienawiści, nawiązując ironicznie do sformułowania użytego przez George’a Orwella w antyutopii „Rok 1984”. Na jego felieton ks. Jerzy Popiełuszko odpowiedział cztery dni po publikacji, 23 września 1984, podczas niedzielnej mszy świętej dla środowisk medycznych, mówiąc: „Pan Jan Rem, chociaż wszyscy wiemy, kto tchórzliwie kryje się pod tym pseudonimem, pozwolił sobie na bezkarne plucie w sposób wyjątkowo prymitywny na tysiące ludzi gromadzących się w powadze, aby modlić się za Ojczyznę. Nie zabierałbym głosu, gdyby to był paszkwil [przygotowany] na mnie osobiście. Kieruję się bowiem w życiu zasadą, że nikt nie jest w stanie mnie obrazić, ale czuję się w obowiązku zabrać głos, gdy ktoś ubliża społeczności kościelnej i wchodzi z brudnymi butami w sfery misterium Kościoła, ofiary Mszy Świętej. Już samo nazywanie liturgii Mszy Świętej, cytuję: „seansem nienawiści” (gdy nieustannie mówi się o miłości nawet nieprzyjaciół takich jak pan Rem), „sesją politycznej wścieklizny”, „czarną mszą i zbiorową histerią”, świadczy wystarczająco o tym, że autor paszkwilu jest gorliwym sługą szatana, ojca nienawiści”. W grudniu 1983 w wyniku prowokacji Służby Bezpieczeństwa i podrzucenia do mieszkania Popiełuszki przy ulicy Chłodnej 15 w Warszawie nielegalnych ulotek, matryc i materiałów wybuchowych, kapłan został aresztowany oraz postawiono mu prokuratorskie zarzuty. Po wydarzeniu Urban zredagował spreparowany przez MSW artykuł pt. „Garsoniera obywatela Popiełuszki”, który ukazał się 27 grudnia 1983 na łamach Expressu Wieczornego i miał na celu zdyskredytowanie duchownego. Tekst wielokrotnie odczytywano w radiu, a jego skróconą wersję opublikowała Trybuna Ludu. W charakterze świadka był przesłuchiwany w śledztwie, którego przedmiotem było kierowanie zabójstwem ks. Jerzego Popiełuszki, gdzie zadano mu również pytania związane z „prowokacją na Chłodnej”. Nie udzielił on jednak żadnych istotnych informacji w tym zakresie. 2 grudnia 1984 został umieszczony na tzw. Liście Kisiela. Nie zaprotestował przeciwko nagonce Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, kierowanego przez gen. Czesława Kiszczaka na osoby homoseksualne w latach 80. W 1986 pytany o akcję „Hiacynt” w wywiadzie dla amerykańskiej prasy zaprzeczył, jakoby kiedykolwiek miała ona miejsce. W kwietniu 1989 został powołany na ministra-członka Rady Ministrów, sprawował jednocześnie funkcję przewodniczącego Komitetu do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja”, potocznie nazywanego Radiokomitetem (do września), a następnie dyrektora-redaktora naczelnego niewielkiej agencji prasowej „Krajowa Agencja Robotnicza” (przemianowanej na Unia-Press, rozwiązanej w 1993) i równocześnie przygotowywał się do rozpoczęcia prywatnej działalności wydawniczej. W 1989 złożył podanie o przyjęcie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, ale podania tego nie rozpatrzono przed rozwiązaniem tej partii. Według niektórych źródeł był członkiem PZPR w latach 1989–1990. W lipcu 1989 po ujawnieniu zwłok związanego z opozycją antykomunistyczną, księdza Sylwestra Zycha, pracownik TVP w Gdańsku, Witold Gołębiowski, miał na osobiste polecenie Urbana udać się do Krynicy Morskiej i nakręcić reportaż „o księdzu, który się zapił na śmierć” oraz nagrać wypowiedzi świadków. Nigdy nie poniósł odpowiedzialności prawnej za swoje czyny w okresie PRL. Działalność od 1989 W wyborach parlamentarnych w 1989 startował do Sejmu jako kandydat niezależny z okręgu Warszawa-Śródmieście, do którego spływały głosy Polaków z placówek dyplomatycznych. Ostatecznie zdobył 34 000 głosów, przegrywając z Andrzejem Łapickim popieranym przez Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie. Od tamtego czasu nigdy już nie próbował być czynnym politykiem. W latach 1990–1999 był członkiem Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, zaś w latach 1999–2004 członkiem Sojuszu Lewicy Demokratycznej. Od 1990 był redaktorem naczelnym założonego przez siebie tygodnika satyrycznego „Nie”, który szybko zdobył szerokie grono czytelników. Czasopismo to do 2002 było dość ściśle związane ze środowiskiem SLD, natomiast po 2002 zaczęło coraz silniej krytykować rząd Leszka Millera i prezydenturę Aleksandra Kwaśniewskiego, oskarżając obydwu o zdradę lewicowych ideałów i dopuszczenie do gigantycznego poziomu korupcji w Polsce. W 1992 w tygodniku „Nie” opublikował akta Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z 1949 na temat tajnego współpracownika o kryptonimie „Zapalniczka”. W gazecie znalazła się informacja, że mógł być nim Zdzisław Najder. Po czterech latach procesu sądowego sąd pierwszej instancji skazał Jerzego Urbana na rok więzienia w zawieszeniu. Po apelacji sprawa wróciła do prokuratury i w 1997 sprawę ostatecznie umorzono. Na początku lat 90. Jerzemu Urbanowi zarzucono rozpowszechnianie pornografii (chodziło o zdjęcia kobiecych narządów płciowych opublikowane w „Nie”). Sprawę umorzono ze względu na znikomą szkodliwość społeczną czynu. W 2003 zeznawał przed sejmową komisją śledczą w sprawie afery Rywina, oskarżając publicznie Leszka Millera o tolerowanie korupcji w jego bezpośrednim otoczeniu, co wywołało spore zaskoczenie i oskarżenia o zdradę środowiska SLD. O aferze wiedział przed jej ujawnieniem, poinformował go o niej Adam Michnik. W latach 2012-2022 prowadził w serwisie YouTube oficjalny kanał Tygodnika NIE, zamieszczając na nim treści satyryczne. Zdobył on dużą popularność. Kontrowersje W 2015 i 2017 był gościem programu Skandaliści emitowanego na antenie Polsat News. Podczas pierwszej wizyty w programie wystąpił w stroju biskupa, a także zapalił papierosa na antenie. Po emisji odcinka do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji wpłynęły liczne skargi. Program został czasowo zdjęty z anteny a zastępca dyrektora kanału Polsat News został zawieszony w pełnieniu obowiązków. Zdarzało mu się używać wulgarnego języka podczas publicznych wystąpień na antenie. Procesy sądowe „Goebbels stanu wojennego” W 1992 senator Ryszard Bender (ZChN) nazwał Jerzego Urbana „Goebbelsem stanu wojennego” w programie telewizyjnym Dekomunizacja po polsku. Urban wytoczył wówczas proces przeciwko Benderowi o ochronę dóbr osobistych, żądając przeprosin. Bender twierdził, że miał na myśli styl propagandy uprawiany przez obie postacie, a nie zbrodnie Goebbelsa. Po długotrwałym procesie, w którym pierwsze orzeczenie było korzystne dla Bendera, drugie – dla Urbana, powództwo Urbana zostało oddalone prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Lublinie w październiku 2004 roku. W grudniu 2005 roku Sąd Najwyższy oddalił kasację Urbana od wyroku, kończąc ostatecznie sprawę. Było to jednoznaczne z uznaniem, że Bender nie naruszył dóbr osobistych Urbana porównując go do Goebbelsa w zakresie stylu uprawianej propagandy. Proces o obrazę Jana Pawła II W 2002 Urban został oskarżony o obrazę Jana Pawła II jako głowy państwa watykańskiego w związku z publikacją w „NIE” artykułu Obwoźne sado-maso. Artykuł ukazał się przed pielgrzymką papieża do Polski. Urban nazwał papieża sędziwym bożkiem, gasnącym starcem, Breżniewem Watykanu i żywym trupem. Doniesienie do prokuratury złożyły Forum Młodych PiS oraz Rada Etyki Mediów. Przed sądem świadek Magdalena Bajer, przewodnicząca Rady Etyki Mediów stwierdziła, że zawiadomiono prokuraturę, ponieważ uznano, że Urban brutalnie naśmiewa się z cierpienia człowieka będącego jednocześnie głową państwa. Proces był precedensowy. Urban nie przyznał się do winy. W czasie procesu stwierdził: Spoglądanie na kult papieża okiem ateisty jest równie zgodne z prawem jak ekstaza dewotek. W obronie Urbana wystąpiły m.in. Międzynarodowy Instytut Prasy w Wiedniu, obawiając się, że proces przeciwko Urbanowi to forma cenzury oraz Reporterzy bez Granic uzasadniając to słowami: Wiemy doskonale, że krytykowanie papieża Jana Pawła II jest w Polsce absolutnym tabu, ale to nie powinno przeszkadzać władzom w zastosowaniu się do zasad prawnych, odnoszących się do wolności prasy w Europie (zwłaszcza artykułu 10. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, odnoszącego się do wolności wypowiedzi). Z kolei specjalista prawa kościelnego ks. prof. Florian Lempa stwierdził, że Urban nie popełnił zarzucanego mu przestępstwa, ponieważ głowa państwa podlega ochronie prawnej wtedy, gdy przebywa na terenie danego kraju, artykuł zaś opublikowano przed przyjazdem papieża do Polski. Ponadto Urban miał prawo do swojego punktu widzenia, a satyra jest dopuszczalna. Dodał, że artykuł był skierowany do otoczenia papieża, które próbuje wykorzystywać Jana Pawła II, a nie do niego samego. Prokuratura wnosiła o 10 miesięcy więzienia w zawieszeniu na trzy lata i 20 tys. zł grzywny. 25 stycznia 2005 sąd uznał Urbana za winnego zarzucanego czynu i skazał na grzywnę 20 tys. zł. Jerzy Urban świadomie wywołał skandal, publikując artykuł o Janie Pawle II w czasie, gdy papież przyjechał do Polski – argumentował sąd. Zdaniem sądu publikacja była świadomym i taktycznym posunięciem oraz zamierzoną prowokacją Jerzego Urbana, inaczej nie wywołałaby tak gwałtownych protestów i oburzenia. Sąd podkreślił, że dozwolona krytyka nie musi być przyjemna, ale nie może mieć charakteru znieważającego. Po ogłoszeniu wyroku Urban powiedział, że wyrok świadczy o sklerykalizowaniu wymiaru sprawiedliwości. Dodał, że nie liczy na powodzenie apelacji. Złożył odwołanie do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z pominięciem polskiego Sądu Najwyższego. Jak wyjaśnił Omijam tylko kasację, ponieważ dotyczy nieprawidłowości procesowych i proceduralnych oraz niewłaściwego zastosowania prawa. Mówiąc krótko – dotyczy spraw formalno-procesowych, a nie meritum sprawy. Mnie chodzi o to, żeby uzyskać strasburski wyrok dotyczący tego, że wolno kpić z papieża, a nie tego, że proces był niewłaściwie prowadzony. Skarga Urbana do Trybunału w Strasburgu została przyjęta, lecz nie została rozpatrzona, ponieważ nie wyczerpał on dostępnych środków odwoławczych w Polsce i nie zaskarżył do Trybunału Konstytucyjnego przepisu, na podstawie którego został skazany. W lutym 2011 Trybunał oddalił skargę Urbana. Proces o znieważenie uczuć religijnych W lipcu 2013 został oskarżony przez Prokuraturę Rejonową Warszawa-Mokotów w Warszawie o obrazę uczuć religijnych poprzez okładkę swojego tygodnika wydanego w sierpniu 2012. Urban określił akt oskarżenia jako „szczyt idiotyzmu”. W październiku 2018 sąd pierwszej instancji skazał go na zapłacenie 120 tys. zł grzywny. W marcu 2019 Sąd Okręgowy w Warszawie uchylił wyrok pierwszej instancji i skierował sprawę do ponownego rozpatrzenia. W październiku 2020 Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie nieprawomocnie uniewinnił Urbana z zarzucanych mu czynów. W lutym 2021 został prawomocnie uniewinniony od zarzucanych mu czynów. W grudniu tego samego roku prokurator generalny i minister sprawiedliwości Zbigniew Ziobro wniósł skargę nadzwyczajną w tej sprawie, domagając się jej ponownego rozpatrzenia. Stan majątkowy Ponad 80% jego dochodów pochodziło z inwestycji na rynku kapitałowym (ulokował ok. 40 mln zł głównie w obligacjach IKEA, Ford Motor Company oraz polskiego i węgierskiego rządu). W 2003 zarobił – łącznie z dochodami poza spółką Urma – ok. 6 mln zł netto. W 2004 roku oszacowano jego majątek na 120 milionów złotych. W 2004 roku w tygodniku „Wprost” zajął 98. miejsce wśród 100 najbogatszych Polaków. Życie prywatne Pierwszą żoną Urbana była dziennikarka Wiesława Grochola (1932–2018), z którą wziął ślub w 1957. Małżeństwo rozpadło się po 11 latach. Kolejny związek małżeński zawarł z Karyną Andrzejewską w 1972. Ostatnią żoną, aż do śmierci Urbana była Małgorzata Daniszewska (1951–2023), dawniej redaktorka naczelna miesięcznika „Zły”, później wydawczyni i redaktorka naczelna czasopisma „Art & Business”. Mieszkali w Konstancinie-Jeziornie. Miał córkę z pierwszego małżeństwa, Aleksandrę Magdalenę (ur. 1958) i dwójkę wnuków. Deklarował się jako ateista. Zmarł 3 października 2022. Przed śmiercią miał problemy zdrowotne. 11 października 2022 został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A 3 Tuje-1-48). Pogrzeb miał charakter świecki. Książki Napisał ponad 20 książek, m.in.: Największą poczytnością cieszył się Alfabet Urbana, będący odpowiedzią na książkę Stefana Kisielewskiego Abecadło Kisiela. Wydano też pięć książek o Urbanie, z których jedną napisała Anna Bojarska, inną zaś Karyna Andrzejewska – jego druga żona. Filmografia Napisał trzy scenariusze, na podstawie których powstały krótkometrażowe filmy fabularne: Ortalionowy dziadek (1968), Otello z M-2 (1968) i Sekret (1973). Na podstawie jego felietonów pisanych pod pseudonimem Jerzy Kibic w piśmie „Kulisy” powstał film nowelowy Obrazki z życia (1976). Obsada aktorska: 2015: Disco polo jako więzień 2010: MC. Człowiek z winylu jako on sam 2008: Gry wojenne jako on sam 1991: Kurier nadziei jako on sam 1990: Wybór Polski jako on sam Ordery i odznaczenia Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi (1977, przyznany z okazji 20-lecia „Polityki”) Order Sztandaru Pracy II klasy Order Cyryla i Metodego (Bułgaria) Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona tygodnika NIE Absolwenci XIV Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Staszica w Warszawie Polscy dziennikarze prasowi Polscy redaktorzy naczelni Polscy pisarze współcześni Polscy autorzy pamiętników i dzienników Polscy felietoniści Polscy satyrycy Polscy blogerzy Ludzie związani z Konstancinem-Jeziorną Dziennikarze objęci zakazem publikacji w Polsce Ludowej Cenzorzy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Rzecznicy prasowi polskich rządów Ministrowie PRL Prezesi Radiokomitetu Uczestnicy Okrągłego Stołu (strona partyjno-rządowa) Członkowie Związku Młodzieży Polskiej Politycy SdRP i SLD Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa) Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy II klasy Polacy odznaczeni Orderem Cyryla i Metodego Polacy odznaczeni bułgarskimi orderami i odznaczeniami Polskie osobowości YouTube Polacy pochodzenia żydowskiego Ocalali z Zagłady Żydów Polscy komuniści Dziennikarze związani z Łodzią Ludzie urodzeni w Łodzi Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie Urodzeni w 1933 Zmarli w 2022 Komunistyczni propagandyści

292514

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mercedes-Benz%20klasy%20E

Mercedes-Benz klasy E

Mercedes-Benz klasy E – samochód osobowy klasy wyższej produkowany pod niemiecką marką Mercedes-Benz od 1993 roku. Od 2023 roku produkowana jest szósta generacja modelu. Pierwsza generacja Mercedes-Benz klasy E I zadebiutował po raz pierwszy w 1993 roku. Samochód był niczym innym, jak tylko nieznacznie zmodernizowanym modelem 124 znanym pod kodem fabrycznym W124, który pierwsza generacja klasy E zachowała. Samochód zmienił nazwę w ramach porządków w nazewnictwie Mercedesa, pozostając w produkcji jeszcze przez kolejne 4 lata do 1997 roku. Od poprzednika pierwsza generacja Klasy E odróżniała się innym kształtem reflektorów, innym wypełnieniem tylnych lamp i kosmetycznymi zmianami w układzie deski rozdzielczej. Zmiany pojawiły się też w zakresie techniki i jednostek napędowych. Samochód oferowano w 4 wersjach nadwoziowych – sedan, kombi, coupe oraz kabriolet. Coupe/cabriolet Równolegle modernizację i nową nazwę zyskały czteromiejscowe odmiany coupe oraz cabriolet. Odróżniały się one bezramkowymi drzwiami, sportową sylwetką i innymi kodami fabrycznymi. Do nazwy „E Coupe” Mercedes powrócił dopiero 12 lat później, w 2009 roku. Druga generacja Mercedes-Benz klasy E II został zaprezentowany po raz pierwszy w lipcu 1995 roku. Samochód zyskał kod fabryczny W210 dla wersji sedan i S210 dla odmiany kombi. Podczas projektowania modelu wykorzystano około 30 innowacji technologicznych, co między innymi pozwoliło uzyskać współczynnik oporu równy 0,27. Auto w stosunku do poprzednika urosło o 50 mm na długość i, nieznacznie, na szerokość o ok. 10 mm. Model W210 można było zamówić w trzech liniach stylistycznych: Classic, Elegance oraz Avantgarde (co było nowością w stosunku do W124, ale pomysł ten narodził się już w 1993 roku w klasie C). Każda z wersji mogła występować z każdym z dostępnych silników, również do każdej z 3 linii stylistycznych klient mógł wybrać bogate, dodatkowe wyposażenie. Dla tych, którzy przywiązywali szczególną uwagę do sportowego wizerunku auta możliwe było zamówienie modyfikacji pojazdu przez firmę AMG – dotyczyło to zarówno tylko modyfikacji stylistycznych jak i całego auta. Odpowiednikiem coupe oraz kabrioletu tego modelu był model W208. Ceny auta zaczynały się od 50 tysięcy DM do prawie 150 tys. DM za wersje AMG. Łącznie do końca produkcji w 2002 roku wyprodukowano 1 374 199 sedanów i 279 238 modeli kombi. Na początku roku 1997, E-klasa doczekała się pierwszych modyfikacji. Zniknęły przestarzałe rzędowe silniki 6-cylindrowe E280 i E320 na rzecz nowych – mocniejszych, ekonomiczniejszych i bardziej ekologicznych. Także silnik E230 doczekał się swojego następcy, sześciocylindrowego E240. Oprócz silników benzynowych, Mercedes zaprezentował nowego Diesla: E 300 Turbodiesel znanego z klasy S (W140). W tamtym czasie było to najszybsze osobowe auto klasy średniej z silnikiem Diesla. Nowe silniki to także rozwój napędu w W210: 4Matic i nowe automatyczne skrzynie. Mimo przejęcia nazwy po poprzedniku, nowy 4Matic był inny. To permanentny napęd na cztery koła, z trzema otwartymi dyferencjałami, sprzęgnięte z seryjnie montowanym ESP. Napęd był rozłożony 35%-65% (przód-tył) na stałe. Takie połączenie pozwoliło na uzyskaniu wysokiej bezawaryjności przy stosunkowo dobrych osiągach trakcyjnych. Każde auto można było zamówić z nową, elektroniczną skrzynią automatyczną o 5-przełożeniach. Stanowiło to standard dla silników powyżej trzech litrów i wszystkich wersji 4Matic. Przy okazji modyfikacji napędu, zmieniono także elektronikę: rozbudowana szyna CAN rozsiana po całym aucie, nowe zegary z wyświetlaczem wielofunkcyjnym i systemem ASSYST oraz kluczyk elektroniczny. W połowie 1997 roku wycofany został z produkcji E420 na rzecz E430 – oparty na technologii silników V6. Z tego miejsca AMG zmodyfikowało swoją ofertę: nowe E55 AMG dysponowało mocą 354 KM, które było oparte na nowym V8. Wersję E430 można było zamówić w wersji 4Matic. Zmodyfikowano również ofertę na eksport. Klienci z krajów: Grecja, Portugalia i Włochy mogli zamówić E-klasę z silnikiem E250 Turbodiesel oraz E200 Kompressor. Gama odbiorców była tak szeroka, że dla klientów wymagających większej ochrony produkowano wersje opancerzone B4 (Guard) – ochrona przed bronią strzelecką. Modelem W210 poruszali się wszyscy od wysokich ranga dygnitarzy po taksówkarzy. Dla tych najbardziej oszczędnych do wyboru była opcja z silnikiem przystosowanym na ester metylowy oleju roślinnego (biopaliwo), w którym zastosowano w nim dodatkowy podgrzewacz paliwa. Nowością było to, że wersje specjalnie nie były produkowane bezpośrednio przez Mercedesa. Daimler dostarczał jedynie samochód przygotowany pod modyfikację dla firm, które się tym zajmowały. Najczęściej były to T-modell lub T-modell z przedłużonym rozstawem osi. Na ich bazie wyprodukowano karetki, wersje watykańskie, karawany czy kilkuosobowe limuzyny na bazie modelu sedan. Producentami tych wersji byli m.in. Binz z miejscowości Lorch, Miesen z Bonn, Pollman z Bremy czy Visser z Leeuwarden w Holandii. W lipcu 1999 nastąpił face lifting W210. Zaoferowano 1800 różnych udoskonaleń, począwszy od nowej gamy 5- i 6-cylindrowych silników CDI, kończąc na bogatszym wyposażeniu standardowym: wielofunkcyjna kierownica wraz z nowymi zegarami, pół-elektryczne fotele, ESP, kurtyny powietrzne. Zmiany dotknęły również karoserię: smuklejsza maska, zderzaki i błotniki zostały bardziej zintegrowane, w lusterkach pojawiły się kierunkowskazy. Wszystko miało na celu upodobnić E-klasę do istniejącej już rok na rynku nowej klasy S – W220 – i nadchodzącej klasy C – W203. Kontrowersje Samochody podatne są na korozję nadwozia – pojawia się ona na rantach nadkoli, drzwi, progach oraz tylnej klapie. Stosunkowo często zdarzają się usterki instalacji elektrycznej. Do typowych usterek można też zaliczyć korozję metalowych przewodów chłodnicy oleju automatycznej skrzyni biegów (gdy przerdzewieją skrzynia traci olej). Użytkownicy skarżą się też na nieszczelne bagażniki. Kalendarz produkcji W210 1995: Czerwiec – Premiera E-klasy z nadwoziem sedan i silnikami: E200, E230, E280, E320, E420 oraz E220 Diesel, E290 Turbodiesel i E300 Diesel oraz E250 Turbodiesel na rynek włoski 1996: Luty – wprowadzenie modelu T-modell do oferty z silnikami E200, E230, E290 Turbodiesel , E300 Diesel oraz E250 Turbodiesel (Włochy) Czerwiec – wprowadzenie nowej automatycznej skrzyni biegów sterowaną elektronicznie dla wszystkich modeli; E200 ze zmiennymi fazami rozrządu; E200 Diesel zamiast E220 Diesel na rynku portugalskim Lipiec – karawan na bazie modelu kombi E290 Turbodiesel Wrzesień – karetka pogotowia na bazie modelu kombi W210 Listopad – przedłużona o 970mm wersja 6-drzwiowa Lang Grudzień – premiera napędu 4Matic w E-klasie 1997: Styczeń – nowy silnik V6 w modelu E280; nowy model E280 4Matic; kluczyk elektroniczny, system Assyst, zestaw wskaźników z wyświetlaczem wielofunkcyjnym, system BAS (modyfikacje nie dotyczą E420) Marzec – E300 Turbodiesel zamiast E300 Diesel; wersja opancerzona (B4) Czerwiec – nowy silnik V6 w modelu E320; nowy model E320 4Matic Wrzesień – E240 zamiast E230; E430 zamiast E420; E200 Kompressor i E250 Turbodiesel dla rynków: Grecji, Włoch i Portugalii 1998: Kwiecień – nowy model E220 CDI oraz chwilę później E200 CDI zamiast E220 Diesel 1999: Czerwiec – facelifting modelu; nowe silniki E270 CDI oraz E320 CDI zamiast E250 Turbodiesel, E290 Turbodiesel i E300 Turbodiesel Linie stylizacyjne Classic – linia klasyczna, przeznaczona dla kierowców dla których tradycyjne aspekty, takie jak: bezpieczeństwo, trwałość, komfort i techniczna doskonałość, są ważniejsze przy wyborze samochodu od modnych akcentów. Wersja Classic jest zdecydowanie bardziej tradycjonalistyczna, ale zapewnia dokładnie te same innowacje techniczne jak pozostałe dwie wersje modelowe. Wnętrze zostało wykończone w szlachetnym drewnie topoli. Ta linia podkreśla wysokowartościowy, klasyczny i spokojny charakter tej linii. Elegance – skierowane dla osób, dla których auto musi być nad wyraz eleganckie. W stosunku do wersji Classic podkreślają to chromowane aplikacje (listwy zderzaków i boczne, górna część klamek) i tarczom kół z lekkiego stopu – wytworne, eleganckie wrażenie. Wnętrze wykończone jest w drewnie orzechowym. Kierownica i mieszek obszywany skórą w standardzie. Avantgarde – w stosunku do poprzednich linii, stawia na sportowe aspiracje auta. Dzięki obniżonemu i utwardzonemu zawieszeniu z 16-calowymi, 5-otworowymi alufelgami i reflektorom ksenonowym (nie dla wszystkich rynków) pojazd staje się bardziej dynamiczny, nowoczesny. Wnętrze wykończono w drewnie z klonu, a kierownicę i mieszek standardowo (jak w Elegance) obszyto skórą. Charakterystycznym dodatkiem są atermiczne, niebieskie szyby, grill z pięcioma poziomymi chromowanymi paskami, klamki z chromem i listwy boczne w kolorze nadwozia i z chromem. Wyposażenie Każdą z trzech wersji wyposażono w cztery elektryczne szyby, elektroniczny immobilizer, centralny zamek z kluczem na fale podczerwone, filtry przeciwpyłkowe czy trzecie światło stop zainstalowane w tylnej półce. W zakresie bezpieczeństwa E-klasa była maksymalnie wyposażona: poduszki powietrzne, system ABS i oczywiście pirotechniczne napinacze pasów; w opcji ETS. Z czasem pojawił się system wspomagający hamowanie BAS oraz poprawiona elektronika kontrolująca jazdę: ASR oraz ESP – dla najmocniejszych modeli w standardzie. Zoptymalizowana karoseria z dużymi strefami kontrolowanymi zgniotu pozwoliła zapewnić najwyższe bezpieczeństwo pasażerom. Wprowadzenie technologicznych nowości pozwoliło zwiększyć także komfort podróżowania. Możliwe było doposażenie pojazdu w czujnik deszczu, system ułatwiający parkowanie PTS, a klimatyzacja automatyczna Thermatic posiada czujnik jakości powietrza oraz pełne dwustrefowe sterowanie. Można dodać ze lista wyposażenia dodatkowego jest długa (zawiera kilkaset wariantów) a wszystko zależało od preferencji i zasobności portfela kupującego. Modele i warianty silnikowe *Auta z 5 biegową skrzynią manualną, w nawiasie okrągłym (z 6 biegową manualną) i nawiasie kwadratowym [ze skrzynią automatyczną] dla nadwozia sedan. Prędkość maksymalna dla modeli T (kombi) jest od 5 do 13 km/h mniejsza niż w limuzynie. *Auta z 5 biegową skrzynią manualną, w nawiasie okrągłym (z 6-biegową manualną) i nawiasie kwadratowym [ze skrzynią automatyczną] dla nadwozia sedan. Prędkość maksymalna dla modeli T (kombi) jest od 3 do 13 km/h mniejsza niż w limuzynie. Trzecia generacja Mercedes-Benz klasy E III został zaprezentowany po raz pierwszy w 2002 roku. Samochód otrzymał kod fabryczny W211 dla wersji sedan i S211 dla wersji kombi. W przeciwieństwie do poprzednika, trzecia generacja Klasy E zyskała bardziej obłe kształty i większe, dwuczęściowe tylne lampy. Z przodu z kolei po raz drugi i zarazem przedostatni w dziejach tego modelu pojawiły się charakterystyczne, podwójne reflektory. W 2006 roku Klasa E III została poddana drobnej modernizacji stylistycznej. W jej ramach zmieniono kształt przedniego zderzaka, przemodelowano kształt atrapy chłodnicy oraz zmieniono wypełnienie tylnych lamp w wersji sedan, w wersji kombi zaś zrezygnowano z tylnych lamp w technologii LED. Nieco wcześniej (w czerwcu 2004 roku) została zmieniona gama oferowanych silników. Ponadto, zmodyfikowano także listę dostępnych wersji wyposażenia i materiałów użytych do wykończenia wnętrza. Podobnie jak poprzednik, Klasa E spod znaku W211 oferowana była tylko w dwóch wersjach nadwoziowych – jako sedan i kombi. Dane techniczne * z automatyczną skrzynią biegów Czwarta generacja Mercedes-Benz klasy E IV zadebiutował po raz pierwszy w 2009 roku. Samochód otrzymał kod fabryczny W212 dla wersji sedan oraz S212 dla wersji kombi. Czwarta generacji Klasy E była zarazem najbardziej zaawansowanym technicznie modelem w historii marki w momencie premiery. Sprzedaż w Polsce ruszyła w maju 2009. W lipcu dołączyła odmiana coupé oparta na płycie podłogowej Klasy C (model W204), a we wrześniu – kombi. W listopadzie 2011 klasa E doczekała się tzw. małego liftingu, zmieniono światła dzienne LED, wyświetlacz zegara na kolorowy, całkowicie zrezygnowano z pięciobiegowych przekładni automatycznych, zastępując je skrzynią 7G PLUS. Po kolejnym miesiącu przeniesiono drążek zmiany biegów i umieszczono przy kierownicy (wzorem Mercedesa S i CL), zmieniono również kierownicę na trójramienną, wyposażoną dodatkowo w manetki do zmiany biegów. W grudniu 2012 roku Mercedes-Benz zaprezentował czwartą generację Klasy E po największej modernizacji w historii modelu. W jej ramach całkowicie zmieniono wygląd przodu, wypełnienie tylnych lamp i przedni kokpit. Największą zmianą okazały się przednie reflektory, które po raz pierwszy od czasu premiery drugiej generacji w 1995 roku przestały być dwuczęściowe i przyjęły zamiast tego zintegrowany, owalnopodobny kształt ze zintegrowanymi światłami do jazdy dziennej w technologii LED. We wnętrzu pojawiło się nowe koło kierownicy, zmodernizowany kokpit, nowe elementy wyposażenia i nowe materiały wykończeniowe. Coupe/cabriolet W 2009 roku Mercedes powrócił do używania nazwy E Coupe po 12 latach przerwy z powodu porządków w nazewnictwie. Wersja Coupe i Cabriolet zyskała inaczej stylizowane nadwozie, przemodelowane reflektory i inną, bardziej sportową sylwetkę nadwozia. Model oparto na bazie mniejszej Klasy C. Silniki Benzynowe: Nowa E-klasa będzie miała w ofercie 4-, 6- i 8-cylindrowe silniki. Najsłabsza jednostka benzynowa (E 200) ma 184 KM i 270 Nm momentu obrotowego. Kolejna w ofercie jest E 250 – 204 konie mechaniczne i 310 Nm. Wyżej plasuje się E 350 CGI – 292 konie mechaniczne i 365 Nm oraz E 500 – 387 koni mechanicznych i 530 Nm. Na szczycie oferty znajduje się wersja E 63 AMG z silnikiem o mocy 557 KM. Wysokoprężne: E 200 CDI ma 136 koni mechanicznych i 360 Nm momentu obrotowego. E 220 CDI osiąga moc 170 koni mechanicznych i maksymalny moment 400 Nm. E 250 CDI generuje 204 konie mocy i 500 Nm. Najmocniejszym dieslem jest 3-litrowy E 350 CDI o mocy 231 koni mechanicznych i momencie o wartości nawet 540 Nm. CNG: Pod koniec 2010 roku Mercedes-Benz oficjalnie przedstawił na swojej stronie internetowej model klasy E z fabryczną instalacją zasilania sprężonym gazem ziemnym (CNG). Samochód został oznaczony przez producenta jako E 200 NGT (skrót od Natural Gas Technology). Silnik generuje 163 konie mocy i 240 Nm. W maju 2011 roku Mercedes E 200 NGT otrzymał prestiżowy tytuł ekologicznej taksówki roku. Elektryczna: W 2011 roku Mercedes-Benz W212 doczekał się także wersji elektrycznej Brabus High Performance 4WD Full Electric, która napędzana jest przez cztery, montowane w kołach silniki elektryczne o łącznej mocy 435 KM, rozwijające 320 Nm momentu obrotowego. Auto z takim napędem przyspiesza od 0 do 100 km/h w 6,9 s. Firma Brabus nie wyklucza wyprodukowania limitowanej serii Brabus High Performance 4WD Full Electric. Dane techniczne Piąta generacja Mercedes-Benz klasy E V zadebiutował po raz pierwszy w 2016 roku. Wersja sedan otrzymała kod fabryczny W213, odmiana kombi S213, a podwyższona All Terrain V213. Nowa E klasa została zaprezentowana w styczniu 2016 roku na Detroit Auto Show. Stylistycznie nawiązuje on w dużym stopniu do droższego modelu W222. Rozpoczęcie sprzedaży miało miejsce wiosną 2016 roku. Według Mercedesa cały proces opracowania auta zajął ponad 48 miesięcy. W tym czasie zostało wyprodukowane 1200 prototypów które przejechały ponad 12 milionów kilometrów w najcięższych warunkach pogodowych, poczynając od temperatur poniżej zera i w śniegu, aż po najgorętsze pustynie świata. Prototypy samochodu przeszły przez ponad 10 tysięcy testów autonomicznego hamowania oraz 5 tysięcy zmian pasa ruchu bez udziału kierowcy. Nad nową E klasą pracowało zaś ponad 1200 inżynierów z całego świata. Coupe/cabriolet Trzecia odsłona sportowego wariantu Klasy E ujrzała światło dzienne w 2017 roku. Podobnie jak poprzednik, zyskała odmienną, bardziej sportową sylwetkę nadwozia i zupełnie inaczej stylizowany tył. Ofertę podobnie wzbogaciła wersja cabriolet z miękkim, składanym dachem. Modernizacja W 2020 roku została zaprezentowana piąta generacja Klasy E po gruntownej modernizacji. Jej zakres był podobnie rozległy, co w przypadku poprzednika, który również przeszedł równie duże zmiany w 2012 roku. Samochód otrzymał zmodyfikowany kształt reflektorów, inny przedni zderzak, zmieniony kształt atrapy chłodnicy i przemodelowany kokpit. Najwięcej zmienił się z tyłu – jednoczęściowe lampy zastąpiły węższe, dwuczęściowe zachodzące na klapę bagażnika (w przypadku wersji sedan). Funkcje specjalne Zaawansowane funkcje modelu W213 zostały przedstawione na prezentacji technologicznej w lipcu 2015. Nadchodząca E klasa ma być nowym krokiem Mercedesa w kierunku autonomicznej jazdy. Przyczynić ma się do tego dziewięć całkowicie nowych systemów wspomagających kierowcę. Samochód będzie również posiadał wiele funkcji będących już zaadaptowanych w najnowszej S klasie W222, lecz zgodnie z obietnicami Mercedesa ma je przenieść na całkowicie nowy poziom. Wiele czujników, kamer i radarów ma pozwolić na pół-autonomiczną jazdę. Nowoczesny autopilot (nazywany Intelligent Drive) pozwala nowej E klasie pokonywać zakręty, zachowując jednocześnie bezpieczną odległość od wolniejszych pojazdów poruszających się z przodu pojazdu aż do maksymalnej prędkości 210 km/h (130 mph). W przypadku gdy komputer wykryje zagrożenie wymagające natychmiastowej reakcji kierowcy, system użyje ostrzeżenia dźwiękowego oraz świetlnego na przedniej szybie, wyświetlając ostrzeżenie o wymaganym niezwłocznym przejęciu kontroli nad pojazdem. Systemy bezpieczeństwa Samochód aktywnie skanuje całe otoczenie wokół pojazdu w poszukiwaniu innych pojazdów, pieszych, odczytuje również linie na drodze, oraz znaki drogowe i podejmuje niezbędne decyzje w zależności od określonej sytuacji. Jest w stanie również samodzielnie dostosowywać prędkość w zależności od pojawiających się znaków drogowych. Asystent aktywnego hamowania będzie ostrzegał i zapobiegał potencjalnym kolizjom. System ten w nowej E klasie jest zdolny do wyświetlania świetlnych (pisemnych) ostrzeżeń o potencjalnym niebezpieczeństwie, jak też automatycznego hamowania w przypadku stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia. System ten jest również zdolny do wykrywania i analizowania ruchu drogowego oraz zapobiegania niebezpiecznym manewrom zarówno ze strony innych kierowców, jak i pieszych. Gdy wykryje zagrożenie będzie próbował je ominąć i uniknąć wypadku. System wzajemnej komunikacji w który jest wyposażony komputer pokładowy, umożliwia porozumiewanie się samochodu z innymi autami wyposażonymi w podobne funkcje i wzajemne ostrzeganie się o niebezpieczeństwach na drodze. W przypadku gdy zostanie stwierdzona nieunikniona kolizja boczna, komputer automatycznie wyrzuci boczne poduszki powietrzne by oddzielić pasażerów od strefy bezpośredniego uderzenia w pojazd. Specjalna aplikacja na telefony komórkowe (smartfony) umożliwi zdalne parkowania auta, otwieranie i zamykanie drzwi oraz uruchamianie i wyłączanie silnika. Coupe/cabriolet Silniki Benzynowe: Nowa E-klasa będzie miała w ofercie 4-, 6- i 8-cylindrowe silniki. Najsłabsza jednostka benzynowa (E 200) ma 184 KM i 300 Nm momentu obrotowego. Kolejna w ofercie jest E350e – 211 koni mechanicznych i 350 Nm. Wyżej plasuje się E43 AMG – 401 koni mechanicznych i 521 Nm i E63 AMG mający 571 koni mechanicznych i 750 Nm. Na szczycie oferty znajduje się wersja E63 AMG S z silnikiem o mocy 612 KM i 850 Nm momentu obrotowego. Wysokoprężne: E220d ma moc 194 koni mechanicznych i 400 Nm momentu obrotowego. E350d osiąga moc 258 koni mechanicznych i maksymalny moment obrotowy 620 Nm. Dane techniczne Szósta generacja Mercedes klasy E VI został zaprezentowany 25 kwietnia 2023 roku. Pojazd oznaczono kodem W214 dla sedana, a dla kombi S214. W maju 2023 roku została zaprezentowana odmiana L na rynek chiński, a w czerwcu 2023 roku zaprezentowano odmianę kombi. We wrześniu tego roku pokazano terenową odmianę All-Terrain. Stylistyka Przednie reflektory mają nieco inny kształt. Cały front jest zupełnie inny, ale wciąż będzie w nim widać Mercedesa. Z kolei nad tylnymi lampami znajduje się chromowana listwa, która nawiązuje do S-Klasy. Klamki są chowane elektronicznie – przynajmniej tak sugeruje grafika. Jeżeli chodzi o wnętrze, to jest w nim kilka projektów zgodnych z tymi w C- i S-Klasie. Instrumenty są takie same, ale zmieniła się ich „oprawa”, by móc je odróżnić. Fizyczny panel MBUX ustąpił miejsca dotykowemu ekranowi OLED. Gama jednostek napędowych jest bogata. Każda z odmian została zelektryfikowana, ale w większości są to miękkie hybrydy. W samochodzie można zrobić sobie „selfie” lub dołączyć do wideokonferencji w aplikacjach takich jak Zoom czy Webex. Nie zabrakło odtwarzacza YouTube, TikToka, przeglądarki internetowej czy gier. Oświetlenie nastrojowe jest aktywne i potrafi zmieniać się w rytm muzyki. Jeśli chodzi o jednostki napędowe, Klasa E W214 będzie ostatnią generacją modelu, dostępną ze spalinowymi silnikami. Wszystkie dostępne opcje będą miękkimi hybrydami 48V lub hybrydami typu plug-in. Przypisy Klasy E Samochody klasy średniej-wyższej Samochody tylnonapędowe Sedany Kombi Samochody z lat 90. Samochody hybrydowe Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

5026455

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jeremy%20Sochan

Jeremy Sochan

Jeremy Juliusz Sochan (ur. 20 maja 2003 w Guymon) – polski koszykarz, posiadający również amerykańskie obywatelstwo oraz brytyjską rezydenturę, występujący na pozycji silnego lub niskiego skrzydłowego, reprezentant Polski. W 2022 r. wybrany w drafcie NBA z numerem 9 przez San Antonio Spurs. Życiorys Życie prywatne Urodził się w Guymon w Oklahomie, a wychował w Anglii – początkowo mieszkając w Southampton, a następnie w Milton Keynes. Jako dziecko, po opuszczeniu Stanów Zjednoczonych, a przed przeniesieniem do Wielkiej Brytanii, mieszkał również we Francji. Jego matka Aneta Sochan i ojczym Wiktor Lipiecki pochodzą z Polski, natomiast ojciec Ryan Keyon Williams (zm. 2017) był Afroamerykaninem. Rodzina Jeremy’ego Sochana jest blisko związana ze sportem – matka była koszykarką Polonii Warszawa, dziadek Juliusz Sochan koszykarskim działaczem, a pradziadek Zygmunt Sochan piłkarzem Warszawianki. Ponadto koszykarzem był także jego ojciec. 26 września 2023 roku raper Oki opublikował singiel „Jeremy Sochan”, a w jego teledysku wystąpił sam koszykarz. Kariera klubowa Początki Na pierwsze treningi koszykarskie Jeremy Sochan uczęszczał w Southampton do młodzieżowej drużyny Solent Kestrels, której szkoleniowcem była jego matka Aneta. Następnie trenował w Milton Keynes Basketball Club i w Itchen College w Southampton, a potem przeniósł się do Milton Keynes Trojans (2018–2019). Sezon 2019/20 rozpoczął w La Lumiere High School w La Porte (Indiana), jednak z uwagi na wybuch pandemii COVID-19 go nie dokończył, wyjeżdżając ze Stanów Zjednoczonych do Europy. OrangeAcademy Latem 2020 roku, 17-letni Sochan przeniósł się do Niemiec, by od 15 sierpnia 2020 występować w trzecioligowym (tj. lidze ProB, podlegającej wraz z ligą ProA pod jurysdykcję 2. Basketball-Bundesligi) OrangeAcademy z Neu-Ulm, stanowiącym młodzieżowy klub filialny bundesligowego Ratiopharm Ulm. Z powodu pandemii COVID-19 chciał być bliżej swojej rodziny mieszkającej w Anglii, jednocześnie zachowując możliwość późniejszej gry na uczelni w Stanach Zjednoczonych. W sezonie 2020/21 rozegrał on łącznie 22 spotkania w 2. Bundeslidze ProB, notując średnio 9,4 punktu i 3,7 zbiórki na mecz. Najlepszy występ zaliczył 1 kwietnia 2021 w domowym pojedynku przeciwko Titans Drezno (przegranym 73:76), w którym zdobył 20 punktów i miał 9 zbiórek. Grę w OrangeAcademy zakończył w czerwcu 2021 roku. Baylor Bears W sezonie 2021/22 Sochan był członkiem akademickiej drużyny Baylor Bears na Uniwersytecie Baylora w teksańskim Waco, w której barwach wystąpił w 30 meczach, notując średnio 9,2 punktu i 6,4 zbiórki na spotkanie. NBA San Antonio Spurs Podczas Draftu 2022 został wybrany przez San Antonio Spurs (jako 9. w kolejności). Dwa dni później (25 czerwca 2022) oficjalnie ogłoszono, że będzie występował z numerem 10 na koszulce. Z powodu zakażenia COVID-19 i przerwy w treningach (przełom czerwca i lipca 2022 roku) nie wystąpił w NBA Summer League rozgrywanej w Las Vegas (7–17 lipca). 8 lipca Spurs oficjalnie poinformowali o podpisaniu z Sochanem 2-letniego kontraktu (z możliwością przedłużenia go przez klub o rok, a następnie o kolejny rok), którego szczegółów finansowych nie ujawniono. Serwis Hoopshype oszacował, że Sochan otrzyma w sumie około 10,4 miliona dolarów za dwa lata gry. W NBA Sochan zadebiutował 19 października 2022 domowym meczem przeciwko Charlotte Hornets (przegranym 102:129), w którym na parkiecie spędził 27,5 minuty, zdobywając 4 punkty. Kariera reprezentacyjna W latach 2018–2019 występował w reprezentacji Polski do lat 16, z którą w sierpniu 2019 roku w czarnogórskiej Podgoricy wygrał mistrzostwa Europy U-16 Dywizji B, awansując do Dywizji A. Sochan zagrał we wszystkich 8 meczach, w których zanotował średnio 16,1 punktu, 9,6 zbiórki, 3 asysty i 3,1 przechwytu. Najlepsze spotkanie rozegrał przeciwko Bułgarii (28 punktów i 12 zbiórek). Podczas turnieju zaliczył też cztery double-double. To wszystko spowodowało przyznanie mu tytułu MVP mistrzostw oraz zaliczenie do pierwszej piątki imprezy. Na początku lutego 2021 r. selekcjoner seniorskiej reprezentacji Polski Mike Taylor powołał go do szerokiej kadry na dwa ostatnie spotkania eliminacyjne do mistrzostw Europy 2022 przeciwko Hiszpanii (19 lutego 2021) i Rumunii (21 lutego 2021). Mecz z Hiszpanami (przegrany 88:89) Sochan co prawda spędził na trybunach, jednak już dwa dni później w Arenie Gliwice oficjalnie zadebiutował w kadrze narodowej, w wygranym 88:81 spotkaniu z Rumunią, w którym zdobył 18 punktów, trafiając 6 na 10 rzutów z gry. Tym samym został najmłodszym debiutantem w historii koszykarskiej reprezentacji seniorów, mając 17 lat, 9 miesięcy i 1 dzień. Osiągnięcia Stan na 21 czerwca 2023, na podstawie, o ile nie zaznaczono inaczej. NCAA Uczestnik II rundy turnieju NCAA (2022) Mistrz sezonu regularnego konferencji Big 12 (2022) Najlepszy rezerwowy konferencji Big 12 (2022) Zaliczony do: I składu najlepszych pierwszorocznych zawodników Big 12 (2022) Honorable mention All-Big 12 (2022) NBA Zaliczony do II składu debiutantów NBA (2022) Uczestnik turnieju drużynowego Jordan Rising Stars (2023) Indywidualne Zaliczony do I składu turnieju Valencia Tournament (ANGT – 2021) Reprezentacja Młodzieżowa Mistrz Europy U–16 dywizji B (2019) MVP mistrzostw Europy U–16 dywizji B (2019) Zaliczony do I składu mistrzostw Europy U–16 dywizji B (2019) Przypisy Linki zewnętrzne Profil na eurobasket.com Reprezentanci Polski w koszykówce mężczyzn Polscy koszykarze Amerykańscy koszykarze Koszykarze Ratiopharmu Ulm Koszykarze Baylor Bears Koszykarze San Antonio Spurs Urodzeni w 2003

1932

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gdynia

Gdynia

Gdynia (, , ) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, w województwie pomorskim, położone nad Morzem Bałtyckim, na Pobrzeżu Gdańskim i Pojezierzu Wschodniopomorskim. Wchodzi w skład Trójmiasta (wraz z Gdańskiem i Sopotem), jest zatem jednym z miast centralnych aglomeracji Trójmiasta. Według stanu na koniec 2021 roku Gdynia liczyła ok. 244 000 mieszkańców (dwunaste miejsce w Polsce) i zajmowała powierzchnię ok. 135 km². Po nowym podziale działek terenu morskiego zwiększyła powierzchnię do 391 km², z czego 66 proc. obejmuje obszar morski. Jest najludniejszym w Polsce miastem niewojewódzkim. Prawa miejskie Gdynia uzyskała 4 marca 1926 roku. Impulsem do rozwoju miasta była budowa portu, który powstał w celu zapewnienia Polsce dostępu do morskich szlaków i bazy marynarki wojennej wobec niepewnej sytuacji w Wolnym Mieście Gdańsku. Szybki napływ ludności i dynamiczny rozwój portu sprawiły, że w ciągu kilkunastu lat po nadaniu praw miejskich Gdynia ze wsi rybackiej przekształciła się w miasto zamieszkane przez blisko 130 tys. osób (1939). Środowisko naturalne Graniczy z powiatami kartuskim, puckim, wejherowskim i miastami Gdańsk oraz Sopot. Przez miasto płyną małe rzeki: Kacza oraz Chylonka. Gdynia znajduje się na 2. miejscu pod względem ludności w województwie pomorskim, a 12. pod względem ludności i 16. pod względem wielkości w Polsce. Powierzchnia miasta wynosi 391,5 km². Najniżej położonym miejscem jest tafla wody Zatoki Gdańskiej – 0 m n.p.m. Najwyższe wzniesienie to Góra Donas o wysokości 206,5 m n.p.m. Klimat Gdynia znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego, przejściowego między morskim a kontynentalnym, który modyfikowany jest pod wpływem bezpośredniego sąsiedztwa Morza Bałtyckiego. W zależności od pory roku morze podwyższa bądź obniża temperaturę powietrza w stosunku do głębi lądu, tzn. gdy temperatura morza jest wyższa niż powietrza, ogrzewa atmosferę, oddając ciepło i analogicznie na odwrót. Średnia temperatura w styczniu to , a w lipcu to , natomiast średnia roczna to . Miasto jest jednym z najbardziej nasłonecznionych miejsc w Polsce, zwłaszcza w maju i czerwcu, gdy średnie nasłonecznienie wynosi 20,66 MJ/m². Także pod względem wilgotności wykazuje większe wartości, które w miesiącach zimowych wynoszą około 82%, natomiast najmniejsze wartości notuje się w czerwcu – 74%, a także występuje większa liczba dni mglistych. W okresie rocznym największy średni poziom dobowego zachmurzenia występuje w okresie od listopada do lutego, a najniższy – w maju i czerwcu. Upodabnia to Gdynię do warunków występujących w pozostałej, nizinnej części Polski. Pod względem opadów największe są w lipcu – 70 mm, a najmniejsze w marcu – 23 mm. Położenie w cieniu opadowym Pojezierza Pomorskiego powoduje, że suma roczna opadu atmosferycznego jest niższa o ok. 100 mm w stosunku do reszty kraju i wynosi 535 mm. Wiatry przeważnie wieją z kierunku zachodniego i południowo-zachodniego, wykazując dużą zmienność kierunku i prędkości, a w okresie wiosennym szczególnie dostrzegalna jest cyrkulacja bryzowa. Ze względu na zróżnicowanie rzeźby terenu i występującego zabudowania wyróżnia się następujące obszary: mezoklimat Wysoczyzny Gdańskiej, mezoklimat strefy krawędziowej Wysoczyzny Gdańskiej, mezoklimat wschodniego fragmentu Pradoliny Kaszubskiej. Dnia 17 stycznia 1931 roku w Gdyni zanotowano najniższe ciśnienie w Polsce – 960.2 hPa. Toponimia Podobnie jak sąsiedni Gdańsk i małopolski Gdów nazwa wywodzi się od prasłowiańskiej podstawy *gъd oznaczającej „mokry, wilgotny, bagienny” i równocześnie „zarośnięty” (, = „mały las”, żupa serbska Gacka, u Konstantyna Porfirogenety w De administrando imperio Gutzeka, łac. Goduscani, żupa chorwacka Gacko zamieszkiwana przez plemię Gadczan, w kronikach frankijskich natio Guduscanorum pod rządami księcia Borny dux Guduscanorum oraz kilka nazw miejscowych w Serbii Gacko [Gъd-ьsko], nazwa rzeki w Słowenii Gacka, chorwacki Gdinj na Hvarze, Dinjiška w Dalmacji, czeska Kdyně, po niem. Gedein). Nazwa po raz pierwszy pojawia się na piśmie w 1253 roku jako Gdina, w 1570 roku – Gdigna (gn = ń), a potem już zgermanizowane Gdingen. Między XIV a XVI w. dołączono żywotny na pomorzu sufiks -ino, Gdynino w 1365 roku, Gdinino w 1534 roku – być może w związku z wymową kaszubską. Jest to nazwa topograficzna o budowie Gd-ynia, *gъd + przyrostek archaiczny -ynia w znaczeniu lokalizującym miejsce, gdzie ziemia jest mokra, bagienna (porównaj Kcynia, Lutynia, nazwa rzeki Radynia czy chorwackie Gdinj < Gdinja). Znaczenie lokalizujące przyrostka -ynia przybliżają polskie wyrazy pustynia = „miejsce puste, bezleśne”, świątynia, jaskinia etc. Nazwę miasta noszą lub nosiły następujące statki i okręty: ORP „Gdynia” – statek wycieczkowy, w przededniu II wojny światowej wcielony do Marynarki Wojennej jako okręt-baza; ORP „Gdynia” – statek pasażerski, w latach 1939–1941 w Marynarce Wojennej; ORP „Gdynia” – kuter rakietowy służący w MW w latach 1965–1989; M/V „Gdynia” – kontenerowiec, własność szczecińskiego armatora Euroafrica. Obecnie jednostka przebudowana na cementowiec pływa pod nazwą M/V Cemisle. Historia Podział administracyjny Gdynia jako jedno z pierwszych miast w Polsce wprowadziła 8 maja 1991 roku do Statutu Miasta podział na dzielnice. 9 grudnia 1992 roku Rada Miasta, wprowadzając zmiany w Statucie, podzieliła niektóre z nich. Na przykład Śródmieście przekształcono w trzy odrębne dzielnice: Śródmieście Centrum, Śródmieście Kamienną Górę oraz Śródmieście Port. W wyniku tych podziałów liczba dzielnic w Gdyni wzrosła z 13 do 24. Kolejne dwie zmiany nastąpiły w 1998 roku: w kwietniu połączono dotychczasowe dzielnice Chylonia i Chylonia Nowa w dzielnicę Chylonia, zaś w grudniu dzielnicę Port, która zajmowała duży obszar, ale była zamieszkana przez niewiele ponad 100 mieszkańców, włączono do dzielnicy Śródmieście. 23 stycznia 2019 roku dzielnice Witomino-Radiostacja i Witomino-Leśniczówka zostały połączone w dzielnicę Witomino, zmniejszając tym liczbę dzielnic z 22 do 21. Obecny kształt dzielnic jest przede wszystkim odzwierciedleniem tradycyjnych podziałów. Z tego powodu pojawiają się duże dysproporcje pomiędzy wielkością dzielnic zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby mieszkańców. Najludniejszą dzielnicę, Chylonię, zamieszkuje 20 717 osób, gdy najmniej liczą sobie Babie Doły, bo zaledwie 2376 mieszkańców. Z kolei największy obszar zajmuje dzielnica Chwarzno-Wiczlino – 25,53 km², która jest ponad 39 razy większa od najmniejszej Kamiennej Góry (0,64 km²). Administracja i polityka Prezydentem Gdyni jest Wojciech Szczurek (Samorządność). Wiceprezydentami są Michał Guć, Katarzyna Gruszecka-Spychała, Bartosz Bartoszewicz i Marek Łucyk. Przewodniczącą Rady Miasta jest Joanna Zielińska. Rada Miasta Gdynia jest członkiem Komunalnego Związku Gmin „Dolina Redy i Chylonki”. Mieszkańcy Gdyni wybierają parlamentarzystów z okręgów wyborczych z siedzibą komisji wyborczej w Gdyni, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 1. Konsulaty Siedziby konsulatów rozmieszczone są głównie w dzielnicy Śródmieście. Należą do nich konsulaty: Królestwa Belgii, Republiki Cypryjskiej, Królestwa Danii, Malty oraz Królestwa Norwegii. Konsulat Malty otwarto w połowie 2012 roku na Placu Kaszubskim (obecnie ul. Wolności 18). Ponadto zs. w Gdyni funkcjonują również konsulaty: Chile, Francji oraz Luksemburga. Konsulat Honorowy Królestwa Belgii w Gdyni (ul. Śląska 53) Konsulat Honorowy Republiki Cypryjskiej w Gdyni (ul. Żołnierzy I Armii Wojska Polskiego 35) Konsulat Honorowy Królestwa Danii w Gdyni (Willa Nadmorska, ul. Legionów 37/3) Konsulat Honorowy Republiki Finlandii w Gdyni (ul. Morska 59) Konsulat Honorowy Republiki Malty w Gdyni (ul. Wolności 18) Konsulat Honorowy Królestwa Norwegii w Gdyni (ul. Śląska 17) Konsulat Honorowy Republiki Włoskiej w Gdyni (ul. Chopina 4) Przemysł, gospodarka i finanse Od początku istnienia Gdynia miała gospodarkę związaną z morzem. W czasach bycia wioską odnosiło się to do istnienia przystani rybackiej na Oksywiu. Gdy nadano osadzie prawa miejskie w 1926 roku na jej terenie istniał już od 6 lat port, który z czasem przejął rolę gospodarczego symbolu miasta. Wówczas był to jedyny liczący się port przeładunkowy i pasażerski w Polsce z uwagi na krótką linię brzegową w okresie międzywojennym oraz niemożność korzystania z portu w Gdańsku. Równocześnie w Gdyni rozwijał się przemysł stoczniowy. Od lat 90. XX w. w Gdyni rozwija się sektor finansowy i oddawane są do użytku biurowce firm z różnych branż. Od 2001 roku w Gdyni funkcjonuje Pomorski Park Naukowo-Technologiczny. Gospodarka morska W Gdyni znajduje się 2. pod względem przeładunków port morski w Polsce. Jego specjalizacją są przeładunki kontenerów. Mimo tego uchodzi on za najbardziej wszechstronny z portów na polskim wybrzeżu. Jest również głównym portem pasażerskim Trójmiasta. Gdynia jest siedzibą wielu firm z branży gospodarki morskiej – stoczni (Stocznia Gdynia S.A., Stocznia Marynarki Wojennej S.A., Stocznia Remontowa „Nauta” S.A.), przedsiębiorstw powiązanych z funkcjonowaniem portu (Bałtycki Terminal Kontenerowy, Balticon Sp. z o.o., Gdynia Container Terminal S.A., HES Gdynia Bulk Terminal Sp. z o.o.), armatorów (Polskie Linie Oceaniczne), agencji żeglugowych, firm brokerskich, transportowych i spedycyjnych (C. Hartwig Gdynia S.A., ATC Cargo S.A., Chipolbrok S.A., Maersk Sp. z o.o. Mirtrans Sp. z o.o.), oraz wielu innych. Od kwietnia 2010 roku siedzibę w Gdyni ma polska spółka DNV – Det Norske Veritas. DNV Academy Gdynia to pierwsze centrum szkoleń w wirtualnej rzeczywistości dla branży morskiej. Przemysł W Gdyni siedziby mają zakłady przemysłu spożywczego (w tym przetwórstwa rybnego): Dalmor S.A., Wilbo S.A. Ponadto w mieście siedziby mają firmy z branży budowlanej (AB Inwestor, Allcon S.A., Ekolan S.A., Invest Komfort S.A., Mega S.A., MTM). Branżę elektroniczną reprezentuje producent sprzętu radiowego nadawczo-odbiorczego – Radmor S.A. (kiedyś Zakłady Radiowe Radmor S.A.). Spośród innych inwestorów w Gdyni zaistniał działający w branży telekomunikacyjnej Vector S.A., lokując w mieście swoje zakłady. Od 1997 roku działa także filia szwedzkiego koncernu Dellner Couplers AB, zajmującego się produkcją sprzęgów kolejowych i tramwajowych. Usługi W latach 90. XX w. w Gdyni obok istniejącego od początków miasta przemysłu portowo-stoczniowego zaczął się rozwijać sektor finansowy oraz nowoczesnych technologii. Mają tam siedziby spółki prowadzące działalność o charakterze bankowym (Nordea Bank S.A., oddziały i filie banku o zasięgu ogólnokrajowym), telekomunikacyjnym i informatycznym (Polkomtel S.A., Prokom Investments, Prokom Software S.A., Thomson Reuters, ). Branżę telewizji kablowej reprezentują Vectra S.A. oraz Multimedia Polska – dwie kolejne firmy, których siedzibą również jest Gdynia. Handel W Gdyni znajduje się szereg centrów handlowych: Centrum Handlowe „Riviera” (poprzednia nazwa „Wzgórze”), Centrum Handlowe Kwiatkowskiego, Centrum Handlowe Szperk, Centrum Handlowe Witawa, Centrum Handlowe Batory, Dom Towarowy „Chylonia”, Trójmiejskie Centrum Handlowe „Klif” oraz zespół Miejskich Hal Targowych. Budżet Budżet na rok 2007: dochody: 886 618 337 zł wydatki: 1 044 051 122 zł Budżet na rok 2008: dochody: 884 459 850 zł wydatki: 1 058 673 004 zł Budżet na rok 2009: dochody: 924 958 471 zł wydatki: 1 103 080 045 zł Budżet na rok 2010: dochody: 1 043 458 990 zł wydatki: 1 148 771 733 zł Budżet na rok 2011: dochody: 1 027 957 430 zł wydatki: 1 109 822 606 zł Budżet na rok 2012: dochody: 1 140 886 022 zł wydatki: 1 200 265 200 zł Budżet na rok 2013: dochody: 1 115 550 000 zł wydatki: 1 252 851 795 zł Budżet na rok 2014: dochody: 1 200 003 620 zł wydatki: 1 209 131 368 zł Budżet na rok 2015: dochody: 1 235 868 716 zł wydatki: 1 246 276 744 zł Budżet na rok 2016: dochody: 1 361 861 891 zł wydatki: 1 305 723 596 zł Budżet na rok 2017: dochody: 1 409 717 609 zł wydatki: 1 454 638 330 zł Budżet na rok 2018: dochody: 1 605 977 090 zł wydatki: 1 612 370 849 zł Budżet na rok 2019: dochody: 1 357 732 423 zł wydatki: 1 395 896 989 zł Budżet na rok 2022: dochody: 1 729 209 843 zł wydatki: 1 933 779 288 zł Demografia Według stanu na 30 czerwca 2020 roku w Gdyni mieszkało 245 867 mieszkańców. Gęstość zaludnienia miasta wyniosła więc 1823 osób na km². Na 100 mężczyzn przypadało 111 kobiet. Struktura wiekowa uwidacznia, zgodne z ogólnokrajową tendencją, stopniowe starzenie się ludności miasta – pod koniec 2008 roku ludność w wieku poprodukcyjnym stanowiła 18,8% całkowitej liczby mieszkańców, zaś wartości dla ludności w wieku przedprodukcyjnym oraz produkcyjnym osiągnęły odpowiednio 16,5% i 64,7%. Liczba zawartych związków małżeńskich w 2017 roku wyniosła 1302. Pod koniec grudnia 2013 roku bezrobocie w Gdyni wynosiło 6,4%. Ulica Chylońska ma najwięcej mieszkańców w całym Trójmieście. W czwartym kwartale 2016 roku liczba osób zameldowanych wynosiła 7046. Wykres liczby ludności Gdyni na przestrzeni ostatnich 148 lat Największą populację Gdynia odnotowała w 1998 roku – 253 521 mieszkańców. 0,5% ludności Gdyni (1141 osób w 2011 roku) posługuje się na co dzień językiem kaszubskim. Według raportu przedstawionego w 2007 roku przez prof. Janusza Czapińskiego na podstawie badań, standard życia w Gdyni był wówczas najwyższy w Polsce. Wspólnoty religijne W Gdyni dominuje wyznanie rzymskokatolickie. Jest ponad 30 kościołów katolickich (z których najstarszy – zabytkowy pw. św. Michała Archanioła w Oksywiu – pochodzi z XIII w.), a także polskokatolicki pw. Wniebowzięcia NMP (parafialny). W mieście znajdują się także zbory różnych kościołów protestanckich, zbór Kościoła Nowoapostolskiego oraz 8 zborów Świadków Jehowy korzystających z dwóch Sal Królestwa. Swoją działalnością Gdynię obejmuje także Beit Trójmiasto, postępowa gmina żydowska. Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe: Irwingianizm Kościół Nowoapostolski w Polsce: zbór w Gdyni Judaizm Związek Postępowych Gmin Żydowskich „Beit Polska”: Beit Trójmiasto Katolicyzm Kościół greckokatolicki: greckokatolicka placówka duszpasterska w Gdyni podległa parafii św. Bartłomieja i Opieki Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku Kościół Polskokatolicki w RP: parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Kościół rzymskokatolicki: parafia św. Andrzeja Boboli parafia św. Antoniego Padewskiego parafia Chrystusa Dobrego Pasterza parafia Chrystusa Króla parafia Chrystusa Miłosiernego parafia Ducha Świętego i św. Katarzyny Aleksandryjskiej parafia św. Jadwigi Królowej parafia św. Jana Chrzciciela i św. Alberta Chmielowskiego parafia św. Józefa parafia św. Józefa Sebastiana Pelczara parafia św. Judy Tadeusza parafia św. Karola Boromeusza parafia św. Maksymiliana Kolbego parafia Matki Boskiej Bolesnej parafia Matki Boskiej Licheńskiej Bolesnej Królowej Polski i św. Jerzego parafia Matki Boskiej Różańcowej parafia wojskowa Matki Bożej Częstochowskiej parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy i św. Piotra Rybaka parafia św. Michała Archanioła parafia św. Mikołaja parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa parafia Najświętszej Marii Panny Królowej Polski parafia Niepokalanego Serca Maryi parafia św. Pawła Apostoła parafia Podwyższenia Krzyża Świętego i Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny parafia Przemienienia Pańskiego parafia Świętej Rodziny parafia św. Stanisława Kostki parafia Trójcy Świętej parafia św. Urszuli Ledóchowskiej parafia św. Wawrzyńca Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X: przeorat Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny Protestantyzm Centrum Chrześcijańskie „Nowa Fala” Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP: zbór w Gdyni Kościół Boży w Chrystusie: zbór „Międzynarodowa Boża Armia” Kościół Boży w Polsce: Kościół Chrześcijański „Nowe Pokolenie” Kościół Chrystusowy w RP: Społeczność Chrześcijańska w Gdyni Kościół Chrześcijan Baptystów w RP: zbór w Gdyni Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego: zbór w Gdyni Kościół Chrześcijański „Słowo Wiary”: Kościół Chrześcijański „Słowo Wiary” w Gdyni Kościół Chrześcijański ZOE: zbór w Gdyni Kościół Chrześcijański Shekinah Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP: Parafia Ewangelicko-Augsburska Gdańsk-Gdynia-Sopot z siedzibą w Sopocie (przed II wojną światową istniała Polska Parafia Ewangelicko-Augsburska w Gdyni) Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP: stacja kaznodziejska w Gdyni podległa parafii w Gdańsku Kościół Zielonoświątkowy w RP: zbór „Kościół Port” zbór „Eklezja” zbór „Koinonia” Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego): punkt misyjny w Gdyni Zrzeszenie Kościołów Chrystusowych: zbór w Gdyni Restoracjonizm Świadkowie Jehowy: 8 zborów korzystających z dwóch Sal Królestwa: Gdynia–Chylonia, Gdynia–Cisowa, Gdynia–Grabówek, Gdynia–Karwiny, Gdynia–Oksywie, Gdynia–Pogórze, Gdynia–Redłowo, Gdynia–Witomino Cmentarze Gdynia dysponuje 3 cmentarzami komunalnymi: w Witominie, Kosakowie i Małym Kacku. Komunikacja Według projektu „Planu zabudowy gminy Gdynia” (Bebaungsplan der Gemeinde Gdingen) Hermanna z 1913 roku Drogą Oksywską (obecnie ul. Świętojańska) miał jeździć tramwaj konny. Początki komunikacji miejskiej w Gdyni sięgają 1927 roku, kiedy to uruchomiono pierwszą linię autobusową z placu Kaszubskiego na Oksywie. Współcześnie transport miejski organizowany jest przez samorząd, natomiast wykonują go wyłaniane w przetargach spółki komunalne i prywatne. Ponadto w Gdyni znajduje się stacja kolejowa Gdynia Główna, na której zatrzymują się pociągi SKM oraz dalekobieżne. Gdynia jest połączona z Warszawą (przez Sopot i Gdańsk) linią kolejową E65. Komunikacja morska Obiekty przystosowane dla jednostek pływających w Gdyni: port Gdynia terminal promowy Stena Line przystań morska „Dalmor” przystań morska „Żegluga Gdańska” przystań morska „Marina Gdynia” – Basen Jachtowy im. M. Zaruskiego przystań morska „Gdynia-Oksywie” przy osiedlu Osada Rybacka przystań morska „Gdynia-Obłuże” przy osiedlu Kolonia Rybacka Komunikacja miejska w Gdyni Kultura Kina W Gdyni istnieje 1 multipleks, otwarty w październiku 2013 roku Helios. Przy Gdyńskiej Szkole Filmowej znajduje się również kino pod nazwą Gdyńskie Centrum Filmowe. GCF charakteryzuje się małą ilością reklam przed filmem, tańszymi biletami oraz zróżnicowanym repertuarem, możemy zobaczyć tu zarówno oscarowe hity, jak i filmy alternatywne czy kino niezależne. Pozostałe obiekty w ograniczonym stopniu zajmują się projekcją filmów. Są nimi DKF Żyrafa działająca przy Klubie Filmowym, DKF Pod wiszącą skałą w IX Liceum Ogólnokształcącym w Gdyni, oraz Grom. Historyczne kina, takie jak Goplana czy istniejące od okresu międzywojennego Warszawa zostały zamknięte i przekształcone w budynki pełniące inne funkcje. Teatry Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej – największy teatr w Gdyni, istnieje od 1958 roku, obiekt dysponuje drugą pod względem wielkości sceną w kraju. Instytucja prowadzona jest wspólnie przez miasto i samorząd województwa pomorskiego. Prócz ramowych spektakli odbywa się w nim corocznie Festiwal Polskich Filmów Fabularnych, Ladies’ Jazz Festival oraz okazjonalnie spektakle Festiwalu Szekspirowskiego. Teatr Miejski im. Witolda Gombrowicza – funkcjonuje od 1991 roku. Funkcjonuje przy nim Scena Letnia TM, wystawiająca dla publiczności w lipcu i sierpniu spektakle na plaży w Orłowie. Scena teatralna przy Centrum Kultury w Gdyni (w lecie sztuki wystawiane są na scenie letniej na plaży w Orłowie). Grupa teatralna SAM (przy Centrum Kultury w Gdyni). Grupa teatralna Scena 138 (teatr amatorski). Teatr Gdynia Główna – scena teatralna na terenie dworca Gdynia Główna, zorganizowana w 2013 roku Fundacja Teatru Czwarte Miasto (grupa teatralna bez stałej siedziby). Teatr Portowy – impresariat, spektakle odbywają się w Sali Koncertowej Portu Gdynia. Teatr Gościnny – impresariat, istnieje przy Klubie Muzycznym „Ucho”. Galerie Debiut Desa Domek Żeromskiego Galeria „Tygiel” Galeria 78 Galeria Engel Galeria obrazów „Urszula” Galeria Tiffany Graffiti Profile Salon Sztuki Orientalnej Strych Towarzystwo Miłośników Gdyni Galeria Sojo-Art Galeria sztuki współczesnej „od czasu do czasu” Muzea Akwarium Gdyńskie Muzeum Emigracji – Otwarte 16 maja 2015 roku podczas „Nocy Muzeów 2015” w budynku byłego „Dworca Morskiego” Centrum Nauki Experyment Domek Abrahama Domek Żeromskiego Gdyńskie Muzeum Motoryzacji Izba dydaktyczna Nadleśnictwa Gdańsk Muzeum Marynarki Wojennej Muzeum Miasta Gdyni – najmłodszy budynek, muzeum otworzone zostało 16 listopada 2007 Planetarium (obecnie niedostępne dla turystów) Sala Tradycji Akademii Morskiej Skansen Rybołówstwa Morskiego Do Nabrzeża Pomorskiego przycumowane są dwie jednostki pływające, które pełnią funkcje pływających obiektów muzealnych. Niszczyciel ORP „Błyskawica”, funkcję okrętu muzeum pełni od 1976 roku. Wybudowana w brytyjskiej stoczni jednostka służyła w Marynarce Wojennej RP w latach 1939–1946, powróciła do Polski w 1947 roku i służyła w Marynarce Wojennej do roku 1969. W 1976 roku przycumowała w Gdyni jako pływające muzeum. Żaglowiec „Dar Pomorza”, funkcję statku muzeum pełni od 1983 roku. W 1929 roku został zakupiony we Francji i pełnił funkcję fregaty szkolnej Szkoły Morskiej w Gdyni. Biblioteki Miejska Biblioteka Publiczna Inne instytucje kultury Centrum Kultury w Gdyni Towarzystwo Przyjaciół Gdyni Film Od 1986 roku w Gdyni odbywa się Festiwal Polskich Filmów Fabularnych (od 2010 roku, w maju, wcześniejsze edycje miały miejsce we wrześniu). Podczas festiwalu w Teatrze Muzycznym wyświetlane są filmy fabularne produkcji polskiej, a najlepszym z nich przyznawane są Złote Lwy. W mieście działa Gdyńska Szkoła Filmowa, która w 2015 roku weszła w skład Gdyńskiego Centrum Filmowego usytuowanego w Kompleksie Forum Kultury. Pomorskie Warsztaty Filmowe (organizowane przez Pomorską Fundację Filmową w Gdyni). Muzyka i taniec W Gdyni organizuje się festiwale muzyki popularnej, jak i muzyki poważnej. muzyka poważna: Gdynia Classica Nova (dawniej Festiwal Muzyki Sakralnej), Koncerty Muzyki Promenadowej (na Kamiennej Górze) muzyka dawna: Festiwal Anima Musica W 2012 roku zorganizowano też Gdyński Weekend z Muzyką Dawną blues i muzyka jazzowa: Ogólnopolski Przegląd Młodych Zespołów Jazzowych i Bluesowych Gdyńskiego Sax Clubu, Gdynia Blues Festival, Ladies’Jazz Festival muzyka świata: Od 2005 roku w mieście odbywa się też festiwal muzyki tradycyjnej i etnicznej Globaltica, na którym koncertowali już m.in. Sinéad O’Connor, Cesária Évora, Diana Krall, Goran Bregović czy Seal. W dniach 19–21 maja 2006 roku w Gdyni gościł Festiwal Kultury Afrobrazylijskiej, na którym zaprezentowano m.in. pokaz capoeiry. muzyka popularna (szeroko rozumiana): miasto jest gospodarzem Open’er Festival, jednego z największych corocznie organizowanych festiwali w Europie. Występują na nim twórcy muzyki elektronicznej, rocka oraz hip-hopu. Sztuki wizualne Do gdyńskich festiwali z zakresu szeroko rozumianych sztuk wizualnych zaliczyć można festiwal form multimedialnych Transvizualia oraz plenerowy festiwal rytmu i ognia Frog. Literatura i pokrewne Od 2006 roku wręczana jest Nagroda Literacka Gdynia, z którą związane są także imprezy cykliczne: festiwal literacki „Literaturomanie” oraz Jesienne Spotkania z Laureatami. Nagroda w formie pamiątkowych statuetek (Kostek Literackich) przyznawana jest autorom najlepszych książek z dziedziny prozy, poezji i eseistyki. Ogólnopolski Konkurs Recytatorski. Imprezy masowe i plenerowe Do większych imprez kulturalnych, które odbywają się co roku, należy zaliczyć CudaWianki – cykl wydarzeń, tj. koncerty, parady i happeningi, które inaugurują sezon letni w Gdyni. Media W Gdyni wydawane są tytuły prasowe związane z tematyką morską („Bandera”, Namiary na Morze i Handel, Przegląd Hydrograficzny) oraz lokalne gazety – Dziennik Bałtycki (dodatek lokalny) oraz Nasze Miasto. Siedziby mają dwaj operatorzy telewizji kablowej – Vectra oraz Multimedia Polska i należąca do tej spółki telewizja Tele-Top. O istotnych gdyńskich wydarzeniach na bieżąco informuje telewizja regionalna Pomorska.TV. W przeszłości z Gdyni nadawały również dwie lokalne rozgłośnie radiowe: Eska Nord i Radio Hello. Od listopada 2009 roku w Gdyni ukazuje się „Bliza” – gdyński kwartalnik artystyczny, którego redaktorem naczelnym jest pisarz Paweł Huelle. Od listopada 2014 roku w Gdyni ponownie reaktywowano tygodnik miejski „Kurier Gdyński”, wydawany przez wydawnictwo Polskapresse. Od kwietnia 2017 roku w Gdyni ponownie reaktywowano rozgłośnie radiową „Gdynia Radio”, aktualnie działa ona na zasadzie radia internetowego. Ochrona zdrowia Szpitale publiczne Szpital Morski im. PCK Szpital Św. Wincentego a Paulo (d. Szpital Miejski im. J. Brudzińskiego) Uniwersyteckie Centrum Medycyny Morskiej i Tropikalnej Edukacja W Gdyni istnieje 46 przedszkoli, 41 szkół podstawowych, 19 liceów, 25 techników, 10 szkół branżowych I stopnia oraz 52 szkoły o charakterze policealnym. Wśród tej ostatniej kategorii jest 8 szkół wyższych. Organizacje pozarządowe Fundacja Gospodarcza powstała w 1990 roku. Jako jedna z pierwszych organizacji pozarządowych w Polsce rozpoczęła działalność na rzecz wspierania przedsiębiorczości, podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników, przeciwdziałania bezrobociu. Obecnie Fundacja prowadzi głównie działalność szkoleniową, m.in. kursy spawania i egzaminy na uprawnienia PRS Polski Rejestr Statków i DNV Det Norske Veritas. Jest też operatorem Pomorskiego Miasteczka Zawodów. Integrowaniem i koordynowaniem współpracy Gdyni z organizacjami pozarządowymi, szeroko rozumianą animacją społeczną oraz promowaniem działań NGO’sów zajmuje się powołane w 1996 roku Gdyńskie Centrum Organizacji Pozarządowych. W jego ramach realizowany jest m.in. projekt „DOKI – gdyński inkubator aktywności”, mający na celu zachęcenie młodych gdynian do wolontariatu i większej aktywności w przestrzeni miejskiej, kampania społeczna „1% Mały procent, wielka sprawa”, mająca na celu promocję przekazywania 1% podatku na gdyńskie organizacje pożytku publicznego oraz Gdyńskie Warsztaty Podróżnicze „Szerokie Horyzonty”. Szkoły wyższe Największymi państwowymi uczelniami w mieście są Akademia Marynarki Wojennej oraz Uniwersytet Morski, które związane są z nadmorskim charakterem Gdyni. Pierwsza z nich została zlokalizowana na Oksywiu w 1946 roku decyzją marsz. Polski Michała Rola-Żymierskiego. Podlega Ministrowi Obrony Narodowej, kształci oficerów i podchorążych oraz osoby cywilne. Druga, która została przeniesiona w 1930 roku z Tczewa do Gdyni, edukuje przyszłych oficerów marynarki handlowej oraz specjalistów związanych z gospodarką morską. Ponadto w Śródmieściu znajdują się dwa wydziały Uniwersytetu Gdańskiego: Wydział Biologii oraz Wydział Oceanografii i Geografii. Rozbudowa ich siedziby, mieszczącej się w jednym budynku, została ukończona w 2004 roku. W Gdyni funkcjonują też uczelnie prywatne, takie jak Pomorska Wyższa Szkoła Humanistyczna, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu im. Eugeniusza Kwiatkowskiego, Wyższa Szkoła Komunikacji Społecznej, Wyższa Szkoła Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Politycznych oraz Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku Wydział Ekonomii i Zarządzania w Gdyni. W styczniu 2010 roku z inicjatywy środowiska filmowego w mieście powstała też Gdyńska Szkoła Filmowa. Jej program nauczania obejmuje zarówno zajęcia z filmu fabularnego, jak i filmu dokumentalnego, prowadzone szczególnie pod kątem nauczania reżyserii i sztuki operatorskiej filmu. Turystyka Gdynia posiada rozległe nadmorskie tereny spacerowe. Zalicza się do nich Molo Południowe, będące przedłużeniem Skweru Kościuszki – cumują tam jednostki muzealne – niszczyciel „ORP Błyskawica” oraz żaglowiec „Dar Pomorza”. Na Molu Południowym znajduje się także Akwarium Gdyńskie, a do Helu, Gdańska, Sopotu i Królewca pływają z niego statki białej floty. W gdyńskiej marinie prowadzone są szkolenia żeglarskie, można także czarterować jachty. Trasy spacerowe mieszkańców to Bulwar Nadmorski oraz kilka kilometrów piaszczystych plaż, które ciągną się do Sopotu i dalej do Gdańska. Dostępny jest również port – przy Nabrzeżu Francuskim, gdzie stawały polskie transatlantyki, w sezonie cumują duże wycieczkowce. Okolice Kapitanatu Portu są dostępne dla każdego. Z Nabrzeża Pilotowego można obserwować wchodzące i wychodzące statki oraz rzucić okiem na port wojenny Gdynia. Panoramę miasta podziwiać można z Kamiennej Góry, willowo-parkowej dzielnicy Gdyni. W północnej części miasta – w dzielnicy Babie Doły, ok. 300 m. od brzegu, znajdują się ruiny niemieckiej torpedowni (druga torpedownia na Oksywiu należy do Marynarki Wojennej). Gdynia jest skomunikowana z resztą Trójmiasta – kolejką SKM z Gdyni Głównej jedzie się do Sopotu 14 minut, a do Gdańska 35 minut. Jako jedno z 4 polskich miast posiada sieć trolejbusową. W 2013 roku przy ul. Świętojańskiej kosztem 8 mln zł powstał infobox – budynek składający się z 3 kontenerów, z makietą miasta o rozmiarach 8 × 4 m, miejscem zabaw dla dzieci, centrum informacji kulturalnej oraz 22-metrową wieżą widokową z panoramiczną windą. W Gdyni nad morzem wyznaczono 4 strzeżone letnie kąpieliska: Gdynia Śródmieście, Gdynia Redłowo, Gdynia Orłowo, Gdynia Babie Doły. W administracyjnych granicach Gdyni, jak i wokół miasta znajdują się lasy i tereny zielone oraz pagórkowaty krajobraz, będący pozostałością polodowcowej pradoliny. Hotele Baza hotelowa miasta Gdyni w 2015 roku składała się z 2 obiektów czterogwiazdkowych (Hotel Courtyard by Marriott, Hotel Nadmorski), 7 obiektów trzygwiazdkowych (Hotel Kuracyjny, Hotel Willa Lubicz, Hotel Mercure Gdynia, Hotel Blick, Hotel Hotton, Hotel Neptun, Hotel Różany Gaj), 4 obiektów dwugwiazdkowych (Hotel Antares, Hotel Dom Marynarza, Hotel Morski, Hotel Witomino) oraz obiektów nieskategoryzowanych (Quadrille Conference&SPA, Dworek Mitro, Villa Gdynia itp.). Szlaki Szlak Trójmiejski (45,9 km): Gdynia Dworzec PKP – Gdańsk Dworzec PKP Szlak Wejherowski (55 km): Sopot Kamienny Potok SKM – Wejherowo Dworzec PKP Szlak Zagórskiej Strugi (56 km): Gdynia Wzgórze Św. Maksymiliana SKM – Wejherowo Dworzec PKP Szlak Źródło Marii (10,5 km): Gdynia Wielki Kack – Gdańsk Osowa PKP Szlak Kępy Redłowskiej (12,6 km): Gdynia Skwer Kościuszki – Gdynia Mały Kack Ścieżki rowerowe Ścieżki na terenach leśnych Bernadowo – Mały Kack (4,8 km) Bernadowo – Orłowo (4,5 km) Chwarzno – Działki Leśne (3,4 km) Chylonia – skrzyżowanie leśnych tras nr 6 i 7 (3,6 km) Dąbrowa – Chwarzno (2,9 km) Demptowo – Chwarzno (3,1 km) Gołębiewo – plaża Gdynia (5,6 km) Karwiny – Obwodnica Trójmiasta (4,2 km) Osowa – Źródło Marii (4,4 km) Polanka Redłowska – Orłowo (3,4 km) Pustki Cisowskie – Cisowa (4,4 km) Wiczlino – Chwarzno (2,6 km) Wielki Kack – Dąbrowa (8,7 km) Wielki Kack – Osowa (4,4 km) Wielki Kack – Witomino-Leśniczówka (3,1 km) Witomino – Chwarzno (3,7 km) Witomino – Demptowo (3,6 km) Łącznie: 70,4 km Ścieżki komunikacyjne Al. Piłsudskiego (0,6 km) Al. Zwycięstwa (3,6 km) Bulwar Nadmorski im. Feliksa Nowowiejskiego (1,5 km) ul. Chwarznieńska (0,38 km) ul. Dickmana (1,6 km) ul. Kielecka (1,6 km) ul. Morska (8,8 km) ul. Śląska (1,3 km) ul. Wiczlińska (0,5 km) ul. Wielkopolska – ul. Chwaszczyńska (3,8 km) ul. Władysława IV (0,9 km) ul. Zielona (2,6 km) Łącznie: 27,18 km Spotkania podróżników Od 1999 roku na początku wiosny odbywają się Ogólnopolskie Spotkania Podróżników, Żeglarzy i Alpinistów – Kolosy. Przyroda Park krajobrazowy i rezerwaty Trójmiejski Park Krajobrazowy: Został utworzony w 1979 roku. Jego ogólna powierzchnia wynosi 20 104 ha. Park obejmuje część wysoczyzny morenowej wraz z jej strefą krawędziową, w obrębie której występują liczne rozcięcia erozyjne z bardzo atrakcyjnymi geomorfologicznie i krajobrazowo dolinami. Występującymi najczęściej zbiorowiskami roślinności są fitocenozy lasów bukowo-dębowych, bukowych i grądowych, w dnach rozcięć spotyka się lasy łęgowe olszowo – jesionowe. Na terenie Parku w granicach administracyjnych Gdyni znajdują się trzy rezerwaty przyrody i kilkanaście pomników przyrody. Położenie Parku i nagromadzenie w nim obiektów przyrodniczych czyni go jednym z najbardziej interesujących rejonów dla badań przyrodniczych i ochrony środowiska. Rezerwat Kępa Redłowska: Stanowi utworzony w 1938 roku rezerwat krajobrazowy o powierzchni 118,16 ha. Położony w granicach administracyjnych Gdyni, między Orłowem a Kamienną Górą. Celem ochrony jest zachowanie naturalnych lasów bukowych oraz stanowisk jarzęba szwedzkiego i rokitnika zwyczajnego. Rezerwat daje możliwość obserwacji panoramy Gdyni oraz procesów abrazji morskiej. Jest to pierwszy rezerwat utworzony w województwie gdańskim i jeden z najstarszych w Polsce. Rezerwat przyrody Kacze Łęgi: Jest to rezerwat leśno – florystyczny o powierzchni 8,97 ha utworzony w 1983 roku, leżący w dolinie rzeki Kaczej. Obejmuje odcinek potoku z niewielkim dopływem oraz dobrze zachowany fragment lasu łęgowego z okazałym drzewostanem i wieloma drzewami pomnikowymi. Rezerwat chroni pozostałość dawnej szaty roślinnej dolin rzecznych (łęg wiązowy) w formie typowej dla roślinności dna dolin niewielkich rzek. Rezerwat przyrody Cisowa: Rezerwat leśny o powierzchni 24,76 ha, utworzony w 1983 roku w celu zachowania fragmentów buczyny i łęgu jesionowo – olszowego oraz stanowisk roślin chronionych i rzadkich. Klify Strukturami przyrodniczymi występującymi tylko w strefie nadmorskiej, a także najbardziej naturalnymi miejscami pierwotnymi są klify. Warunki siedliskowe spowodowały wykształcenie fitocenoz z wieloma gatunkami roślin rzadkich i chronionych. Klify aktywne, w szczególności Klif Orłowski, stanowią naoczne źródło wiedzy geologicznej. Zarówno klify aktywne, jak i martwe mają walory krajobrazowe, co może je kwalifikować do ochrony także jako zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Klif Redłowski ma wysokość 60 m. Miasto – ogród Kamienna Góra Zespół obejmuje obszar Kamiennej Góry, na który składają się park „Kamienna Góra”, skarpy klifów od strony Zatoki oraz dzielnica domów jednorodzinnych – rezydencji pochodzących głównie z okresu międzywojennego. Na terenach zielonych występują fragmenty naturalnych drzewostanów porastających klify i niektóre fragmenty zboczy. Wśród drzew dominują buki, klony, często spotyka się dęby, czereśnie, jarzębiny i graby. Licznie występują drzewa i krzewy gatunków i odmian ozdobnych, np. klon jesionolistny, cypryśniki, żywotniki, cisy i jałowce. Wśród terenów zielonych duże obszary zajmują skwery i zieleńce. Ten fragment Gdyni zaliczany jest do dobrze zagospodarowanych. Zespół dworsko-parkowy Znajduje się przy ul. Folwarcznej 2 w Orłowie. Drzewostan tworzą w nim głównie drzewa rodzime jak: buki, klony, graby, olsze, wierzby, cisy i topole, a z gatunków obcych występują między innymi kasztanowce, daglezje i grochodrzewy. Na jego terenie znajdują się dwa pomniki przyrody (kasztanowce) oraz wiele drzew o rozmiarach drzew pomnikowych (np. buk o średnicy 135 cm.). Zespół dworsko-parkowy Kolibki Umiejscowiony jest przy al. Zwycięstwa 291 (Orłowo – Kolibki). W skład jego wchodzą – zespół budynków i tzw. „Park Marysieńki”. Obecnie jest tam szkółka jeździecka. Wśród drzew występujących na tym terenie dominują gatunki rodzimego pochodzenia (klon zwyczajny, buk zwyczajny, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, jesion wyniosły, klon, jawor) z niewielką domieszką drzew obcych (np. kasztanowiec). We wschodniej części parku występuje także bardzo stary jesion wyniosły, mający rozmiary drzewa pomnikowego (średnica 173 cm). Skwer Plymouth Położony jest u zbiegu Ulicy Świętojańskiej i Alei Piłsudskiego, naprzeciwko gmachu Urzędu Miasta. Nazwę zawdzięcza jednemu z siostrzanych miast – brytyjskiemu Plymouth. W nawiązaniu do nazwy skweru w jego krajobraz wkomponowane zostały żonkile sprowadzone z Anglii oraz charakterystyczna brytyjska budka telefoniczna. W rejonie skweru przewidywano niegdyś nową lokalizację Urzędu Miasta. Park Rady Europy Jest to obszar zieleni położony między Teatrem Muzycznym a Skwerem Kościuszki, nieopodal Hotelu Gdynia. Łączy on miasto z Bulwarem Nadmorskim i miejską plażą. W okresie międzywojennym miejsce to przewidziane zostało pod urządzenie reprezentacyjnego placu publicznego Forum Morskie, który otaczać miały obiekty użyteczności publicznej. Forum to miało stanowić centralne miejsce Dzielnicy Reprezentacyjnej. Po II wojnie światowej kontynuowano prace nad koncepcją Forum Morskiego organizując m.in. konkursy architektoniczne w latach 1946, 1956 i 1963. W roku 1961 urządzono alejki parkowe, posadzono drzewa i krzewy, a w roku 1997 uchwałą Rady Miasta Gdyni teren ten otrzymał nazwę „Park Rady Europy”. W roku 2007 ogłoszony został ostatni konkurs architektoniczny, a planowanej inwestycji władze miasta nadały nazwę „Forum Kultury”. W związku z tym, że reprezentacyjny plac publiczny nigdy nie powstał, Park Rady Europy został zwrócony w 2019 roku następcom byłych właścicielek. Architektura Gdynia jako miasto powstałe dopiero w okresie międzywojennym jest pozbawiona stylów architektonicznych cechujących starsze miasta. Zbudowana w stylu modernizmu była nazywana białym miastem. W czasie działań wojennych zabudowa nie uległa poważniejszym zniszczeniom, dzięki czemu zachowało się historyczne Śródmieście. W latach 70. i 80. XX w. zaczęły się pojawiać budynki z wielkiej płyty. Na obszarze Gdyni znajduje się również kilka wieżowców, m.in. zespół Sea Towers. Bezpieczeństwo Przestępczość W okresie od stycznia do września 2007 roku zarejestrowano w Gdyni 6145 przestępstw, o 859 przestępstw (tj. o 12,3%) mniej niż w 2006 roku, co wskazuje na poprawę stanu bezpieczeństwa w Gdyni. W dalszym ciągu utrzymuje się korzystna tendencja, według której Gdynia jest najbezpieczniejszym z miast wchodzących w skład Trójmiasta. Wskaźnik wykrywalności przestępstw był niższy od średniej wojewódzkiej, wyniósł 50,3%. Najwyższy udział (85,7%) wśród stwierdzonych przestępstw miały trudne do wykrycia przestępstwa kryminalne, których wykrywalność wyniosła 50,8%. W okresie od stycznia do września 2007 roku stwierdzono 103 kradzieży samochodów osobowych, tj. mniej o 137 (o 57,1%) od dokonanych w 2006 roku. Osobny problem stanowią wypadki drogowe z ofiarami w ludziach (48) w rejonie gdyńskim – ich liczba była o 6 wyższa w porównaniu do I kwartału 2006 roku. W wypadkach poszkodowanych zostało 61 osób, w tym dwie zginęły na miejscu wypadku. Wojsko W mieście funkcjonują jednostki związane z Marynarką Wojenną i jednostkami pomocniczymi oraz przynależące do Wojsk Specjalnych i Sił Powietrznych. Port wojenny Gdynia stanowi jedną z baz morskich NATO. Stacjonujące w nim okręty biorą udział w organizowanych corocznie manewrach głównie na obszarze Morza Bałtyckiego. Sport W Gdyni funkcjonują sekcje i kluby sportowe reprezentujące różne dyscypliny sportu – od piłki nożnej, przez koszykówkę, na żeglarstwie skończywszy. Dla mieszkańców oddano też do użytku kilka basenów. Jeden działa przy Uniwersytecie Morskim, 4 udostępniono na terenie placówek edukacyjnych, a 2 pozostałe istnieją samodzielnie. Kluby sportowe Gdynia jest reprezentowana przez kilka klubów piłkarskich, do najstarszych należą Arka Gdynia (Puchar Polski w 1979 i 2017 roku) oraz Bałtyk Gdynia. Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej „Nauta Gdynia” to klub piłkarski założony w 1983, występujący dawniej w niższych ligach piłkarskich okręgu gdańskiego. Inne istniejące kluby to Klub Piłkarski Gdynia oraz Pomorzanin Gdynia. W mieście działa klub rugby RC Arka Gdynia, który zdobył Puchar Europy Regionów w 2005 roku. Z Gdynią związana jest drużyna koszykarska Arki Gdynia, która występuje w PLKK i od 1999 roku w Eurolidze kobiet. W latach 2000–2007 istniała też męska drużyna koszykówki Viking Gdynia. Z przyczyn finansowych jej działalność została zamknięta 11 października. Od sezonu 2009/2010 Gdynię reprezentuje drużyna Asseco Arki Gdynia, która przeniosła swoją siedzibę z Sopotu. Piłka ręczna jest reprezentowana przez męski zespół Arki Gdynia. Do roku 2018 w PGNiG Superlidze Kobiet występowały piłkarki ręczne Arka Gdynia. Decyzją Komisarza Rozgrywek ZPRP, 8 listopada 2018 roku, drużyna została oficjalnie skreślona z tych rozgrywek. Uczniowski Klub Sportowy Morświn powstał w celu popularyzowania łucznictwa wśród dzieci, młodzieży i dorosłych. Lekkoatletyką zajmuje się Klub Sportowy Zorza. Prowadzi on szkolenia w konkurencjach biegowych od 400 m i finansuje go budżet gminy Gdynia. Lekkoatletyka jest również domeną Klubu Lekkoatletycznego Gdynia. Jego członkowie biorą udział w zawodach o zasięgu wojewódzkim, krajowym, jak i międzynarodowym. Klub Sportowy Złoty Tur zrzesza zawodników trenujących siłowanie na rękę. Miłośnicy paralotniarstwa mogą zrzeszać się od 2002 roku w Glide Club Gdynia. Klub prowadzi działalność w Gdyni i w okolicach (również na Kaszubach). Treningiem judo trudni się Uczniowski Klub Sportowy Viking. Do innych klubów, które również zajmują się judo i których zawodnicy biorą udział w zawodach należą Galeon Gdynia, UKS Viking, Opty Gdynia, Cisowa Gdynia oraz Akademia Judo. Ticada wprowadza w tajniki profesjonalnego nurkowania i aktywnych form turystyki. Prócz szkoleniem nurków zajęła się dodatkowo szkoleniem ratowniczym, strzeleckim oraz prowadzeniem sklepu ze specjalistycznym sprzętem. Do działalności sportowej należy Gdyńskie Centrum Sportu (dawny GOSiR-Gdyński Ośrodek Sportu i Rekreacji). Dysponuje on kilkoma obiektami do gry, w tym Stadionem Miejskim do gry w piłkę nożną (z którego korzystają m.in. piłkarze nożni Arki Gdynia) i stadionem rugby. Na przyległej działce znajduje się będąca własnością Urzędu Miasta Gdyni Gdynia Arena. Ulokowanie Gdyni nad morzem przyczyniło do pojawienia się klubów żeglarskich, jak Jacht Klub Morski „Gryf” i Yacht Klub Polski. Oba kluby mają przedwojenną tradycję – pierwszy istnieje od 1928 roku, a drugi powstał w 1924 roku. YKP Gdynia funkcjonował pierwotnie w Warszawie i jego pierwszym komandorem był gen. Mariusz Zaruski. Przy Marynarce Wojennej, ale poza strukturą Wojska Polskiego, działa Flota Gdynia. Podzielony jest na sekcje – od podnoszenia ciężarów po tenis ziemny. W Gdyni istnieją również kluby hokejowe GKH Gdynia i HUKS Niedźwiadki. Nieoficjalną datą powstania tego pierwszego klubu jest 23 grudnia 2001 roku. Tego dnia otwarto pierwsze sztuczne lodowisko w Gdyni. Nie miało ono pełnego wymiaru, pozwoliło jednak na pierwsze treningi gdyńskiej drużyny. GKH Gdynia uczestniczy w trójmiejskiej amatorskiej lidze hokejowej od samego początku, czyli od roku 2005. Największym sukcesem gdyńskiej drużyny było wicemistrzostwo ligi w sezonie 2007/2008. Nieistniejące kluby sportowe Grom Gdynia – klub wielosekcyjny, wicemistrz Polski w siatkówce kobiet, mistrz A klasy w piłce nożnej. Przejęty w 1949 roku przez Gedanię Gdańsk. Cykliczne imprezy sportowe Herbalife Triathlon Gdynia W latach 2014 i 2019 odbyły się zawody RedBull Air Race. Gdynia w kulturze W 1927 roku w Gdyni, Gdańsku i Pucku nakręcono film sensacyjny Zew morza w reż. Henryka Szary. Ten pierwszy polski film sensacyjny i pierwszy nagrany na morzu został zrekonstruowany cyfrowo w 2013 roku. W powieści Operacja Piorun pióra Iana Fleminga Gdynia jest miejscem narodzin Ernsta Stavro Blofelda, szefa organizacji WIDMO (SPECTRE), jednego z najgroźniejszych przeciwników Jamesa Bonda. Miało to miejsce w 1908 roku (kiedy tak naprawdę, miasto jeszcze nie istniało). Gdynia jest miejscem akcji filmu kryminalnego Ostatni kurs. W Gdyni rozgrywa się akcja odcinka serialu 07 zgłoś się pt. Dlaczego pan zabił moją mamę? O powstaniu Gdyni jest film fabularny Miasto z morza. Losy Gdyni od założenia aż po wojnę opisuje trylogia Tak Trzymać!. Gdynia na planszy Monopoly Świat – jesienią 2008 roku. Gdynia jako pierwsze miasto polskie znalazła się na planszy Monopoly. Miasta partnerskie Gdynia utrzymuje kontakty partnerskie z następującymi miastami: Sąsiednie gminy Gdańsk, Kosakowo, Rumia, Sopot, Szemud, Wejherowo, Żukowo Zobacz też Historia Gdyni Obrona Gdyni Bitwa o Kępę Oksywską Bulwar Nadmorski im. Feliksa Nowowiejskiego Dzielnice Gdyni Honorowy Obywatel Gdyni Molo Południowe Pomniki w Gdyni Port Gdynia Skwer Kościuszki w Gdyni Zabytki Gdyni Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona internetowa Gdyni Historia Żydów w Gdyni na portalu Wirtualny Sztetl Gdynia na starych i nowych fotografiach Gdynia przed 1939 na zdjęciach NAC Gdynia Portem Polskich Transatlantykow Miasta na prawach powiatu Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu Hasła kanonu polskiej Wikipedii Miasta w województwie pomorskim Wsie klasztoru kartuzów w Kartuzach (województwo pomorskie) Miasta w Polsce, którym nadano prawa miejskie w XX wieku

2728

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jadwiga%20Andegawe%C5%84ska

Jadwiga Andegaweńska

{{Władca infobox |władca = Jadwiga AndegaweńskaKrólowa Jadwiga |imiona = |tytulatura = z Bożej łaski królowa Polski, najwyższa księżna Litwy, Krakowa, Sandomierza, Sieradza, Łęczycy, Kujaw, Pomorza i Rusi pani i dziedziczka |grafika = Jadwiga by Bacciarelli.jpg |opis grafiki = Przedstawienie królowej Jadwigi Andegaweńskiej w wyobrażeniu artysty Marcello Bacciarellego |herb = Jadwiga Andegaweńska seal 1386.PNG |opis herbu = Pieczęć majestatyczna królowej Jadwigi z tytulaturą hedwigis dei gracia regina polo[...] |faksymile = |opis faksymile = |dewiza = |1. tytuł = Król Polski |1. od = 16 października 1384 |1. do = 17 lipca 1399 |1. koronacja = 16 października 1384 |1. poprzednik = Ludwik Węgierski |1. następca = Władysław II Jagiełło |dynastia = Andegawenowie (gałąź Kapetyngów) |data urodzenia = między a |miejsce urodzenia = Buda |data śmierci = 17 lipca 1399 |miejsce śmierci = Kraków |przyczyna śmierci = gorączka połogowa(prawdopodobnie) |data pogrzebu = |miejsce spoczynku = bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie |ojciec = Ludwik Węgierski |matka = Elżbieta Bośniaczka |rodzeństwo = KatarzynaMaria |1. związek = mąż |1. związek z = Władysław II Jagiełło |1. związek od = 18 lutego 1386 |1. związek do = 17 lipca 1399 |1. dzieci = Elżbieta Bonifacja |odznaczenia = |commons = |wikiźródła = |wikicytaty = }} Jadwiga Andegaweńska, również królowa Jadwiga (ur. między 3 października 1373 a 18 lutego 1374 w Budzie, zm. 17 lipca 1399 w Krakowie) – królowa Polski z dynastii Andegawenów, córka Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki, w 1384 koronowana na króla Polski, pierwsza żona króla Władysława Jagiełły, apostołka Litwy, święta Kościoła katolickiego. Jedyny polski monarcha wyniesiony na ołtarze. Choć nie otrzymała oficjalnie tego tytułu, przez część wiernych Kościoła katolickiego czczona jest jako patronka Polski. Jadwiga – tytulatura, pieczęcie Tytulatura Królewna węgierska i polska Jadwiga była określana w dokumentach jako Hedvigis filia regis Ungarie et Polonie. Po ostatecznym desygnowaniu Jadwigi przez Elżbietę Bośniaczkę na władczynię Polski królewnie przysługiwał tytuł heres Polonie (dziedziczka Polski). Po koronacji pełna tytulatura Jadwigi brzmiała: Hedvigis Dei gratia regina Poloniae, necnon terrarum Cracovie, Sandomirie, Siradie, Lancicie, Cuiavie, Pomoranieque domina et heres (Jadwiga z Bożej łaski królowa Polski, a także pani i dziedziczka ziem krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej i pomorskiej), a w wersji skróconej serenissima princeps domina Hedwiga regina Poloniae lub Hedwigis regina Poloniae. Po zawarciu małżeństwa z Władysławem Jagiełłą do tytulatury polskiej Jadwigi dodawano tytulaturę litewską i ruską po mężu: Hedvigis regina Poloniae, princepsque Lithuanie suprema et heres Russiae (królowa Polski oraz najwyższa księżna Litwy i dziedziczka Rusi). W okresie od maja 1395 r. (śmierć siostry Marii, króla Węgier) do lipca 1397 r. (zawarcie porozumienia ze szwagrem Zygmuntem Luksemburskim na zjeździe spiskim) Jadwiga używała ponadto tytułu heres Ungariae (dziedziczka Węgier). W zgodnej opinii źródeł Jadwiga została „koronowana na króla Polski” (in regem Poloniae coronata), co oznaczało, że po koronacji została pełnoprawnym władcą, pozycję tę utrzymała również po małżeństwie z Jagiełłą. Mimo tego, w dokumentach, również wystawionych przez siebie, Jadwiga Andegaweńska nie była nazywana królem (rex), ale – zgodnie ze swoją płcią – królową (regina). Sfragistyka Kilka pieczęci królowej Jadwigi znanych jest z oryginałów i odlewów i odrysów, z XIX wieku. Wiadomo, że pieczęć majestatyczną królowej odciskano w wosku bezbarwnym, a pieczęć herbową w wosku czerwonym. Na pieczęci majestatycznej, przywieszonej m.in. do dokumentu z 1386, wyobrażono smukłą postać Jadwigi z insygniami władzy, siedzącej na gotyckim, okazałym tronie otoczonym tarczami herbowymi. Odrys pieczęci posłużył Janowi Matejce do namalowania wizerunku Jadwigi na majestacie. Na innej pieczęci Jadwigi, przywieszonej do dokumentu z 1387, umieszczono polskiego Orła zwróconego głową, zgodnie z zasadą kurtuazji herbowej, w stronę tarczy węgierskiej linii Andegawenów. Ukazany na pieczęci anioł-tarczownik (tenant – trzymacz tarczy) jest jednym z pierwszych przykładów zastosowania tego schematu ikonograficznego w sfragistyce polskiej. Na małej pieczęci Jadwigi, przywieszonej do dokumentu z 1397, wyobrażono herb węgierskich Andegawenów z klejnotem w formie głowy strusia między dwoma piórami. Legendy pieczęci są częściowo zatarte, jednak mimo ubytków czytelna jest tytulatura Jadwigi: Hedwigis dei gracia regina Polonie. Życiorys Królewna Jadwiga Data i miejsce urodzenia W zgodnej opinii źródeł węgierskich i polskich Jadwiga była ostatnim dzieckiem ze związku Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki. Data urodzin przyszłej królowej nie została odnotowana w źródłach i może być ustalona jedynie na podstawie danych pośrednich. Dawniejsza historiografia za datę narodzin Jadwigi uznawała rok 1371, opierając się na błędnym przekazie Jana Długosza. W XX w. historycy ustalili, że w roku 1371 przyszła na świat starsza siostra Jadwigi Maria Andegaweńska, a ostatnie dziecko Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki urodziło się pod koniec roku 1373 albo na początku roku 1374. Jan Dąbrowski jako pierwszy zwrócił uwagę na źródła z epoki, z których można wywnioskować, że Jadwiga urodziła się po 3 października 1373 r. (dokument Ludwika Węgierskiego mówiący o dwóch córkach króla i dziecku, które się dopiero narodzi), a przed 17 kwietnia 1374 (instrukcja poselska wymieniająca imiennie trzy córki króla, w tym Jadwigę). Przyjął ponadto, że najbardziej prawdopodobny czas narodzin Jadwigi to pierwsze tygodnie roku 1374. Anna Misiąg-Bocheńska za najpóźniejszą możliwą datę narodzin Jadwigi przyjęła dzień 18 lutego 1374, ponieważ z zapisków w Kalendarzu katedralnym krakowskim wynika, że 18 lutego 1386 Jadwiga była już in annis maturitatis, tj. musiała mieć w tym dniu ukończone 12 lat. Większość współczesnych badaczy przyjmuje, że Jadwiga urodziła się albo w dniu 18 lutego 1374, albo kilka dni wcześniej, np. 15 lutego lub najwcześniej 11 lutego. Prawdopodobnym miejscem narodzin królowej Jadwigi był zamek wyszehradzki lub zamek budziński. Imię (imiona) Królewna Jadwiga otrzymała imię chrzestne na cześć księżnej wrocławskiej Jadwigi Śląskiej, kanonizowanej w 1267, której kult wówczas się rozwijał, lub po księżnej kaliskiej i królowej Polski Jadwidze, żonie Władysława Łokietka, swej prababce. W dokumentach z epoki imię Jadwigi zapisywano jako Adviga, Hedviga (Heduiga), Hedvigis (Hedwigis, Heduigis), Hedwig. Być może Jadwiga Andegaweńska nosiła również drugie, słowiańskie imię Draga, pod którym występuje w zadarskiej kronice Pawła Pavlovicia. Pierwsze, chrzestne imię Jadwiga mogła otrzymać zgodnie z życzeniem babki Elżbiety Łokietkówny, a drugie nadałaby jej matka. Wczesne dzieciństwo Jadwigę od dzieciństwa przygotowywano do pełnienia roli królowej poprzez wykształcenie. Pobyt w środowisku kulturalnym dworu w Budzie sprawił, że Jadwiga posiadła umiejętność czytania, znajomość języków obcych, zamiłowanie do lektury, muzyki, sztuki i nauki. 15 czerwca 1378 została zaręczona z ośmioletnim Wilhelmem z dynastii Habsburgów. Odbyła się nawet ceremonia zaręczyn mających charakter formalnego ślubu między dziećmi (sponsalia de futuro). Nie był to jednak kontrakt nierozerwalny. Podpisano zobowiązanie, że strona, która zerwałaby zaręczyny, wypłaci drugiej stronie 200 000 florenów w złocie. Królowa Jadwiga Objęcie tronu i koronacja Na zjeździe rycerstwa w Radomsku 25 listopada 1382 postanowiono obrać jedną z córek zmarłego króla Ludwika Węgierskiego na króla Polski. Uchwalono wówczas: W odpowiedzi na tę uchwałę wdowa po królu, Elżbieta Bośniaczka, przysłała na zwołany 26 lutego 1383 zjazd w Sieradzu uroczyste oświadczenie z przyrzeczeniem przysłania młodszej córki Jadwigi celem dokonania aktu koronacji. 13 października 1384 przybyła Jadwiga z Węgier do Polski, na Wawel. 16 października tegoż roku w Krakowie została koronowana przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę na króla Polski. Wobec jej małoletniości ster rządów w państwie dzierżyli możnowładcy małopolscy, pozostający w kontakcie z jej matką, Elżbietą Bośniaczką – jednak nie powołano regenta, ponieważ, jak pisze Jan Długosz: Sprawa małżeństwa z Wilhelmem Habsburgiem Kandydaturę Wilhelma Habsburga na męża Jadwigi usilnie popierał książę opolski Władysław Opolczyk, który nawet opanował 24 sierpnia 1385 zamek wawelski, przygotowując dopełnienie ceremonii małżeństwa. Panowie krakowscy mieli jednak wobec niej zupełnie inne plany, chcąc związać Polskę z Litwą, ofiarowali polską koronę wielkiemu księciu litewskiemu Jagielle, który miał przyjąć chrzest razem ze swoim państwem (unia w Krewie 14 sierpnia 1385). Kasztelan krakowski Dobiesław Kurozwęcki przepędził austriackiego pretendenta z zamku. Jan Długosz utrzymuje, że zrozpaczona młodziutka królowa, próbowała wówczas wyrąbać toporem bramę wawelską, by uciec z miłością swojego życia na Śląsk (powstrzymać miał ją podskarbi wielki koronny Dymitr z Goraja), jednakże harmonijny związek, jaki stworzyła z Jagiełłą, świadczy o innej motywacji jej postępowania niż uczucie do Habsburga. Małżeństwo z Władysławem Jagiełłą 11 stycznia 1386 w Wołkowysku panowie polscy oznajmili Jagielle, że Jadwiga zgodziła się zostać jego żoną. Królowa odwołała publicznie swoje sponsalia z Wilhelmem. Jagiełło przybył do Krakowa, gdzie 15 lutego 1386 przyjął chrzest. 18 lutego tegoż roku Jadwiga i Jagiełło uroczyście zawarli związek małżeński w katedrze na Wawelu. Dwa tygodnie później, 4 marca w katedrze wawelskiej odbyła się uroczysta koronacja przez abp. Bodzantę i obecnego legata papieskiego, Maffiolusa de Lampregnano, jej męża Władysława Jagiełły, na króla Polski. Historycy wielokrotnie spekulowali na temat relacji między Jadwigą i jej mężem, Władysławem II Jagiełłą. Dominuje przekonanie, iż Jadwiga była w tym politycznym związku nieszczęśliwa, ze względu na różnicę wieku, wychowania, czy kultury. Według odmiennej koncepcji zaprezentowanej ostatnio Jagiełło był dla Jadwigi raczej postacią ojcowską, a ich współżycie mogło mieć stosunkowo harmonijny charakter. Działalność polityczna Na wiosnę 1387 Jadwiga stanęła na czele wyprawy rycerstwa polskiego, której celem była rewindykacja zajętej przez Węgrów Rusi Czerwonej. 8 marca 1387 potwierdziła przywileje dla Lwowa, gwarantując mu prawo składu. Tam też 26 września 1387 złożył jej hołd lenny hospodar mołdawski Piotr I. W 1395 r. zmarła siostra Jadwigi – Maria, co osłabiło pozycję na Węgrzech jej męża Zygmunta Luksemburskiego. Aby nie psuć stosunków z Zygmuntem, Jadwiga zaprzestała używać tytułu królowej Węgier, ale się go nie zrzekła. W 1397 r. doszło do spotkania Zygmunta Luksemburskiego z Jadwigą i Władysławem Jagiełłą. Zygmunt dożywotnio odstąpił Jagielle swoje prawa do Rusi Halickiej, ten natomiast zrezygnował ze zwierzchnictwa nad Mołdawią i Podolem. Podpisano układ pokojowy, który miał obowiązywać przez szesnaście lat. Zawarcie tego pokoju pozwoliło stronie polskiej na wystąpienie wobec Zakonu z roszczeniami dotyczącymi zwrotu ziemi dobrzyńskiej. W 1397 r. w Inowrocławiu odbyła zjazd z wielkim mistrzem krzyżackim Konradem von Jungingenem w celu wynegocjowania powrotu do korony ziemi dobrzyńskiej. Zjazd nie przyniósł pozytywnych rezultatów, Krzyżacy nie byli skłonni do oddania tego terenu. Działalność kulturalna i fundacje kościelne Na swoim dworze skupiła elitę intelektualną Polski (Piotr Wysz, Mateusz z Krakowa, Hieronim z Pragi). Zleciła pierwsze w historii Polski tłumaczenie Księgi Psalmów na język polski (zachował się po dziś dzień egzemplarz tego dzieła znany jako Psałterz floriański). Fundowała wiele nowych kościołów i uposażała już istniejące klasztory. Opiekowała się szpitalami. W 1397 założyła bursę dla polskich i litewskich studentów przy Uniwersytecie Karola w Pradze. W tym też roku uzyskała zgodę papieża na utworzenie fakultetu teologii na Akademii Krakowskiej. Śmierć i pochówek 22 czerwca 1399 urodziła córkę Elżbietę Bonifację, która zmarła 13 lipca 1399. Jadwiga zmarła cztery dni później około godziny 13, prawdopodobnie na gorączkę połogową. Królowa Jadwiga została pochowana w katedrze wawelskiej 19 lipca tegoż roku. Podczas jej pogrzebu Stanisław ze Skalbmierza, rektor Akademii Krakowskiej, powiedział wówczas m.in.: W testamencie zapisała swój majątek Akademii Krakowskiej. Kiedy w styczniu 1887 otworzono jej grobowiec, znajdujący się w katedrze wawelskiej, stwierdzono, że klejnoty grobowe wykonane były ze skóry i drewna. Grób powszechnie czczonej królowej nie znalazł oprawy godnej jej wyjątkowej pozycji i zasług. Być może w oczekiwaniu na rychłą kanonizację Jadwigi Andegaweńskiej odwlekano budowę bardziej okazałego grobowca. Przez ponad 200 lat skromna płyta lub tumba nad pochówkiem królowej znajdowała się po północnej stronie prezbiterium, obok wielkiego ołtarza katedry. Według źródeł, z XVI wieku, napis na grobie Jadwigi Andegaweńskiej brzmiał: „Sidus Polonorum, hic iacet Hedvigis eorum Regina” (Gwiazda Polaków, tu spoczywa Jadwiga ich Królowa). Pierwotna, być może wapienna, płyta grobowca Jadwigi została zniszczona podczas przebudowy prezbiterium katedry w 1. połowie XVII wieku. Wówczas to nieoznaczone miejsce pochówku królowej zniknęło pod nową posadzką. W 1634 wykonaną z czarnego marmuru płytę memoratywną z nową inskrypcją, fundacji biskupa Piotra Gembickiego, umieszczono po lewej stronie wielkiego ołtarza, na występie podwyższenia posadzki. W Rocznikach Jana Długosza zanotowany został też anonimowy łaciński wiersz Sidus Polonorum iacet hic Hedvigis eorum, poświęcony zmarłej Jadwidze. Eksploracja grobu Jej sarkofag w katedrze wawelskiej kilkakrotnie otwierano. Po raz pierwszy zrobiono to w XVII w., przy okazji przebudowy katedry. W 1887 naukowcy w obecności Jana Matejki, który przygotowywał portrety polskich władców, otworzyli grobowiec powtórnie. Napisano wówczas sprawozdanie – skromna trumna zawierała kompletny szkielet i królewski płaszcz. Malarz wykonał szkic czaszki, po czym szczątki królowej umieszczono w miedzianej trumnie, a tę z kolei w większej, dębowej. Następnie grób ponownie zamurowano. W 1949 naukowcy przeprowadzili badania szczątków, otwierając 12 lipca tegoż roku o godzinie 11:25 ponownie jej grób w celu ustalenia jej bliższego wyglądu. Stwierdzono, że monarchini prawdopodobnie została pochowana razem ze zmarłą trzy tygodnie po narodzinach córeczką, której szkielet się nie zachował, ponieważ kości noworodka nie były dostatecznie ukształtowane. Asystujący przy otwarciu jej grobu prof. Mieczysław Tobiasz tak opisał to wydarzenie: Po dokonaniu wszystkich prac badawczych, szczątki królowej złożono w dwu nakładających się na siebie trumnach, miedzianej i dębowej, a następnie 14 lipca 1949 o godzinie 17 uroczyście złożono do grobowca. Sarkofag ozdobiono nagrobkiem z 1902, wykonanym przez Antoniego Madeyskiego (fundacja Karola Lanckorońskiego). W 1976, z uwagi na rozwój medycyny sądowej, postanowiono przeprowadzić kolejne badania. Ustalono, że Jadwiga Andegaweńska była kobietą silnej budowy i bardzo wysoką (175–180 cm). Nie wykryto zmian patologicznych kośćca, jednak zwrócono uwagę na szczególnie wąską i wysoką miednicę, której budowa mogła spowodować komplikacje przy porodzie. Wiek biologiczny monarchini w chwili zgonu, oceniony na podstawie badań anatomicznych, był wyższy od metrykalnego o kilka lat (28–30 lat). W 1987 relikwie królowej Jadwigi umieszczono w północno-wschodniej części katedry – w mensie ołtarza z czarnym krucyfiksem, z którego według legendy przemówił do bardzo młodej wówczas dziewczyny Chrystus, doradzając jej ślub z Jagiełłą. Neogotycki nagrobek pozostał pusty. W zbiorach muzealnych Ośrodka Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie przechowywany jest osobisty, papieski relikwiarz świętej Jadwigi królowej. Tablica przodków Życie duchowe Według zapisów kronikarzy Święta Jadwiga uprawiała surowe umartwienia. Jej kierownikiem duchowym był krakowski dominikanin Henryk Bitterfeld, autor traktatu o Komunii świętej i traktatu ascetyczno-mistycznego napisanego specjalnie dla Jadwigi. W swym życiu harmonijnie łączyła kontemplację z działalnością praktyczną, co wyraziła również w nawiązującym do Ewangelii symbolu dwóch przeplatających się liter MM (Maria i Marta), który poleciła umieścić na ścianach swej komnaty, a chcąc, by chwała Boża nieustannie rozbrzmiewała w katedrze wawelskiej założyła i zapewniła utrzymanie Kolegium Psałterzystów, którzy dzień i noc śpiewali psalmy przed Najświętszym Sakramentem. Ufundowała również i częściowo własnoręcznie wyhaftowała racjonał – drogocenną szatę liturgiczną dla biskupów krakowskich, zachowaną po dziś dzień, używaną podczas największych uroczystości. Jadwiga prowadziła szeroką działalność charytatywną – ufundowała szpital w Bieczu, uposażyła szpitale w Sandomierzu i Sączu oraz otoczyła opieką liczne inne szpitale miejskie i klasztorne, w tym szpital św. Jadwigi Śląskiej w Krakowie na Stradomiu. Wykazywała wrażliwość nie tylko na biedę materialną, ale stawała również w obronie ludzkiej godności: do króla Władysława Jagiełły, kompensującego pieniędzmi krzywdę chłopów miała powiedzieć: „A któż im łzy powróci?”. Beatyfikacja i kanonizacja Pierwsze próby wyniesienia jej na ołtarze podjął w 1426 arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec, ale rozpoczęty proces kanoniczny w wyniku wielu przeszkód natury politycznej nie zakończył się powodzeniem. Następnie z tą propozycją wystąpił w 1949 arcybiskup krakowski książę Adam Stefan Sapieha, który rozpoczął proces informacyjny na szczeblu diecezjalnym. Zebrany materiał w 1950 przesłano do Rzymu. Po zapoznaniu się z tą dokumentacją Stolica Apostolska nie wyraziła jednak zgody na rozpoczęcie formalnej procedury jej beatyfikacji. Następnie w 1974 arcybiskup krakowski Karol Wojtyła, późniejszy papież i święty, wydał orzeczenie o istnieniu publicznego kultu oddawanego „od niepamiętnych czasów”, co pozwoliło jego następcy, kard. Franciszkowi Macharskiemu w 1979 zwrócić się z prośbą do Stolicy Apostolskiej o zatwierdzenie tegoż kultu, do której dołączono obszerną dokumentację liczącą ponad 350 stron. 31 maja 1979, na dwa dni przed I pielgrzymką do Polski, papież Jan Paweł II, beatyfikował ją poprzez zatwierdzenie jej publicznego kultu w archidiecezji krakowskiej i 8 czerwca 1979 na zamknięcie synodu archidiecezji krakowskiej odprawił uroczystą mszę świętą ku jej czci. Po przeprowadzonym procesie kanonizacyjnym na szczeblu diecezjalnym, 18 lutego 1994 Stolica Apostolska wydała dekret o jego ważności, po czym postulator procesu w 1996 wydał tzw. Positio wymagane w dalszej procedurze kanonizacyjnej. 17 grudnia 1996 Kongregacja Spraw Kanonizacyjnych ogłosiła dekret o heroiczności jej cnót, a 8 kwietnia 1997 ta sama kongregacja ogłosiła dekret stwierdzający cudowny charakter uzdrowienia Anny Romiszewskiej w 1950 za przyczyną błogosławionej królowej Jadwigi. Uroczystej kanonizacji dokonał papież, Jan Paweł II, 8 czerwca 1997 podczas mszy świętej sprawowanej na krakowskich błoniach, w obecności ponad miliona ludzi. Wspomnienie liturgiczne przeniesiono wówczas z pierwotnego terminu (17 lipca, dies natalis) na dzień 8 czerwca. Była to pierwsza w dziejach kanonizacja na ziemi polskiej. W homilii papież powiedział m.in.: Upamiętnienie Od dnia kanonizacji wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest 8 czerwca i w Polsce ma rangę wspomnienia obowiązkowego. Święta Jadwiga jest patronką Polaków i apostołką Litwy. Władze kilku polskich miejscowości związanych ze świętą Jadwigą podjęły uchwały w sprawie ustanowienia jej patronką miasta. Decyzje rad miejskich zostały oficjalnie potwierdzone przez papieży św. Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka, którzy ogłosili świętą Jadwigę patronką m.in. Nieszawy w 2003, Radomska w roku 2008, Inowrocławia w roku 2009 i Tczewa w roku 2016. Karol Kurpiński poświęcił jej operę Jadwiga Królowa Polska (libretto: Julian Ursyn Niemcewicz, 1814). W 1964 jej wizerunek wraz z królem Władysławem Jagiełłą znalazł się na znaczku pocztowym projektu Stefana Małeckiego o nominale 2,50 zł, wyemitowanym 5 maja przez Pocztę Polską w ramach serii znaczków z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1990 z inicjatywy fundatorów: kard. Franciszka Macharskiego i bp. prof. dr. hab. Wacława Świerzawskiego, ówczesnego rektora Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie założono fundację pod nazwą Fundacja im. Świętej Królowej Jadwigi dla UP J P II, w celu rozbudowy majątku uczelni, a także pomocy finansowej w realizacji zadań w dziedzinie nauk humanistycznych oraz kształcenia kadry naukowej i studentów. Ponadto w 2000 z inicjatywy Aleksandry Markiewicz w Puszczykowie założono inną fundację pod nazwą Fundacja im. Królowej Polski św. Jadwigi w celu szeroko rozumianej działalności o charakterze charytatywnym, w tym przede wszystkim rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz integracji osób niepełnosprawnych. W 1997 Telewizja Polska nakręciła film dokumentalny w reżyserii ks. prof. Andrzeja Baczyńskiego i Tadeusza Szymy pt. Drogi Królowej Jadwigi. 18 października 2009 w Budapeszcie odsłonięto i poświęcono pierwszy pomnik św. Jadwigi na Węgrzech. Dwa mosty w Polsce, w Bydgoszczy i Poznaniu nazwano jej imieniem. Ponadto w kilkudziesięciu miejscowościach, jedną z ulic również nazwano jej imieniem, m.in. w: Bydgoszczy, Dąbrowie Górniczej, Krakowie, Poznaniu, Toruniu czy Zamościu. Jeden z placów w Żaganiu nosi jej imię. Na Rynku w Inowrocławiu 20 kwietnia 2011 odsłonięto pomnik jej poświęcony. Ponadto pomniki ku jej czci postawiono również w Radomsku i Krakowie (wspólnie z królem Jagiełłą). Od roku 2006 święta Królowa Jadwiga Andegaweńska jest patronką Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wiele placówek oświatowych zostało nazwanych jej imieniem, m.in.: Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy, III Liceum Ogólnokształcące w Inowrocławiu, II Liceum Ogólnokształcące w Siedlcach, II Liceum Ogólnokształcące w Toruniu, X Liceum Ogólnokształcące w Warszawie, II Liceum Ogólnokształcące w Pabianicach, Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 2 w Nowym Targu; czy szkoły podstawowe, m.in. w: Białym Kościele, Białymstoku (nr 50), Choczni (nr 2), Czechowicach-Dziedzicach (nr 2), Częstochowie (nr 29), Jarocinie (nr 2), Jarosławiu (nr 1), Knurowie (nr 6), Konstantynowie Łódzkim (nr 1), Lublinie (nr 21), Osieku (nr 2), Oświęcimiu (nr 1), Pcimiu (nr 5), Sierczy, Sulejowie (nr 2), Swarzędzu (nr 2), Tarnowskich Górach (nr 5), Tłuszczu, Uninie czy Wilkowicach (nr 2). Pamiątki po św. Jadwidze Andegaweńskiej Do najcenniejszych pamiątek pozostawionych przez świętą zalicza się: Racjonał św. Jadwigi – parament przechowywany w katedrze wawelskiej, własnoręcznie przez nią wyhaftowany, ozdobiony złotem i perłami, zakładany przez metropolitę krakowskiego w wyjątkowych uroczystościach; Psałterz floriański – księga Psalmów wykonana specjalnie dla niej, jeden z najcenniejszych zabytków języka polskiego, przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie, zredagowany w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim; Roztruchan – puchar ze złoconego srebra i kryształu górskiego, przechowywany w Muzeum w Dreźnie; Berło królowej Jadwigi – tzw. rektorskie ze złoconego srebra, przechowywane obecnie w Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Jabłko i berło królowej Jadwigi – drewniane, złocone insygnia grobowe, przechowywane w katedrze na Wawelu. Ikonografia W ikonografii św. Jadwiga przedstawiana jest w stroju królewskim. Jej atrybutem są buciki, z czym związana jest legenda: W kulturze popularnej Literatura Jadwidze Andegaweńskiej poświęcono wiele utworów literackich, w tym powieści, m.in.: Jadwiga i Jagienka (1964) – powieść dla dzieci i młodzieży, oparta na faktach z życia Jadwigi, autorstwa Czesławy Niemyskiej-Rączaszkowej Damy polskiego imperium (2017) – powieść historyczna autorstwa Kamila Janickiego, przedstawiająca losy Jadwigi Andegaweńskiej, a także jej babki Elżbiety Łokietkówny i prababki Jadwigi Kaliskiej Hedvigis. Dziedziczka królestwa (2021) – powieść historyczna autorstwa Krzysztofa Konopki, przedstawiająca losy młodej Jadwigi oraz jej siostry Marii Andegaweńskiej i matki Elżbiety Bośniaczki Gry Jadwiga Andegaweńska jest przywódcą Polski w grze strategicznej Civilization VI z 2016 roku. królowa Jadwiga jest postacią przewodnią polskiej kampanii w rozszerzeniu Dawn of the Dukes do gry strategicznej Age of Empires II: Definitive Edition Film Habit i zbroja (2017) – dokument fabularyzowany o historii zakonu krzyżackiego, w rolę Jadwigi wcieliły się Jolanta Węglowska i Roma Lubińska-Mycek Korona królów (2018) – polska telenowela historyczna, opowiadająca o monarchii w Polsce w XIV wieku, Jadwiga Andegaweńska jest główną bohaterką sezonu trzeciego, a jej rolę gra aktorka i modelka Dagmara Bryzek. W rolę Jadwigi w dzieciństwie wcieliły się Natalia Wolska i Amelia Zawadzka Zobacz też Święci i błogosławieni Kościoła katolickiego Polscy święci i błogosławieni Modlitwa za wstawiennictwem świętych beatyfikowani i kanonizowani przez Jana Pawła II kult świętych 1 Regiment Pieszy Koronny im. Królowej Jadwigi Sodalicja Świętej Jadwigi Królowej 100 złotych 1988 Jadwiga Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Kolekcja poświęcona królowej Jadwidze w bibliotece Polona Andegawenowie węgierscy Władcy Polski Polskie królowe Żony władców Polski Patroni Polski Polscy święci katoliccy Ludzie związani z Bieczem Ludzie związani ze Lwowem (Polska średniowieczna) Osoby przedstawione na polskich monetach Osoby upamiętnione nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie Urodzeni w XIV wieku Zmarli w 1399 Biografie kanonu polskiej Wikipedii Kanonizowani przez Jana Pawła II Władcy Polski koronowani w katedrze wawelskiej

82582

https://pl.wikipedia.org/wiki/Oman

Oman

Oman (arab. عُمان, trb. Uman), Sułtanat Omanu (arab. سلطنة عُمان, trb. Saltanat Uman) – państwo w Azji, leżące na Półwyspie Arabskim, nad Morzem Arabskim i Zatoką Omańską. Graniczy ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, Arabią Saudyjską i Jemenem. Stolica mieści się w mieście Maskat. Oman należy do Ligi Państw Arabskich. Geografia Oman położony jest w południowo-wschodniej części Półwyspu Arabskiego, nad Morzem Arabskim. Teren Omanu jest w dużej części płaski, w zachodniej części kraju znajduje się pustynia Ar-Rab al-Chali. W północno-wschodniej części kraju znajdują się góry z najwyższym szczytem kraju – Dżabal Szams o wysokości 3018 m n.p.m. W Omanie panuje klimat zwrotnikowy suchy – w styczniu temperatury wynoszą ok. 20 °C, a w lipcu najwyższe temperatury sięgają 50 °C. Opady są niskie, szczególnie w północnej części kraju, gdzie średnie wartości nie przekraczają 100 mm rocznie. Dominują pustynie i półpustynie z dolinami uedów. Charakterystycznymi roślinami tego regionu jest pustynna roślinność kserofilna, miejscami rosną palmy i niskie akacje. Fauna typowa dla pustynnych i półpustynnych obszarów, gdzie żyją szakale, mangusty i liczne gady, scynki. Charakterystyczne ptaki to: kuropatewka pustynna i góropatwa arabska. Historia Oman był położony na ważnych szlakach handlowych, dlatego już w drugim tysiącleciu p.n.e. produkowano kadzidła, wtedy też był bogatym i ważnym państwem. Znajdowało się tam miasto Irem. Przed islamizacją w VII wieku kraj był często niszczony przez wojny plemienne i perskie najazdy. W VIII wieku mieszkańcy Omanu przyjęli doktrynę ibadycką islamu i pod rządami wybranego przez siebie imama uniezależnili się od kalifatu Abbasydów. W X wieku kraj został podbity przez Seldżuków. Obieralni imamowie rządzili Omanem do XVIII wieku. W 1507 do portu zaczęli przypływać Portugalczycy i osiedlać się. W 1515 założyli obecną stolicę Omanu – Maskat. W 1650 Portugalczycy zostali wyparci przez Arabów, jednak w czasach nowożytnych Oman był także kilkakrotnie krótkotrwale okupowany przez Turcję i Persję. Obecnie panująca dynastia doszła do władzy pod koniec XVIII wieku. Następnie Oman popadł w zależność od Wielkiej Brytanii, pozostając jednakże krajem formalnie niepodległym (traktaty o przyjaźni, handlu i nawigacji). Bunty plemion z głębi kraju przeciwko władzy sułtana doprowadziły do podpisania przy udziale Brytyjczyków porozumienia, w wyniku którego w okresie 1913-1957 istniały de facto dwa państwa: sułtanat Maskatu i imamat Omanu. W 1951, na mocy układu z sułtanem, którym był wówczas Said III ibn-Taimur, Wielka Brytania potwierdziła niepodległość Omanu jako jednego państwa (Sułtanat Maskatu i Omanu). W latach 1783–1958 do Omanu należał także port Gwadar w Beludżystanie, sprzedany następnie przez sułtana Pakistanowi. Lata 1962-1976 to okres walki wojsk rządowych z popieraną przez Jemen Południowy lewicową partyzantką w regionie Zufar. Jako pierwszy do walki z rządem stanął Front Wyzwolenia Zufaru łączący lewicowe poglądy z panarabizmem, w 1968 roku Front przeistoczył się w Ludowy Front Wyzwolenia Okupowanej Zatoki Perskiej. Na początku 1969 roku dzięki wsparciu militarnemu Południowego Jemenu, partyzanci zajęli duże połacie zachodniej części Zufaru. Rebelia upadła w 1976 roku na skutek irańskiej i brytyjskiej interwencji zbrojnej. W 1970 po pałacowym zamachu stanu panującego sułtana zastąpił jego syn – Kabus ibn-Said, który zmienił oficjalną nazwę państwa na Sułtanat Omanu. W 1975 Oman został ostatecznie zjednoczony przez sułtana. Rewolucja w Iranie, a także wojna irańsko-iracka przyczyniły się do umocnienia stosunków Omanu z USA, które zainstalowały swoje bazy w zamian za pomoc ekonomiczną, handlową i wojskową. Znaczne dochody państwa pochodzą z eksploatowanych od lat 50. XX wieku bogatych złóż ropy naftowej. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 299 z 30 września 1971 Oman został członkiem ONZ. Ustrój polityczny W Omanie panuje monarchia dziedziczna. Głową państwa jest obecnie sułtan Haitham bin Tariq Al Said. W kraju nie ma (w zachodnim rozumieniu tych pojęć) parlamentu i konstytucji, ani partii politycznych, obowiązuje prawo muzułmańskie (szariat). W Omanie istnieje bardzo silna tradycja nakazującą kierować się konsensusem, zasięgać rady i konsultować się (szura) przed podjęciem decyzji. Tradycja ta jest zakorzeniona w islamie, ale szczególnie wyraźna w Omanie, prawdopodobnie ze względu na stosunkowo egalitarny charakter dominującej tam szkoły – ibadytyzmu. W historii Omanu, madżlis, czyli rady (plemienne, wioskowe itp.) pełniły bardzo istotną rolę, i w społeczeństwie omańskim wyraźne jest podejmowanie decyzji kolektywnie, poprzez budowanie zgody w procesie w którym uczestniczy wiele osób. Tworzy to strukturę trudną do opisania w zachodnich kategoriach politologicznych – ma cechy szerokiego uczestnictwa w procesie politycznym („demokracja”), niemniej formalnie (choć nie w praktyce) sułtan jest władcą absolutnym. Konstytucja Rolę konstytucji pełni tzw. prawo podstawowe, ustanowione dekretem królewskim nr 101/96 przez sułtana Kabusa ibn Sa’ida w listopadzie 1996 roku. Pierwsze poprawki zostały wniesione dekretem królewskim nr 99/2011, 19 października 2011. Ustanawia ono islam jako religię państwową, zasady sukcesji w obrębie rodu królewskiego wywodzącego się od Saida Turki ibn Sa’ida, gwarantuje podstawowe wolności obywatelskie, reguluje zasady funkcjonowania rządu i aparatu państwowego w oparciu o prawo, rozdzielność funkcji w administracji i biznesie, wprowadza niezależne sądownictwo oraz dwuizbowy parlament. Rząd Członkowie gabinetu są mianowani przez sułtana. Istnieją osobne stanowiska głowy państwa (monarchy – sułtana) i premiera, aczkolwiek obydwie pełni Haitham bin Tariq Al Said. W skład rządu wchodzą, oprócz ministrów, także specjalni doradcy sułtana, ambasador Omanu w USA i stały przedstawiciel w ONZ. Parlament Dwuizbowy parlament o charakterze głównie doradczym i regulacyjnym, z ograniczoną możliwością inicjatywy ustawodawczej W skład którego wchodzi: mianowana przez sułtana izba wyższa, o charakterze doradczym, 83 członków. wybierana w wyborach powszechnych izba niższa, o charakterze doradczo-legislacyjnym, 84 członków. Podział administracyjny W 2011 roku dekretem sułtańskim nr 114/2011 z 26 października 2011 Oman podzielony został na 11 prowincji (muhafaz); dalszy podział obejmuje 61 wilajetów. Główne miasta Omanu to Maskat (stolica państwa), Suhar, Ar-Rustak, Nizwa, Sur, Al-Burajmi, Al-Chabura, Al-Mudajbi, Al-Masna’a, As-Sib, As-Suwajk, Bauszar. Siły zbrojne Oman dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Omanu składało się w 2014 roku z: 215 czołgów, 1040 opancerzonych pojazdów bojowych, 24 dział samobieżnych oraz 135 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Omanu dysponowała w 2014 roku 8 okrętami obrony przybrzeża oraz pięcioma korwetami. Omańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 8 myśliwców, 49 samolotów transportowych, 25 samolotów szkolno-bojowych oraz 42 śmigłowców. Wojska omańskie w 2014 roku liczyły 72 tys. żołnierzy zawodowych oraz 20 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) omańskie siły zbrojne stanowią 69. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 6,7 mld dolarów (USD). Kultura W kraju dominującą religią jest islam, szczególnie popularny jest odłam charydżyzmu, ibadytyzm. Zabytki wpisane na listę UNESCO 1987 – Fort Bahla 1988 – Stanowiska archeologiczne Bat, Al-Chutm i Al-Ajn 2000 – Szlak kadzidła 2006 – Systemy nawadniania typu afladż Wpisany w 1994 na listę rezerwat antylopy arabskiej oryks, został w 2007 wykreślony ze względu na ograniczenie powierzchni rezerwatu o 90% przez władze omańskie. Ludność Skład etniczny: Arabowie omańscy (74%), Hindusi, Pakistańczycy i Filipińczycy (21%), Arabowie nie pochodzący z Omanu, Persowie, imigranci z krajów Afryki wschodniej. W kraju jest wysoki przyrost naturalny 33,2‰ rocznie, lecz powoli spada (w 1998 był równy 34‰). Najwięcej ludności skupia się na wybrzeżu Zatoki Omańskiej. W miastach w 2018 mieszkało 84,5% ludności Omanu. Przewidywana długość życia w 2018 wynosiła: mężczyźni 74 lata, kobiet 78 lat, przy średniej długości życia w 1998 dla mężczyzn 69 lat, kobiet 73 lata. Językiem urzędowym jest arabski, inne języki to między innymi: beludżi, urdu. Religie: islam – 85,9% ibadytyzm – 72,6% chrześcijaństwo – 6,5% katolicyzm – 4,1% protestantyzm – 1,3% prawosławie – 1,1% hinduizm – 5,5% buddyzm – 0,8% brak religii – 0,2% inne religie – 1,1%. Gospodarka Najwięcej zysku przynosi Omanowi eksport ropy naftowej. Ważną rolę odgrywa przemysł. Produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca wynosi 15 672 USD. W latach 1996–2000 rozpoczęto prywatyzację sektora państwowego i otwarcie gospodarki dla zagranicznych inwestorów (porozumienia z 2005 przewidują rozbudowę sektora energetycznego i sieci telefonii komórkowej) oraz program rozwoju lokalnego rynku pracy (głównie szkolenia zawodowe) celem ograniczenia zatrudnienia cudzoziemców. W 2000 roku Oman został członkiem WTO, a w 2006 zniesiono cła w handlu z USA. Przemysł Podstawą gospodarki jest przemysł naftowy. Złoża ropy występują w północnej części kraju, na południe od gór Al-Dżabal al-Achdar oraz na południowy zachód od Maskatu. Wydobywa się również gaz ziemny. Do pozostałych surowców, wydobywanych w Omanie należą: rudy miedzi (w pobliżu miasta Suhar) oraz marmur i gips. Przemysł przetwórczy jest stopniowo rozwijany, a w rozbudowie jest przemysł rafineryjny (rafineria w porcie Mina al-Fahl), hutnictwo miedzi (kombinat miedziowy w Suhar) oraz przemysł energetyczny, cementowy i odsalania wody morskiej. W małych prywatnych zakładach wytwarza się materiały budowlane i artykuły spożywcze. Dużą rolę odgrywa rzemiosło, zwłaszcza tkactwo i budowa łodzi. Rolnictwo Rolnictwo w Omanie jest słabo rozwinięte, bo użytki rolne zajmują tylko 5% terenu kraju. Rolnicy najczęściej uprawiają palmę daktylową, lucernę, banany, trzcinę cukrową oraz warzywa, tytoń i niewielkie ilości zbóż. Do zwierząt chownych w Omanie należą: kozy, owce, bydło, drób i wielbłądy. W wodach przybrzeżnych poławiane są ryby, skorupiaki i gąbki. Ze względu na islamskie normy religijne nie hoduje się trzody chlewnej. Handel zagraniczny Oman handluje głównie ropą naftową, miedzią, rybami, owocami i tytoniem. Główni partnerzy handlowi to: Japonia, Wielka Brytania, Singapur, USA i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Transport i łączność Sieć transportowa w Omanie jest w rozbudowie. Główny szlak stanowi droga między Maskatem a Salalą. Międzynarodowe lotniska znajdują się w Maskacie i Salala. Sieć kolejowa nie istnieje. W Omanie istnieje nowoczesny system łączności, rozbudowywana sieć telefoniczna. 265 tys. abonentów posiada telefony stacjonarne (2005), w użytkowaniu jest 1,3 mln telefonów komórkowych. Nauka W Omanie działa kilkadziesiąt uczelni wyższych, z których najwyższe notowania ma Uniwersytet Sułtana Kabusa. Dane statystyczne Dane statystyczne na rok 2018 źródło danych: Bank Światowy Ludność: 4 613 241 Tempo wzrostu liczby ludności: 2% na rok Długość życia: 75,9 lat Wskaźnik płodności: 2,8 urodzeń na kobietę Współczynnik umieralności poniżej 5 roku życia: 9,3 Uwagi Przypisy Bibliografia Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji Monarchie

1579712

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista%20pa%C5%84stw%20Afryki

Lista państw Afryki

Lista państw Afryki – lista państw i terytoriów zależnych Afryki. Na terenie Afryki znajdują się 54 państwa uznawane na arenie międzynarodowej. Ponadto niewielkie fragmenty lądów zaliczane tradycyjnie do kontynentu afrykańskiego stanowią integralne części terytoriów dwóch państw europejskich – Hiszpanii (Ceuta, Melilla, Wyspy Kanaryjskie) i Portugalii (Azory i Madera); a także jednego azjatyckiego – Jemenu (Sokotra). Dodatkowo do Afryki zalicza się cztery terytoria zależne Francji i Wielkiej Brytanii. W Afryce funkcjonują również dwa państwa nieuznawane – Sahara Zachodnia i Somaliland. Największym państwem afrykańskim jest Algieria (2 381 740 km²), a najmniejszym – Seszele (455 km²), przy czym najmniejszym państwem położonym na stałym lądzie jest Gambia (11 300 km²). Najbardziej zaludnionym państwem jest natomiast Nigeria (225 082 083 mieszkańców), a najmniej zaludnionym – również Seszele (97 017 mieszkańców), przy czym najmniej zaludnionym państwem położonym na stałym lądzie jest Dżibuti (957 723 mieszkańców). Mapa polityczna Lista państw Lista państw, których główna część położona jest poza Afryką Lista państw o ograniczonym uznaniu międzynarodowym Lista terytoriów zależnych Zobacz też Lista państw Australii i Oceanii Lista państw Azji Lista państw Europy Lista państw obu Ameryk Uwagi Przypisy Państwa według kontynentów Listy państw według zagadnień

805608

https://pl.wikipedia.org/wiki/Oksykodon

Oksykodon

Oksykodon () – organiczny związek chemiczny, pochodna kodeiny, silny opioidowy lek przeciwbólowy zsyntetyzowany po raz pierwszy w 1916 roku w Niemczech z tebainy. W medycynie stosuje się go głównie w postaci chlorowodorku. Strukturalnie podobny jest do kodeiny, od której różni się obecnością grupy hydroksylowej w pozycji 14, zastąpieniem grupy hydroksylowej w pozycji 6 przez grupę karbonylową (ketonową) oraz zredukowaniem wiązania podwójnego między węglami 7,8 do pojedynczego. Rdzeń nazwy substancji pochodzi od kodeiny, przedrostek „oksy-” oznacza formę utlenioną, a końcówka „-on” zaznacza obecność grupy ketonowej w cząsteczce. Przyswajalność Oksykodon stosuje się doustnie, doodbytniczo oraz w postaci zastrzyków; dożylnie, domięśniowo lub podskórnie. Przyswajalność przy podaniu doustnym wynosi 60–87%. Przy podaniu doodbytniczym przyswajalność jest podobna jak w przypadku podania doustnego. Zastosowanie oksykodonu w formie zastrzyku prowadzi do szybszego oraz mocniejszego działania substancji. Działania niepożądane Euforia, senność, nudności, zaparcia, trudności z oddawaniem moczu, wysypka, zaczerwienienie skóry, zawrót głowy i wahania emocjonalne to najczęściej spotykane skutki uboczne. Inne efekty uboczne to nieznaczne zmniejszenie poziomu testosteronu u mężczyzn, czasowa impotencja, jak również znaczne powiększenie prostaty u mężczyzn (przy długotrwałym używaniu leku). Ma działanie uzależniające, co zatajał jego producent, firma , będąca własnością i jego brata Raymonda. Firma ta prowadziła wieloletnią kampanię marketingową z udziałem lekarzy, która umniejszała ryzyko uzależnienia od Oxicontinu (marka handlowa należąca do Purdue) i promowała jego korzyści. Użycie pozamedyczne Oksykodon, jak prawie każdy lek opioidowy, stosowany jest jako narkotyk, głównie w USA, Kanadzie i Australii. Jego działanie podobne jest do działania morfiny i heroiny. Działanie narkotyczne wykazuje już w dawkach medycznych. Odnotowanych jest wiele przypadków śmiertelnych po jego zażyciu, często po podaniu równocześnie leków uspokajających, takich jak benzodiazepiny lub po spożyciu alkoholu. Preparaty W Polsce jest dostępny jako preparat prosty w postaci tabletek (Accordeon, Oxycodone Vitabalans, Oxycontin, Oxydolor i Reltebon) i roztworu do zastrzyków (Oxycodone Molteni i Oxynorm) oraz w połączeniu z naloksonem (tabletki Oxyduo, Oxynador i Targin). Wszystkie ww. preparaty wymagają recept Rpw. Przypisy Aminy trzeciorzędowe Ketony Kumarany Metoksybenzeny Morfinany Opioidy Leki z listy leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia

4112627

https://pl.wikipedia.org/wiki/Julia%20Wieniawa

Julia Wieniawa

Julia Marta Wieniawa-Narkiewicz (ur. 23 grudnia 1998 w Warszawie) – polska aktorka, piosenkarka, autorka tekstów, kompozytorka i celebrytka. Debiutowała w występach scenicznych w Warsztatowej Akademii Musicalowej w Teatrze Muzycznym „Roma”. Popularność przyniosła jej rola Pauliny w serialu Rodzinka.pl (2013–2020). W kolejnych latach zagrała główne role m.in. w filmach W lesie dziś nie zaśnie nikt (2020) i jego kontynuacji (2021), Wszyscy moi przyjaciele nie żyją (2021) oraz Small World (2021), a także w serialach Zawsze warto (2019–2020) i Teściowie (od 2023). Jako wokalistka wydała album studyjny Omamy (2022). Wczesne lata Jest córką Konrada i Marty Wieniawy-Narkiewiczów, którzy są rozwiedzeni. Jej ojciec jest projektantem graficznym, a matka pełni funkcję menedżerki córki. Ma trzy młodsze, przyrodnie siostry – ze strony matki: Wiktorię i Kornelię Parzyszek, a ze strony ojca: Alicję Wieniawę-Narkiewicz. Ukończyła liceum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie. Brała udział w zajęciach aktorskich Ogniska Teatralnego „u Machulskich” oraz zajęciach przygotowujących do wyższych szkół teatralnych i filmowych w Atelier Aktorskim Pilaszewskiej i Nowakowskiej. Kariera aktorska Debiutowała w występach scenicznych w Warsztatowej Akademii Musicalowej w Teatrze Muzycznym „Roma”. W latach 2012–2014 występowała w musicalach wraz z Autorską Szkołą Musicalową Macieja Pawłowskiego (m.in. również w Romie) oraz w projekcie Rock Opera „Szambalia” w reżyserii Macieja Pawłowskiego w Teatrze Rose w Londynie. W 2013 dołączyła do stałej obsady serialu Rodzinka.pl, w którym grała Paulinę, dziewczynę Kuby Boskiego. W kolejnych latach występowała w serialach, takich jak: Klan (2014), Pielęgniarki (2014), Na dobre i na złe (2016), Na Wspólnej (2017), Druga szansa (2017), W rytmie serca (2018) czy Za marzenia (2019). Zagrała również drugoplanowe role w filmach Kobiety mafii Patryka Vegi (2018) i Kobieta sukcesu Roberta Wichrowskiego (2018). W 2019 wystąpiła w spektaklu Teatru Telewizji Dołęga-Mostowicz. Kiedy zamykam oczy Marka Bukowskiego. Sztuka spotkała się z pozytywnym odbiorem, a krytycy docenili grę aktorską Wieniawy. W latach 2019–2020 wcielała się w jedną z głównych ról w serialu Zawsze warto. W 2020 zagrała główne role w filmach W lesie dziś nie zaśnie nikt i Wszyscy moi przyjaciele nie żyją, a także pojawiła się w filmie Jana Komasy Sala samobójców. Hejter. W 2023 na platformie Polsat Box Go udostępniono serial Teściowie, w którym wciela się w rolę Andżeliki Nagórskiej. Wystąpiła w teledysku do piosenki Jeremiego Sikorskiego „Bez niej nie byłoby nas” (2014) oraz Tego Typa Mesa i Justyny Święs „Immunity” (2018). Kariera muzyczna W listopadzie 2015 nakładem My Music wydała debiutancki singel „Co mi jest”. W 2016 zaśpiewała w utworze „Na zawsze” z albumu duetu producenckiego Flirtini pt. Heartbreaks & Promises vol. 3. W 2017 podpisała kontrakt fonograficzny z wytwórnią Kayax, pod której szyldem w lipcu wydała singel „Oddycham”. 9 listopada 2018 wydała singel „Nie muszę”, który uzyskał status podwójnie platynowej płyty. W następnym roku zaśpiewała gościnnie w utworze Dawida Kwiatkowskiego „Plan B” z jego albumu pt. 13 grzechów niczyich. W 2020 wydała single: „SMRC”, „Wspólna chwila” z Mery Spolsky i Arkiem Kłusowskim oraz „Niezadowolona” z L.U.C.-iem. W 2021 nagrała duet z Maciejem Musiałowskim „Zabierz tę miłość”, a singlem „Na darmo” zapowiedziała wydanie debiutanckiego albumu. Zaśpiewała także w utworach „Bezpieczny lot” duetu Karaś/Rogucki oraz „Sebiksy” braci Kacperczyk, a we współpracy z Kubą Karasiem nagrała swoją wersję utworu „Nie mam dla ciebie miłości”. 15 lutego 2022 wystąpiła podczas gali Bestsellery Empiku, podczas której zaśpiewała w duecie z Anitą Lipnicką piosenkę „Zanim zrozumiesz” z repertuaru Varius Manx oraz premierowo utwór „Rozkosz”, drugi singel z debiutanckiej płyty. 3 czerwca podczas Orange Warsaw Festival zagrała swój pierwszy koncert. 17 czerwca wydała debiutancki album pt. Omamy, z którym dotarła do czwartego miejsca na liście sprzedaży OLiS. Album promowała jeszcze singlami: „Nie mów”, „Milczysz”, „Omamy”, „Wenus” i „Mi nie żal”. 25 czerwca i 8 lipca wzięła udział w trasie koncertowej Męskie Granie. W październiku otrzymała nominację do Europejskiej Nagrody Muzycznej MTV dla najlepszego polskiego wykonawcy, a w grudniu wyruszyła w klubową trasę koncertową Omamy Tour. Również w 2022 zaśpiewała w singlach „Ikona” Tymka i „What’s Your Feeling” Menta oraz w utworze „Ona tańczy sama (Terry)” Ofelii z jej albumu pt. 8. Pozostałe przedsięwzięcia Zawodowe Prowadziła program I Love Violetta (2014) i współprowadziła festiwale muzyczne Polsat SuperHit Festiwal (2019) i Top of the Top Sopot Festival (2023). W parze ze Stefano Terrazzino zajęła drugie miejsce w finale 11. edycji programu rozrywkowego Polsatu Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami (2020). W sierpniu 2023 została ogłoszona jednym z jurorów 15. edycji talent show Mam talent, którą stacja TVN wyemituje w 2024. Brała udział w kampaniach reklamowych usług telekomunikacyjnych Orange, producenta obuwia Reebok, sieci sklepów obuwniczych Deichmann i marki Apart. W 2020 zainicjowała markę kosmetyczną Jusee Cosmetics oraz markę odzieżową Lemiss. W listopadzie 2021 ogłosiła, że sprzedała swoje udziały w firmie Jusee Cosmetics i zakończyła współpracę z tą marką. Społeczne Brała udział w społecznych kampaniach: antysmogowej Pierwsza Doba bez Smogu (2018), Weź się zbadaj Fundacji „Kwiat Kobiecości” promującej profilaktyczne badania cytologiczne (2018), #CosDoNichMam Fundacji „Rak’n’Roll” promującej badanie USG piersi (2018); #PoDrugiejStronieLustra poświęconej profilaktyce zaburzeń na tle nerwowym (2019), Zabierz głos, bo go stracisz Fundacji im. Stefana Batorego zachęcającej do uczestnictwa w wyborach parlamentarnych w 2019, Solidarnie dla transplantacji (2019, 2020), profrekwencyjnych #MilionPowodów i Suma Waszych głosów (2020) przed wyborami prezydenckimi w Polsce oraz kampanii na rzecz Polskiej Fundacji Pomocy Dzieciom Niedosłyszącym (2021). Wzięła udział w sesji zdjęciowej do charytatywnego kalendarza Obecność 2020 Stowarzyszenia „mali bracia Ubogich” i telewizyjnych spotach promujących Fundację Polsat. W 2021 wystąpiła w spocie Fundacji SEXED.PL przeciwko przemocy wobec kobiet i przemocy ze względu na płeć. Jest sojuszniczką społeczności LGBT. Brała udział w warszawskiej Paradzie Równości w 2019, za co została nominowana w plebiscycie Róże Gali w kategorii „online”. Osiągnięcia Zaliczana jest do grona najpopularniejszych polskich celebrytek w serwisie Instagram – w lipcu 2021 jej profil obserwowało ponad 2 miliony użytkowników. Jest laureatką Gwiazdy Plejady w kategorii „debiut roku” (2018). Otrzymała nagrodę w plebiscycie Osobowości i Sukcesy Roku 2018. Została dwukrotnie nagrodzona przez magazyn „Joy” w plebiscycie „Influencer roku” w kategoriach „Lifestyle Influencer” (2018) i „Gold Influencer” (2019). W 2020 został przyznany jej tytuł „Kobiety roku” przez miesięcznik „Glamour” w kategorii „Styl”. W 2021 otrzymała nagrodę specjalną od marki Apart w plebiscycie #Hashtagi Roku. Została umieszczona w rankingu najbardziej wpływowych kobiet w polskim internecie serwisu InluTool (2019, 2022) i najbardziej wpływowych influencerów w Polsce według miesięcznika „Forbes” (2020). W latach 2020–2023 była uwzględniona w rankingu najlepszych kobiecych marek osobistych magazynu „Forbes Women”, zajmując najwyższą, 4. pozycję w 2020. W 2022 znalazła się w rankingu „100 najbardziej wpływowych Polek i Polaków” według czytelników tygodnika „Newsweek Polska”. Życie prywatne Była związana z aktorem Antonim Królikowskim (2017–2018) i muzykiem Aleksandrem Milwiw-Baronem (2019). W 2020 związała się z aktorem Nikodemem Rozbickim. Filmografia Filmy fabularne Seriale Polski dubbing Teatr Garnizon Sztuki 2023: Gra jako Katja Teatr Komedia w Warszawie 2020: Dom lalki. Część 2 jako Emmy Teatr Telewizji 2019: Dołęga-Mostowicz. Kiedy zamykam oczy jako Ada Dyskografia Albumy studyjne Single Z gościnnym udziałem Inne Teledyski Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Polskie aktorki dubbingowe Polskie aktorki filmowe Polskie aktorki teatralne Polskie aktorki telewizyjne Polskie wokalistki popowe Urodzeni w 1988 Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Zdobywcy platynowych płyt Ludzie urodzeni w Warszawie Absolwenci XVIII Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego w Warszawie

3050

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kielce

Kielce

Kielce – miasto na prawach powiatu w południowo-wschodniej Polsce, stolica województwa świętokrzyskiego. Położone w Górach Świętokrzyskich, nad rzeką Silnicą, historycznie w Małopolsce. Centralny ośrodek aglomeracji kieleckiej, stanowi regionalne centrum gospodarcze, naukowe, kulturalne oraz wystawienniczo-targowe. Według danych GUS z 31 grudnia 2021 roku, w Kielcach mieszkało 185 478 osób. Kielce uzyskały lokację miejską przed 1259 rokiem. W ostatniej ćwierci XVI wieku położone były w powiecie chęcińskim województwa sandomierskiego, były własnością biskupstwa krakowskiego. Położenie Kielce położone są w Górach Świętokrzyskich. W obrębie miasta ulokowane są pasma Kadzielniańskie i Dymińskie. Kielce przecina niewielka rzeka Silnica, będąca lewostronnym dopływem Bobrzy. Na terenie miasta znajduje się szereg rezerwatów przyrody ożywionej i nieożywionej, m.in. Kadzielnia, Karczówka, Ślichowice, Wietrznia, Biesak-Białogon. Ponadto granice administracyjne miasta obejmują sporą część Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Historycznie i kulturowo Kielce leżą w północnej Małopolsce, w ziemi sandomierskiej. Charakterystyczną mową tego regionu jest tzw. gwara kielecka, którą posługują się mieszkańcy południowej i środkowej części regionu. Miasto charakteryzuje się znaczną różnicą poziomów – od 260 do 408 m n.p.m. (najwyższe wzniesienie: Telegraf, najniżej położone miejsce – dolina Silnicy). Historia Etymologia Legenda wiąże powstanie Kielc z Mieszkiem, synem Bolesława Szczodrego. Przed ponad 900 laty w miejscu, gdzie dziś leży stolica województwa świętokrzyskiego, były nieprzebyte, pełne zwierzyny lasy, które przyciągały myśliwych. Polował tu także Mieszko. Kiedy w pogoni za zwierzyną zgubił swoich kompanów, wyjechał na nieznaną polanę i strudzony zasnął w trawie. Przyśniło mu się, że został napadnięty przez zbójców, a ci usiłują wlać mu do ust truciznę. Gdy zaczął już tracić siły, nagle objawił mu się św. Wojciech, uniósł pastorał i na ziemi nakreślił kręty szlak, który przemienił się w strumień wody. Mieszko obudził się, nieopodal ujrzał źródło. Woda w nim była smaczna, przejrzysta, taka jak we śnie. Poczuł przypływ nowych sił i szybko odnalazł swój orszak. Odjeżdżając z polany Mieszko zauważył ogromne, białe kły nieznanego zwierzęcia, być może dzika. Zapowiedział, że wybuduje tu gród z kościołem. Niedługo potem zbudowano w sercu puszczy osadę. Na polanie postawiono kościół pw. św. Wojciecha, a strumień, z którego woda przywróciła księciu siły, mianowano Silnicą. Osadę nazwano zaś Kiełce – na pamiątkę znalezionych tajemniczych kłów. Nazwa z biegiem czasu przekształciła się w Kielce. Najbardziej prawdopodobna etymologiczna teoria wywodzi nazwę miasta od staropolskiego rzeczownika kielce (liczba mnoga od kielec) oznaczającego "kiełki roślinne" i odnosi się do bagnistego terenu na którym rosła ("kiełkowała") niskopienna wierzbina. Kalendarium 1171 r. – powstanie kolegiaty pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny 1364 r. – nadanie Kielcom prawa magdeburskiego 1496 r. – kardynał Fryderyk Jagiellończyk nadał Kielcom herb 1655 r. – zniszczenie miasta podczas potopu szwedzkiego 1661 r. – pobyt w Kielcach króla Jana II Kazimierza i jego dworu 1662 r. – okupacja miasta przez zbuntowane oddziały (ok. 12 tysięcy żołnierzy) Związku Święconego 27 lipca 1789 r. – przejście miasta na własność Rzeczypospolitej 1795 r. – w wyniku III rozbioru Polski Kielce znalazły się przejściowo w zaborze austriackim 24 maja 1800 r. – groźny pożar strawił niemal wszystkie domy mieszkalne w centrum, spalił się także ratusz 1809 r. – włączenie miasta do Księstwa Warszawskiego 1815 r. – włączenie Kielc do Królestwa Polskiego będącego w składzie Imperium Rosyjskiego (zabór rosyjski) 1816 r. – powstanie w Kielcach, z inicjatywy ks. Stanisława Staszica, pierwszej polskiej publicznej wyższej uczelni technicznej – Szkoły Akademiczno-Górniczej, z czasem przemienioną na rosyjską uczelnię przez zaborcę rosyjskiego 1818 r. – przeniesienie do Kielc stolicy województwa krakowskiego 1841 r. – utworzenie przez zaborcę rosyjskiego guberni kieleckiej ze stolicą w Kielcach 1844 r. – wykrycie spisku i aresztowanie ks. Piotra Ściegiennego przygotowującego powstanie przeciwko administracji rosyjskiej 1 stycznia 1845 r. – likwidacja guberni kieleckiej i włączenie jej w granice guberni radomskiej, Kielce przestały być miastem gubernialnym (ponownie były nim od 1867 roku) 1867 r. – przejęcie Kielc przez Rosję i ponowne utworzenie guberni kieleckiej ze stolicą w Kielcach, tym razem wydzielonej z części guberni radomskiej 1870 r. – powstanie „Gazety Kieleckiej” 1885 r. – budowa linii kolejowej, przebiegającej przez Kielce z Dęblina do Dąbrowy Górniczej 3 lutego 1905 r. – strajk szkolny uczniów gimnazjum męskiego i uczennic gimnazjum żeńskiego 3 lipca 1905 r. – doszło do krwawych starć Organizacji Bojowej PPS z rosyjskim wojskiem i policją. Ranne zostały cztery osoby, w tym dwie pochodzenia żydowskiego 2 września 1906 r. – w parku miejskim odsłonięto pomnik Stanisława Staszica, powstały z inicjatywy prezydenta Kielc Władysława Garbińskiego 13 października 1906 r. – ukazał się pierwszy numer tygodnika postępowo-demokratycznego „Echa Kieleckie”, redagowanego przez Leona Rygiera i jego żonę Zofię Nałkowską 12 sierpnia 1914 r. – I batalion (w składzie: Pierwsza Kompania Kadrowa, druga i trzecia kompania) wkroczył do Kielc. 30 sierpnia 1914 r. – Kapelan 1 Pułku Legionów Polskich Kosma Lenczowski, przed katedrą odprawił mszę polową, w której nie mogli uczestniczyć kieleccy księża diecezjalni powołujący się na zakaz biskupa Augustyna Łosińskiego. 5 września 1914 r. – zaprzysiężenie w Kielcach I Pułku Legionów Polskich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego 11 listopada 1918 r. – Pogrom antyżydowski. W jego wyniku zginęły 4 osoby a 250 zostało rannych, Kielce częścią niepodległej Polski. 2 sierpnia 1919 r. – utworzenie województwa kieleckiego ze stolicą w Kielcach 4 i 5 września 1939 r. – bombardowanie miasta przez lotnictwo niemieckie, początek okupacji niemieckiej 5 kwietnia 1941 r. – utworzenie przez okupantów niemieckich getta 20–24 sierpnia 1942 r. – Zagłada Żydów kieleckich - trzy masowe transporty do obozu zagłady w Treblince. 24 lutego 1943 r. – sekcja oddziału Gwardii Ludowej im. Ziemi Kieleckiej pod dowództwem Jerzego Piwowarka ps. „Jurek” obrzuca granatami kawiarnię niemiecką przy ul. Sienkiewicza. Ginie pięciu hitlerowców. 15 stycznia 1945 r. – zdobycie miasta przez oddziały: 3 Armii Gwardyjskiej, 13 Armii, 4 Armii Pancernej i 25 samodzielnego korpusu pancernego z 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. 5 sierpnia 1945 r. – rozbicie więzienia na ul. Zamkowej i uwolnienie kilkuset więźniów, przez zgrupowanie oddziałów poakowskich pod dow. kpt. „Szarego”. 4 lipca 1946 r. – pogrom Żydów zwany pogromem kieleckim. 1974 r. – przekształcenie Kielecko-Radomskiej Wyższej Szkoły Inżynieryjnej (powstałej w 1965 roku) w Politechnikę Świętokrzyską. 14 września 1996 r. – premiera Hejnału Miasta Kielce autorstwa Karola Anbilda – wybitnego muzyka, długoletniego dyrygenta Filharmonii Kieleckiej. 1 stycznia 1999 r. – Kielce zostały stolicą województwa świętokrzyskiego. 2000 r. – Wyższą Szkołę Pedagogiczną (powstałą w 1973 roku) przekształcono w Akademię Świętokrzyską. 2008 r. – Akademię Świętokrzyską przekształcono w Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach. 12 czerwca 2016 r. – Pierwsze referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta Kielce Wojciecha Lubawskiego (ostatecznie zbyt mała frekwencja). 21 lutego 2019 r. – Uchwała Rady Miasta Kielce zmienia herb miasta na obecny i ustanawia flagę miasta. Demografia Według stanu na dzień 31 grudnia 2021 w Kielcach mieszkało 185 478 osoby. Na koniec czerwca 2021 roku stopa bezrobocia wyniosła 5,5%. Według danych z końca czerwca 2021 roku przeciętny dochód na mieszkańca wynosił 4798,67 zł brutto. Wykres liczby ludności Kielc na przestrzeni ostatnich 4 stuleci: Największą populację Kielce odnotowały w 1991 roku – według danych GUS 215 005 mieszkańców Piramida wieku mieszkańców Kielc w 2014 roku. Dzielnice i osiedla Kielc Kielce nie posiadają jednolitego, usankcjonowanego ustawą podziału administracyjnego, stąd nie można jednoznacznie określić granic poszczególnych części. W skład miasta wchodzą następujące części: Baranówek, Barwinek, Białogon, Biesak, Bocianek, Bukówka, Cedro Mazur, Cegielnia, Centrum, Osiedle Chęcińskie, Czarnów, Dąbrowa, Dobromyśl, Domaszowice Wikaryjskie, Dyminy, Herby, Jagiellońskie, Karczówka, Łazy, Na Stoku, Nowy Folwark, Niewachlów I, Niewachlów II, Osiedle Jana Czarnockiego, Osiedle Jana Kochanowskiego, Ostra Górka, Pakosz, Panorama, Piaski, Pietraszki, Pod Dalnią, Podhale, Podkarczówka, Pod Telegrafem, Posłowice, Sady, Sandomierskie, Sieje, Sitkówka, Skrzetle, Słoneczne Wzgórze, Słowik, Szydłówek, Ślichowice, Osiedle Świętokrzyskie, Uroczysko, Wielkopole, Wietrznia, Zacisze, Zagórska Południe, Zagórska Północ, Zagórze, Zalesie oraz Osiedle Związkowiec. Administracja publiczna i wymiar sprawiedliwości Kielce są siedzibą władz powiatu kieleckiego oraz samorządowego województwa świętokrzyskiego. W Kielcach urzęduje wojewoda świętokrzyski oraz organy administracji niezespolonej takie jak: naczelnik urzędu celno-skarbowego, dyrektor okręgowego urzędu górniczego, naczelnik obwodowego urzędu miar, dyrektor izby administracji skarbowej, naczelnicy pierwszego i drugiego urzędu skarbowego, dyrektor urzędu kontroli skarbowej, dyrektor urzędu statystycznego, szef wojskowego centrum rekrutacji. Mieści się tu również oddział Urzędu Dozoru Technicznego, delegatura Najwyższej Izby Kontroli, Izba Administracji Skarbowej, Wojewódzka Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna, Wojewódzki Inspektorat Weterynarii, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Państwowe Gospodarstwo Wodne „Wody Polskie” – Zarząd Zlewni, Świętokrzyski oddział Narodowego Funduszu Zdrowia, Oddział Narodowego Banku Polskiego, Świętokrzyska Izba Lekarska, Okręgowa Izba Aptekarska, Delegatura Urzędu Komunikacji Elektronicznej, a także delegatura Ministerstwa Skarbu Państwa. W Kielcach znajduje się sąd okręgowy (jednostką nadrzędną jest dla niego Sąd apelacyjny w Krakowie) oraz sąd rejonowy wraz z jednostką powołaną do rozpoznawania spraw gospodarczych i upadłościowych. Od 1 lipca 2005 roku działa również znajdujący się przy ul. Prostej wojewódzki sąd administracyjny. Funkcjonuje prokuratura okręgowa i dwie prokuratury rejonowe: Kielce-Wschód i Kielce-Zachód (obie znajdujące się przy ulicy Sandomierskiej). W kieleckiej dzielnicy Piaski przy ulicy Zagnańskiej znajduje się areszt śledczy. Zabytki Pałac Biskupów Krakowskich, wzniesiony w latach 1637–1641 przez Tomasza Poncino z inicjatywy biskupa Jakuba Zadzika. Przykład polskiej rezydencji z epoki dynastii Wazów. Pomimo licznych przekształceń dokonywanych w XIX w. przez rosyjskiego zaborcę, pałac zachował pierwotną bryłę, dekorację elewacji oraz oryginalny wystrój większości wnętrz. Od 1971 roku mieści się tu Muzeum Świętokrzyskie, natomiast od 1975 Muzeum Narodowe na tyłach którego znajduje się Ogród Włoski. Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP, wzniesiona w 1171 przez biskupa krakowskiego Gedeona, wielokrotnie przebudowywana w XVI, XVII i XIX wieku uzyskała wygląd wczesnobarokowej trójnawowej bazyliki. Kościół św. Wojciecha, powstał w miejscu najstarszej świątyni w Kielcach; jej początki sięgają X w; obecne zabudowania pochodzą z 1763 roku. Na placu przed kościołem zachowano fragment muru, przed którym hitlerowcy publicznie rozstrzelali w 1943 roku zakładników – żołnierzy Armii Krajowej. Kościół Trójcy Świętej, wybudowany w latach 1640–1644. Wyposażenie świątyni pochodzi głównie z XVIII wieku – barokowe i późnobarokowe ołtarze, ambona, trzykondygnacyjny chór oraz późnorenesansowa dekoracja stiukowa zdobiąca sklepienie kolebkowe z lunetami. Pałacyk Zielińskiego, w latach 1847–1858 był własnością Tomasza Zielińskiego, wielkiego orędownika kultury. Obecnie znajduje się tu Dom Środowisk Twórczych. Kościół i klasztor na wzgórzu Karczówka, zbudowany w latach 1624–1631, pierwotnie zasiedlony przez zakon bernardynów (rozwiązany przez władze carskie w 1864 roku). Od 1957 roku gospodarzami obiektu są pallotyni. Kościół garnizonowy, dawna cerkiew, wzniesiona w latach 1902–1904, wzorowana na soborze Izaakowskim w Petersburgu. W okresie międzywojennym świątynię odremontowano i przystosowano do liturgii rzymskokatolickiej, przeznaczając ją na kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Królowej Polski. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z 1926 roku. Kościół ewangelicko-augsburski pw. Świętej Trójcy – jedna z nielicznych świątyń ekumenicznych w Polsce. Wybudowany w stylu klasycystycznym w 1837 roku. Posiada jednonawowy korpus i wieżę od strony północnej. Użytkowany przez wyznawców Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Polskokatolickiego i Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej. Dworek Laszczyków, modrzewiowy dworek z 1788 roku, kryty łamanym gontem, z bielonymi ścianami i portykiem kolumnowym. Obecnie siedziba Muzeum Wsi Kieleckiej. Rynek, jego lokalizacja została wyznaczona jeszcze w średniowieczu. Zabudowa pochodzi głównie z XVIII i XIX w. Na skwerku przy Rynku znajduje się figura św. Tekli z 1765 roku. Ulica Henryka Sienkiewicza, wytyczona w latach 20. XIX w. jako ulica Konstantego, później ulica Pocztowa. Główna ulica miasta, wyłączona z ruchu kołowego. Znajduje się tu szereg zabytkowych budowli, m.in. hotele Wersal i Bristol, Teatr im. Stefana Żeromskiego, a także będący przykładem architektury secesyjnej budynek Banku Gospodarki Żywnościowej. Synagoga – wybudowana w 1902 roku. Cmentarz żydowski – założony w 1868 roku. Cmentarz Stary, założony ok. 1800 roku, początkowo przeznaczony zarówno dla katolików, jak i dla ewangelików, prawosławnych i unitów. Znajdują się tu cenne nagrobki żeliwne i kamienne oraz kaplice z początku XIX w. Park miejski im. Stanisława Staszica, założony w 1830 roku na terenie istniejącego ogrodu z XVIII w. Dworek Karscha, wzniesiony w I połowie XIX w. przez rodzinę Stumpfów. W latach 1888–1890 miał w tym dworze swoją pracownię słynny malarz – Jan Styka. Kaplica NMP Matki Kościoła, na kieleckiej Dąbrowie wzniesiona w 1866 roku. Kościół Świętego Krzyża, budowany od 1904 roku z przerwami, a prace zakończyły się po 1945 roku, parafia powstała 13 czerwca 1913 roku. Turystyka Kielce są punktem początkowym: czerwonego szlaku turystycznego prowadzącego do Chęcin, czarnego szlaku rowerowego prowadzącego do Cedzyny, czerwonego szlaku rowerowego prowadzącego do Podzamcza Piekoszowskiego. Na terenie miasta znajdują się: czerwony szlak miejski w Kielcach, niebieski szlak spacerowy Kielce, ul. Zamkowa – Stadion Leśny, zielony szlak spacerowy Kielce Słowik – rezerwat Biesak-Białogon, zielony szlak spacerowy Kielce, ul. Zamkowa – Bukówka, żółty szlak spacerowy wokół Kielc, czarny szlak turystyczny Kielce, ul. Szczepaniaka – Pierścienica, ścieżka rowerowa prowadząca przez centrum (od ul. Jesionowej, poprzez ul. Sienkiewicza aż na Stadion Leśny), czerwona ścieżka rowerowa prowadząca na Stadion Leśny (bardzo trudna), niebieska ścieżka rowerowa prowadząca na Stadion Leśny (nieco łatwiejsza), czerwona ścieżka rowerowa prowadząca na Telegraf (bardzo trudna), niebieska ścieżka rowerowa prowadząca na Telegraf (bardzo trudna). Przez Kielce przechodzi niebieski szlak turystyczny z Chęcin do Łagowa. Na terenie dawnego kamieniołomu na Kadzielni znajduje się podziemna trasa turystyczna mająca ok. 160 metrów. Ważną instytucją turystyczną jest Geonatura Kielce. Pomniki i tablice pamiątkowe W Kielcach znajduje się ponad 250 pomników i tablic, nie licząc tych, które tworzą Aleję Sław. Przyroda W granicach administracyjnych Kielc znajduje się część Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu, a także 5 rezerwatów przyrody: Rezerwat przyrody Kadzielnia Rezerwat przyrody Biesak-Białogon Rezerwat przyrody Karczówka Rezerwat przyrody Ślichowice im. Jana Czarnockiego Rezerwat przyrody Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego Bezpieczeństwo publiczne W Kielcach znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Policja i Straż Miejska W Kielcach znajduje się Miejska i Wojewódzka Komenda Policji, 4 Komisariaty Policji oraz Komenda Straży Miejskiej. Straż Pożarna W Kielcach znajduje się Wojewódzka i Miejska Komenda Państwowej Straży Pożarnej, 3 Jednostki Ratowniczo Gaśnicze oraz jedna Ochotniczej Straży Pożarnej. Opieka zdrowotna Kielce posiadają cztery publiczne szpitale: Wojewódzki Szpital Zespolony w Kielcach Świętokrzyskie Centrum Psychiatrii w Morawicy k. Kielc Szpital MSWiA w Kielcach Świętokrzyskie Centrum Onkologii w Kielcach W mieście znajdują się też dwie prywatne kliniki lekarskie: Szpital Kielecki Świętokrzyskie Centrum Matki i Noworodka w Kielcach Gospodarka Podstawą rozwoju gospodarczego miasta była – począwszy od XV wieku – eksploatacja i przetwórstwo surowców mineralnych: rud żelaza, miedzi i ołowiu oraz marmurów i piaskowców. Po 1945 nastąpił rozwój przemysłu metalowego i maszynowego, powstały Zakłady Urządzeń Chemicznych Armatury Przemysłowej „Chemar” oraz Fabryka Łożysk Tocznych „Iskra”. Dziś rozwija się tu m.in. przemysł budowlany, materiałów budowlanych, elektromaszynowy, a także spożywczy i przetwórczy. W Kielcach swoje siedziby mają m.in. Cersanit, Barlinek, Opoczno, Echo Investment, North Fish, Kolporter, Formaster S.A. Znajdują się tu także zakłady produkcyjne WSP Społem (producent Majonezu Kieleckiego), Kerry Polska, Vive Textile Recycling Sp zoo, Womar, Iskra, Chemar, DS Smith oraz SHL (znana głównie z produkcji motocykli starszej generacji). Targi Kielce są obecnie wiceliderem rynku targowego w Polsce. Od 2006 roku istnieje Kielecki Park Technologiczny, który przyciąga wiele innowacyjnych start-upów i inwestorów. W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rybackie Kielce. Handel W ostatnich latach w Kielcach powstały trzy galerie handlowe: Pasaż Świętokrzyski, Galeria Echo oraz Galeria Korona. Wyremontowany został także główny deptak miasta: ulica Sienkiewicza, na której znajduje się kilka domów handlowych, oraz wiele mniejszych sklepów, butików i lokali usługowych. Oprócz centrów handlowych, w mieście funkcjonują 2 targowiska miejskie – przy ul. Seminaryjskiej oraz ul. Mielczarskiego, a także kilka mniejszych targowisk położonych przy osiedlach mieszkaniowych. Transport Drogowy Sieć drogowa na terenie miasta składa się z dróg ekspresowych, dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych, gminnych i wewnętrznych. Wszystkimi drogami publicznymi (poza drogami klasy S) zarządza Miejski Zarząd Dróg w Kielcach, którego dyrektorem jest Grzegorz Staszewski. Kielce stanowią węzeł komunikacyjny, przez miasto przebiegają drogi międzynarodowe i krajowe: Gdańsk – Elbląg – Warszawa – Radom – Kielce (zachodnia obwodnica miasta) – Kraków – Chyżne; Wiśniówka – Kielce (w ciągu ulic: Radomska – Al. Solidarności – Źródłowa – Tarnowska – Al. ks. J. Popiełuszki – ks. P. Ściegiennego) – Busko-Zdrój – Tarnów – Pilzno – Jasło; Wieluń – Piotrków Trybunalski – Sulejów – Kielce (w ciągu ulic: Łódzka – Jesionowa – Świętokrzyska) – Opatów – Szczebrzeszyn – Zamość – granica polsko-ukraińska (przejście graniczne w Zosinie). Na terenie miasta znajduje się 5 dróg wojewódzkich: droga wojewódzka nr 745 Kielce (Dąbrowa) – Masłów Pierwszy – Radlin; droga wojewódzka nr 761 Kielce – Piekoszów; droga wojewódzka nr 762 Kielce (Dąbrowa) – Chęciny – Małogoszcz; droga wojewódzka nr 764 Kielce – Raków – Staszów – Połaniec – Tuszów Narodowy; droga wojewódzka nr 786 Kielce – Ruda Strawczyńska – Łopuszno – Włoszczowa – Koniecpol – Święta Anna – Częstochowa. Łączna długość sieci drogowo-ulicznej na terenie miasta wynosi 384 km i obejmuje: drogi krajowe przebiegające przez 9 ulic o łącznej długości 23,1 km; drogi wojewódzkie przebiegające przez 15 ulic o łącznej długości 25,5 km; drogi powiatowe, w skład których wchodzi 109 ulic o łącznej długości 114,9 km; drogi gminne obejmujące 446 ulic o łącznej długości 220,9 km; drogi wewnętrzne, położone na gruntach będących własnością gminy Kielce, w skład których wchodzi 69 ulic o łącznej długości 19,6 km (położone są głównie na terenie osiedli mieszkaniowych). Nawierzchnię twardą ulepszoną (bitumiczną, betonową, z kostki prefabrykowanej) posiada 220,6 km dróg (57,5% wszystkich dróg) – drogi krajowe i wojewódzkie oraz część dróg powiatowych i gminnych. Nawierzchnię twardą nieulepszoną (tłuczniową, żużlową itp.) posiada 32,4 km dróg (8,4% wszystkich dróg). Nawierzchnię gruntową posiada 131 km dróg. (34,1% wszystkich dróg). Na terenie miasta funkcjonuje około 60 ulic nie zakwalifikowanych do żadnej z powyższych kategorii. Kolejowy Transport kolejowy jest obecny w Kielcach od 1885 roku, kiedy to ukończono budowę linii łączącej Iwanogród (Dęblin) z Dąbrową Górniczą, przebiegającej przez centrum miasta. Obecnie Kielce stanowią skrzyżowanie linii kolejowych łączących Warszawę, Kraków i Częstochowę: linia kolejowa nr 8 Warszawa – Warka – Radom – Skarżysko-Kamienna – Kielce – Kraków linia kolejowa nr 61 Kielce – Małogoszcz – Włoszczowa – Częstochowa – Lubliniec – Fosowskie (Kolej lubliniecko-kielecka). W granicach administracyjnych miasta znajduje się stacje kolejowe: dworzec kolejowy Kielce Główne, Kielce Białogon i Kielce Herbskie, przystanki: Kielce Ślichowice (stanowiący część stacji Kielce Herbskie) i Kielce Słowik, oraz przystanek Kielce Piaski z leżącym tuż obok posterunkiem odgałęźnym Piaski koło Kielc. Przez teren miasta przebiegają także dwie łącznice kolejowe: łącznica kolejowa nr 567 Piaski koło Kielc – Kielce Herbskie łącznica kolejowa nr 568 Sitkówka Nowiny – Szczukowice. W planach jest budowa nowej linii kolejowej tzw. "szprychy nr 7" do Centralnego Portu Komunikacyjnego, która swój bieg będzie miała od Nowego Sącza przez Tarnów, Busko-Zdrój, Kielce, Opoczno do CPK. Dojazd do stacji Kielce Główne możliwy jest z niektórych większych miast w Polsce. Bezpośredni dojazd mają mieszkańcy m.in. Gdańska, Warszawy, Częstochowy, Katowic, Koszalina, Krakowa, Wrocławia czy Olsztyna. Lotniczy Cywilne lotnisko sportowe Kielce-Masłów, posiadające drogę startową o długości 1155 m, może przyjmować samoloty do 20 pasażerów. Rozmowy pomiędzy władzami województwa a prywatną firmą lotniczą na temat uruchomienia regularnych połączeń zakończyły się fiaskiem. W 2006 r. zapadła decyzja o lokalizacji nowego portu lotniczego na terenach Obic i Grabowca w gminach Morawica i Chmielnik. W 2012 wykonano pierwsze prace budowlane, polegające na przebudowie napowietrznej linii elektroenergetycznej. Jednakże z końcem 2013 wygasła wydana przez Urząd Lotnictwa Cywilnego promesa zezwalająca na założenie lotniska cywilnego w Obicach. Kilka miesięcy wcześniej Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska uchyliła decyzję środowiskową. Do maja 2014 roku na planowaną inwestycję przeznaczono ponad 31 mln zł. Po przejęciu władzy przez nowego prezydenta Kielc, zaniechano plany budowy portu lotniczego. Obecnie istnieją zamiary przekształcenia terenów, na których port miał powstać, w przestrzeń inwestycyjną. Najbliższe międzynarodowe lotniska znajdują się w Radomiu-Sadkowie, Krakowie-Balicach, Katowicach-Pyrzowicach, Warszawie-Okęciu, Łodzi-Lublinku, Rzeszowie-Jasionce oraz Lublinie-Świdniku. W 2011 roku przy ul. Grunwaldzkiej oddano do użytku sanitarne lądowisko, a w 2018 roku na dachu Szpitala Kieleckiego przy ul. Kościuszki. Publiczny transport zbiorowy Komunikacji miejska w Kielcach funkcjonuje od 22 lipca 1951 roku, gdy powstał Wydział, a następnie Zakład Komunikacji Miejskiej w ramach Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej w Kielcach, istniejący do dzisiaj pod nazwą Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacji. W 2003 roku, w formie zakładu budżetowego gminy Kielce, powstał Zarząd Transportu Miejskiego z siedzibą przy ul. Głowackiego 4. Organ zarządza i nadzoruje komunikację miejską w imieniu miasta Kielce (tworzy rozkłady, nakłada kary na przewoźnika itp.). Dyrektorem ZTM jest Barbara Damian. Przewoźnikiem jest Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacji, z siedzibą i bazą przy ul. Jagiellońskiej 92. W latach 2004–2009 liczba pasażerów kieleckiej komunikacji miejskiej spadła z 33,9 mln do 30,3 mln. W następnych czterech latach zaczęła rosnąć, osiągając w 2013 poziom 35,1 mln osób. Główny powód wzrostu stanowiły: zakup 40 autobusów i utworzenie 13 nowych linii komunikacyjnych, zakup Systemu Informacji Pasażerskiej oraz wprowadzenie systemu Kieleckiej Karty Miejskiej. Od 1 lutego 2018 roku na liniach 34, 46, 50, 51 i 54 kursują autobusy hybrydowe (oznaczane numerami seryjnymi 5xxx dla zwykłych i 6xxx dla przegubowych). Do 31 sierpnia 2023 roku jedynym przewoźnikiem w Kielcach było MPK, natomiast od 1 września drugim przewoźnikiem zostało BP Tour. Obecnie kursuje 55 linii autobusowych, wśród których są dwie linie nocne (N1 i N2) oraz dwie linie bezpłatne, kursujące w centrum miasta (0W i 0Z). Kilkukrotnie, w latach 30. i 80. XX wieku oraz na początku XXI wieku planowano budowę linii tramwajowej w Kielcach. Komunikacja międzymiastowa Historia komunikacji autokarowej w Kielcach sięga 1945, kiedy to powołano Okręgową Bazę PKS. Już w 1946 organizowane były regularne kursy do Krakowa, Warszawy, Jeleniej Góry, Cieplic oraz do ościennych miejscowości. W 1984 oddano do użytku Dworzec PKS w Kielcach, wówczas jeden z najnowocześniejszych tego typu obiektów w Europie. Jego nietypowa architektura oraz nowatorskie rozwiązania komunikacyjne kwalifikują go do grona najciekawszych atrakcji miasta. Po roku 1990 kielecki PKS został przemianowany na Przedsiębiorstwo Państwowej Komunikacji Samochodowej SA w Kielcach, od tego czasu prowadzi regularną komunikację pasażerską dalekobieżną i międzynarodową. W listopadzie 2010 roku Ministerstwo Skarbu Państwa podjęło decyzję o postawieniu spółki w stan likwidacji ze względu na złą kondycję finansową. Obecnie Dworzec należy do gminy Kielce. Władze miasta rozpoczęły gruntowną rewitalizację obiektu, która trwać miała dwa lata (2018). Miejsce to stało się centrum komunikacyjnym Kielc. Dworzec otwarto ostatecznie pod koniec sierpnia 2020 roku, natomiast 1 września tegoż roku przyjechały pierwsze busy. Przewoźnicy prywatni W Kielcach intensywnie rozwijają się indywidualne usługi przewozowe. Usługi taksówkarskie oferuje 12 korporacji. Kursy dalekobieżne obsługiwane są przez minibusy należące w większości do Świętokrzyskiego Zrzeszenia Transportu Prywatnego. Przedsiębiorstwo dysponuje dworcem busowym zlokalizowanym przy ul. Żelaznej 18. Oświata i nauka Kielce są ośrodkiem naukowym w którym znajduje się dziesięć szkół wyższych: Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Politechnika Świętokrzyska, Świętokrzyska Szkoła Wyższa, Wszechnica Świętokrzyska, Wyższa Szkoła Administracji Publicznej, Wyższa Szkoła Ekonomii Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda Lipińskiego Wyższa Szkoła Technik Komputerowych i Telekomunikacji, Wyższe Seminarium Duchowne w Kielcach, Staropolska Szkoła Wyższa, Społeczna Akademia Nauk. Ponadto, w Kielcach znajduje się 16 publicznych szkół ponadpodstawowych i 28 podstawowych, a także wiele prywatnych placówek oświatowych. Kultura Kielce są zdecydowanie centrum kulturalnym regionu, to tutaj odbywa się większość koncertów i imprez kulturalnych. Festiwale Cykliczne wydarzenia kulturalne, odbywające się na terenie Kielc. Festiwale muzyczne Harcerski Festiwal Kultury Młodzieży Szkolnej „Kielce” Anima Mundi – Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Sakralnej Hasarapasa – festiwal muzyki i sztuki alternatywnej Memorial to Miles – festiwal muzyki jazzowej Świętokrzyskie Dni Muzyki Firmament – festiwal muzyki elektronicznej Festiwale filmowe i teatralne NURT Plebiscyt publiczności 'O Dziką Różę' inne Kielecki Festiwal Tańca OFF Fashion Sabat Czarownic Instytucje kulturalne działające na terenie Kielc Kina Helios, znajdujące się w budynku Galerii Echo, zbudowanej pod koniec listopada 2002 u zbiegu ulicy Świętokrzyskiej i alei Solidarności. Składa się z 7 sal kinowych liczących łącznie 1614 miejsc. Moskwa, przy ulicy Staszica, liczące 396 miejsc. Studyjne, w budynku kina Moskwa, liczące 47 miejsc Kino WDK, w budynku Wojewódzki Dom Kultury w Kielcach, liczące 500 miejsc Multikino w Galerii Korona Kielce znajdujące się przy ulicy Warszawskiej składa się z 9 sal i 1471 miejsc Teatry Teatr im. Stefana Żeromskiego, istnieje od 1945, zlokalizowany jest w zabytkowej kamienicy z drugiej połowy XIX w., dawnej siedzibie Hotelu Polskiego (na czas remontu, trwającego od lutego 2021 roku do 2023 roku tymczasowo zlokalizowany w Wojewódzkim Domu Kultury). Odbywa się tu kilka premier rocznie, każdy sezon kończy się plebiscytem o „Dziką Różę”. Teatr Lalki i Aktora „Kubuś”, utworzony w 1955, posiada jedną z najnowocześniejszych widowni w Polsce. Kielecki Teatr Tańca, założony w 1995 przez Elżbietę Szlufik-Pańtak. Teatr Ecce Homo, kielecki teatr poruszający się głównie w formule performance. Teatr S.T.R.E.F.A – kielecki teatr offowy, powstały 21 marca 2008 roku z inicjatywy Łukasza Piotra Strzelczyka, Daniela Karpety oraz pasjonatów teatru, jako niezależny alternatywny teatr. Teatr Panika przy IV LO założony w 1997, występujący m.in. na deskach Teatru im. Stefana Żeromskiego, jest kontynuatorem Teatru bez Kurtyny działającego przy Sawickiej w latach 80. XX wieku. Teatr „PEGAZ”, działa od 1997 roku w Kieleckim Centrum Kultury. Założycielem, reżyserem i autorem wszystkich sztuk wystawianych na deskach Małej Sceny KCK jest Andrzej Skorupski. Filharmonia Filharmonia Świętokrzyska im. Oskara Kolberga, o tradycjach sięgających lat 20. XX w., z siedzibą w nowym budynku przy ul. Żeromskiego Chóry Chór Kameralny Fermata Chór Akademicki Politechniki Świętokrzyskiej Chór Instytutu Edukacji Muzycznej Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach Chór II Liceum Ogólnokształcące im. Jana Śniadeckiego w Kielcach Centra kultury Kieleckie Centrum Kultury, działające od 1992, mieszczące się w budynku zbudowanym na wzór Teatru Muzycznego w Gdyni Wojewódzki Dom Kultury, mieszczący się w gmachu wzniesiony w 1935 jako Dom Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego im. J. Piłsudskiego Młodzieżowy Dom Kultury w Kielcach ul. Kozia Dom Kultury „Zameczek”, ul. Słowackiego Ośrodek kultury „Ziemowit” (filia DK Zameczek) Ośrodek kultury „Białogon” (filia Domu Kultury Zameczek) Dom Środowisk Twórczych, mieszczący się w zabytkowym Pałacyku Tomasza Zielińskiego, ul. Zamkowa „Baza Zbożowa”, galeria młodych artystów, ul. Zbożowa Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach im. Witolda Gombrowicza, posiadająca cenny zbiór starodruków oraz liczący niemal 550 tys. tomów księgozbiór Miejska Biblioteka Publiczna w Kielcach Studenckie Centrum Kultury Politechniki Świętokrzyskiej Muzea Muzeum Narodowe w Kielcach – mieści się w pałacu biskupim. Zgromadzono tu cenne XVII- i XVIII-wieczne obrazy, meble, gobeliny nadające wnętrzom charakter zbliżony do dawnej siedziby magnackiej. Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego – znajdujące się w budynku dawnego gimnazjum, w którym nauki pobierali m.in. Stefan Żeromski, Bolesław Prus, Józef Kenig, Adolf Dygasiński, Gustaw Herling-Grudziński, Wiesław Jażdżyński oraz Józef Ozga-Michalski. Muzeum gromadzi liczne eksponaty szkolne z drugiej połowy XIX w. Muzeum Geologiczne – świętokrzyski oddział Państwowego Instytutu Geologicznego. Znajduje się tu bogata kolekcja skał i minerałów charakterystycznych dla Gór Świętokrzyskich. Muzeum Zabawek i Zabawy – posiada kolekcję zabawek historycznych i współczesnych z całego świata. Muzeum Wsi Kieleckiej – mieści się w zabytkowym Dworze Laszczyków. Prezentowane są tu głównie wystawy czasowe. Należący do muzeum park etnograficzny (skansen) znajduje się w pobliskiej miejscowości Tokarnia. Muzeum Pamięci Narodowej – budynek mieszczący muzeum służył w latach 1939–1956 jako więzienie. Podczas wojny znajdował się tu obóz przejściowy dla polskich jeńców wojennych. Po wkroczeniu wojsk sowieckich osadzani byli tu Polacy zsyłani później w głąb ZSRR. Do 1956 gmachem zarządzał UB. Skarbiec Katedralny – znajduje się na zakrystii bazyliki katedralnej. Zgromadzono tu cenne dzieła sztuki sakralnej, m.in. rękopisy z XIV-XVI w., naczynia i szaty liturgiczne, inkunabuły oraz starodruki. Muzeum Diecezjalne – nowo powstałe Muzeum Diecezji Kieleckiej znajdujące się na tyłach gmachu kurii prezentuje szeroką kolekcję przedmiotów sakralnych, w tym cennych obrazów czy monstrancji. Muzeum Historii Kielc – mieści się w zabytkowej kamienicy przy ul. św. Leonarda w ścisłym centrum miasta. Prezentuje dzieje Kielc na przestrzeni wieków. Muzeum Laurensa Hammonda – unikalna w Europie kolekcja organów Hammonda Centrum Geoedukacji – obiekt geoturystyczny – placówka edukacyjno-ekspozycyjna będąca częścią Geoparku Kielce. Znajduje się w granicach rezerwatu Wietrznia prezentuje przeszłość geologiczną Kielc, a szczególnie czasy okresu dewońskiego, kiedy na terenie obecnych Kielc znajdowało się ciepłe morze. Ośrodek Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej – placówka muzealno-edukacyjna z siedzibą w Kielcach Media Historia kieleckich mediów sięga 1870 roku, kiedy to w trudnych czasach przepełnionych carskimi represjami wyszedł pierwszy numer Gazety Kieleckiej, ukazującej się dwa razy w tygodniu w środy i w soboty (wersja zdigitalizowana dostępna w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej). W tym samym roku działalność rozpoczęli redaktorzy periodyku Pamiętnik kielecki, zawierającego artykuły o tematyce historyczno-krajoznawczej. Po II wojnie światowej wydawano dzienniki: „Słowo Ludu” (od 27 września 1949) oraz „Echo Dnia” (od 1971). Historia radiofonii w Kielcach sięga początków lat 50. XX wieku. Wówczas to, 2 października 1952, Radio Kielce nadało swoją pierwszą audycję za pomocą sieci radiowęzłowej rozmieszczonych w całym mieście. Stacja zyskała swój pierwszy nadajnik radiowy w 1957 roku, na terenie ówczesnej siedziby radia przy ul. Świerczewskiego (dziś Jana Pawła II). Sygnał nadawany był na częstotliwości 1484 kHz, zaś jego zasięg wynosił około 20 km wokół miasta. Pierwsza prywatna stacja radiowa w mieście – Radio FaMa rozpoczęło nadawanie 17 września 1995 Pierwszą prywatną telewizją w Polsce była Telewizja Kablowa Kielce, która powstała w 1991 r. Jej dziennikarze przygotowywali programy informacyjne między innymi dla Polsatu. Ostatnim dyrektorem TKK był Władysław Burzawa. 1 stycznia 2005 r., po wielu latach starań, uruchomiono samodzielny oddział Telewizji Polskiej – TVP3 Kielce z siedzibą w Kieleckim Centrum Kultury. W 2020 roku została podpisana umowa pomiędzy TVP a konsorcjum PBO Śląsk na budowę świętokrzyskiego oddziału TVP przy ulicy Ściegiennego 2. Oprócz tego w mieście działa Nowa TV Kielce dostępna w sieci telewizji kablowej Vectra, oraz utworzona w 2007 roku z inicjatywy władz miasta Internetowa Telewizja Kielce. Polityka Władze miasta 4 listopada 2018 roku, w drugiej turze wyborów samorządowych, prezydentem został wybrany Bogdan Wenta. W Radzie Miasta Kielce zasiada 25 radnych wybieranych co 5 lat (do 2018 roku co 4 lata). Są oni wybierani w 5 okręgach wyborczych, z których wybiera się po 5 radnych: okręg 1 (śródmiejski); okręg 2 (północno-zachodni); okręg 3 (północny); okręg 4 (wschodni); okręg 5 (południowo-zachodni). Przy Radzie Miasta działa 10 komisji oraz powołana w 2016 roku Młodzieżowa Rada Miasta Kielce. Okręgi wyborcze w wyborach do parlamentu RP i Parlamentu Europejskiego Mieszkańcy miasta wybierają posłów z okręgu nr 33 (obejmującego całe województwo świętokrzyskie), a senatora z okręgu nr 83 (wraz z powiatem kieleckim). Ponadto, Kielce są siedzibą Okręgowej Komisji Wyborczej, pod którą podlegają okręgi 81 i 82 w wyborach do senatu. Posłów do Parlamentu Europejskiego mieszkańcy Kielc wybierają z okręgu wyborczego nr 10, obejmującego województwa świętokrzyskie i małopolskie. Referendum z 2016 roku Dzięki inicjatywie „Kieleckiego Komitetu Referendalnego” 12 czerwca 2016 roku mieszkańcy miasta mieli okazję uczestniczyć w „Referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta Kielce Wojciecha Lubawskiego”. Zorganizował je Arkadiusz Stawicki, przedstawiając m.in. listę ponad 150 zarzutów wobec działań ówczesnego prezydenta. Nie zgadzający się z nimi Lubawski, odwołał się do sądu, ten jednak przyznał rację Stawickiemu. Frekwencja wynosiła ok. 20%, by referendum było wiążące potrzebne było 25%, czyli 39,371 osób. Niemniej jednak, od czasu referendum, poparcie dla Wojciecha Lubawskiego spadło o ok. 10–15%, utrzymując się na poziomie 30–35% w sondażach. Potwierdziły to również wyniki ostatnich wyborów samorządowych. Wyróżnienia W 2015 Kielce zostały wyróżnione Odznaką Honorową za Zasługi dla Rozwoju Gospodarki Rzeczypospolitej Polskiej. Sport W mieście funkcjonuje 89 zarejestrowanych klubów i stowarzyszeń sportowych. Do dyspozycji mieszkańców udostępniona jest bogata baza sportowa, na którą składa się m.in. jeden z najnowocześniejszych stadionów piłkarskich w Polsce – Stadion Miejski w Kielcach, 9 hal sportowych (w tym Hala Legionów z widownią na 4200 miejsc), Stadion Lekkoatletyczny przy ul. Bocznej 15 oraz 5 krytych pływalni. W miejscowości Miedziana Góra, 12 km od centrum miasta znajduje się Tor wyścigowy Kielce, będący jednym z 2 tego typu obiektów w Polsce. Do najbardziej utytułowanych kieleckich klubów sportowych należą: Błękitni Kielce – nieistniejący klub sportowy, z którego wywodziło się wielu medalistów mistrzostw Polski w boksie Budowlani Kielce – nieistniejący klub sportowy, z sekcji lekkoatletycznej wywodziło się wielu medalistów mistrzostw Polski Klub Sportowy „Tęcza – Społem” w Kielcach – najstarszy wielosekcyjny klub sportowy, mający wielu medalistów oraz wicemistrzów i mistrzów Polski, Europy i Świata UMKS Kielce – zespół koszykówki, awans do pierwszej ligi w sezonie 2011/2012 Buskowianka Kielce – nieistniejący zespół piłki siatkowej mężczyzn, powstały na licencji i po wycofaniu się z rozgrywek Farta Kielce w sezonie 2012/2013, który awansował do PlusLigi w sezonie 2009/2010 Kielecki Klub Karate Kyokushin – jeden z największych klubów karate kyokushin w Polsce Korona Kielce – zespół piłki nożnej, awans męskiej drużyny do Ekstraklasy w sezonach 2004/2005, 2008/2009 oraz 2021/2022, finalista Pucharu Polski w sezonie 2006/2007 Korona-Swim Kielce – Miejski Uczniowski Klub Pływacki Nosan Kielce – zespół bilardowy, wielokrotny medalista drużynowych mistrzostw Polski Vive Kielce – zespół piłki ręcznej, 20-krotny mistrz Polski, 17-krotny zdobywca pucharu Polski oraz dwudziestokrotny uczestnik Ligi Mistrzów (3. miejsce w sezonach 2012/2013 i 2014/2015, 2. miejsce w sezonach 2021/2022 i 2022/2023, 1. miejsce w sezonie 2015/2016) KSS Kielce – zespół piłki ręcznej kobiet, Towarzystwo Sportowe Akwedukt Kielce – klub triathlonowy, mający wielu medalistów mistrzostw polski i reprezentantów na zawodach międzynarodowych. Stella Kielce – klub łuczniczy odnoszące wiele sukcesów na mistrzostwach Polski, oraz posiadający zawodników w ścisłej kadrze narodowej Czarnovia Kielce – klub piłkarski grający w Klasie B, gr. Kielce I Orlęta Kielce – klub piłkarski grający w IV lidze, gr. świętokrzyskiej Jokers Kielce – klub futbolu amerykańskiego UMKS Żak Kielce – judo, klub mający wielu medalistów mistrzostw Polski juniorów i seniorów. W 2015 zdobył drużynowe wicemistrzostwo Polski seniorów. Wspólnoty wyznaniowe Na terenie miasta działalność prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe: Osoby uhonorowane przez miasto Nagrody Miasta Kielce Nagroda Miasta Kielce to prestiżowe, przyznawane corocznie (od 1995 roku) wyróżnienie dla osób, które swoją postawą, pracą i działalnością przyczyniły się do promocji i rozwoju Kielc. Laureat otrzymuje statuetkę oraz drobną nagrodę pieniężną. Nadzieje Kielc Nagroda przyznawana jest uczniom i absolwentom szkół ponadgimnazjalnych danego roku szkolnego za wybitne osiągnięcia w dziedzinie nauki, kultury, sportu oraz działalności społecznej, a w szczególności: laureatom olimpiady przedmiotowej lub konkursu naukowego, laureatom ogólnopolskiego konkursu artystycznego (muzyka, sztuka, rzemiosło), mistrzom i wicemistrzom świata, Europy i Polski w olimpijskiej konkurencji sportowej o dobrych wynikach w nauce, osobom szczególnie wyróżniającym się w działalności społecznej. Honorowi obywatele Poniżej w kolejności chronologicznej wymienione są osoby, które otrzymały od miasta honorowe obywatelstwo. W przypadku Józefa Piłsudskiego obywatelstwo to zostało zawieszone aż do lat 90. XX wieku. Józef Piłsudski (20 października 1921 oraz od 11 listopada 1991 r.) 4 Pułk Piechoty Legionów (11 listopada 1928 r.) 2 Pułk Artylerii Lekkiej Legionów (11 czerwca 1933 r.) Józef Beck (21 listopada 1934 r.) Edward Śmigły-Rydz (10 lutego 1936 r.) Leon Pająk – uczestnik obrony Westerplatte (1983) Gustaw Herling-Grudziński – pisarz, publicysta (9 maja 1991 r.) Leszek Mądzik – twórca sceny plastycznej KUL (14 maja 1998 r.) Aleksander Kwaśniewski – prezydent RP (23 września 1999 r.) Jan Paweł II (25 września 2003 r.) Ryszard Kaczorowski – ostatni prezydent RP na Uchodźstwie (23 lipca 2009 r.) Wiesław Myśliwski – (30 maja 2012 r.) ks. biskup Kazimierz Ryczan – (14 czerwca 2013 r.) Ponadto do 2019 roku honorowe obywatelstwo posiadało 31 żołnierzy Armii Czerwonej. Wykreśleni zostali z tej listy 21.02.2019r. Ludzie urodzeni w Kielcach Kielce jako garnizon wojskowy Kielce to także garnizon wojskowy o długich tradycjach, w których stacjonowało wiele jednostek organizacyjnych wojska. Obejmuje on swoim zasięgiem miasto Kielce oraz powiaty: kielecki, buski, jędrzejowski, kazimierski, pińczowski, skarżyski, starachowicki, włoszczowski oraz konecki. Współpraca międzynarodowa Miasta partnerskie, z którymi Miasto Kielce współpracuje: Ponadto Miasto Kielce współpracuje z 3 miastami projektowymi z którymi nie ma podpisanej umowy po partnerstwie, są nimi: Od 5 października 2009 roku działa w Kielcach konsul honorowy Republiki Federalnej Niemiec. Funkcję tę pełni prezes Targów Kielce dr Andrzej Mochoń. Od 13 listopada 2013 roku działa również konsul honorowy Republiki Finlandii. Funkcję tę pełni prezes dr Tadeusz Pęczek. 4 lutego 2022 roku ogłoszono powstanie konsulatu honorowego Węgier w Kielcach. Ciekawostki W katedrze w Kielcach w 1922 roku wziął ślub z zamieszkałą w Kielcach Władysławą Marią Jabłońską, późniejszy ostatni komendant Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki. Zobacz też biskupi kieleccy diecezja kielecka Getto w Kielcach Uwagi Przypisy Bibliografia Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia. Kielce 2004. Kielecka Platforma Komunikacja (Historia komunikacji miejskiej) Linki zewnętrzne [www.komunikacja-kielce.pl Kielecka Platforma Komunikacyjna] Kielce.pl Szlaki PTTK w okolicach Kielc Urząd Miasta Kielce Miasta biskupów krakowskich (województwo sandomierskie) Miasta na prawach powiatu Miasta wojewódzkie Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Miasta w województwie świętokrzyskim Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku

726856

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stadion%20Narodowy%20im.%20Kazimierza%20G%C3%B3rskiego%20w%20Warszawie

Stadion Narodowy im. Kazimierza Górskiego w Warszawie

Stadion Narodowy im. Kazimierza Górskiego w Warszawie (do października 2021 r. Stadion Narodowy w Warszawie), od lipca 2015 r. także pod nazwą sponsorską PGE Narodowy – wielofunkcyjny stadion w Warszawie, wybudowany w latach 2008–2011, przed piłkarskimi Mistrzostwami Europy 2012, w miejscu Stadionu Dziesięciolecia. Oficjalnie otwarty 29 stycznia 2012. Posiada 4. (najwyższą) kategorię w klasyfikacji UEFA. Na dwukondygnacyjnych trybunach znajduje się 58 580 miejsc siedzących, w tym 4600 miejsc o podwyższonym standardzie oraz 69 lóż (dla 800 osób). Obiekt został zaprojektowany przez konsorcjum dwóch biur architektonicznych: JSK Architekci Sp. z o.o. z Warszawy, jako lidera konsorcjum (zespół pod kierownictwem Zbigniewa Pszczulnego i Mariusza Rutza) oraz hamburskiego Gerkan, Marg und Partner International GmbH (zespół pod kierownictwem Huberta Nienhoffa i Markusa Pfisterera), we współpracy ze Schlaich Bergermann & Partner GmbH, odpowiedzialnym za wykonawstwo inżynieryjne. Od 1 stycznia 2013 za przygotowanie instrumentów zarządzania kompleksem sportowo-biznesowym, za zarządzanie obiektem i zabudową terenów przyległych do niego, zapewnienie przychodów umożliwiających pokrycie kosztów, promowanie marki Stadion Narodowy, komercjalizowanie praw marketingowych oraz reklamowych, odpowiada oficjalny operator stadionu, spółka Skarbu Państwa PL.2012+, utworzona przez Ministra Sportu i Turystyki. Konstrukcja Stadion Narodowy to wielofunkcyjny obiekt sportowy, umożliwiający organizację widowisk sportowych, koncertów muzycznych, czy wydarzeń kulturalnych. Ponadto pełni funkcje biurowe, handlowe, hotelowe, gastronomiczne (docelowo 50 barów szybkiej obsługi). W efekcie, codziennie na jego terenie przebywa 2-3 tysiące osób. Podczas imprez sportowych obiekt jest w stanie pomieścić na trybunach 58 580 kibiców, zaś w czasie imprez muzycznych – do 72 900 osób (w tym 106 niepełnosprawnych). Łączna kubatura stadionu (bez dachu) wynosi ponad 1 000 000 m³. Łączna powierzchnia całkowita stadionu wynosi 203 920 m². Rozpiętość konstrukcji rozsuwanego dachu wynosi 240 × 270 m. Łączna długość dolnej promenady to 924 m. Iglica została zawieszona na wysokości 100 m ponad murawą (112 m nad poziomem Wisły). Stadion posiada największe centrum konferencyjne w Warszawie dla 1600 osób, a jego powierzchnia biurowa i handlowa to 25 000 m². Parking podziemny pod płytą boiska mieści 1765 samochodów. Stadion posiada 965 toalet. Na stadionie znajdują się: 900 miejsc dla przedstawicieli mediów, 4 restauracje, fitness club, fun pub na kilkaset osób i 69 luksusowych lóż biznesowych. Generalnym wykonawcą Stadionu Narodowego było niemiecko-austriacko-polskie konsorcjum pod wodzą Alpine Bau, w skład którego wchodziły: Alpine Bau Deutschland, Alpine Construction Polska, PBG SA oraz Hydrobudowa Polska SA. Umowa liczyła 250 stron (w tym 60 stron załączników). Termin oddania obiektu został określony na 24 miesiące od podpisania umowy. Na budowie pracowało około 1200 osób, a wylano na niej 150 000 ton mieszanki betonowej. Umiejscowienie w niecce Stadionu Dziesięciolecia Nowy obiekt posadowiony jest na wałach ziemnych wyburzonego Stadionu Dziesięciolecia, na których znajdują się schody prowadzące na promenadę areny. Wiedząc, iż Stadion Dziesięciolecia był budowany z gruzów lewobrzeżnej Warszawy, a także znajdował się w starorzeczu Wisły, architekci niemiecko-polskiego konsorcjum JSK Architekci Sp. z o.o. zlecili zbadanie podłoża za pomocą próbnego palowania. Ich obawy o to, że teren może być niewystarczająco wytrzymały, a w wałach ziemnych mogą znajdować się niewypały czy ludzkie szczątki, nie sprawdziły się. W porównaniu do Stadionu Dziesięciolecia, boisko nowej areny znajduje się około 8 metrów wyżej. Pod nim zaprojektowano dwupoziomowy parking podziemny na ok. 1800 pojazdów. Dojazd do parkingów zapewniają istniejące już wcześniej tunele w wałach ziemnych Stadionu Dziesięciolecia, ale także nowe, przebite w trakcie budowy Stadionu Narodowego. Jest on największym stadionem w Polsce. Fasada Fasada obiektu nawiązuje do polskich barw narodowych, przypominając falującą biało-czerwoną flagę i jest w kolorze srebrno-czerwonym, podobnie jak krzesełka. Fasada z anodowanej siatki, która została sprowadzona z Hiszpanii, kryje wewnętrzną aluminiowo-szklaną elewację. Stadion jest konstrukcją otwartą, co oznacza brak trwałej, zamkniętej fasady, przez co temperatura wewnątrz obiektu jest podobna do otoczenia mimo zamkniętego zadaszenia. Ażurowa fasada pozwala na naturalną wentylację pomieszczeń pod trybunami i dostęp do nich światła dziennego. Elewacje są rozpięte na potężnej konstrukcji z rur, które zostały wyprodukowane we Włoszech. Ta konstrukcja jest całkowicie niezależna od żelbetowej konstrukcji trybun i nosi dach nad stadionem. Dzięki oderwaniu elewacji od trybun projektanci mogli swobodnie projektować przestrzeń pod trybunami. Płyta i murawa W projekcie uwzględniono murawę modułową (specjalna ruchoma płyta, na której rośnie murawa), ponieważ jako nowoczesny obiekt Narodowy miał nie posiadać stałej. Murawa modułowa miała być wysuwana przed meczem, a wsuwana po jego zakończeniu, zmniejszając koszty każdorazowego układania nowej murawy przed meczem. Z nieznanych przyczyn ministerstwo sportu odłożyło zamontowanie tego rozwiązania. Obiekt posiada podgrzewaną płytę boiska. Mimo starań prezesa NCS Roberta Wojtasia, aby murawa przed mistrzostwami nie została wymieniona, UEFA oceniła jej stan na niewystarczający. Standardowy koszt murawy to 400 000 zł, jednak koszt wykonania i utrzymania murawy na stadionie oszacowano na około 1 200 000 zł. Murawa przed meczem Polska – Anglia w październiku 2012 r. została wykonana na zlecenie NCS przez firmę Zielona Architektura, która za położenie murawy na jeden mecz otrzymała 722 000 zł. W warunkach zamówienia napisano, iż wykonana podbudowa musi spełniać warunek kompensacji nierówności płyty zapewniając jednocześnie równomierny odbiór wody z nawierzchni z trawy z rolki. Robert Wojtaś szef NCS przyznał w wywiadzie, iż dreny odbierające wodę, nie nadążały z jej usuwaniem. Oryginalny projekt wykonania murawy został zmieniony – podczas EURO 2012 grubość murawy wynosiła 36 cm, natomiast sama warstwa drenażu 23 cm. Podczas meczu Polska-Anglia grubość warstw była znacznie cieńsza, nie był to ten sam system, który był rozłożony podczas Mistrzostw Europy Euro 2012 oraz w żaden sposób modyfikacja projektu nie została zaakceptowana przez głównego projektanta stadionu Zbigniewa Pszczulnego oraz władze UEFA. Murawa na Euro była wyposażona w warstwę drenażową o grubości kilkudziesięciu centymetrów. Podbudowa murawy ułożona przez firmę Zielona Architektura miała grubość 7 centymetrów. Trybuny Obiekt posiada dwa pierścienie trybun – dolny i górny, na których znajduje się 58 580 miejsc siedzących. Pozostałe miejsca siedzące znajdują się na konstrukcyjnym rozdzieleniu pierścieni. Dostawcą siedzisk było Forum Seating, należące do krośnieńskiej Grupy Nowy Styl, a wyprodukowane zostały w Jaśle. Na trybunach znajdują się: 900 miejsc prasowych przeznaczonych dla mediów, ponad 4600 tzw. miejsc „premium”, przeznaczonych dla gości specjalnych, 106 miejsc dla osób niepełnosprawnych, a także ponad 800 miejsc w lożach VIP. Trybuny nie posiadają popularnej funkcji czasowego składania przednich rzędów trybun w celu rozgrywania zawodów lekkoatletycznych obecnej na wielu stadionach, np. Stade de France. Na chwilę obecną zgodnie z zaleceniami UEFA pojemność stadionu nie pozwala na rozgrywanie finału Ligi Mistrzów UEFA. Natomiast ta pojemność stadionu pozwala na rozgrywanie finału Ligi Europy UEFA i Superpucharu Europy UEFA. Pod trybunami znajdują się nie tylko szatnie i pomieszczenia dla ekip, ale również sale konferencyjne i powierzchnie użytkowe o łącznej powierzchni 130 tys. metrów kwadratowych. Budowla posiada osiem kondygnacji o zróżnicowanej wysokości. Najwyższy punkt, na poziomie trybun, znajduje się 41 m nad poziomem murawy byłego Stadionu Dziesięciolecia, natomiast najwyższy punkt konstrukcji stalowej dachu – 70 metrów. Dach osłania nie tylko trybuny, ale również boisko. Zadaszenie Częściowo przezroczysty, zamykany dach, został wykonany z włókna szklanego pokrytego warstwą teflonu, odpornego na zgniecenie oraz działanie czynników atmosferycznych (deszcz i światło słoneczne), zdolnego do utrzymania również do 18 cm mokrego śniegu lub 70 cm suchego. Dopuszczalne obciążenie konstrukcji wynosi 140 kg/m². Dach posiada system czujników ostrzegających przed nadmiernym obciążeniem konstrukcji. Technologia produkcji należy do niemieckiej firmy Hightex GmbH. Tkaninę wyprodukowano w Bangkoku, w zakładach firmy Asia Membrane Co. Ltd. Proces otwierania lub zamykania dachu trwa około 20 minut i przeprowadza się jedynie w temperaturze powyżej 5 st. Celsjusza. Napędy dla dachu służą naciąganiu materiału w przypadku jego zamykania, lub zwijaniu w przypadku jego otwierania. Łączna masa lin podtrzymujących konstrukcję dachu wynosi 1200 ton. Pod dachem umieszczono 4 ekrany LED o powierzchni 200 m². Kaplica wielowyznaniowa Na poziomie minus trzy, od strony ul. Wybrzeże Szczecińskie znajduje się kaplica wielowyznaniowa o powierzchni 260 m², mająca służyć zawodnikom, trenerom i kibicom różnych religii. Została wyświęcona w maju 2012 r. przez przedstawicieli trzech religii: chrześcijaństwa, judaizmu i islamu. Kaplica nie zawiera stałych symboli żadnej z religii. Jej wnętrze zostało wykreowane za pomocą dwóch dopełniających się elementów: kolumnady oraz światła jako symbolu boskości. Ułatwienia dla osób z niepełnosprawnościami Na stadionie znajduje się pięćdziesiąt specjalnych miejsc dla niewidomych i ich opiekunów. Są one umiejscowione w sektorach wśród innych kibiców. Każdy niewidomy wchodzący na stadion dostaje również zestaw słuchawkowy, dzięki któremu będzie mógł słuchać specjalnie stworzonej dla niewidomych, relacji meczu. Otoczenie 19 maja 2008 zebrano oferty przetargowe na projekt zagospodarowania błoni Stadionu Narodowego. W konkursie wzięły udział 22 firmy. 4 czerwca został wybrany wykonawca – konsorcjum JEMS Architekci-Dawos. Realizacja planu jest przewidziana po mistrzostwach Europy w piłce nożnej w 2012 roku, w związku z tym w lipcu 2011 zaprezentowano tymczasowy projekt zagospodarowania przestrzennego z myślą o Euro 2012. W otoczeniu stadionu powstaną aleje spacerowe, park, wielofunkcyjne tereny otwarte oraz nowa ulica wzdłuż nasypu kolejowego i nowej stacji Warszawa Stadion nawiązującej konstrukcją do stadionu. Po stronie stacji znajdą się wielofunkcyjny plac miejski oraz parking dla kibiców. Na stadion prowadzą cztery drogi (jedna z nich jest przeznaczona tylko dla specjalnych gości). Przygotowanie projektu inwestycyjnego i programu jego realizacji w systemie partnerstwa publiczno-prywatnego jest zadaniem spółki PL.2012+. Właściwy plan zagospodarowania zakłada utworzenie: parku oraz kilku ogólnodostępnych deptaków, wielofunkcyjnej hali widowiskowo-sportowej dla 20 000 widzów, pływalni z basenem olimpijskim (50-metrowym), centrum kongresowego dla 8000 osób oraz hotelu i biurowców Historia Geneza projektu Pierwsze plany budowy nowego Stadionu Narodowego w Warszawie pojawiły się w połowie lat 90. XX wieku. Lokalizacja pozostawała od samego początku kwestią sporną. Jedna z koncepcji zakładała zlokalizowanie go na należących do Skarbu Państwa (pod zarządem Centralnego Ośrodka Sportu) terenach Stadionu Dziesięciolecia. Kolejne przedstawiały natomiast plany budowy w różnych częściach stolicy. Najsłynniejszą z nich był pomysł zrodzony na przełomie 1999 r. i 2000 r., forsowany przez ówczesnego rzecznika PZPN Jarosława Kołakowskiego stanowiący, że nowy obiekt zostanie ulokowany na Białołęce i będzie nosił nazwę Stadion Polska, wzorowaną na nazwie Stade de France. Inne z koncepcji zakładały budowę na Służewcu, na Łuku Siekierkowskim, w Wawrze i w Wesołej. Przez ponad dekadę obiekt pozostawał jedynie w sferze koncepcyjnej, jednak wybór Polski na współgospodarza piłkarskich Mistrzostw Europy 2012 znacząco przyspieszył tempo działania. 26 kwietnia 2007 Prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz podpisała decyzję w sprawie warunków zabudowy dla inwestycji, polegającej na budowie obiektu sportowego planowanego na terenie Stadionu Dziesięciolecia w Warszawie, a 14 września 2007 minister sportu Elżbieta Jakubiak poinformowała, że zostanie on wybudowany na błoniach Stadionu Dziesięciolecia. 4 października 2007 minister Jakubiak powołała Narodowe Centrum Sportu Sp. z o.o., którego zadaniem miała być budowa stadionu w Warszawie. 29 listopada 2007 nowy minister sportu Mirosław Drzewiecki podczas konferencji prasowej na Torwarze poinformował, że spośród trzech firm zakwalifikowanych do przetargu: APA KA (Kuryłowicz & Associates), HOK Sport oraz JSK, warszawska firma projektowa JSK Architekci Sp. z o.o. wygrała konkurs na zaprojektowanie Stadionu Narodowego w Warszawie. 17 grudnia 2007 zatwierdził on jednak koncepcję budowy obiektu w niecce Stadionu Dziesięciolecia. Budowa 1 lutego 2008 konsorcjum JSK Architekci Sp. z o.o., Gerkan, Marg und Partner International GmbH we współpracy ze Schlaich Bergermann & Partner GmbH przedstawiło projekt koncepcyjny (wizualizację i makietę) nowego stadionu. Pierwsze roboty budowlane rozpoczęły się 15 maja 2008 od próbnego palowania (126 betonowymi palami) niecki, skarpy trybun i korony starego obiektu. 18 czerwca 2008 Narodowe Centrum Sportu Sp. z o.o. złożyło u wojewody mazowieckiego projekt budowlany i dokumenty wymagane do wydania pozwolenia na budowę. Pozytywną decyzję wojewoda Jacek Kozłowski wydał już 22 lipca 2008, czyli po zaledwie 34 dniach. 26 września 2008 r. została podpisana umowa z firmą Pol-Aqua SA na realizację pierwszego etapu inwestycji, czyli palowania oraz rozbiórki części korony. 7 października 2008 r. wystartowała budowa stadionu. Na placu budowy, w pobliżu siedziby Narodowego Centrum Sportu zainstalowano kamerę, dzięki której od 31 października 2008 na bieżąco można było śledzić postęp budowy. Od rozpoczęcia drugiego etapu budowy, tj. 29 czerwca 2009, proces ten można obserwować także przy użyciu drugiej kamery, zainstalowanej na wieżowcu przy Rondzie Waszyngtona. Obraz z kamer jest dostępny na oficjalnych stronach internetowych stadionu i spółki PL.2012. 26 sierpnia 2010 Narodowe Centrum Sportu umożliwiło wszystkim zainteresowanym podgląd na żywo budowy Stadionu Narodowego w Warszawie, przy użyciu nowej kamery. Pozwala ona na podgląd niecki Stadionu w czasie rzeczywistym, 24 godziny na dobę. Pierwszy etap robót obejmował zburzenie betonowych konstrukcji trybun Stadionu X-lecia, przeprowadzenie prac ziemnych, które doprowadziły nieckę do wymaganego kształtu, wbicie ok. 7 tysięcy prefabrykowanych betonowych pali, wykonanie ok. 6,7 tysiąca kolumn żwirowych i betonowych oraz wykonanie ok. 900 sztuk pali wielkośrednicowych które obecnie stanowią fundamenty stadionu. Ten etap miał w założeniu trwać nie dłużej niż 200 dni. 9 marca 2009 zakończono wbijanie pali, a 9 kwietnia 2009 otworzono koperty z ofertami firm chcących realizować II etap budowy stadionu. Najlepszą ofertę złożyło niemiecko-austriacko-polskie konsorcjum firm – Alpine Bau Deutschland AG, Alpine Bau GmbH i Alpine Construction Polska Sp. z o.o., Hydrobudowa Polska SA i PBG SA opiewającą na kwotę 1 252 755 008,64 zł netto. Według harmonogramu drugi etap budowy miał trwać pomiędzy majem 2009 a majem 2011. 8 maja 2009 pojawiły się na placu budowy pierwsze maszyny wykonawcy, jednak dopiero pod koniec czerwca prace nabrały rozmachu. Rozpoczęto ustawienia żurawi budowlanych. Łącznie ustawiono 19 dźwigów które będą wykorzystywane w trakcie budowy. Na tym etapie prac rozpoczęto ustawianie szalunków, a następnie betonowanie pierwszych trzech kondygnacji stadionu. Zatrudnienie na placu budowy przekroczyło 1000 osób. Jedną z nowości w trakcie prac budowlanych jest wykorzystanie stropów bąbelkowych, nowoczesnej technologii polegającej na wykorzystaniu przerobionych odpadów z tworzyw sztucznych na kształt pustych baniek i umieszczeniu ich wewnątrz płyty betonowej. Dzięki takiej technologii można zaoszczędzić duże ilości betonu w środkowej warstwie płyty żelbetowej. Pod koniec września zaczęto budowę pierwszych elementów które były widoczne z zewnątrz stadionu. Przy budowie klatek schodowych zastosowano deskowania ślizgowe, dzięki czemu pierwszą z nich o wysokości 35 m, wykonano w ciągu zaledwie 14 dni, czyli ze średnią prędkością 2 do 3 metry na dobę. W ten sposób planowane jest wykonanie 10 z 19 klatek schodowych. Na przełomie września i października generalny wykonawca stadionu w porozumieniu z Narodowym Centrum Sportu dokonał zmian w harmonogramie budowy. Miało to przynieść efekt w postaci sprawniejszego zbudowania konstrukcji żelbetowych do poziomu 0 (poziomy w których znajdować się będą podziemne parkingi), które miały zostać ukończone 9 stycznia 2010. 7 października 2009 dokonano uroczystego wmurowania kamienia węgielnego. W uroczystości uczestniczyli przedstawiciele władz administracji państwowej, władz samorządowych województwa mazowieckiego oraz licznie zgromadzeni goście, a także przedstawiciele głównych religii i związków wyznaniowych w Polsce. Pod koniec stycznia do Warszawy dotarł pierwszy element pierścienia dachu. Element ten był jednym z 72, które weszły w skład konstrukcji stalowej dachu. Każdy z tych elementów waży około 48 ton i jest wysoki na 12,5 metra. Na początku lipca 2010 r. ukończono prace związane z budową pierścienia ściskanego stanowiącego główny element konstrukcji wspierającej dach stadionu. W następnym etapie prac zamontowano 60-metrowe odciągi, które były transportowane na plac budowy w dwóch częściach i łączone były na miejscu budowy. Odciągi, wraz z już istniejącymi słupami oraz łączącymi je zastrzałami stanowią całość konstrukcji utrzymującej dach oraz cztery telebimy, które zostały zawieszone centralnie nad środkiem boiska. 13 sierpnia 2010 poinformowano o zakończeniu montażu wszystkich 2100 prefabrykatów, stanowiących trybuny dla przyszłych 58 tysięcy 500 widzów. 24 sierpnia zakończono wszystkie roboty betoniarskie. 16 grudnia 2010 w siedzibie Narodowego Centrum Sportu odbyła się konferencja prasowa poświęcona tzw. operacji big lift na stadionie. Podczas konferencji omówiono zasady big lift, jednej z najbardziej zaawansowanych technologicznie operacji na świecie i pierwszego takiego przedsięwzięcia na skalę europejską. Proces ten rozpoczął się od starannego zabezpieczenia lin w miejscach, gdzie opierają się o trybuny. Po ich ułożeniu, na służących zabezpieczeniu trybun specjalnych podestach, zostały połączone z iglicą. Operacja ta przebiegła sekwencyjnie. Równocześnie do operacji podnoszenia iglicy, przy użyciu 72 siłowników hydraulicznych naciągane były liny. Kiedy iglica była już widoczna w całości, na poziomie boiska (poziom -2) zostały do niej podłączone kolejne liny (dolne). Liny te zostały przymocowane do iglicy i rozpoczął się proces ich naprężania i podnoszenia do góry. 4 stycznia 2011 zakończono prace montażowe konstrukcji dachu stadionu. Z tej okazji w obecności premiera Donalda Tuska i prezydent stolicy Hanny Gronkiewicz-Waltz odbyła się uroczystość zawieszenia symbolicznej wiechy. Według pierwotnego kosztorysu inwestorskiego stadion miał kosztować 1 569 370 000 zł, jednakże koszty lawinowo rosły i stadion według informacji rządowych kosztował 1 976 061 375. Kwota ta nie zawiera w przeciwieństwie do podawanych kosztów innych stadionów ceny zakupu działki (właścicielem jest Skarb państwa) oraz może okazać się nieostateczna z powodu wysuwanych roszczeń przez niemiecką Alpine Bau Deutschland. Początkowo planowano zakończenie prac na 30 czerwca 2011. Stadion miał zostać otwarty dla zwiedzających 22 lipca 2011, natomiast jego oficjalne otwarcie miało się odbyć 27 sierpnia – do przygotowania otwarcia wybrano zespół w składzie: Georgios Stylianou, Michał Piróg, Maciej Zień i Adam Sztaba. Zagrać miały m.in. zespoły Perfect, Myslovitz, Maanam i Wilki, a uroczystość miała przedstawiać pozytywne akcenty polskiej historii. W zamian 27 sierpnia odbyła się inauguracja zewnętrznej iluminacji korony stadionu, imprezę zaś przeniesiono na styczeń 2012. Natomiast już 6 września 2011 planowano rozegrać mecz inauguracyjny pomiędzy Polską i Niemcami. Ukrywane problemy z budową schodów zostały ujawnione w maju 2011 r. i spowodowały opóźnienie w budowie o 3 miesiące. Zmieniona technologia budowy (zamiast wykonania w technologii monolitycznej schodów NCS zdecydował o montażu elementów na miejscu, wskutek czego zaprawa klejąca łączniki schodów zaczęła wyciekać i groziło to katastrofą budowlaną). W celu naprawy schodów 5 czerwca 2011 zdecydowano się nie rozbierać konstrukcji a podeprzeć ją konstrukcją wzmacniającą. 30 lipca 2011 – data zakończenia budowy stała się nieaktualna i odwołano kilka imprez planowanych na 2012 rok. Problemy na budowie Stadionu Narodowego doprowadziły do dalszego opóźnienia i przesunięcia otwarcia Stadionu, w efekcie na placu budowy zorganizowano dwukrotnie dzień otwarty: 24 lipca i 2 października. Prace budowlane oficjalnie zakończono 29 listopada 2011. W dniu 30 listopada 2011 prezes NCS Rafał Kapler zgłosił do Powiatowego Inspektoratu Nadzoru Budowlanego (PINB) wniosek o pozwolenie na użytkowanie obiektu. Prace przy żelbetowej płycie boiska zakończono 25 stycznia 2012, a tego samego dnia PINB wydał warunkowe pozwolenie na użytkowanie tego elementu stadionu. Oficjalna uroczystość otwarcia obiektu odbyła się 29 stycznia 2012 roku, z koncertami polskich gwiazd: zespołu Voo Voo i Haydamaky, Zakopower, Coma, T.Love, Lady Pank zakończona wieczornym pokazem fajerwerków. W dniu 10 lutego 2012 roku zakończono montaż wszelkich instalacji grzewczych i nawadniających oraz instalację murawy na obiekcie. Śmiertelne wypadki podczas budowy 1 grudnia 2009 zginęło dwóch pracowników, którzy pracowali przy instalacji oświetlenia i byli przenoszeni przez dźwig w specjalnej klatce, która urwała się. Mężczyźni spadli z wysokości 18 metrów. Jeden z nich zginął na miejscu, drugi kilka godzin później zmarł w szpitalu. 9 maja 2011 podczas budowy zginęła trzecia osoba – mężczyzna w wieku około 30 lat spadł z rusztowania. Tymczasowy szpital w czasie pandemii COVID-19 W czasie pandemii COVID-19, w październiku 2020 premier Mateusz Morawiecki wydał polecenie zorganizowania w części biurowo-konferencyjnej stadionu szpitala dla chorych na COVID-19. Placówka, filia Centralnego Szpitala Klinicznego MSWiA w Warszawie, nosiła nazwę Szpital Narodowy. Prezesi Stadionu Narodowego im. Kazimierza Górskiego Prezesem Stadionu Narodowego im. Kazimierza Górskiego w Warszawie jest Prezes Zarządu operatora Stadionu. W latach 2011–2013 operatorem Stadionu Narodowego im. Kazimierza Górskiego w Warszawie była spółka Narodowe Centrum Sportu, zaś od 2013 r. operatorem jest spółka PL.2012+ Prezesi Stadionu z ramienia Narodowego Centrum Sportu Rafał Kapler (2011–2012) Robert Wojtaś (2012) Michał Prymas (2012–2013) Prezesi Stadionu Narodowego z ramienia PL.2012+ Marcin Herra (2013–2014) Tomasz Półgrabski (2014–2015) Jakub Opara (2015–2018) Alicja Omięcka (2018–2019) Włodzimierz Dola (od 3 grudnia 2019) Pamiątki i upamiętnienia Rzeźba „Sztafeta” Rzeźba została wykonana przez Adama Romana i została odsłonięta 22 lipca 1955 na Stadionie Dziesięciolecia. Rzeźba przedstawia trzech mężczyzn w biegu podczas przekazywania pałeczki. Wraz z podjęciem decyzji o budowie nowego Stadionu Narodowego, podjęto decyzję o zachowaniu historycznych zabytków Stadionu Dziesięciolecia i wkomponowaniu ich w przyszły stadion. Obok takich elementów jak tablica z orłem z trybuny honorowej czy tablica pamiątkowa poświęcona Ryszardowi Siwcowi, znalazła się także rzeźba. W 2008 pomnik został poddany gruntownej renowacji. Trwała ona miesiąc a jej koszt wyniósł 50 tys. zł. Brakuje jednak pieniędzy na odlanie rzeźby z brązu, a inicjatywa środowisk artystycznych, które wsparły tę koncepcję do tej pory nie przyniosła rezultatu. Pawilon sportowo-administracyjny Zabytkowy pawilon, wybudowany w II połowie lat 50. Miejsce dawnych szatni Stadionu Dziesięciolecia. Obecnie siedziba zarządu stadionu. Pomnik Kazimierza Górskiego 26 marca 2015 odsłonięto pomnik byłego selekcjonera reprezentacji Polski, Kazimierza Górskiego. Liczącą 3,5 m wysokości statuetkę z brązu wykonał Marek Maślaniec. Aleja Gwiazd Piłki Nożnej W czerwcu 2018 r. na promenadzie otaczającej stadion, w pobliżu pomnika Kazimierza Górskiego, Zbigniew Boniek, Włodzimierz Lubański, Grzegorz Lato i Władysław Żmuda odsłonili tablice z odciskami swoich stóp, natomiast Jan Tomaszewski tablicę z odciskami swoich rąk. W promenadę wmurowano także tablice upamiętniające nieżyjących piłkarzy: Gerarda Cieślika, Kazimierza Deynę i Włodzimierza Smolarka. Docelowo aleja ma mieć długość 1 km. Wydarzenia Piłka nożna Mecze ligowe i towarzyskie Stadion Narodowy już w fazie projektowania otrzymał charakter typowo piłkarski (bez bieżni lekkoatletycznej). Dlatego też, zaplanowano tu organizację najatrakcyjniejszych z komercyjnego punktu widzenia meczów ligowych warszawskich klubów Legii Warszawa oraz Polonii Warszawa. Prezes Polonii Warszawa Józef Wojciechowski, otrzymał zapewnienie od Narodowego Centrum Sportu, że mecz z ówczesnym liderem ekstraklasy, Śląskiem Wrocław, zostanie rozegrany za rabatową cenę stu tysięcy złotych. Później jednak się okazało, że obiekt nie jest przystosowany do rozgrywek pomiędzy polskimi zespołami ze względu na brak możliwości ustawienia barierek oddzielających kibiców oraz braku systemu łączności. Wojciechowski uznał Narodowe Centrum Sportu za niewiarygodne w biznesie, a argumenty które okazały się być przyczyną odwołania meczu określił „groteską”, jako że takie usprawnienia można w krótkim czasie zaimplementować. 17 kwietnia 2012 Legia Warszawa rozegrała towarzyskie spotkanie z klubem hiszpańskiej ekstraklasy Sevillą FC, przegrywając 0:2 29 kwietnia 2012 odbył się towarzyski mecz Gwiazd Obu Narodów Polska – Ukraina, w którym wystąpili znani aktorzy, osoby z mediów i inne znane osoby z Polski i Ukrainy. Dochód był przeznaczony na cele charytatywne. 16 sierpnia 2014 na Stadionie Narodowym odbył się Super mecz 2014, w którym zmierzyły się ekipy Realu Madryt i Fiorentiny Krajowe mecze pucharowe 11 lutego 2012 na Stadionie Narodowym rozegrany miał być mecz finałowy Superpucharu Polski pomiędzy Legią Warszawa a Wisłą Kraków. 8 lutego 2012 prezes Spółki Ekstraklasa SA Andrzej Rusko na podstawie wcześniejszych negatywnych opinii Policji, Sanepidu oraz biura zarządzania kryzysowego Miasta Stołecznego Warszawy, podjął decyzję o odwołaniu meczu z powodu niezapewnienia bezpieczeństwa przez organizatora meczu. 24 kwietnia 2012 miał się odbyć finał Pucharu Polski, tak aby spełnić konieczny warunek rozegrania przynajmniej dwóch meczów przed Euro 2012. Do meczu jednak nie doszło, a decyzja o odwołaniu wydarzenia została uwarunkowana negatywną decyzją MSW. W odpowiedzi na apel Zbigniewa Bońka, który stwierdził, iż pozycja stadionu jest niepodważalna, władze stadionu będą organizować finał piłkarskiego Pucharu Polski co roku tego samego dnia, poczynając od sezonu 2014, wzorem krajowych pucharów innych państw tj. – Anglii i Niemiec. Stała data kolejnych edycji PP od sezonu 2014 została ustalona na 2 maja. PZPN podpisał umowę z operatorem Stadionu Narodowego, na mocy której na Stadionie będą rozgrywane wszystkie finały Pucharu Polski do 2016 roku włącznie. Mecze pucharowe UEFA 23 maja 2013 Komitet Wykonawczy UEFA przyznał Stadionowi Narodowemu organizację piłkarskiego finału Ligi Europy UEFA w 2015 roku. Mecze reprezentacji narodowej Pierwszy mecz reprezentacji Polski na Stadionie Narodowym odbył się 29 lutego 2012, na 100 dni przed Mistrzostwami Europy 2012, a rywalem była Portugalia. Bilans: 37 meczów, 22 zwycięstwa, 10 remisów, 5 porażek Euro 2012 Stadion był jedną z aren piłkarskich Mistrzostw Europy 2012. W czasie trwania tej imprezy na Stadionie Narodowym rozegrano 3 spotkania fazy grupowej, w tym mecz otwarcia 8 czerwca 2012 pomiędzy Polską a Grecją wraz z oficjalną ceremonią, a także ćwierćfinał i półfinał. Mecz otwarcia Mistrzostw Europy, odbył się na stadionie przy zamkniętym dachu. Decyzja była uwarunkowana prognozami pogody (w sytuacji gdyby padał deszcz). Kolejne spotkania planowano rozgrywać w tej konfiguracji obiektu ze względu na warunki atmosferyczne, jednak doszło do zmiany decyzji przez UEFA. Powodem tej decyzji było to, iż ruchomy dach chroniący przed deszczem, utrudnia cyrkulację powietrza i powoduje (szczególnie latem), że w niecce stadionu jest duszno. Mecz otwarcia Mistrzostw Europy, został poprzedzony ceremonią otwarcia przygotowaną przez Marco Balich’a, na której 800 artystów w polsko-ukraińskiej choreografii prezentowało figury taneczne. Następnie węgierski pianista Ádám György zagrał Etiudę a-moll opus 25 nr 11 Fryderyka Chopina. Mecz został rozegrany w obecności prezydentów Polski i Ukrainy oraz prezydenta UEFA. Strzelcy goli dla reprezentacji na stadionie Piłka siatkowa 30 sierpnia 2014 na Stadionie Narodowym odbyły się ceremonia i mecz otwarcia siatkarskich Mistrzostw Świata. W czasie inauguracji padł rekord kibiców obecnych na meczu siatkarskich MŚ. 24 sierpnia 2017 na Stadionie Narodowym odbyły się ceremonia i mecz otwarcia siatkarskich Mistrzostw Europy. Inne sporty 15 lipca 2012 odbył się VII SuperFinał rozgrywek futbolu amerykańskiego, czyli finał Polskiej Ligi Futbolu Amerykańskiego. 1 września 2012 w tej dyscyplinie również odbył się mecz futbolu amerykańskiego Euro-American Challenge pomiędzy drużynami Europy i USA.9 kwietnia 2013, odbył się Dzień Futbolu Amerykańskiego, na którym widzowie mogli zagrać na murawie stadionu.14 lipca 2013 najlepsze 2 drużyny ligi zmierzyły się w VIII edycji SuperFinału Polskiej Ligi Futbolu Amerykańskiego. Finisz Maratonu Warszawskiego w sezonie 2012 zakończony na płycie boiska. 12 października 2017 roku na Stadionie Narodowym pod zamkniętym dachem po raz pierwszy na świecie polscy piloci, Paweł Kozarzewski oraz Marcin Krakowiak na paralotniach z napędem wykonali lot w obiekcie zamkniętym, lot równoczesny dwóch motoparalotni oraz wykonali slalomy pomiędzy pylonami. Ustanowili światowy rekord wykonując: najdłuższy lot w obiekcie zamkniętym (30 minut). Koncerty Indywidualne Zbiorowe i festiwale Inne wydarzenia Odwołane wydarzenia w 2011–2012 „Widowisko świateł” – uroczystość przygotowana na otwarcie Stadionu Narodowego, zastąpiona przez koncert otwarcia „Oto Jestem” Zawody Red Bull X-Fighters – najsłynniejsze na świecie rozgrywki freestylu motocrossowego (fmx) (zaplanowane na dzień 6 sierpnia), przeniesione na Stadion Miejski w Poznaniu Koncert Night of the Proms – miał odbyć się we wrześniu 2011 i byłby to pierwszy koncert z cyklu w Polsce, odwołany z powodu opóźnienia w budowie stadionu. Sylwester 2011/2012 – odwołany z powodu 10-miesięcznego opóźnienia w budowie stadionu XX Finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy – odwołany z powodu 10-miesięcznego opóźnienia w budowie stadionu. Inauguracyjny mecz na Stadionie Narodowym – 6 września 2011 pomiędzy reprezentacjami Polski i Niemiec. Puchar Polski – miał się odbyć 24 kwietnia 2012, jednak stadion nie był w pełni przystosowany do odbioru sieci GSM/UMTS – nadajniki zostały zamontowane dopiero przed EURO 2012 Nazwa stadionu 28 czerwca 2012 Sejm przyjął uchwałę wzywającą do nadania stadionowi imienia Kazimierza Górskiego, lecz dopiero 10 października 2021 Stadion Narodowy oficjalnie otrzymał imię legendarnego selekcjonera. Zgodnie z umową podpisaną w lipcu 2015 r. z operatorem stadionu przez Polską Grupę Energetyczną, obiekt do 10 października 2020 miał nosić nazwę PGE Narodowy. Była to najdroższa tego typu umowa sponsorska w Polsce (ok. 40 mln zł). W 2021 r. strony zdecydowały się na zawarcie aneksu do umowy, wydłużającego jej obowiązywanie o okres funkcjonowania na stadionie szpitala covidowego. Koszt budowy i wyniki finansowe Wyniki finansowe Koszty Całkowity koszt budowy Stadionu Narodowego wyniósł 1,915 mld zł (plus roszczenia niemieckiego wykonawcy w wysokości 400 mln, jak również koszt działki, który nie jest uwzględniony), co daje w przeliczeniu na jedno miejsce/krzesełko 32 500 zł. Stadion został zbudowany i sfinansowany z budżetu państwa. Z racji tego, że nie jest własnością żadnego klubu piłkarskiego, nie uzyskał dotacji z budżetu lokalnego, jak to miało miejsce np. w Poznaniu. Średni koszt budowy jednego miejsca na stadionie zakładano na ok. 12 000 zł. Miesięczny koszt utrzymania Stadionu Narodowego szacuje się na około 1,5 mln zł. Aby koszty utrzymania Stadionu Narodowego nie przekroczyły wpływów konieczne jest zapewnienie przez PL.2012+ (operatora obiektu) około od 120 do 150 w większości dużych imprez i wydarzeń rocznie. Tylko w przypadku niemalże pełnych rezerwacji na wszystkie wydarzenia jest możliwy zysk, ponieważ nawet organizacja 25 koncertów gwiazd dużej sławy, np. Madonny, przy sprzedaży biletów poniżej 85 proc. nie przyniesie dodatniego wyniku finansowego. Kluby piłkarskie wypożyczające stadion na prestiżowe mecze mogą gwarantować wystarczające wpływy, szczególnie jeśli grają w Lidze Mistrzów i Lidze Europy. Podatek od nieruchomości, na której stoi obiekt, wynosi 15 mln zł rocznie, natomiast ubezpieczenie kolejne 7 mln zł, dając kwotę 22 mln. NCS czeka na wieloletni proces o zapłatę za prace dodatkowe (niemiecki wykonawca żąda dodatkowych 400 mln zł). Wbrew obietnicom Rafała Kaplera w 2012, nie potrafił on do czasu odwołania pozyskać sponsora tytularnego. W październiku 2012 r. operator (NCS) zapewnił jedynie 5 dużych imprez na stadionie – powyżej 20 000 widzów (poza Euro 2012). Na cały 2013 r. prezes Robert Wojtaś planował jedną całostadionową imprezę, następnie został zwolniony. W związku z negatywną oceną Wojtasia Minister Sportu powołał nowego prezesa – Marcina Herrę, który zapowiedział, że w okresie 12 miesięcy będzie odbywać się co najmniej 10 imprez całostadionowych (dla 58 tys. widzów), jak również wprowadzenie unikalnego rozwiązania wyboru imprez poprzez głosowanie na oficjalnym profilu stadionu, jacy muzycy będą występować na Stadionie Narodowym. Przychody Euro 2012 Stadion nie przyniósł zysków podczas Mistrzostw Europy. Szacunkowy wpływ z biletów (cała impreza Euro 2012) określony został na 400 milionów złotych. Zyski ze sprzedaży miejsc – od zwykłych krzesełek po loże zostały jednak podzielone pomiędzy UEFA i PZPN, czyli niezależne od Państwa organizacje międzynarodowe i krajowe. Dotyczy to także miejsc zazwyczaj rezerwowanych dla przedstawicieli władz – m.in. loża prezydencka Stadionu Narodowego została na czas Euro 2012 wynajęta Romanowi Abramowiczowi przez UEFA za 5 mln zł. Pozostałe imprezy Właściciel obiektu – spółka Skarbu Państwa Narodowe Centrum Sportu – miała utrzymać Stadion Narodowy oraz otrzymywać zyski z wynajmowania areny chętnym podmiotom.Była to odmienna od pozostałych aren Euro 2012 w Polsce strategia utrzymania obiektu (za utrzymanie stadionów są odpowiedzialne kluby). Zwiedzanie Stadion Narodowy został udostępniony do zwiedzania przez turystów indywidualnych oraz grupy zorganizowane w ramach kilku tras tematycznych. Mogą oni również wejść na punkt widokowy na górnej trybunie stadionu. Dojazd Parking Stadion jest wyposażony w dwupoziomowy parking podziemny (na 1765 samochodów) oraz parking zewnętrzny. Kolej i metro Stadion jest zlokalizowany nieopodal dworca kolejowego Warszawa Stadion, dokąd można dojechać pociągami SKM: S1 lub S2, a także pociągami Kolei Mazowieckich jadącymi linią średnicową. Dojazd ze Śródmieścia trwa 5 minut, w szczycie pociągi kursują co 4 minuty. W ciągu godziny można dowieźć koleją nawet 26 000 kibiców. Nieopodal stadionu znajduje się stacja metra Stadion Narodowy. Autobusy i tramwaje Wokół stadionu znajduje się kilkanaście przystanków tramwajowych i autobusowych. Najwygodniej do centrum można dojechać korzystając z zespołu przystankowego Rondo Waszyngtona. Stacja rowerowa W 2013 r. przy wejściu na stadion powstała stacja rowerowa Veturilo z 36 stojakami rowerowymi. Kontrowersje W związku z różnego rodzaju imprezami o charakterze rozrywkowym wielokrotnie podnoszony był problem hałasu emitowanego podczas imprez masowych. Największe kontrowersje budziły do tej pory wydarzenia muzyczne, jak np. Orange Warsaw Festival i pokazy fajerwerków, w czasie których dochodziło do przekroczenia określonych przepisami prawa norm hałasu. Zgłaszane są także postulaty dotyczące poprawy organizacji ruchu przy okazji większych imprez na Stadionie oraz zmian w polityce udostępniania przestrzeni wokół obiektu dla reklamodawców. Zobacz też Lista stadionów w Polsce Lista stadionów piłkarskich w Polsce Lista największych stadionów w Europie Przypisy Bibliografia Joanna Warsza (red.) Stadion X. Miejsce, którego nie było. Wyd. Korporacja Ha!Art, 2008, . Linki zewnętrzne Oficjalna strona Stadionu Narodowego w Warszawie Wirtualny spacer po Stadionie Narodowym Wizualizacje w serwisie stadiony.net Wirtualny spacer wokół Stadionu Narodowego w Warszawie Najwyższa Izba Kontroli – Budowa i wykorzystanie Stadionu Narodowego w Warszawie (2014) Warszawa Narodowy Stadiony narodowe w Europie Praga-Południe Narodowy Stadiony futbolu amerykańskiego w Polsce Stadiony żużlowe w Polsce Warszawa

180789

https://pl.wikipedia.org/wiki/Opel%20Astra

Opel Astra

Opel Astra – samochód osobowy klasy kompaktowej produkowany pod niemiecką marką Opel od 1991 roku. Od 2022 roku produkowana jest szósta generacja pojazdu. Pierwsza generacja Opel Astra I został zaprezentowany po raz pierwszy w 1991 roku. Samochód został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany podczas targów motoryzacyjnych we Frankfurcie w 1991 roku. Był to jeden z największych projektów marki. W pracach nad konstrukcją pojazdu w Technicznym Centrum Rozwoju Opla w Rüsselsheim uczestniczyło ponad 8 tysięcy inżynierów, techników i projektantów. Początkowo pojazd oferowany był w wersji hatchback i kombi. Rok później do oferty wprowadzona została wersja sedan pojazdu, a w 1993 roku wprowadzono nadwozie typu cabrio wyposażone w brezentowy dach, które zaprojektowane zostało przez włoską firmę stylistyczną Bertone. Nazwa Astra nie jest „autorskim” pomysłem Opla. Została ona zapożyczona tak naprawdę od bratniej firmy Vauxhall, która stosuje ją już od 1979 roku dla dwóch ostatnich wcieleń Opla Kadetta. Ujednolicenie nazw zostało wdrożone w ramach nowej polityki koncernu General Motors, ówczesnego właściciela Opla i Vauxhalla. Na mocy tego poza Kadettem i Astrą z początkiem lat 90. przemianowano jeszcze Vauxhalla Nova na Corsę, Vauxhalla Carlton na Omegę i Vauxhalla Cavaliera na Vectrę. W sierpniu 1994 roku auto przeszło delikatną modernizację. Zmieniona została atrapa chłodnicy, kolor kloszy kierunkowskazów przednich z pomarańczowych na przezroczyste, koło kierownicy, wzór tapicerki oraz lusterek zewnętrznych. W międzyczasie w ofercie jednostek napędowych pojazdu pojawiły się silniki z rodziny Ecotec. W latach 1991–1998 pojazd produkowany był pod nazwą Astra. Od 1998 roku, po przeniesieniu produkcji modelu do Gliwic oraz rozpoczęciu produkcji modelu Astra G, kontynuowano produkcję pojazdu pod nazwą Astra Classic do 2002 roku. Wersje wyposażeniowe CD (1992-1994) CDX (1995-1996) Classic (2000-2002) Club (1991-1996) Dream (od 1996) GL (1991-1997) GLS (1991-1996) GSI (1991-1996) GT (1991-1994) Motion (1991-1996) Sport (1993-1996) Style (od 199n. w 2 poduszki powietrzne, system ABS, wspomaganie kierownicy, elektryczne sterowanie szyb, elektryczne sterowanie lusterek, elektrycznie sterowany szyberdach oraz klimatyzację. Wyposażenie Astry Classic GL Base GL MID GL+ Base GL+ MID GL+ MAX Standardowe wyposażenie podstawowej wersji Astry Classic obejmuje m.in. immobilizer, katalizator. W zależności od wersji wyposażeniowej pojazdu, auto doposażone mogło być opcjonalnie m.in. we wspomaganie kierownicy, system ABS, zamek centralny, metalizowany lakier, obrotomierz oraz regulowany na wysokość fotel kierowcy. Serie limitowane 1991–1994 25 Line California Elegance Hattrick SD Hattrick Klima Plus SD Plus Klima Sportive oznaczany jako SI Vision Irmsion Dubai Edition 1995–1998 (Facelifting) Euro cup (mundial 1996) Sunshine Champion Champion II Dream (z elektrycznym szyberdachem) Motion (el. szyberdach, alufelgi, sportowa stylizacja, antena dachowa) Cool (z klimatyzacją) Cool Dream (z klimatyzacją) Cool Motion (z klimatyzacją) Season Style Dubai Edition Silniki Opel Astra GSi Astra GSi to sportowa wersja kompaktowego Opla. Model ten pojawił się krótko po premierze Opla Astry w 1991 roku jako następca Kadetta GSi. Model ten był sprzedawany w okresie 1992-1995. Początkowo GSi oferowane były wyłącznie z silnikami 2.0 – 8v (C20NE – 115KM) oraz 16v (C20XE – 150KM). W okresie od połowy 1993 do połowy 1994 w ofercie pojawił się silnik 1.8 16v o mocy 125KM (Oznaczenie C18XE). Silnik w wersji C20XE zwany „REDTOP” (w związku z czerwoną nakładką na głowicy) był często używany w innych samochodach wyczynowych. Po przebudowie osiągał moc nawet do 300 KM. Był używany między innymi w bolidach F3, w samochodach Chevrolet startujących w Wyścigowych Mistrzostwach Świata WTCC. Z silnika tego korzystał także zespół wyścigowy Łada WTCC. W 1995 roku cała gama Astry przeszła facelifting i od tej pory wersje GSi sprzedawane były z silnikiem 2.0 16v Ecotec (X20XEV – 136KM) Wersje GSi 95' nie różniły się wyglądem od seryjnych Astr, wyróżniał je jedynie małe emblematy GSi na listwach bocznych i blendzie oraz specjalny wzór tapicerki, jednakże na życzenie klienta dostępny był pakiet z wersji przed '95. Astra GSi była standardowo wyposażona we wspomaganie układu kierowniczego, ABS, ETC (układ kontroli trakcji) – tylko w wersji 150 KM, sportowe siedzenia RECARO, tylne hamulce tarczowo-bębnowe oraz pakiet stylistyczny przeznaczony tylko i wyłącznie do wersji GSi – felgi, zderzaki przednie i tylne, progi, grill, wyloty na masce oraz lotka na tylnej klapie. Druga generacja Opel Astra II został zaprezentowany po raz pierwszy w 1998 roku. Astrę drugiej generacji (oznaczenie fabryczne G) Opel zaprezentował podczas wrześniowego salonu samochodowego we Frankfurcie w 1997 roku. Przez cały okres produkcji samochód nie przeszedł żadnych face liftingów. Równocześnie z Astrą G swoją premierę miał Opel Zafira, oparty na tej samej płycie i podzespołach, a różniący się praktycznie jedynie nadwoziem. W Gliwicach od 3 października 2003 roku do 27 sierpnia 2009 roku produkowany był model Astra Classic II w czterech wersjach nadwoziowych: sedan, 5-drzwiowy hatchback, kombi oraz van. Ponad 83% produkcji tego modelu trafiło na eksport, przede wszystkim na rynki Europy Środkowej i Wschodniej, ale również do Australii, Nowej Zelandii oraz niektórych krajów Afryki, Ameryki Południowej i Azji. W czasie całego okresu produkcyjnego gliwicki zakład opuściło 243 993 sztuki tego samochodu. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1999 model zajął 2. pozycję (za Fordem Focusem). Wyposażenie Standardowe wyposażenie pojazdu obejmuje m.in.: wspomaganie układu kierowniczego, 2 poduszki powietrzne, EBD, immobilizer. W opcjach wyposażenia można znaleźć m.in.: manualną lub elektroniczną klimatyzację, elektryczne sterowanie lusterek, elektryczne sterowanie szyb, radio CD, komputer pokładowy, szyberdach, reflektory ksenonowe, tempomat, nawigację satelitarną, ABS, ESP, boczne poduszki powietrzne, spryskiwacze reflektorów, skórzaną tapicerkę. Wersje wyposażeniowe Start Base GL CD CDX Comfort NJoy (od 2002 dla wariantu „Comfort”) Sportive (dla wersji „Sport”) Eco 4 Selection Elegance Fresh (od 2002) Club Diamant Sport Wersje limitowane Edition 100 (z okazji 100-lecia Opla) Edition 2000 Edition Silver (październik 1998 do stycznia 1999) OPC 1 (tylko 3000 sztuk; wrzesień 1999 do marca 2001) OPC 2 (od jesieni 2002) Edition Bild (od 2002) FC Bayern München Edition (tylko 500 sztuk; od lutego 2000) Sportsline Wersje limitowane dla Cabrio/Coupé Edition 90 Jahre Bertone (od końca 2002) 1999 szt. Linea Blu (od października 2002 do początku 2004) 499 szt. Linea Rossa (od października 2002 do początku 2004) 599 szt. Daytona (od października 2003) 999 szt. Silverstone (od października 2003) 999 szt. Diamond Silniki Wysokoprężne Trzecia generacja Opel Astra III (oznaczenie fabryczne H) został po raz pierwszy zaprezentowany podczas salonu samochodowego we Frankfurcie nad Menem w 2003 roku. Facelifting Jesienią 2006 roku samochód przeszedł face lifting. Z przodu pojazdu zmieniono m.in. chromowaną listwę na atrapie chłodnicy, kratkę, oraz brewkę w okolicy świateł przeciwmgielnych. Technicznie zmiany objęły m.in. pompę hamulcową, skrzynię biegów, zbiornik paliwa, oraz czujnik poziomu paliwa. Astra H sedan W listopadzie 2006 na targach motoryzacyjnych w Stambule zaprezentowano Astrę H w wersji sedan. 22 sierpnia 2007 roku w Gliwicach z taśmy produkcyjnej zjechała Astra sedan oznaczona numerem 1, symboliczne inicjując rozpoczęcie produkcji. Koniec produkcji Po wprowadzeniu w 2009 roku czwartej generacji pojazdu, samochód sprzedawany był pod nazwą handlową Opel Astra Classic III. Produkcja odmiany 3-drzwiowej i cabrio została zakończona w 2010 roku. Ostatnie egzemplarze w wersjach 5-drzwiowy hatchback i kombi, oferowane jako Opel Astra Classic lub Opel Astra Family zjechały z taśm produkcyjnych 27 marca 2014 roku. Astra III Sedan (nazwa handlowa „Astra Classic III” nie obejmowała tej wersji nadwoziowej) produkowane były do 11 czerwca 2014 roku. Z polskiego rynku samochód został wycofany w 2012 roku. Wyposażenie Do 2010 roku: Essentia Enjoy Edition (seria limitowana – Niemcy) Edition Plus (seria limitowana – Niemcy) Elegance Sport Cosmo OPC Od 2010 roku: Start Essentia Enjoy Sport Classic III Od 2010 roku wersja sedan występuje jako Essentia i Enjoy, GTC także jako Sport, a hatchback i kombi tylko jako Classic III. Silniki benzynowe 1.4/90 KM i 1.6/115 KM i diesel 1.7 CDTI/110 KM mogą też mieć pakiet ecoFLEX. Wyposażenie standardowe pojazdu (wersja Essentia) obejmuje m.in.: ABS, wspomaganie układu kierowniczego, 4 poduszki powietrzne, klimatyzację manualną oraz elektryczne sterowanie lusterek i elektryczne sterowanie szyb. Jako wyposażenie dodatkowe można zamówić: klimatyzację automatyczną, ESP, kurtyny powietrzne. Oferowana jest również nawigacja satelitarna w zintegrowanym wyświetlaczu (kolorowym lub monochromatycznym), komputer, układ samo poziomowania, system Flexorganizer, dodatkowe radio dla pasażerów z tyłu oraz ogrzewanie postojowe. Silniki Benzynowe Wysokoprężne Czwarta generacja Opel Astra IV został zaprezentowany po raz pierwszy w 2009 roku. Nowa generacja kompaktowego samochodu Opla zadebiutowała podczas targów motoryzacyjnych we Frankfurcie nad Menem we wrześniu 2009 roku. Auto pojawiło się w salonach w Niemczech w grudniu 2009 roku. W Polsce samochód pojawił się w sprzedaży w styczniu 2010 roku. Opel Astra J zbudowany został na nowej płycie General Motors – zwanej Delta, z której korzysta również m.in. Chevrolet Cruze. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 2010 model zajął 3. pozycję (za VW Polo V i Toyotą iQ). W czerwcu 2010 roku zaprezentowano oficjalnie zdjęcia wersji kombi (Sports Tourer). W 2012 roku gamę uzupełniły odmiany 3-drzwiowy hatchback o linii nadwozia w stylu coupé (także w usportowionej odmianie OPC), który otrzymał przydomek GTC oraz 4-drzwiowy sedan. Coupé-Cabrio (CC), które dotychczas było częścią gamy Astry od obecnego wcielenia Astry było oddzielnie klasyfikowanym modelem o odrębnej stylizacji i nazwie (Cascada). Facelifting W połowie 2012 roku, przeprowadzono modernizację. Wizualne zmiany zaszły z przodu i tyłu pojazdu: pojawiły się nowe zderzaki oraz zaktualizowany wzór grilla. Dodano nowy silnik wysokoprężny, 2.0 BiTurbo CDTI z Insigni o mocy 195 KM/400 Nm. Z początkiem 2013 roku dodano nowy silnik benzynowy 1.6 l o mocy 200 KM/300 Nm z turbodoładowaniem, bezpośrednim wtryskiem paliwa, jako urządzenie z nowej rodziny silników SIDI (spark ignition direct injection – zapłon iskrowy z wtryskiem bezpośrednim). Silniki SIDI produkowane były w Szentgotthárd na Węgrzech. Wraz z rocznikiem modelowym 2014 pojazd przeszedł drobne modyfikacje. Pojawił się w nim nowy silnik wysokoprężny 1.6 CDTI o mocy 136 KM. Do standardowego wyposażenia pojazdu dodano siedmiocalowy ekran dotykowy z nowym systemem teleinformacyjnym, zaktualizowaną nawigację i zmodyfikowany system audio, światła do jazdy dziennej w technologii LED oraz półskórzane fotele. Produkcję hatchbacka i kombi zakończono w 2015 roku. Astra J w wersji sedan oferowana była równocześnie z piątą generacją. Na początku 2014 roku Opel zaprezentował Astrę OPC Extreme. Jest to samochód oparty na wyczynowej wersji wyścigowej, ale posiadający homologację drogową. Według Opla jest to najszybsza Astra kiedykolwiek produkowana seryjnie. Samochód napędzany jest benzynowym silnikiem o mocy ponad 300 KM, posiada manualną skrzynię sześciostopniową oraz dyferencjał o ograniczonym poślizgu. We wnętrzu znajdują się tylko dwa kubełkowe fotele Recaro, sześciopunktowe pasy oraz klatka bezpieczeństwa. Są to elementy wyposażenia seryjnego. Nadwozie w dużej mierze wykonano z włókna węglowego i aluminium. Koniec produkcji Produkcję hatchbacka i kombi zakończono w 2015 roku. Astra J w wersji sedan była produkowana aż do 2020 roku, kiedy to dwa lata po zaprzestaniu wytwarzania 3-drzwiowej odmiany GTC w 2018 roku, 28 października 2020 roku zakończono produkcje odmiany sedan po wyprodukowaniu 213 637 pojazdów w tej wersji nadwoziowej. Silniki Benzynowe Źródłem napędu Astry są silniki benzynowe i wysokoprężne o pojemnościach od 1,3 l do 2,0 l i mocach od 95 do 280 KM. Cztery dostępne silniki benzynowe to czterocylindrowe jednostki z aluminiową głowicą, o podwójnych górnych wałkach rozrządu obsługujących cztery zawory na cylinder, zamontowane poprzecznie. Bloki cylindrów zostały wykonane z żeliwa a miska olejowa z aluminium. Zastosowano zmienną synchronizację zaworów na wlocie i wylocie oraz wałki rozrządu z hydraulicznymi regulatorami fazy rozrządu typu łopatkowego, co daje możliwość niezależnej synchronizacji kąta każdego zaworu o maks. 60 stopni na wlocie i 45 stopni na wylocie (nie dotyczy silnika 1.6 Turbo). Synchronizacja rozrządu pozwala modułowi sterowania silnika na dostosowanie synchronizacji otwarcia i zamknięcia zaworów zależnie od zmiennych warunków, jak np. prędkość silnika i jego obciążenie. Zastosowano również mapowany układ sterowania termostatem, który podnosi temperaturę płynu chłodzącego przy niskich prędkościach silnika i niewielkich obciążeniach. Szybciej osiągana optymalna temperatura silnika to mniejsze wewnętrzne tarcie silnika i obniżenie spalania. Technologia Twinport w silnikach benzynowych to dwustopniowy układ ssący. Przy prędkości obrotowej silnika do 4000 obr./min mieszanka paliwowo-powietrzna dociera do silnika przewodem dolotowym o długości 620 mm, a powyżej 4000 obr./min powietrze zasysane jest z krótszego przewodu o długości 288 mm. Silnik A14XER Twinport Silnik został wyposażony w drążone wałki rozrządu, które są napędzane łańcuchem. Luzy zaworów są automatycznie kasowane przez popychacze hydrauliczne. Zastosowano tłumik drgań skrętnych poprawiający równomierność pracy silnika. Układ wtrysku ma funkcję dezaktywacji portu przy częściowym obciążeniu. Silnik A16XER Twinport Tuleje cylindrów zostały laserowo wytrawione, co ma zapewnić gładkość powierzchni i minimalizację tarcia. Luzy zaworowe kasowane są za pomocą popychaczy szklankowych o odpowiednio dobranych grubościach denek. Silnik A14NET Silnik wyposażony w turbosprężarkę zintegrowaną z układem wylotowym, osiągającą prędkość 240 tys. obr./min. Między-stopniowe chłodzenie powietrza (intercooler) zwiększa gęstość zasysanego powietrza. Za turbosprężarką umieszczono katalizator wyposażony w dwie sondy lambda. Wał korbowy, tłoki i korbowody zostały wzmocnione a zawory wylotowe wypełniono sodem. Luzy zaworowe są kasowane automatycznie za pomocą popychaczy hydraulicznych. Osłona łańcucha rozrządu została wykonana z aluminium i zawiera w sobie pompę oleju o zmiennym wydatku i pompę cieczy chłodzącej napędzaną paskiem wielorowkowym. Przepustnica sterowana jest elektrycznie, a przewody zapłonowe zostały zastąpione modułami zapłonowymi umieszczonymi bezpośrednio na świecach. Za minimalizację drgań przenoszonych na układ napędowy odpowiada dwu masowe koło zamachowe. Zastosowano tu pośredni wtrysk paliwa, dzięki czemu możne współpracować z instalacją LPG. Ople wyposażone w ten silnik można było kupić z fabryczną instalacją LPG. Silnik A16LET W silniku tym zamontowano turbosprężarkę, intercooler, elektryczną przepustnicę i osobne dla każdej świecy moduły zapłonowe. Oczyszczaniem spalin zajmuje się katalizator z dwiema ogrzewanymi sondami lambda. Tuleje cylindrów zostały laserowo wytrawione w celu minimalizacji tarcia tłoków. Zawory wylotowe zostały wypełnione sodem a tłoki są chłodzone dyszami olejowymi natryskującymi olej pod tłok. Luzy zaworowe kasowane są przez popychacze szklankowe o odpowiednio dobranych grubościach denek. Silnik posiada dwumasowe koło zamachowe a sprzęgło sterowane jest hydraulicznie. Silnik A16XHT SIDI 1.6 SIDI (Spark Ignition Direct Injection – zapłon iskrowy, wtrysk bezpośredni) ECOTEC Turbo to nowej generacji silnik Opla produkowany w Szentgotthárd na Węgrzech. Nie jest to pierwszy silnik tego producenta z bezpośrednim wtryskiem paliwa i turbosprężarką. Pierwszy o pojemności 2.0 litra był montowany w Oplu GT. Silnik o pojemności 2.2 litra bez turbosprężarki, ale z wtryskiem bezpośrednim był montowany w Oplu Vectra. 1.6 SIDI ma występować w dwóch wersjach mocy Ecotec Turbo 170 KM i momencie obrotowym 280 N*m oraz Performance Turbo 200 KM i momencie obrotowym 300 N*m. Silnik posiada 4 zawory na cylinder, aluminiową głowicę a bloki cylindrów zostały wykonane z żeliwa mającego zdolność wytrzymać ciśnienie sprężania na poziomie 130 barów. Luzy zaworów są automatycznie kasowane przez popychacze hydrauliczne. Wałki rozrządu napędza łańcuch rozrządu. Pokrywa zaworów silnika jest przytwierdzona do głowicy silnika za pomocą specjalnych mocowań, a ich połączenia wypełnione są specjalnym materiałem uszczelniającym zachowującym właściwości elastyczne w wysokich temperaturach z powodu małej odległości od turbiny. Silnik posiada wałki wyrównoważające, umieszczone w tunelach przebiegających przez blok silnika i napędzane łańcuchem zębatym. Silniki ECOTEC Turbo i Performance Turbo różnią się rodzajem tłoków (kształtem denka i podcięciem). W obu przypadkach zastosowano żeliwne gniazda pierścieni a pierwszy pierścień pokryty jest powłoką z tak zwanej „fazy gazowej” (PVD). W nowym silniku turbosprężarka została zintegrowana z kolektorem wylotowym, w odróżnieniu od silnika A20NFT 2.0 Turbo z podwójnym spiralnym kanałem wlotu spalin do wirnika (twin-scroll). Konstrukcja turbosprężarki jest identyczna dla różnych wariantów mocy. W celu eliminacji odgłosów pracy turbosprężarki zastosowano układ nisko i wysokociśnieniowych rezonatorów. Dawkowanie paliwa odbywa się przez wtryskiwacze umieszczone centralnie nad komorą spalania obok świec zapłonowych, równolegle do wału korbowego. Bezpośredni wtrysk pozwala na bardziej precyzyjne i oszczędne dawkowanie paliwa. Silnik A20NFT Silnik o mocy 280 KM i momencie obrotowym 400 N*m został zaprojektowany dla wersji OPC. W porównaniu do poprzedniego modelu Astry OPC moc silnika została zwiększona o 40 KM. Silnik został zbudowany na bazie motoru opracowanego dla modelu Insignia, którego moc została zwiększona o 30 KM. Praktycznie cały silnik został wykonany z aluminium, posiada rozrząd o zmiennych fazach napędzany łańcuchem. Aby silnik pracował równomiernie zastosowano przeciwbieżne wałki wyrównoważające. Za chłodzenie silnika odpowiada płaszcz wodny sięgający dna cylindrów a tłoki od spodu natryskiwane są olejem. Silnik posiada bezpośredni wtrysk paliwa. Pompa wysokiego ciśnienia napędzana jest z wałka rozrządu i zwiększa ciśnienie paliwa do poziomu 155 barów. Ciśnienie wtrysku na biegu jałowym wynosi 50 barów. Paliwo wtryskiwane jest przez wtryskiwacze umieszczone poniżej zaworów dolotowych, a specjalny kształt denka tłoka ma powodować zawirowania mieszanki wokół świecy zapłonowej. Układ dolotowy powietrza został zmodyfikowany przez zwiększenie jego przekroju poprzecznego. Powietrze docierające do turbosprężarki przepływa przez czujnik wilgotności powietrza, który je mierzy a dane przesyła do ECU (sterownika wtrysku). Informacje o wilgotności powietrza wpływają na skład mieszanki paliwowo-powietrznej. Przed turbosprężarką producent dodał rezonator tłumiący syczenie turbosprężarki. Turbosprężarka została zmodyfikowana o podwójny spiralny kanał wlotu spalin do wirnika (twin-scroll). Zmiana polega na tym, że spaliny z pierwszego i czwartego cylindra oraz drugiego i trzeciego cylindra spotykają się bezpośrednio dopiero przed turbiną. Turbosprężarka generuje ciśnienie doładowania na poziomie 1,5 bara. Powietrze zanim dotrze do cylindrów jest chłodzone w intercoolerze. Wysokoprężne Gama silników wysokoprężnych CDTI turbo obejmuje jednostki o pojemności 1.3, 1.7 i 2.0 litra i mocy od 95 do 165 KM, common-rail, z wielopunktowym wtryskiem paliwa. Common rail (o ciśnieniach 1600 bar w 1.3 CDTI oraz 2.0 CDTI; 1800 bar w silniku 1.7 CDTI) wtryskuje olej napędowy do 5 razy w ciągu jednego cyklu. Lekka głowica ze stopu aluminium posiada 16 zaworów i dwa górne wałki rozrządu. Aby spełnić normy czystości spalin wszystkie silniki posiadają filtr cząstek stałych oczyszczający spaliny do normy Euro 5. Mocno obciążone tłoki są chłodzone olejem. Równą pracę silnika zapewnia dwu masowe koło zamachowe. Turbosprężarki we wszystkich silnikach wykorzystują technologię zmiennej geometrii łopat turbiny, których kąt jest zmieniany na bieżąco, dostosowując się do obciążenia i prędkości obrotowej silnika. Niektóre modele są wyposażone w technologię Start/Stop oszczędzającą paliwo poprzez wyłączenie silnika po wrzuceniu biegu neutralnego, ale tylko w przypadku gdy silnik jest rozgrzany a akumulator ma odpowiednie napięcie pozwalające na sprawne ponowne uruchomienie silnika. W 2013 roku do oferty trafił silnik 1.6 CDTI o mocy 136KM, który spełnia normę Euro 6 i z systemem start/stop zużywa tylko 3.9l/100km. Wersje wyposażenia Hatchback: Essentia Enjoy Cosmo Sport Active – od 2013 r.; promocyjna – lepsze wyposażenie i niższa cena niż Essentia Energy – 2015 r.; promocyjna – wyposażenie wersji Cosmo w niższej cenie Sports Tourer: Essentia Enjoy Cosmo Sport Sedan: 2012-2015 Business – analogiczna do wersji Enjoy w hatchbacku i Sports Tourer – nieco lepiej wyposażona Executive – analogiczna do wersji Cosmo w hatchbacku i Sports Tourer Active – od 2013 r.; promocyjna – świetny stosunek ceny do wyposażenia Energy – 2015 r.; promocyjna – podobna do Executive; nieco tańsza od 2015 r. Sedan – oferowana równolegle z Astrą Hatchback i Sports Tourer V generacji GTC: 2012-2016 Active – promocyjna; oferowana w latach 2013–2014; świetny stosunek ceny do wyposażenia Enjoy Sport BiTurbo – wersja z silnikiem 2.0 CDTI 195 KM OPC – topowa odmiana z silnikiem 2.0 Turbo 280 KM od 2016 r. Sport OPC Nagrody Złota Kierownica 2009 (‘Das Goldene Lenkrad’) w kategorii samochodów klasy kompakt 3 miejsce w konkursie na Samochód Roku 2010. Top Gear W 20. sezonie tego programu zastąpiła Kię Cee’d jako samochód za rozsądną cenę. W programie wykorzystuje się czerwoną Astrę z silnikiem 1,6 (115KM) w wersji wyposażenia dostępnej w Wielkiej Brytanii TechLine (odpowiadającej polskiej wersji Enjoy) z manualną lub automatyczną skrzynią biegów. Piąta generacja Opel Astra V został zaprezentowany po raz pierwszy w 2015 roku. Po światowym debiucie podczas targów motoryzacyjnych we Frankfurcie we wrześniu 2015 roku, produkcja ruszyła kilka tygodni później w polskich zakładach Opla w Gliwicach. W lutym 2016 roku w angielskiej fabryce Opla w Ellesmere Port rozpoczęto produkcję wersji kombi pojazdu o nazwie Astra Sports Tourer. Pojazd zdobył tytuł Europejskiego Samochodu Roku 2016. Pod koniec 2018 roku wprowadzono drobne zmiany na rocznik modelowy 2019, które związane były z podniesieniem ceny podstawowej o ponad 10 000 zł, co spowodowało m.in. wycofano podstawowej wersji wyposażenia Essentia i silnika 1.4 100 KM, który nie spełniał nowych norm emisji spalin. Oprócz tego wycofano także m.in. silniki benzynowe 1.6 Turbo i diesla 1.6 CDTi w odmianach 95 KM i 160 KM Biturbo. Względem poprzedniego rocznika modelowego ceny porównywalnych wersji wzrosły o ok. 2000 zł Lifting W 2019 roku samochód przeszedł facelifting. Zmieniono zderzak przedni, atrapę chłodnicy i dodano nowe wzory alufelg. Oprócz tego gruntownie przemodelowano gamę silnikową - zastosowano wyłącznie silniki 3-cylindrowe o pojemności 1.2 oraz 1.4 (też 3 cylindry) z zasilaniem o zapłonie iskrowym oraz 1.5 (również 3 cylindry) z zapłonem samoczynnym. Co ważne - silniki 1.2 pomimo tej samej pojemności to nie konstrukcja PSA ale jeszcze GM. Silniki te są produkowane w Meksyku do różnych innych modeli GM. Ponadto w wyposażeniu opcjonalnym pojawiła się 7-biegowa automatyczna skrzynia biegów CVT (łączona tylko z 3-cylindrowym benzynowym 1.4) lub 9-biegowa klasyczna automatyczna przekładnia (łączona tylko z dieslem). We wnętrzu zmieniono zegary (dostępne opcjonalnie lub jako standard dla najwyższej wersji Ultimate) oraz dodano opcjonalny lepszej jakości zestaw audio firmy Bose. Dzięki zmianom udało się zmniejszyć emisję CO2 nawet o 19% (W stosunku do modelu przed liftingiem.) Skutkiem ubocznym jest jednak ograniczona względem poprzedniego modelu moc silników. Wersje wyposażeniowe 2015-2018 Essentia Enjoy Dynamic Elite Standardowe wyposażenie pojazdu obejmuje m.in. klimatyzację manualną, światła do jazdy dziennej wykonane w technologii LED, podgrzewanie oraz elektryczne sterowanie lusterek, elektryczne sterowanie szyb przednich, aktywne wspomaganie kierownicy, ABS, ESP, HSA. W zależności od wersji wyposażeniowej i wybranych dodatków, pojazd wyposażony może być także m.in. w chromowaną atrapę chłodnicy; system multimedialny z 4 lub 6-głośnikami oraz 7-calowym lub 9-calowym ekranem dotykowym; nawigację; kamerę cofania; skórzaną, wielofunkcyjną kierownicę; tempomat; dwustrefową klimatyzację automatyczną; przednie światła przeciwmgłowe; przycisk zmiany trybu jazdy Sport; kamerę Opel-Eye – wskaźnik odległości do pojazdu poprzedzającego z systemem ostrzegania przed kolizją i automatycznego hamowania przy niskich prędkościach, system ostrzegania o niezamierzonej zmianie pasa ruchu z układem utrzymania pasa ruchu, system rozpoznawania znaków drogowych; automatyczne sterowanie światłami; czujnik deszczu; czujniki parkowania; system bezkluczykowy; elektroniczny hamulec postojowy; elektryczną klapę bagażnika (tylko w wersji kombi), okno dachowe, a także matrycowe reflektory przednie IntelliLux wykorzystujące diody LED. 2018-2019 Enjoy Dynamic Elite 2019-2022 Edition Elegance Ultimate GS-Line Silniki Szósta generacja Opel Astra VI został zaprezentowany po raz pierwszy w 2021 roku. Pierwsze oficjalne informacje na temat szóstej generacji Opla Astry pojawiły się w lipcu 2019 roku. Potwierdzono wówczas, że samochód zostanie zbudowany na platformie EMP2 ówczesnej Grupy PSA razem z bliźniaczą, wówczas przyszłą, trzecią generacją Peugeota 308. Oficjalna premiera pojazdu odbyła się dokładnie dwa lata później, w lipcu 2021 roku. Szósta generacja Opla Astry przeszła gruntowną metamorfozę w stosunku do poprzednika, powstając w zupełnie nowej estetyce wizualnej producenta wdrożonej w 2020 roku przy okazji premiery Mokki. Charakterystyczną cechą pasa przedniego stał się tzw. Opel Vizor, charakteryzujący się wąskim pasem atrapy chłodnicy i lamp w ciemnym kolorze, a także motywem trójramiennych pasów tworzących diody LED w reflektorach i lampy tylne. Nadwozie zyskało opcjonalne dwukolorowe malowanie, a słupek C został położony pod kątem, a nazwę modelu rozszczepiono w szerokim napisie na tylnej klapie. W kabinie pasażerskiej zastosowany został zupełnie nowy projekt kokpitu z niestosowanym wcześniej, trójramiennym kołem kierownicy, a także układem dwóch wyświetlaczy o przydomku Pure Panel. Pierwszy z nich zastąpił zegary, drugi (dotykowy) posłużył za sterowanie m.in. systemem multimedialnym, radiem i nawigacją. Oba mają przekątną 10 cali w topowych wariantach wyposażenia. Charakterystycznym elementem stał się także wysoko poprowadzony tunel środkowy, a także przełącznik automatycznej skrzyni biegów w stylu shift-by-wire. Astra PHEV Równolegle z debiutem szóstej generacji Astry, po raz pierwszy oferowana ona jest jako samochód hybrydowy typu PHEV. Spalinowo-elektryczny układ napędowy tworzy 180- lub 225-konny silnik benzynowy, a także silnik elektryczny oraz akumulator o pojemności 12,4 kWh. Dzięki funkcji ładowania z gniazdka, samochód może przejechać w trybie elektrycznym ok. 50 kilometrów. Astra GSe We wrześniu 2022 roku zaprezentowano bardziej sportową i hybrydową wersję GSe, dostępną zarówno w wersji hatchback, jak i w kombi. Wersja ta ma bogatsze wyposażenie i posiada również napęd hybrydowy plug-in. Astra Electric 30 listopada 2022 roku po raz pierwszy w historii modelu zaprezentowano wersję elektryczną. Jest ona dostępna w dwóch wersjach nadwozia. Posiada silnik o mocy 115 kW i zasięg 415 km. Sprzedaż Po raz pierwszy w historii linii modelowej Astra, szósta generacja tego modelu nie jest już produkowana ani w polskich zakładach w Gliwicach, ani w brytyjskich w Ellesmere Port, lecz wyłącznie w niemieckim Rüsselsheim am Main. W zamian, zarówno w Gliwicach, jak i w Ellesmere Port, ulokowana została produkcja samochodów dostawczych koncernu Stellantis. Po rozpoczęciu produkcji Astry VI w listopadzie 2021 roku, pierwsze egzemplarze zostały dostarczone do klientów latem 2022 roku. Podobnie jak dotychczas, samochód w Wielkiej Brytanii otrzymał Vauxhall Astra, gdzie jest ósmą już generacją tej linii modelowej. Silniki Sprzedaż w Polsce Przypisy Bibliografia Opel Astra Instrukcja obsługi, październik 1995 Rüsselsheim am Main Opel Astra I: udany model wart polecenia, Auto Świat, nr 15 (563), 10 kwietnia 2006 Silniki Opla Astra Samochody kompaktowe Samochody przednionapędowe Samochody hybrydowe Hatchbacki Kombi Sedany Coupé Kabriolety Coupé-kabriolety Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029 Europejski Samochód Roku

126592

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojciech%20Cejrowski

Wojciech Cejrowski

Wojciech Daniel Cejrowski (ur. 27 czerwca 1964 w Elblągu) – polski dziennikarz, prezenter telewizyjny, fotograf, podróżnik, autor książek i publikacji prasowych, kierownik artystyczny biblioteki Poznaj Świat, członek The Explorers Club. Określa się jako antropolog kulturowy, chociaż nie ma w tej dziedzinie formalnego wykształcenia. Życiorys Młodość i edukacja Rodzina Wojciecha Cejrowskiego pochodzi z Kociewia i według jego relacji on sam również wychowywał się na Kociewiu. Według biografii autorstwa Grzegorza Brzozowicza oraz informacji medialnych Cejrowski urodził się 27 czerwca 1964 roku w Elblągu, lecz on sam nie chce tego wprost potwierdzić. Rodzicami Wojciecha byli Stanisław Cejrowski, znany animator jazzowy, impresario i menedżer muzyczny (m.in. Czesława Niemena i grupy No To Co) oraz Krystyna z domu Cieślak, z wykształcenia astronom. Na początku lat 60. rodzice Wojciecha zamieszkali w Elblągu, a w 1966 roku przeprowadzili się do Warszawy. Ze względów zdrowotnych pierwsze trzy klasy szkoły podstawowej ukończył w Osieku na Kociewiu, po czym dołączył do rodziców w Warszawie. W 1983 roku ukończył warszawskie XVII Liceum Ogólnokształcące im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Uczęszczał do równoległej klasy z Grzegorzem Przemykiem (śmiertelnie pobity przez funkcjonariuszy MO), po którego pogrzebie w maju 1983 – w okresie egzaminów maturalnych – został uprowadzony i brutalnie przesłuchiwany. Wskutek odniesionych urazów do egzaminu dojrzałości przystąpił w rękawiczkach oraz z ręką w temblaku. Studiował w wielu uczelniach: w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie (wydział aktorski), na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (historia sztuki), Uniwersytecie Warszawskim (socjologia i archeologia); studiów tych nie ukończył. Studiował także na Santa Clara University w Kalifornii. W 2010 rozpoczął zaoczne studia socjologiczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Posługuje się językiem hiszpańskim i angielskim (odmiana amerykańska). Porozumiewa się również w języku rosyjskim oraz portugalskim (odmiana brazylijska). Występy publiczne Telewizja Karierę medialną rozpoczął w 1992 występami u boku Wojciecha Manna w programie Non Stop Kolor w TVP2. Popularność przyniósł mu nadawany w TVP1 program WC Kwadrans (1994–1996), w którym prezentował konserwatywne poglądy na kwestie społeczne oraz promował w nim pozytywne znaczenie słowa „ciemnogród” określające przywiązanie do tradycyjnych wartości. Równolegle prowadził program muzyczny pt. Stajnia... w TVP1 oraz powtarzany przez Ośrodki Regionalne TVP. W sezonie 1996-1997 na zamówienie Telewizji Niepokalanów zrealizował 30-odcinkowy cykl Podróżnik, w którym opowiadał o swoich wyprawach do Ameryki Południowej. W 1997 nawiązał współpracę ze stacją RTL 7, w której występował najpierw w cyklu komentarzy satyrycznych, a następnie współprowadził talk-show Piękny i Bestia (1999–2000) z Alicją Resich-Modlińską. Po przejściu do telewizji Polsat prowadził autorski program Z kamerą wśród ludzi (2003–2004) oraz współtworzył program Co się święci w mej pamięci (2004), w którym był przewodnikiem po Ziemi Świętej. W 2006 zasiadał w jury programu Supertalent emitowanego przez TVP2. 1 maja 2006 na antenie TVP1 wyemitowany został jednoodcinkowy talk-show Produkt jednorazowy, który prowadził z Maciejem Chmielem. W latach 2006–2007 był stałym gościem programu podróżniczego TVP Podróże z żartem. Od stycznia 2007 w niedziele na antenie TVP2 emitowany był jego program Boso przez świat, który został zdjęty z anteny TVP w maju 2009, kiedy to Cejrowski wystąpił w spotach wyborczych Prawicy Rzeczypospolitej, zachęcając do oddania głosu na Marka Jurka. Miesiąc po wyborach do PE po licznych protestach program powrócił na antenę TVP2 i był nadawany do 2011. W 2008 nawiązał współpracę ze stacją TVN Style, dla którego prowadził programy Po mojemu (2008) i Wojciech Cejrowski. Boso (2011–2013), który od września 2013 emitowany jest na antenie TV Puls oraz Puls 2. Od 6 kwietnia 2017 do 28 listopada 2018, co czwartek w programie Minęła dwudziesta, prowadzonym przez Michała Rachonia na antenie TVP Info, komentował wydarzenia społeczno-polityczne z Polski i ze świata. Jego późniejszą nieobecność w programie dyrektor TAI Jarosław Olechowski uzasadnił potrzebą refleksji. Cejrowski był jednym z nielicznych gości audycji, opłacanym honorariami za udział. 28 lutego 2021 program Boso przez świat powrócił po 10 latach przerwy na antenę TVP2. Radio Pracę w Polskim Radiu rozpoczął w 1991 u boku Korneliusza Pacudy cyklem audycji Czy jest miejsce na country w Polsce?. Następnie w wyniku podpisania kontraktu z amerykańskim koncernem medialnym ABC w styczniu 1992 rozgłośnie regionalne Polskiego Radia S.A. w całym kraju rozpoczęły nadawanie American Country Countdown w polskiej wersji językowej. Wojciech Cejrowski, początkowo z Korneliuszem Pacudą, prowadził tę audycję przez 11 lat. Ostatnie, 519. wydanie, wyemitowano w styczniu 2003. W 1993 otrzymał propozycję pracy w prywatnej stacji Radio Kolor, której właścicielami i założycielami byli Wojciech Mann i Krzysztof Materna. Początkowo prowadził własną audycję muzyczną, a potem program Aeroplan z Beatą Pawlikowską oraz autorski blok poranny, w każdą sobotę od godz. 6 do 10. Audycja ta była podstawą powstania telewizyjnego programu WC Kwadrans. Współpracę z Kolorem zakończył w 1997, a przez kolejne dwa lata pracował w Radiu Wawa. Od 1995 różne jego audycje trafiają jako produkcja zewnętrzna do kilkudziesięciu stacji prywatnych i publicznych na terenie całego kraju, m.in. Na drugim końcu globusa, emitowane na antenie Programu I PR, Radia dla Ciebie, Radia Koszalin, Radia Merkury, Radia PiK oraz sieci radiowej Plus. Od 1999 rozpoczął stałą współpracę z Programem Pierwszym Polskiego Radia, składającą się z korespondencji zagranicznych dla Z pierwszej ręki i Radia kierowców, opowieści podróżniczych w ramach Lata z Radiem oraz Czterech pór roku oraz audycji autorskich przygotowywanych na zlecenie Redakcji Muzycznej PR. W latach 2007–2010 współpracował z Programem III Polskiego Radia, dla którego prowadził Audycję podzwrotnikową oraz przygotowywał program Pocztówka dźwiękowa Wojciecha Cejrowskiego. W 2011 Audycja podzwrotnikowa była nadawana w Programie I Polskiego Radia, a w latach 2017-2022 ponownie w radiowej "Trójce". W czerwcu 2023 Cejrowski rozpoczął prowadzenie tego programu w Radiu Wnet. W 2009 był jednym z twórców internetowego Radia Wnet, w którym został także komentatorem wydarzeń społeczno-politycznych w audycji Studio Dziki Zachód. Do 2018 wraz z Andrzejem Rudnikiem współprowadził Radiowy przegląd prasy w Radiu Koszalin. Od 834. odcinka audycja publikowana jest na kanale Cejrowskiego w serwisie YouTube. Prasa Jest felietonistą i reportażystą, pisze felietony na tematy społeczno-polityczne (cykle felietonów do „Gazety Polskiej”, „Frondy”, „Ilustrowanego Kuriera Polskiego”) oraz reportaże podróżnicze („Rzeczpospolita”, „Podróże”, „Voyage”, „Opcja na prawo”, „Poznaj Świat”, „National Geographic”). Dawniej publikował także w „Tygodniku AWS”. Od czerwca do września 2020 publikował w tygodniku „Do Rzeczy” swoje felietony w cyklu Lato z Cejrowskim. We wrześniu tego samego roku został stałym felietonistą pisma. Inne przedsięwzięcia Od 1995 jeździ po Polsce, Kanadzie, USA, Australii, Francji i Szwajcarii z występami estradowymi w stylu stand-up comedy pod nazwą „WC na stojaka” lub „Boso do...”. W latach 1996–2000 organizował w Osieku Festiwale Ciemnogrodu. Od 1997 w ich trakcie odbywały się koncerty muzyki gospel i country. Spotkania miały na celu gromadzenie się ludzi o poglądach konserwatywnych, którzy sprzeciwiali się poprawności politycznej. Cejrowski chciał nadać pozytywne znaczenie słowu „ciemnogród” oraz wartościom konserwatywno-chrześcijańskim. W 2000, przedzierając się przez ochronę w warszawskiej Galerii Zachęta, chciał zakryć prześcieradłem figurę Jana Pawła II przygniecionego meteorytem. Miał to być protest przeciwko obrazoburczości wystawy. Wystawa niedługo potem została zdemontowana przez ówczesnych posłów ZChN-u Witolda Tomczaka i Halinę Nowina-Konopkę, którzy przenieśli meteoryt przygniatający postać papieża. Działalność podróżnicza Podróżował dotychczas po blisko 60 krajach na sześciu kontynentach. Najczęściej jeździ do Amazonii, dokumentując życie zamieszkujących ją Indian i Metysów. Brał udział m.in. w pieszym pokonaniu bagnistej puszczy Darién, na granicy Kolumbii i Panamy (1996) oraz przejeździe trasy Camel Trophy, w Gujanie, w 1996, w ramach której dotarł m.in. do odległych osad plemienia Wai Wai. Członek licznych stowarzyszeń podróżników, m.in. The Explorers Club. Spopularyzowana przez programy telewizyjne i książki działalność podróżnicza Cejrowskiego, jakkolwiek przyniosła mu olbrzymie powodzenie wśród widzów i czytelników, stała się obiektem krytyki ze strony latynoamerykanisty Mariana Floriana Gawryckiego w jego książce Podglądając Innego. Gawrycki zaliczył Cejrowskiego do „trawelebrytów”, czyli podróżniczych celebrytów głoszących uproszczony wizerunek egzotycznych ludów świata. Jak pisze Agnieszka Sikora, zdaniem Gawryckiego „Cejrowski to arogancki, egocentryczny zwiedzacz Ameryki Łacińskiej, który pod pozorem upatrywania w niej prawdziwego raju na ziemi w rzeczywistości nieustannie pokazuje swoją (czyli białego człowieka z Zachodu) wyższość nad «dzikimi»”. Również stosunek Cejrowskiego do Afrykanów został poddany krytyce. Iwona Anna Ndiaye oraz Bara Ndiaye zwrócili uwagę, że wypowiedzi Cejrowskiego na temat Afrykanów utrwalają stereotypowy obraz kontynentu i wpisują się w ogólną pogardę polskich dziennikarzy wobec mieszkańców Afryki. Natomiast w opinii antropolog Elżbiety Rybickiej relacje podróżnicze Cejrowskiego sprawiają wrażenie gawęd o szczególnym kolorycie: „narracje podróżne Cejrowskiego są polem przecięcia różnych dyskursów – sensacyjnych fabuł, mitu męskiej przygody podróżnika, anegdot w stylu «Polak potrafi», «antropologicznych» spostrzeżeń, encyklopedycznych informacji, ewangelizacyjnego przekazu, moralistycznych pouczeń”. Lista wypraw Pozostała działalność W 2010 na rynku ukazała się seria odzieży sygnowana jego imieniem i nazwiskiem – WC Collection. W 2011 powstał Sklep Kolonialny, gdzie Wojciech Cejrowski oferuje ubrania, kosmetyki, yerba mate, dewocjonalia i inne. We współpracy z EMI Music Poland rozpoczął serię płyt CD z muzyką tropikalną, będącą zbiorem utworów różnych zagranicznych wykonawców. Dotychczas ukazała się pierwsza pozycja z serii Ananas Bananas. Organizacje Należy do następujących organizacji: Royal Geographical Society – Królewskie Towarzystwo Geograficzne w Londynie – jest trzecim Polakiem posiadającym status członka rzeczywistego (ang. fellow) The Explorers Club – Klub Odkrywców w Stanach Zjednoczonych (ang. fellow) CMA – Country Music Association (USA) ACMA – Australian Country Music Association (Australia) Stowarzyszenie Muzyki Country (Polska) – od 2000 Sekretarz Generalny South American Explorers Club Poglądy i krytyka Jest publicystą zaliczanym przez takich politologów jak David Ost oraz Dariusz Galasiński do skrajnej prawicy. Dziennikarz ma jednoznacznie wrogi stosunek do mniejszości LGBT. W kwestii religijnego światopoglądu Cejrowski deklaruje się jako katolik; w 2014 roku proponował, żeby Polska przyjęła katolicyzm jako oficjalną religię Rzeczypospolitej. Jest ponadto zwolennikiem całkowitego zakazu aborcji, przeciwnikiem edukacji seksualnej oraz nurtów feministycznych. W sprawach gospodarczych określa się jako liberał, zwolennik niskich podatków i małej ingerencji państwa w życie obywateli (w tym form publicznego wsparcia). Deklaruje się ponadto jako wróg wszelkich osób należących do innych opcji politycznych niż prawicowa. W 1999 roku został skazany wyrokiem sądu na karę grzywny w wysokości 3000 złotych za nazwanie prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego „komunistycznym aparatczykiem”, „drugim Jelcynem, który upija się za publiczne pieniądze” oraz „prymitywnym bawidamkiem i pijakiem”, którymi to wyrażeniami zdaniem sądu znieważył głowę państwa. Jego wypowiedzi były skierowane również w stronę liberalnych adwersarzy. Na kilka dni przed drugą turą wyborów prezydenckich w Polsce w 2015 roku, Cejrowski opublikował na portalu YouTube spot, w którym podarł plakat kandydata Bronisława Komorowskiego, strzępy wrzucił do kosza i zaapelował by „nie wybierać śmieci”. Otwarcie manifestuje wrogość w stosunku do Unii Europejskiej: stwierdził m.in. „Nienawidzę tego ścierwa sowieckiego, którym jest Unia Europejska”. W czerwcu 2017 roku Cejrowski wypowiedział się o przewodniczącym Rady Europejskiej Donaldzie Tusku, że ten „kocha Polskę, ale od tyłu, czyli żeby wydoić, tak jak krowę się kocha od tyłu”; wypowiedź ta została potępiona przez część dziennikarzy. Poglądy Wojciecha Cejrowskiego, mające charakter pokazowy, zostały odebrane przez innego prawicowego publicystę Mariusza Maxa Kolonkę jako forma „tabloidowego populizmu”, Michał Bilewicz zaś komentował ich artykułowanie na antenie TVP Info jako publicystyczną „lekcję pogardy”. W maju 2019 udzielił poparcia Konfederacji KORWiN Braun Liroy Narodowcy w wyborach do Parlamentu Europejskiego. We wrześniu 2019 roku sprzeciwiał się powstawaniu w Polsce masztów sieci 5G, argumentując to wysokimi karami więzienia jakie za budowanie masztów miał wprowadzić Izrael, co było informacją nieprawdziwą. Krótko po agresji rosyjskiej na Ukrainę w 2022 roku Cejrowski w jednym ze swoich radiowych programów obarczył winą za te wydarzenia prezydenta USA Joego Bidena, twierdząc, że prezydent Rosji Władimir Putin został przez niego sprowokowany do podjęcia ataku, oraz krytykował pomoc dla ludności ukraińskiej. W odpowiedzi na protesty ludzi oburzonych tą wypowiedzią Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi odwołał zaplanowane występy podróżnika. W tym samym czasie nagle znikła z anteny Programu III Polskiego Radia cotygodniowa „Audycja podzwrotnikowa”; na pytanie, czy decyzja o wstrzymaniu tego cyklu zapadła w związku z postawą Cejrowskiego wobec wojny rzeczniczka Radia nie odpowiedziała wprost stwierdzając jedynie, że „Trójka nadaje audycje związane z bieżącą sytuacją”. Życie prywatne Jest synem Stanisława Cejrowskiego – animatora i działacza jazzowego. Jego pierwszą żoną była dziennikarka i podróżniczka Beata Pawlikowska, z którą wziął ślub kościelny w 1994 roku. Małżeństwo jednak nie zostało zarejestrowane w urzędzie stanu cywilnego. W 1996 Cejrowski deklarował się jako kawaler. W 2004 za pośrednictwem mediów Pawlikowska przekazała, że nie jest już związana z Cejrowskim. Ślub kościelny został uznany przez sąd biskupi jako zawarty w sposób nieważny. Obecnie żonaty jest z dziennikarką i działaczką katolicką Joanną Najfeld. Według doniesień polskiej prasy para zawarła ślub kościelny pod koniec kwietnia 2010 roku w Pelplinie. Natomiast według rejestru ślubów stanu Teksas para również wzięła ślub 23 września 2011 roku w Dallas. Cejrowski przez większą część roku przebywa poza Polską; w 2008 roku ogłosił, że rezygnuje z polskiego obywatelstwa. Mieszka w Fort Worth (aglomeracja Dallas) w Teksasie, posiada ranczo w Arizonie, dom w mieście Meksyk w dzielnicy Coyoacán oraz posiadłość w Ekwadorze. W Polsce na Pomorzu posiada gospodarstwo rolne. Publikacje książkowe Cejrowski wydał kilka książek, z których część (Kołtun się jeży, Młot na lewicę i Sól do oka) to pozycje z dziedziny publicystyki i humoru politycznego, natomiast pozostałe są książkami podróżniczymi. Gringo wśród dzikich plemion otrzymała nagrodę Bursztynowego Motyla im. Arkadego Fiedlera dla najlepszej książki podróżniczej roku 2003. Według rankingu Wręcz Przeciwnie, zarabiając w 2011 r. 1,87 mln zł, stał się w tymże roku najlepiej zarabiającym pisarzem w Polsce. Kołtun się jeży (1996), wydawnictwo W. Cejrowski Podróżnik WC (1997, 2010), wydawnictwo W. Cejrowski WC na końcu Orinoko (1998), wydawnictwo W. Cejrowski Młot na lewicę (1999), wydawnictwo W. Cejrowski Sól do oka (2002), wydawnictwo W. Cejrowski Gringo wśród dzikich plemion (2003) Rio Anaconda (2006) Wyspa na prerii (2014) Piechotą do źródeł Orinoko (2019) Inne: Nie kucaj w ostrogach (2002) – tłumaczenie Nasze Polskie Wigilie w opowiadaniach (2006) – publikacja zbiorowa Filmografia Programy telewizyjne Non Stop Kolor (1992–1994) WC Kwadrans (1994–1996) Podróżnik (1997) Piękny i Bestia (1999–2000) Z kamerą wśród ludzi (2003–2004) Co się święci w mej pamięci (2004) Produkt jednorazowy (2006) Podróże z żartem (2006–2007) Boso przez świat (2007–2009, także wydanie DVD) Po mojemu (2008–2013) Wojciech Cejrowski. Boso (2011–2013) Filmy dokumentalne Kielce – Czyli Polski Bronx (1995, reżyseria: Bogna Świątkowska, Marek Lamprecht; wypowiedź archiwalna). Nagrody 6 nominacji do Wiktorów, za działalność telewizyjną (kategorie: najlepszy aktor, najlepszy dziennikarz, komentator-publicysta, najlepszy prezenter TV, największe odkrycie telewizyjne roku, największa osobowość TV) Laureat Wiktora 2010 w kategorii Największe odkrycie telewizyjne w roku 2009 „Najciekawszy człowiek roku” – tytuł przyznany przez Gazetę Polską „Bursztynowy motyl” 2003 – nagroda im. Arkadego Fiedlera dla najlepszej książki podróżniczej roku („Gringo wśród dzikich plemion”) „Świry 2004” – nominacja w kategorii „najbardziej zwariowana osobowość TV” Na II Międzynarodowym Festiwalu Filmów Turystycznych jego program „Boso przez świat” otrzymał nagrodę w kategorii najlepszy turystyczny program telewizyjny Złoty medal w kategorii Travel & Tourism w 51 międzynarodowym konkursie New York Festivals 2008 AkumulaTOR 2008 – dziennikarz, który ładuje studentów pozytywną energią (Studenckie Nagrody Dziennikarskie MediaTory) Nagroda specjalna na VIII Festiwalu Dobrego Humoru Bestseller według Empiku 2008 – za najlepiej sprzedającą się książkę „Gringo wśród dzikich plemion” w kategorii Literatura polska Bestseller według Empiku 2008 – za najlepiej sprzedający się film „Boso przez świat: Meksyk” w kategorii Kino artystyczne. Dokument Tytuł „magister honoris causa” przyznany w 2009 przez samorząd studencki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu Laureat VII edycji ogólnopolskiego Konkursu Literackiego Pawiego Pióra Bestseller według Empiku 2010 – za najlepiej sprzedający się film „Boso przez świat: Tajlandia” w kategorii Film dokumentalny Uwagi Przypisy Bibliografia Królikowska B., Rott D. Strategie autoprezentacyjne w reportażach podróżniczych Wojciecha Cejrowskiego, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2010. Linki zewnętrzne Oficjalna strona Wojciecha Cejrowskiego Studio Dziki Zachód w Radiu Wnet Wojciech Cejrowski w serwisie YouTube Absolwenci XVII Liceum Ogólnokształcącego im. Frycza Modrzewskiego w Warszawie Członkowie Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Londynie Laureaci nagrody Wiktory Ludzie urodzeni w Elblągu Ofiary represji w stanie wojennym w Polsce 1981–1983 Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Osobowości telewizyjne związane z TVN Osobowości telewizyjne związane z TVP Osobowości telewizyjne związane z TV Puls Polscy działacze pro-life Polscy dziennikarze katoliccy Polscy pisarze podróżnicy Podróżnicy i odkrywcy XX wieku Podróżnicy i odkrywcy XXI wieku Polscy reportażyści Polscy stand-uperzy Polscy publicyści Polscy socjolodzy Polskie osobowości YouTube Redaktorzy PR1 Redaktorzy PR3 Redaktorzy Radia Wnet Urodzeni w 1964 C

371252

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pablo%20Escobar

Pablo Escobar

Pablo Emilio Escobar Gaviria (ur. 1 grudnia 1949 w Rionegro, zm. 2 grudnia 1993 w Medellín) – kolumbijski baron narkotykowy określany „królem kokainy”, który stał się jednym z najbogatszych ludzi na świecie dzięki przemytowi kokainy do USA i innych państw. Według rządów USA i Kolumbii, mediów i opinii publicznej, był jednym z najpotężniejszych, a jednocześnie najgroźniejszych, najbardziej bezwzględnych i brutalnych baronów narkotykowych w historii. Był jednym z najbogatszych kryminalistów w historii, z około 30 miliardami dolarów majątku, we wczesnych latach 90. XX wieku. Życiorys Początki Podejrzewa się, że Pablo Escobar zaczynał karierę przestępczą jako nastoletni złodziej samochodów w Medellín w Kolumbii. W młodości m.in. zajmował się odnawianiem oraz sprzedażą starych nagrobków. Następnie zaczął handlować kokainą i przez całe lata 70. budował potęgę swojej grupy. W latach 80. Escobar stał się znany na świecie, a jego gang kartel z Medellín, kontrolował ponoć większość narkotyków przemycanych do Meksyku, Portoryko oraz Dominikany. Pomimo sławy nie miał problemów z załatwieniem sobie fałszywych dokumentów, dzięki którym podróżował do USA. Słynne stało się jego zdjęcie zrobione przed Białym Domem. Grupa Escobara docierała do wielu innych krajów, głównie w Ameryce Północnej i Południowej. Escobar przekupywał na wielką skalę urzędników rządowych, sędziów, polityków, a każdego, kogo uważał za potencjalne zagrożenie, kazał zabijać. W wyniku rezygnacji Jairo Ortegi Ramíreza z funkcji deputowanego, Escobar został członkiem kolumbijskiego parlamentu. W silnie skorumpowanym kraju jego taktyka, nazywana przez niego plata o plomo (srebro albo ołów – a więc łapówka albo ołowiana kula), była niesamowicie skuteczna. Uważa się, że był odpowiedzialny za zabójstwo trzech kandydatów na prezydenta biorących udział w jednych wyborach, jak również ataki bombowe na Lot Avianca 203. Jego brat, Roberto Escobar, nie zgadza się z tym. Niektórzy analitycy uważają również, że stał za atakiem uzbrojonej grupy lewicowych partyzantów na kolumbijski sąd najwyższy w 1985 roku, zakończonej morderstwem połowy sędziów. Kartel prowadził również walkę na śmierć i życie ze swoim głównym rywalem, kartelem z Cali. Szczyt sukcesu i sławy W szczycie kariery przestępczej, Escobar znalazł się na siódmym miejscu listy najbogatszych ludzi na świecie magazynu Forbes, a jego gang kontrolował 80% światowego rynku kokainy. Kartel posiadał całą flotę własnych samolotów, łodzi i pojazdów, jak również kontrolował ogromne obszary ziemskie dzięki zyskom z przemytu. Uważa się, że w najlepszych latach kartel zarabiał nawet 28 miliardów dolarów rocznie. Choć Escobar był wrogiem dla rządów Kolumbii i USA, był bardzo popularny w rodzinnym Medellín. Dbał o swoje dobre imię, sponsorując stadiony piłkarskie i kluby piłkarskie dla młodzieży. Starał się stworzyć swój wizerunek jako współczesnego Robin Hooda i często rozdawał pieniądze biednym. W rewanżu miejscowa ludność często pomagała Escobarowi ukrywać się przed policją. Ukrywanie się i Los Pepes W 1991 roku Escobar ogłosił koniec krwawej działalności terrorystycznej i oddał się w ręce rządu kolumbijskiego, aby uniknąć ekstradycji do USA albo zabójstwa z rąk konkurencyjnego kartelu. Pozwolono mu jednak przebywać we własnym więzieniu, luksusowej rezydencji La Catedral. Media i opinia publiczna donosiła, że zupełnie nie przestrzegał jakiegokolwiek reżimu więziennego, a niepotwierdzone plotki mówiły, że widziano go na zakupach, na meczach piłki nożnej i na zabawach. Po tym jak gazety opublikowały zdjęcia rezydencji, twierdząc jednocześnie, że zabił kilku swoich współpracowników podczas „odsiadki” w La Catedral, rząd zdecydował się przenieść go do innego miejsca odosobnienia, jednak Escobar ubiegł ich, uciekając 22 lipca 1992 w obawie m.in. przed ekstradycją do USA. W 1992 roku amerykańskie Delta Force oraz Navy SEALs dołączyły do pościgu za zbiegiem. Przeszkolili i doradzali specjalnej jednostce policji kolumbijskiej, znanej jako Search Bloc, stworzonej specjalnie do schwytania Escobara. Jednocześnie grupa ofiar kartelu w porozumieniu z bossami narkotykowymi konkurującymi, stworzyła mającą na celu zemstę nielegalną organizację Los Pepes. Zamordowała ona 300 współpracowników i członków rodziny Escobara. Niektórzy twierdzą, że Search Bloc i Los Pepes współpracowały bardzo blisko, dzieląc się danymi wywiadowczymi. Pozwalałoby to Los Pepes zabijać osoby popierające Escobara, a więc jednocześnie ograniczając jego możliwość manewru, co z kolei ułatwiało zadanie Search Bloc. Jak twierdzi Diego „Don Berna” Murillo, jeden z byłych przywódców Los Pepes, a obecnie jeden z dowódców paramilitares AUC, następowała regularna wymiana informacji z agentami kolumbijskimi i amerykańskimi. Istnieją też doniesienia, że niektórzy członkowie Search Bloc brali bezpośredni udział w masakrach urządzanych przez Los Pepes. Śmierć Poszukiwania Escobara zakończyły się 2 grudnia 1993. Dzięki dostarczonym przez USA urządzeniom wykorzystującym technikę triangulacji radiowej, grupa kolumbijskiej policji namierzyła jego kryjówkę w jednej z dzielnic Medellín. Istnieją różne spekulacje na temat jego śmierci. Jedna z nich mówi, że podczas strzelaniny wynikłej z przeprowadzonego szturmu, do akcji wkroczyli snajperzy z Delta Force (wydz. ds. narkotyków USA nie potwierdza jednak tej informacji). Kolejna z nich mówi o tym, że zginął w wyniku kanonady i serii strzałów – taką też wersję potwierdza kolumbijska policja. Jednak najbardziej popularna wersja głosi, że podczas szturmu popełnił samobójstwo strzałem w głowę. Rodzina Escobara uważa, iż tylko ten przypadek należy brać pod uwagę. Wielokrotnie słyszano od niego, że strzał w ucho będzie jedyną drogą ucieczki w obawie przed więzieniem i ekstradycją. Po śmierci Escobara, jego kartel rozpadł się na mniejsze organizacje i został wkrótce zdominowany przez konkurencyjny kartel z Cali. W kulturze W 2001 powstał film pt. Blow o jednym ze współpracowników Pabla Escobara, George’u Jungu. W tym samym roku Mark Bowden opublikował książkę Killing Pablo: The Hunt for the World’s Greatest Outlaw, wydaną w jęz. pol. w 2016 jako Polowanie na Escobara. Historia najsłynniejszego barona narkotykowego. W 2010 została wydana książka pt. Księgowy Mafii, gdzie Roberto Escobar (brat Pabla) opisuje życie Pabla oraz rozwój i upadek kartelu z Medellín. W 2012 powstał serial na podstawie powieści La parábola de Pablo Alonso Salazara Pablo Escobar: El Patrón del Mal opisujący (częściowo fikcyjnie) życie Pablo Escobara. W 2014 został nakręcony film pt. Escobar: Paradise Lost z Benicio del Toro w roli tytułowej W 2015 serwis Netflix wyprodukował serial Narcos, którego dwa pierwsze sezony opisują życie i przestępczą działalność Pabla Escobara. Pojawia się także w Narcos: Meksyk. W 2017 wyszła w jęz. pol. książka kolumbijskiej dziennikarki Virginii Vallejo Kochając Pabla, nienawidząc Escobara o jej 5-letnim romansie z Escobarem, ale także odsłaniającej kulisy międzynarodowego handlu narkotykami i politycznej korupcji w Kolumbii (oryg. w jęz. hiszp. wydany w 2007). Na podstawie książki w 2017 powstał film Loving Pablo z Penélope Cruz w roli Virginii. Zobacz też Hacienda Nápolés John Jairo Velásquez Przypisy Bibliografia David Fisher, Roberto Escobar, Księgowy Mafii, Warszawa: Świat Książki, 2010, , tytuł oryginału: The accountant's story. Inside the violent world of the Medellin Cartel. Gangsterzy Kolumbijscy przestępcy Urodzeni w 1949 Zmarli w 1993

5343367

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ekaterina%20Antropova

Ekaterina Antropova

Ekaterina Mikhailovna Antropova (ros. Екатерина Антропова / Jekatierina Antropowa, ur. 19 marca 2003 w Akureyri) – włoska siatkarka pochodzenia rosyjskiego, grająca na pozycji atakującej. Urodziła się w Akureyri na Islandii, ale potem przeprowadziła się wraz z rodzicami do rosyjskiego Petersburga. Jej miłość do siatkówki trwa od najmłodszych lat, zawodniczka w bardzo młodym wieku przeprowadziła się do Włoch. Jej ojciec, Michaił Antropow, mieszkał na Islandii z żoną Olgą w latach 2000-2003. Mieszkali w Sauðárkrók, gdzie Michaił grał w tamtych latach w koszykówkę z drużyną Tindastóla. Od 3 sierpnia 2023 oficjalnie została obywatelką Włoch. Sukcesy klubowe Puchar Challenge: 2022 Puchar CEV: 2023 Nagrody indywidualne 2022: MVP finału Pucharu Challenge 2023: MVP finału Pucharu CEV Przypisy Linki zewnętrzne profil savinodelbenevolley.it profil legavolleyfemminile.it profil women.volleybox.net profil cev.eu profil www-old.cev.eu Urodzeni w 2003 Ludzie urodzeni w Akureyri Włoskie siatkarki Siatkarki Savino Del Bene Scandicci

113036

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20parlamentarne%20w%20Polsce%20w%202005%20roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2005 roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2005 roku – odbyły się 25 września na terenie Polski oraz w 166 obwodowych komisjach ulokowanych poza krajem. Wbrew wcześniejszym spekulacjom, nie zostały one przeprowadzone razem z wyborami prezydenckimi i referendum w sprawie traktatu konstytucyjnego UE. Wybory zakończyły się zwycięstwem Prawa i Sprawiedliwości. Drugie miejsce zajęła Platforma Obywatelska. Do Sejmu po raz kolejny dostały się Samoobrona RP, Liga Polskich Rodzin, Polskie Stronnictwo Ludowe i Sojusz Lewicy Demokratycznej. Po wyborach premierem został polityk Prawa i Sprawiedliwości Kazimierz Marcinkiewicz. Termin wyborów Jesienny termin wyborów poparła 31 stycznia 2005 Rada Krajowa SLD. Zgodnie z wcześniejszym porozumieniem, które zawarli 30 grudnia 2004 prezydent Aleksander Kwaśniewski i przewodniczący SLD Józef Oleksy, wybory miały odbyć się w czerwcu 2005. Sejm nie podjął decyzji o skróceniu kadencji, więc wybory odbyły się w konstytucyjnym terminie (Sejm dotrwał do końca konstytucyjnej kadencji). 23 maja 2005 Prezydent RP zarządził wybory na 25 września 2005. Kampania wyborcza Kampania przedwyborcza do parlamentu prowadzona była w sposób spokojny i nieagresywny. Wzmożoną kampanię dało się dopiero zauważyć w jej ostatnich tygodniach. Przed wyborami Prawo i Sprawiedliwość i Platforma Obywatelska wielokrotnie deklarowały chęć zawarcia koalicji (tzw. POPiS). W czasie jednej z konwencji wyborczych przewodniczący PO Donald Tusk zaatakował PiS, nakreślając różnice pomiędzy PO a tą partią, czym wprowadził Jarosława Kaczyńskiego w zdumienie. Prezes PiS powiedział: „Słuchając takich słów, mam wrażenie, że zatraciliśmy pewne poczucie wspólnoty kulturowej, która nas łączyła z Platformą”. Według Lecha Kaczyńskiego Donald Tusk odrzucił wówczas współbudowanie IV Rzeczypospolitej, a zaczął reprezentować program nazwany przez Jarosława Kaczyńskiego restauracyjnym. Politycy PiS także prowadzili wobec PO konfrontacyjną kampanię. Jacek Kurski stwierdził, że dziadek Donalda Tuska na ochotnika zgłosił się do Wehrmachtu (za co został na krótko wykluczony z tej partii). Ponadto w spocie partii grającym na emocjach skrytykowano wizję państwa według PO, którą PiS określało jako „Polskę liberalną”, przeciwstawiając ją własnej wizji „Polski solidarnej”. Samoobrona RP prowadziła swoją kampanię pod hasłem podobnym do tego z wyborów w 2001 – Oni już byli, oni już rządzili, atakując wszystkie postsolidarnościowe i postkomunistyczne partie startujące w wyborach. Sojusz Lewicy Demokratycznej skupił się na stworzeniu swojego wizerunku jako partii odchudzonej i zmienionej. SLD po czterech latach rządów stracił najwięcej z powodu afer w swoich kręgach, przede wszystkim Afery Rywina. Nowy przewodniczący Wojciech Olejniczak, reprezentujący młode pokolenie, w spotach starał się przyciągnąć wyborców, tłumacząc, że SLD to jedyna siła lewicowa, która ma szanse znaleźć się w nowym parlamencie. Komitety wyborcze do Sejmu i Senatu Listy wyborcze w poszczególnych okręgach oraz ich liderzy Poniższe zestawienie zostało opracowane na podstawie danych z serwisu informacyjnego PKW Statystyki i wyniki W wyborach do Sejmu na 594 listach zarejestrowanych w 41 okręgach wyborczych przez 22 komitety wyborcze znalazło się łącznie 10 661 kandydatów na posłów, w tym 2613 kobiet (24,51%) i 8848 mężczyzn (75,49%). W wyborach do Senatu w 40 okręgach wyborczych zarejestrowanych zostało przez 108 komitetów wyborczych 623 kandydatów na senatorów, w tym 99 kobiet (15,89%) i 524 mężczyzn (84,11%). Próg wyborczy dla partii to 5%. Wyniki wyborów do Sejmu RP Podział mandatów i rozkład procentowy poparcia w wyniku wyborów z uwzględnieniem podziału na późniejszą koalicję rządzącą w kolejności: ugrupowania rządowe, opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna (komitety, które nie przekroczyły 1% poparcia w skali kraju potraktowano zbiorczo): Wyniki głosowania w skali okręgów Wszystkie dane wyrażono w procentach. Podział mandatów w skali okręgów Wyniki wyborów do Senatu RP Frekwencja Frekwencja w wyborach według komunikatu PKW wyniosła w skali kraju 40,57%. Badanie przeprowadzone przez TNS OBOP i PBS dla TVP w ramach sondażu exit poll przewidywało całkowitą frekwencję na poziomie 40,4%. Ważność wyborów Sąd Najwyższy uznał wybory za ważne. W związku z brakiem na kartach do głosowania do Senatu nazw komitetów popierających poszczególnych kandydatów Sąd Najwyższy 15 grudnia 2005 uznał karty – a tym samym wybory do Senatu w okręgu nr 27 – za nieważne. Jarosław Lasecki i Czesław Ryszka stracili swoje mandaty – był to pierwszy tego typu przypadek w wyborach parlamentarnych w III Rzeczypospolitej. Obwody głosowania Prawybory 18 września 2005, tradycyjnie we Wrześni (w województwie wielkopolskim), odbyły się prawybory parlamentarne i prezydenckie (o charakterze sondażu przedwyborczego). Zobacz: wyniki prawyborów. Statystyki wyborów Statystyki kandydatów do Sejmu Statystyki kandydatów do Senatu Zobacz też Sejm RP V kadencji Senat RP VI kadencji posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej V kadencji senatorowie VI kadencji Senatu Rzeczypospolitej Polskiej POPiS Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Wybory parlamentarne i prezydenckie w 2005 w serwisie PKW 2005 P 2005 w Polsce

555871

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rajmund%20Kaczy%C5%84ski

Rajmund Kaczyński

Rajmund Kaczyński, Irka (ur. 1 września 1921 w Grajewie, zm. 17 kwietnia 2005 w Warszawie) – polski inżynier, nauczyciel akademicki Politechniki Warszawskiej, porucznik Wojska Polskiego, uczestnik powstania warszawskiego. Ojciec polskich polityków, prezydenta RP Lecha i Jarosława Kaczyńskich, mąż Jadwigi z Jasiewiczów Kaczyńskiej, teść Marii Kaczyńskiej. Rodzina Był synem urzędnika kolejowego Aleksandra Kaczyńskiego (1891–1956) oraz Franciszki ze Świątkowskich (1893–1958). Pochodził z mazowieckiej rodziny szlacheckiej Kaczyńskich herbu Pomian, wywodzącej się z Kaczyna Starego i Kaczyna-Herbasów na dzisiejszym Podlasiu, fakt ten potwierdzają również badania polskiego genealoga, dr Marka Minakowskiego. Matka pochodziła z rodziny ziemiańskiej z okolic Odessy. Rodzice Rajmunda Kaczyńskiego osiedli w Grajewie tuż po ślubie. Tam też urodziły się ich dzieci, z których dwoje zmarło w młodości: czteroletni Piotr zmarł w 1924, a Jadwiga, studentka Uniwersytetu Warszawskiego, zmarła w 1938. Dziad Rajmunda po mieczu, służył w carskiej armii, jak setki tysięcy innych Polaków w trakcie zaborów. Jako oficer zasłużył się w wojnie turecko-rosyjskiej. Miał majątek w okolicach Łomży. Życiorys Od 1927 wraz z rodzicami mieszkał w Baranowiczach, gdzie jego ojciec został naczelnikiem ekspedycji węzła kolejowego, a matka zajęła się obrotem nieruchomościami. Tam chodził do liceum, do którego uczęszczał również Lucjan Jasiewicz, syn Wincentego, brat stryjeczny jego przyszłej żony Jadwigi. Tuż przed wojną Kaczyńscy przeprowadzili się do Brześcia nad Bugiem. Po wybuchu wojny w obawie przed zsyłką na Sybir rodzina Kaczyńskich wyjechała do Warszawy. Tam Rajmund uczył się od 1940 w Zawodowej Szkole Technicznej (Technische Fachschule), którą ukończył w 1943 i rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym Państwowej Wyższej Szkoły Budowy Maszyn im. Wawelberga, potem w Państwowej Wyższej Szkole Technicznej, odbywając naukę do 1944. Od 1941 należał do Związku Walki Zbrojnej, następnie w czerwcu 1942 został zaprzysiężony do Armii Krajowej przybierając pseudonim „Irka”. Po ukończeniu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w 1943 otrzymał stopień plutonowego podchorążego. W pierwszym dniu powstania warszawskiego 1 sierpnia 1944, jako dowódca 7 drużyny 2 plutonu kompanii K 1 pułku „Baszta”, brał udział w szturmie na tor wyścigów konnych na Służewcu. W trakcie walki został raniony w rękę, w wyniku postrzału stracił kciuk prawej dłoni. Spędził dwa tygodnie w szpitalu, gdzie opiekowała się nim sanitariuszka Halina Wołłowicz „Rena” (jej siostrzeńcem jest Bronisław Komorowski). Z ręką na temblaku walczył na Mokotowie do końca września. 2 października 1944 został awansowany do stopnia podporucznika rezerwy piechoty (rozkaz dowódcy AK nr. 512 z 02.10.1944). Po kapitulacji Mokotowa 27 września 1944 trafił do obozu Dulag 121 w Pruszkowie, a następnie przeniesiono go do obozu przejściowego w Skierniewicach (numer jeniecki 140792), skąd zbiegł. Do stycznia 1945 ukrywał się w okolicach Warszawy. Po wojnie, w 1945 podjął studia na Oddziale Technologicznym Politechniki Łódzkiej, które ukończył w 1947 z tytułem magistra inżyniera. Podczas studiów pracował w Zakładach Samochodowych w Głownie, a po uzyskaniu dyplomu i przeprowadzce do Warszawy w marcu 1947 pracował w Polskich Zakładach Optycznych w Warszawie, a od grudnia 1947 jako kierownik robót w Społecznym Towarzystwie Budowlanym. Od 1947 był zatrudniony na Politechnice Warszawskiej z przerwami do emerytury w 1987. Prowadził również wykłady z termodynamiki na tzw. Sorbonie przy Politechnice Warszawskiej, głównie jako skrócone studia dla wyższych członków PZPR. Pracował także nad wynalazczością w zakresie ciepłownictwa. W 1948 ożenił się z Jadwigą Jasiewicz, poznaną na jednym z balów karnawałowych na Politechnice Warszawskiej. W 1949 przyszły na świat ich dzieci, bliźniacy – Jarosław i Lech. Matkami chrzestnymi chłopców zostały siostry bliźniaczki, Ludwika i Zofia Woźnickie. Początkowo rodzina mieszkała przy ulicy Pawła Suzina 3 w mieszkaniu Jasiewiczów, a od 1950 przy ulicy Lisa-Kuli 8/2 (przemianowanej później na ulicę Pochyłą) na Żoliborzu, w wynajmowanym od rodziny Kowalskich mieszkaniu, wykupionym dopiero w 1981, później przeprowadzili się do bliźniaka przy ul. Mickiewicza. W latach 1956–1957 pracował również w Biurze Projektów Zaplecza Technicznego. W 1958 uzyskał pełny etat na Wydziale Inżynierii Sanitarnej Politechniki Warszawskiej. Służbowo przebywał krótko w Belgii, Holandii, Republice Federalnej Niemiec (w związku z budową ambasady amerykańskiej) oraz kilka dni w Libii w 1966 i Mińsku w ZSRR w 1977. W 1961 i 1966 prywatnie na zaproszenie rodziny wyjeżdżał do Anglii. Projektował instalacje sanitarne w budynku Ambasady USA w Warszawie. Jeszcze przez wiele lat pracował w rozmaitych pracowniach projektowych. Był autorem prac z zakresu teorii niezawodności pracy systemów energetycznych. W latach 80. prowadził zajęcia z Teorii Maszyn Cieplnych na Wydziale Mechanicznym Energetyki i Lotnictwa Politechniki Warszawskiej. Był członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego, a od 1980 był członkiem NSZZ „Solidarność”. Był inwigilowany przez komunistyczny Urząd Bezpieczeństwa w związku z jego służbą w Armii Krajowej, a później przez Służbę Bezpieczeństwa w związku z opozycyjną działalnością jego synów. Nie wstąpił do PZPR, od 1976 należał do ZBoWiD; w okresie PRL nie uzyskał awansów i odznaczeń kombatanckich (otrzymał Złoty Krzyż Zasługi). 30 kwietnia 2001 postanowieniem ministra obrony narodowej Bronisława Komorowskiego został awansowany na stopień porucznika. Zmarł 17 kwietnia 2005. Po mszy świętej, którą koncelebrował biskup polowy Wojska Polskiego gen. dyw. Tadeusz Płoski, został pochowany na Starych Powązkach, w grobowcu swoich rodziców (kwatera 154b-6-10). Odznaczenia Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari – za udział w powstaniu warszawskim został odznaczony z rozkazu nr 512 dowódcy AK Tadeusza Bora-Komorowskiego z 2 października 1944 (nr krzyża: 12798). Krzyż Walecznych – za szturm na tor wyścigów konnych Służewiec. Warszawski Krzyż Powstańczy Złoty Krzyż Zasługi Przypisy Bibliografia Absolwenci Politechniki Łódzkiej Członkowie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” (1980–1989) Członkowie ZBoWiD Członkowie Związku Walki Zbrojnej Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (władze RP na uchodźstwie) Odznaczeni Krzyżem Walecznych Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa) Odznaczeni Warszawskim Krzyżem Powstańczym Żołnierze Armii Krajowej Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie Polscy inżynierowie Powstańcy warszawscy Rajmund Więźniowie Dulagu 121 Pruszków Wykładowcy Politechniki Warszawskiej Ludzie urodzeni w Grajewie Urodzeni w 1921 Zmarli w 2005

112058

https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni%20Macierewicz

Antoni Macierewicz

(ur. 3 sierpnia 1948 w Warszawie) – polski polityk, historyk, nauczyciel akademicki, publicysta. Działacz opozycji demokratycznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1968–1989, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”. W latach 1991–1993, 1997–2005 i od 2007 poseł na Sejm RP I, III, IV, VI, VII, VIII i IX kadencji, w latach 1991–1992 minister spraw wewnętrznych, w 2006 i w 2007 podsekretarz stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej, w latach 2006–2007 szef Służby Kontrwywiadu Wojskowego, od 2013 wiceprezes Prawa i Sprawiedliwości, w latach 2015–2018 minister obrony narodowej. Marszałek Senior Sejmu RP IX kadencji. Kawaler Orderu Orła Białego. Życiorys Działalność w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Urodził się w Warszawie. Jest synem Zdzisława Macierewicza i Marii z domu Strączyńskiej (1910–2004). Jego rodzice byli pracownikami naukowymi, ojciec docentem chemii (popełnił samobójstwo kilka tygodni po podpisaniu zobowiązania do współpracy z UB), a matka doktorem biologii. Uczęszczał w latach 1959–1960 do zakładu Ojców Salezjanów w Rumi, następnie ukończył Szkołę Podstawową nr 25 w Warszawie przy ul. Ogrodowej, po czym rozpoczął naukę w XVII Liceum Ogólnokształcącego im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Warszawie, skąd w 1965 z przyczyn politycznych został relegowany (za odmowę potępienia na szkolnym apelu orędzia biskupów polskich do biskupów niemieckich). Po zmianie szkoły zdał maturę w XLII Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Konopnickiej w Warszawie. Od 1966 należał do 1. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka” przy warszawskim liceum im. Tadeusza Reytana, był w niej instruktorem harcerskim, przez kilka lat drużynowym. W 1969 współorganizował Gromadę Włóczęgów – krąg starszoharcerski. W 1966 rozpoczął studia historyczne w Instytucie Historycznym na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas studiów należał do rady wydziałowej Zrzeszenia Studentów Polskich, zaangażował się w działalność opozycyjną, był założycielem Ligi Niepodległościowej. W lutym 1968 zbierał podpisy pod listem do Sejmu PRL przeciw zdjęciu ze sceny Teatru Narodowego Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. Był uczestnikiem strajków studenckich w marcu 1968, za co był tymczasowo aresztowany od 28 marca do 3 sierpnia 1968, a w związku z tym został następnie zawieszony w prawach studenta. W książce Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komandosi (2010) Andrzej Friszke na podstawie materiałów IPN stwierdził, że w marcu 1968 Antoni Macierewicz miał obciążać w śledztwie innych działaczy opozycji, w tym Wojciecha Onyszkiewicza. Antoni Macierewicz wbrew deklaracjom ostatecznie nie pozwał Andrzeja Friszkego. Po wydarzeniach grudniowych na Wybrzeżu w 1970 zorganizował akcję pomocy, polegającą na oddawaniu krwi dla ofiar. 29 czerwca 1971 ukończył studia (praca magisterska Hierarchia władzy a struktura własności ziemskiej w Tawantinsuyu w pierwszej połowie XVI w. została obroniona pod kierunkiem Antoniego Mączaka). Po zamachu stanu generała Augusta Pinocheta w Chile w 1973 pomógł niektórym członkom maoistowskiej partii Movimiento de Izquierda Revolucionaria w uzyskaniu azylu w Polsce. Jako doktorant Pracowni Dziejów Ameryki Łacińskiej i Afryki Instytutu Historii PAN w Warszawie zajmował się zagadnieniami Ameryki Południowej, podjął się pisania pracy doktorskiej, której mimo wcześniejszego przyjęcia na studium nie ukończył z uwagi na odmowę zatwierdzenia jego kandydatury przez radę naukową. W latach 1973–1975 koordynował, wraz z innymi niezależnymi intelektualistami, akcję pisania listów protestacyjnych do Sejmu PRL przez wyższe uczelnie, w których sprzeciwiano się zmianom w konstytucji PRL. Bez powodzenia ubiegał się o pracę w PAN, w połowie lutego 1974 zgodził się na pracę bibliotekarza, której nie podjął. Od 1975 do 1976 wykładał historię Ameryki Łacińskiej w Katedrze Iberystyki na Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie publikował artykuły na łamach czasopisma „Etnografia Polska” oraz nauczył się języka keczua. W styczniu 1976 wszczęto na jego rzecz przewód doktorski pod kierunkiem profesora Tadeusza Łepkowskiego, który został przerwany w połowie października 1976 z powodu zaangażowania Antoniego Macierewicza w działalność Komitetu Obrony Robotników. Ponadto z powodu działalności opozycyjnej została zablokowana publikacja jego książki pt. Ameryka Łacińska w krzywym zwierciadle oraz planowany wyjazd do Argentyny w celu prowadzenia badań archiwalnych. Po pacyfikacjach wystąpień robotników w okresie czerwca 1976, wraz z członkami KOR, organizował akcję niesienia pomocy represjonowanym robotnikom Radomia, Ursusa, Płocka, Nowego Targu i Grudziądza. Wraz z niektórymi dawnymi harcerzami Czarnej Jedynki współtworzył konspiracyjną strukturę, która zajmowała się zbieraniem pieniędzy, udzielaniem pomocy prawnej i lekarskiej represjonowanym. We wrześniu 1976 był jednym z założycieli Komitetu Obrony Robotników i współautorem pierwszego apelu KOR. Rozpoczął następnie wydawanie „Komunikatu KOR-u”. Blisko współpracował wówczas z Jackiem Kuroniem i Adamem Michnikiem. W maju 1977 brał udział w organizowaniu manifestacji w Krakowie upamiętniającej śmierć studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisława Pyjasa. Od 16 maja do 23 lipca 1977 w Krakowie oraz na kilka dni w grudniu 1979 był ponownie aresztowany. W październiku 1977 rozpoczął wydawanie podziemnego miesięcznika „Głos” i był jego redaktorem naczelnym od początku do 1990 (początkowo publikowali w nim Adam Michnik, Jacek Kuroń i inni członkowie KOR, zaś po konflikcie z nimi Antoni Macierewicz redagował pismo samodzielnie). Latem 1978 uczestniczył w spotkaniu KSS „KOR” z członkami czechosłowackiej Karty 77 w Karkonoszach. W październiku 1979 był uczestnikiem solidarnościowej głodówki w Kościele Świętego Krzyża w Warszawie. W związku z działalnością opozycyjną w latach 70. był rozpracowywany i inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa PRL, sześciokrotnie karany przez kolegia ds. wykroczeń, od 1976 do 1980 co najmniej 23 razy zatrzymywany na 48 godzin, stosowano wobec niego także przeszukania mieszkania. Dokumenty przechowywane w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej potwierdzają, że był rozpracowywany w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania krypt. „Watra” dot. Jacka Kuronia. 31 maja 1975 został zarejestrowany przez KSMO w ramach Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia o krypt. „Macek”, którą prowadzono do dnia 18 października 1989. Materiały zarchiwizowano pod sygn. II-9984 (IPN BU 0258/291). Od września 1980 kierował Ośrodkiem Badań Społecznych NSZZ „Solidarność” (formalnie na stanowisku sekretarza naukowego) i rozpoczął wydawanie w Warszawie niezależnego dziennika „Wiadomości Dnia”. Od października 1980 był członkiem zespołu doradców Krajowej Komisji Porozumiewawczej, a później Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. 27 września 1981 był jednym z sygnatariuszy deklaracji założycielskiej Klubów Służby Niepodległości. Jesienią 1981 został wykładowcą na Uniwersytecie Jagiellońskim, a jednocześnie na terenie całego kraju prowadził wykłady z zakresu historii najnowszej. Po wprowadzeniu 13 grudnia 1981 stanu wojennego wszedł w skład komitetu strajkowego w Stoczni Gdańskiej. 16 grudnia 1981, po pacyfikacji tego protestu, został internowany (w tym czasie została internowana na kilka miesięcy także jego żona). Osadzono go najpierw w zakładzie karnym w Iławie, następnie w Kielcach-Piaskach, Rzeszowie-Załężu i Łupkowie. W listopadzie 1982 z powodu stanu zdrowia został skierowany do szpitala powiatowego w Sanoku. Po uzyskaniu od ordynatora Stanisława Lewka przepustki do dentysty oddalił się ze szpitala, a następnie został przewieziony (m.in. karawanem) do Warszawy. W organizację akcji opuszczenia szpitala i transportu włączył się także miejscowy proboszcz Adam Sudoł, którego zaangażowała przybyła do Sanoka żona Antoniego Macierewicza. Natomiast Jerzy Zając, również internowany w Nowym Łupkowie, twierdzi, że Antoni Macierewicz opuścił szpital w Sanoku 2 lub 3 grudnia 1982, kiedy szpital w Sanoku nie był już nadzorowany przez ówczesne władze, przebywali tam zwykli pacjenci, w tym internowani. Kilka tygodni później, tj. 23 grudnia 1982, internowanie formalnie uchylono. Antoni Macierewicz jednak do 1984 pozostał w ukryciu, kierując pracami grupy „Głos”, wydającej w podziemiu miesięcznik („Głos”) i tygodnik („Wiadomości”). Jego ówczesne poglądy wyrażał artykuł Odbudowa państwa (sygnowany przez zespół „Głosu”), który postulował trójporozumienie: „Solidarności” i Kościoła z Ludowym Wojskiem Polskim. Był członkiem zespołu kierowniczego Archidiecezjalnego Duszpasterstwa Ludzi Pracy w Warszawie i w 1984 członkiem jego rady programowej. Współpracował z kontestującą politykę Lecha Wałęsy Grupą Roboczą Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. W 1988 przystąpił do Klubu Myśli Politycznej „Dziekania”, z którego odszedł rok później, gdy klub ten poparł porozumienie Okrągłego Stołu. Działalność polityczna w III RP Lata 1989–2005 Jesienią 1989 współtworzył Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe, którego został wiceprezesem. W 1990 wszedł w skład Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. W wyborach parlamentarnych w 1991 25 043 głosami został wybrany posłem z listy Wyborczej Akcji Katolickiej w okręgu warszawskim. W rządzie Jana Olszewskiego w latach 1991–1992 był ministrem spraw wewnętrznych. Wykonując sejmową tzw. uchwałę lustracyjną, ogłosił tzw. listę Macierewicza, zawierającą nazwiska znanych polityków (m.in. ówczesnego prezydenta Lecha Wałęsy i marszałka Sejmu, prezesa jego własnej partii, Wiesława Chrzanowskiego), zarejestrowanych przez Służbę Bezpieczeństwa PRL jako jej tajni współpracownicy. Wywołało to poważny kryzys polityczny i było jednym z powodów odwołania rządu. Hipotetyczny przebieg zdarzeń z czerwca 1992, w relacji zwolenników odwołanego premiera, przedstawia film Nocna zmiana na podstawie książki Lewy czerwcowy. 20 czerwca 1992 został zwolniony z pełnienia obowiązków ministra. Od 1981 współpracował i był politycznie, a później także i biznesowo związany z Robertem Luśnią, który był płatnym agentem Służby Bezpieczeństwa, a po uzyskaniu informacji o agenturalnej przeszłości Luśni zerwał z nim współpracę. Zasiadał z Luśnią w radzie fundacji Głos, nie utrzymywali jednak kontaktów, bo od 2004 fundacja nie prowadziła praktycznie żadnej działalności. 19 lipca 1992 został usunięty z ZChN, po czym utworzył m.in. wraz z Mariuszem Maraskiem i Piotrem Walerychem małą partię pod nazwą Akcja Polska, która w czerwcu 1993 weszła w skład Ruchu dla Rzeczypospolitej Jana Olszewskiego. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku bez powodzenia ubiegał się o reelekcję z listy Koalicji dla Rzeczypospolitej w krakowskim (otrzymał 11 586 głosów). W listopadzie 1993 reaktywował Akcję Polską. W 1995 wstąpił do Ruchu Odbudowy Polski, a w 1996 został wiceprzewodniczącym rady naczelnej tej partii. W wyborach parlamentarnych w 1997 z listy ROP wszedł do Sejmu III kadencji, uzyskując 15 221 głosów. Po rozłamie w tej partii, tuż po wyborach został prezesem założonej przez siebie partii Ruch Katolicko-Narodowy. W latach 1996–1997 współdziałał w opracowaniu Obywatelskiego Projektu Konstytucji. W 2001 został 24 900 głosami otrzymanymi w okręgu warszawskim wybrany do Sejmu z listy Ligi Polskich Rodzin, której klub opuścił po kilku miesiącach na skutek konfliktu z Romanem Giertychem. W IV kadencji od 2004 do 2005 był członkiem sejmowej komisji śledczej ds. prywatyzacji PKN Orlen. W wyborach samorządowych w 2002 kandydował na stanowisko prezydenta Warszawy. Kampanię zakończył w pierwszej turze, z poparciem 5849 wyborców (1,09%), zajmując 8. miejsce na czternastu kandydatów. Współtworzył wówczas koalicję Razem Polsce, zrzeszającą niewielkie konserwatywno-narodowe ugrupowania prawicy, która zaprzestała działalności po porażce w tych wyborach. Od maja do lipca 2004 reprezentował Polskę w Parlamencie Europejskim. Wraz z Janem Olszewskim i Gabrielem Janowskim i z poparciem Anny Walentynowicz przed wyborami parlamentarnymi w 2005 stworzył federacyjną partię Ruch Patriotyczny, która w wyborach do Sejmu nie przekroczyła progu wyborczego, uzyskując 1,05% głosów. Lata 2005–2007 21 lipca 2006 został mianowany na stanowisko wiceministra obrony narodowej w rządzie Jarosława Kaczyńskiego, jako likwidator Wojskowych Służb Informacyjnych, weryfikator ich kadr, a także pełnomocnik ds. tworzenia służby kontrwywiadu wojskowego. Pełnił tę funkcję do 4 października 2006, a od 1 listopada 2007 do 16 listopada 2007 był podsekretarzem stanu w MON. 20 sierpnia 2006 w Telewizji Trwam, odnosząc się do listu byłych ministrów spraw zagranicznych krytykującego odwołanie szczytu Trójkąta Weimarskiego przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego, stwierdził, że większość z nich była agentami sowieckich służb specjalnych, co wywołało żądania reakcji ze strony m.in. opozycji, partii koalicyjnych (Samoobrony RP i LPR) i sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych. 25 sierpnia 2006 Antoni Macierewicz przesłał swemu bezpośredniemu zwierzchnikowi, ministrowi obrony narodowej Radosławowi Sikorskiemu, list z wyjaśnieniami. W tym dniu oświadczył też, że: Mówiąc o agenturalnej przeszłości byłych szefów MSZ, użyłem niewłaściwego skrótu myślowego (...), nie cofając wprost swoich oskarżeń. 28 sierpnia 2006 minister ogłosił, że przesłał swojemu zastępcy pisemne upomnienie i, podobnie jak premier, uważa sprawę za zamkniętą. 4 października 2006 został powołany na stanowisko szefa nowej Służby Kontrwywiadu Wojskowego. 23 stycznia 2007 minister obrony narodowej Radosław Sikorski zwrócił się do premiera Jarosława Kaczyńskiego o jego odwołanie z tej funkcji, wskazując jako główną przyczynę efektywne pozbawienie polskich sił zbrojnych ochrony kontrwywiadowczej. Premier Szefa SKW nie odwołał, natomiast gdy 5 lutego minister Sikorski podał się do dymisji, została ona 7 lutego przyjęta. 16 lutego Prezydent Lech Kaczyński podał do publicznej wiadomości Raport o działaniach żołnierzy i pracowników WSI oraz wojskowych jednostek organizacyjnych realizujących zadania w zakresie wywiadu i kontrwywiadu wojskowego przed wejściem w życie ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o Wojskowych Służbach Informacyjnych wykraczających poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, opracowany i sygnowany przez Antoniego Macierewicza jako Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej. 16 sierpnia 2007, gdy Antoni Macierewicz był szefem SKW, doszło do ostrzału wioski Nangar Chel w Afganistanie. Zginęło wtedy ośmiu cywili. Żołnierzom postawiono zarzuty: w sześciu przypadkach zabójstwa ludności cywilnej. Żandarmeria Wojskowa nie stwierdziła przestępstwa, badając sprawę Nangar Chel. Żandarmi wojskowi uznali, że polscy żołnierze nie działali celowo. Cztery dni po ostrzale Antoni Macierewicz miał już na biurku raport SKW, który całkowicie zmienił sytuację. Antoni Macierewicz ze stanowiska szefa kontrwywiadu został odwołany 5 listopada 2007 w związku z uzyskaniem mandatu poselskiego. Lata 2007–2015 W wyborach do Sejmu VI kadencji uzyskał mandat, kandydując z pierwszego miejsca listy Prawa i Sprawiedliwości w okręgu piotrkowskim i otrzymując 40 055 głosów. Również w 2007 został felietonistą Radia Maryja i Telewizji Trwam (w cyklu Myśląc Ojczyzna i Głos Polski). Publikował na łamach „Naszego Dziennika”, „Gazety Polskiej” i „Niezależnej Gazety Polskiej”. 20 lipca 2010 został przewodniczącym zorganizowanego przez parlamentarzystów PiS zespołu parlamentarnego ds. wyjaśnienia przyczyn katastrofy rządowego samolotu Tu-154 w Smoleńsku. Jako przewodniczący tego zespołu, wysuwał szereg teorii spiskowych dotyczących katastrofy, sugerując m.in., że katastrofa mogła być politycznym zabójstwem, a rozbicie się samolotu – skutkiem zamachu lub innego aktu terrorystycznego. Dochodzenia polskie i międzynarodowe nie znalazły żadnych dowodów potwierdzających taką tezę. Pomimo tego konsekwentnie opisywał zmarłych w katastrofie jako poległych, domagając się uczczenia ich pamięci na równi z poległymi w obronie Polski, m.in. powstańcami warszawskimi. W wyborach parlamentarnych w 2011 liczbą 41871 głosów Macierewicz uzyskał reelekcję. W 2012 wygrał prawomocnie proces cywilny o ochronę dóbr osobistych wytoczony mu przez spółkę Agora. Liczne procesy cywilne o naruszenie dóbr osobistych i karne z oskarżenia prywatnego przeciwko Antoniemu Macierewiczowi wiązały się z jego wypowiedziami publicznymi po opublikowaniu tzw. raportu z weryfikacji WSI. W tych sprawach oddalone zostały wytoczone przeciwko niemu powództwa Zygmunta Solorza, Jana Wejcherta i innych osób. W 2011 Antoni Macierewicz przegrał prawomocnie proces cywilny z koncernem ITI. W lutym 2012 Antoni Macierewicz wstąpił do PiS (opuszczając RKN i Ruch Patriotyczny). W marcu tego samego roku objął funkcję prezesa zarządu regionalnego tej partii w okręgu piotrkowskim. 23 listopada 2013 został wiceprezesem Prawa i Sprawiedliwości. Działalność od 2015 W 2015 został ponownie wybrany do Sejmu, otrzymując 33960 głosów. 16 listopada tego samego roku prezydent Andrzej Duda powołał go w skład rządu Beaty Szydło na urząd ministra obrony narodowej. 16 listopada 2015 mianował na szefa gabinetu politycznego oraz na rzecznika prasowego Ministerstwa Obrony Narodowej Bartłomieja Misiewicza, który był zatrudniony w MON do 14 kwietnia 2017. 18 grudnia 2015 wydał zarządzenie odnośnie Centrum Eksperckiego Kontrwywiadu NATO w Warszawie (powstało 29 września 2015 z inicjatywy służb kontrwywiadu wojskowego Polski i Słowacji z zadaniem prowadzenia specjalistycznych kursów i szkoleń w zakresie kontrwywiadu, a także rozwój doktryn i koncepcji NATO) i w ramach tego polecenia weszli do CEK NATO m.in. Piotr Bączek (szef Służby Kontrwywiadu) i Bartłomiej Misiewicz (szef gabinetu Antoniego Macierewicza) wraz z asystą Żandarmerii Wojskowej wprowadzając nowego p.o. dyrektora CEK NATO płk. Roberta Balę, zastępując dotychczasowego dyrektora Centrum pułkownika Krzysztofa Duszę. W oświadczeniu NATO podano, że Centrum Eksperckie Kontrwywiadu nie zostało jeszcze akredytowane przy Sojuszu. W lutym 2016 mianował Wacława Berczyńskiego przewodniczącym Podkomisji ds. Ponownego Zbadania Wypadku Lotniczego pod Smoleńskiem, powołanej przy Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego, który w połowie kwietnia 2017 jako szef podkomisji do ponownego zbadania katastrofy smoleńskiej Wacław Berczyński w wywiadzie dla „Dziennika Gazety Prawnej” przyznał, że to on „wykończył” caracale i nieoczekiwanie po wywiadzie zrezygnował z kierowania podkomisją smoleńską wyjeżdżając do USA (pozostał jej członkiem). Macierewicz wskazał, że rezygnacja Berczyńskiego wynikała „ze względów osobistych, głównie rodzinnych i zdrowotnych”. Platforma Obywatelska po wypowiedzi Berczyńskiego o „wykańczaniu” caracali zawiadomiła Prokuraturę Regionalną w Szczecinie o możliwości popełnienia przez niego przestępstwa. W kwietniu podpisał koncepcję powołania Wojsk Obrony Terytorialnej. W czerwcu wydał polecenie, by ofiary ze Smoleńska były czczone w każdym apelu wojskowym. Zarządzenie zostało rozesłane wewnętrzną pocztą do wszystkich jednostek wojskowych. W każdym apelu pamięci, w którym uczestniczy wojsko ma być przywołany prezydent Lech Kaczyński z małżonką, Ryszard Kaczorowski, dowódcy sił zbrojnych, duchowni i pozostali uczestnicy tragicznego lotu. Zgodnie z poleceniem na każdej uroczystości z udziałem honorowej asysty wojska odczytywana była lista ofiar katastrofy prezydenckiego samolotu 10 kwietnia 2010. W 2016 przygotował nowelizację ustawy o Agencji Mienia Wojskowego (uchwalona w październiku 2016), która zakładała odstąpienie od konkursów na stanowiska prezesa AMW, jego zastępców i dyrektorów oddziałów regionalnych. W okresie sprawowania urzędu ministra obrony narodowej przez Macierewicza (od 16 listopada 2015 do lipca 2017) z armii odeszło 36 generałów (na dzień 31.07.2017 jest 68), w tym między innymi oraz ponad 200 (z ok. 1,5 tys.) pułkowników, z których część nie zgadzała się z jego działaniami w resorcie obrony. Jego działalność stała się przedmiotem książki Tomasza Piątka pt. Macierewicz i jego tajemnice (Wydawnictwo Arbitror, 2017, ). W lipcu 2017 wysłał 46 wniosków o nominacje generalskie z okazji 15 sierpnia do Prezydenta RP, który jako zwierzchnik Sił Zbrojnych, wyznacza lub odrzuca wniosek ministra obrony narodowej do awansu oficerów na najwyższe stopnie wojskowe oraz złożył 14 wniosków nominacyjnych z okazji 11 listopada, które nie zostały zaakceptowane przez zwierzchnika Sił Zbrojnych i nie były wręczone. Ostatecznie szef MON Antoni Macierewicz 24 listopada 2017 wycofał wnioski o awanse generalskie. 11 grudnia 2017 objął ponownie urząd ministra obrony narodowej w nowo utworzonym rządzie Mateusza Morawieckiego. Odwołany ze stanowiska ministra obrony narodowej 9 stycznia 2018. 11 stycznia 2018 został powołany przez swojego następcę, Mariusza Błaszczaka, na przewodniczącego Podkomisji ds. Ponownego Zbadania Wypadku Lotniczego pod Smoleńskiem (podkomisji powołanej przy Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego). 6 lutego 2018 na antenie Telewizji Republika, razem z Ryszardem Gromadzkim, rozpoczął prowadzenie programu pt. Pilnujmy Polski, poświęconego kluczowym zagadnieniom związanym z bezpieczeństwem Polski. W czerwcu 2018 nakładem wydawnictwa „Znak” wydana została nieautoryzowana biografia Antoniego Macierewicza, przygotowana przez dziennikarzy tygodnika „Wprost”: Marcina Dzierżanowskiego i Annę Gielewską. 3 sierpnia z okazji 70. urodzin Antoniego Macierewicza nakładem Wydawnictwa LTW ukazała się księga pamiątkowa Niepodległość ma jeden kształt. Księga dedykowana Antoniemu Macierewiczowi w 70. rocznicę urodzin. Zawiera ona bibliografie prac A. Macierewicza oraz artykuły naukowe z zakresu m.in. historii służb specjalnych. W październiku nakładem wydawnictwa Arbitror wydana została książka pt. Macierewicz. Jak to się stało, w której autor Tomasz Piątek skupia się na aktywności Macierewicza w okresie PRL-u. Publikacja zawiera m.in. wniosek, wynikający z dokumentów dostępnych w IPN, że Antoni Macierewicz znajdował się pod ochroną elitarnej jednostki Biura Studiów SB. W odpowiedzi na publikacje o Macierewiczu, 9 października 2019 nakładem wydawnictwa Biały Kruk ukazała się książka Jerzego Kłosińskiego pt. „Macierewicz. Człowiek do zadań niemożliwych”, opierająca się na dokumentach archiwalnych oraz rozmowach z otoczeniem Macierewicza, jak i nim samym. Jerzy Kłosiński podczas premiery książki stwierdził, że „Polakom należy się prawda o Antonim Macierewiczu”. W 2019 w wyborach do Sejmu otrzymał 31 280 głosów i uzyskał mandat. W listopadzie 2019 prezydent Andrzej Duda wyznaczył go na marszałka seniora Sejmu IX kadencji. Od 6 lipca 2021 jest członkiem rady Fundacji Archiwum Jana Olszewskiego. 11 kwietnia 2022 Macierewicz przedstawił końcowy raport Podkomisji ds. Ponownego Zbadania Wypadku Lotniczego pod Smoleńskiem. Z powodu udostępnienia w raporcie nagich, nieocenzurowanych zdjęć ofiar (w tym zwłok prezydenta Lecha Kaczyńskiego), raport został usunięty ze stron rządowych, a Macierewicz opublikował pisemne przeprosiny za upowszechnianie tych drastycznych fotografii. Odznaczenia i wyróżnienia Odznaczenia i ordery Order Orła Białego – 13 września 2022 (przez prezydenta Andrzeja Dudę) Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – 3 maja 1990 (zarządzeniem prezydenta RP na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego) Krzyż Wolności i Solidarności – 2017 Odznaka honorowa „Husarz Polski” (nr 36) – 2006 Odznaka okolicznościowa Ministerstwa Obrony Narodowej – 2015, ex officio Medal Honorowy za zasługi dla Żandarmerii Wojskowej – 2016 Honorowa Odznaka GROM (nr 146) – 2017 Krzyż „Golgota Wschodu” – 2018. Nagrody i wyróżnienia Tytuł „Człowieka Roku 2010” przyznany przez „Gazetę Polską” Nagroda Grzegorza I Wielkiego (przyznana przez czasopismo „Niezależna Gazeta Polska – Nowe Państwo”) – 2012 Medal Przemysła II – 2013 Nagroda Patrioty Roku im. Kazimierza Odnowiciela (przyznana przez środowisko wydawnictwa Biały Kruk) – 2016 Wyniki wyborcze Publikacje Prace naukowe Ameryka Łacińska w XIX i XX w.: sprawozdanie z obrad konferencji, „Dzieje Najnowsze” 4, 1972, nr 2, s. 171–180 (z Robertem Mroziewiczem) , „Etnografia Polska” 17, 1973, nr 2, s. 179–212 , „Etnografia Polska” 18, 1974, nr 2, s. 145–178 Książki polityczno-publicystyczne Niepodległość pracy (1981, Ośrodek Badań Społecznych NSZZ „Solidarność”) Raport z weryfikacji WSI (2007, Wydawnictwo Sowa) Oburzeni (2013, Biały Kruk, współautor) Wygaszanie Polski 1989–2015 (2015, Biały Kruk, współautor) Głos niepodległości (2016, Biały Kruk) Życie prywatne Antoni Macierewicz jest żonaty z Hanną z domu Natora (ur. 1948), z którą ma córkę Aleksandrę Wesołowską, laktotechnolog. Ma dwójkę rodzeństwa, Barbarę (ur. 1938) i Wojciecha (ur. 1945). Antoni Macierewicz i Katarzyna Gójska zostali rodzicami chrzestnymi adoptowanego dziecka Tomasza Sakiewicza, Konstantego. Jest katolikiem, jako dziecko był ministrantem. Zobacz też lista Macierewicza raport Macierewicza Uwagi Przypisy Bibliografia Marcin Dzierżanowski, Anna Gielewska: Antoni Macierewicz. Biografia nieautoryzowana. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 2018. . Jerzy Kłosiński: Macierewicz. Człowiek do zadań niemożliwych. Kraków: Wydawnictwo Biały Kruk, 2019. . Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego Absolwenci XLII Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Konopnickiej w Warszawie Członkowie i współpracownicy KOR Członkowie i współpracownicy Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” Członkowie Zrzeszenia Studentów Polskich Doradcy Krajowej Komisji Porozumiewawczej Drużynowi ZHP Harcerze 1. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka” Instruktorzy ZHP Internowani w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1981–1982 Laureaci nagrody im. św. Grzegorza I Wielkiego Ludzie Roku Gazety Polskiej Ludzie urodzeni w Warszawie Ludzie związani ze szkołą imienia Tadeusza Reytana w Warszawie Ludzie związani z Radiem Maryja Marszałkowie seniorzy Sejmu III Rzeczypospolitej Ministrowie obrony III Rzeczypospolitej Ministrowie spraw wewnętrznych III Rzeczypospolitej Odznaczeni Krzyżem „Golgota Wschodu” Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (władze RP na uchodźstwie) Odznaczeni Krzyżem Wolności i Solidarności Odznaczeni Medalem Honorowym za zasługi dla Żandarmerii Wojskowej Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Osobowości telewizyjne związane z Telewizją Republika Osobowości telewizyjne związane z Telewizją Trwam Ludzie związani z prasą podziemną w Polsce 1945–1989 Politycy Ligi Polskich Rodzin Politycy Prawa i Sprawiedliwości Politycy Ruchu Chrześcijańsko-Narodowego Akcja Polska Politycy Ruchu dla Rzeczypospolitej Politycy Ruchu Katolicko-Narodowego Politycy Ruchu Odbudowy Polski Politycy Ruchu Patriotycznego Politycy Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego Polscy historycy Polscy nauczyciele Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Polscy publicyści Polscy redaktorzy naczelni Posłowie z okręgu Piotrków Trybunalski Posłowie z okręgu Warszawa Propagatorzy teorii spiskowych Szefowie Służby Kontrwywiadu Wojskowego Uczestnicy protestów przeciwko zmianom w konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1975/1976 Uczestnicy wydarzeń Grudnia 1981 Uczestnicy wydarzeń Marca 1968 Wiceministrowie obrony narodowej III Rzeczypospolitej Więźniowie polityczni w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1957–1989 Wykładowcy Uniwersytetu Jagiellońskiego Wykładowcy Wydziału Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego Urodzeni w 1948 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993) Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

843279

https://pl.wikipedia.org/wiki/Audi%20A6

Audi A6

Audi A6 − samochód osobowy klasy wyższej produkowany pod niemiecką marką Audi od 1994 roku. Od 2018 roku produkowana jest piąta generacja samochodu. Pierwsza generacja Audi A6 I zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 1994 roku. Pierwsza generacja A6 oznaczona kodem fabrycznym C4 nie powstała jako skonstruowany od podstaw nowy model - de facto była ona zmodernizowaną wersją modelu Audi 100 C4. Pojazd zaprezentowano w czerwcu 1994. Sportowe odmiany tego samochodu nosiły nazwę S6. Najbardziej zauważalną zmianą w stosunku do Audi 100 C4, oprócz licznych modyfikacji, jest wprowadzenie najmocniejszego w owym czasie w ofercie Audi silnika Diesla – 2.5 TDI. Ta pięciocylindrowa jednostka dostarczała 103 kW (140 KM) mocy. Wprowadzono także silnik 4.2 V8 o mocy 239 kW (325 KM) w najmocniejszej wersji S6 Plus. Dane techniczne Druga generacja Audi A6 II zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 1997 roku. A6 drugiej generacji oznaczone symbolem C5 zostało zaprezentowane w Genewie w 1997 roku. Jest to pierwsza generacja A6 skonstruowana jako ten model od podstaw. Jeszcze w tym samym roku z taśm produkcyjnych zjechały pierwsze egzemplarze tego modelu. W 1998 roku na rynku pojawiła się wersja Avant. W 1999, wprowadzono sportową wersję S6 oraz wersję Avant z silnikiem ośmiocylindrowym. W roku 2000 koncern zaprezentował wersję Allroad quattro bazującą na modelu Avant. Powstały także wersje sportowe S6 oraz, pierwszy raz w historii, RS6 i RS6 plus. Współczynnik oporu wyniósł 0,28. W drugiej połowie 2001 roku pojazd przeszedł delikatny facelifting. A6 Allroad Samochód zadebiutował w 1999 roku. Od zwykłej A6 Allroad wyróżniało pneumatycznie regulowane zawieszenie umożliwiające dopasowanie wysokości auta do terenu, większe koła, opony oraz nielakierowane zderzaki. Do wyboru dostępny były trzy jednostki napędowe: V6 2,5 l TDI, V6 2,7 l bi-turbo oraz V8 4,2 l. Moc przenoszona była na obie osie poprzez 5-biegową skrzynię Tiptronic z DSP (Dynamic Shift Program), lub 6-biegową skrzynię manualną; za dopłatą można je wyposażyć w ręczną skrzynię biegów z praktyczną redukcją typu "Low Range". Głębokość brodzenia samochodu wynosi 40 cm, zaś Kąt natarcia (wejścia)/zejścia wynosi odpowiednio 27° i 25°. Dane techniczne Dane techniczne (A6 Allroad) Trzecia generacja Audi A6 III zostało zaprezentowane po raz pierwszy jesienią 2004 roku. A6 trzeciej generacji oznaczony symbolem C6 zostało zaprezentowane podczas targów motoryzacyjnych w Paryżu w 2004 roku. Zaprojektował go Walter de Silva. W 2005 roku nowe Audi A6 wygrało nagrodę Światowego samochodu roku. Pojazd jest ewolucją poprzedniej generacji. Wyposażono go m.in. w system MMI. W 2005 roku wprowadzono do sprzedaży wersję kombi (Avant), a wersję Allroad rok później. W 2006 roku zaprezentowano Audi S6 z dziesięciocylindrowym silnikiem w układzie V (wolnossącym), powstało także Audi RS6 z podwójnie turbodoładowanym silnikiem tego typu. W 2008 roku samochód poddano faceliftingowi. Zmieniono m.in. grill, przednie i tylne reflektory wykonane w technologii LED, dopracowano zawieszenie, elektronikę oraz zmieniono nieco stylistykę. Wprowadzono także nowe silniki benzynowe 2.8 FSI (wersje 190, 210, 220 KM) oraz 3.0 TFSI. W dieslach natomiast 2.0 TDIe (136 KM) oraz 2.0 TDI (170 KM). Od roku 2005 w Chinach produkowana jest wydłużona wersja A6 C6 o nazwie A6L, przeznaczona wyłącznie na chiński rynek. A6 Allroad Druga generacja A6 Allroad została zaprezentowana w 2006 roku. Do wyboru dostępny są cztery jednostki napędowe: V6 2,7 l TDI, V6 3,0 l TDI, V6 3,2 l FSI oraz V8 4,2 l FSI. Moc przenoszona jest na obie osie poprzez 6-biegową skrzynię półautomatyczną Tiptronic lub 6-biegową skrzynię manualną. Dane techniczne Dane techniczne (A6 Allroad) Czwarta generacja Audi A6 IV został zaprezentowany po raz pierwszy jesienią 2011 roku. A6 czwartej generacji oznaczone symbolem C7 zostało po raz pierwszy zaprezentowane podczas targów motoryzacyjnych w Paryżu w 2011 roku. Do produkcji w tym samym roku weszły wersje Limousine i Avant. W roku 2012 producent wprowadził wersję A6 allroad quattro bazującą na modelu Avant. W porównaniu z Avantem A6 allroad quattro ma szersze błotniki, większy o 6 cm prześwit a także stalową osłonę podwozia z przodu i z tyłu. Także w roku 2012 na rynku pojawiło się Audi A6 hybrid. Jego moc pochodzi z dwóch źródeł. Spalinowy silnik 2.0 TFSI o mocy 155 kW (211 KM) współpracuje z jednostką elektryczną o mocy 40 kW (54 KM). W 2013 zaprezentowano najmocniejszą wersję modelu – RS 6 Avant. Samochód napędzany jest silnikiem V8 biturbo z bezpośrednim wtryskiem, o pojemności 3 993 cm3. Dzięki tak dużej pojemności, jednostka generuje moc 412 kW (560 KM), a stały moment obrotowy 700 Nm jest dostępny w zakresie od 1750 do 5500 obr./min. W październiku 2014 roku podczas targów motoryzacyjnych w Paryżu zaprezentowano wersję po faceliftingu. Dokonano znaczących modyfikacji rozwiązań technicznych. Zmieniono m.in. atrapę chłodnicy, progi, wloty powietrza, końcówki układu wydechowego, przednie zderzaki oraz reflektory, które opcjonalnie wyposażyć można w reflektory typu LED, a nawet LED Matrix. Przede wszystkim udoskonalono jednostki napędowe, które spełniają normy Euro 6. Najbardziej wydajne silniki benzynowe i wysokoprężne montowane w A6 po face liftingu określa się mianem „ultra“. Jednostka 1.8 TFSI ultra w połączeniu z całkowicie nową automatyczną skrzynią biegów S tronic, na 100 km zużywa średnio 5,7 litra paliwa. Natomiast silnik 2.0 TDI ultra o mocy 110 kW (150 KM) charakteryzuje się wyjątkowo niskim spalaniem, rzędu 4,4-4,6 litra paliwa na 100 km. Inżynierowie Audi przy modelu A6 C7 dokonali również znacznego obniżenia masy pojazdu (ok. 50 kg mniej niż w poprzednim modelu). Np. model z silnikiem 1,8 TFS waży tylko 1535 kg. Przełożyło się to na lepsze prowadzenie i większą efektywność jednostek napędowych. A6 Allroad Trzecia generacja A6 Allroad została zaprezentowana w marcu 2012 roku na Geneva Motor Show. Do napędu użyto jednostek V6 3.0: benzynowej TFSI oraz wysokprężnej TDI. Dane techniczne Dane techniczne (A6 Allroad) Piąta generacja Audi A6 V zostało zaprezentowane po raz pierwszy w marcu 2018 roku. A6 piątej generacji otrzymało kod fabryczny C8. Nowe wcielenie jednego, z najpopularniejszych samochodów niemieckiej marki zadebiutowało w marcu 2018 roku jako trzeci model reprezentujący nową estetykę marki po nowych Audi A8 i Audi A7. Podobnie jak poprzednik, samochód przejął deskę rozdzielczą z A7, tym samym wprowadzając do tego modelu nowy cyfrowy kokpit składający się z 3 dużych wyświetlaczy - zastępującego tradycyjne zegary, panel guzików do sterowania radia i panel klimatyzacji. Piąta generacja A6 na tle poprzedników nie wyróżnia się innymi proporcjami, choć samochód wyraźnie urósł - z naciskiem na większy rozstaw osi. W maju 2018 roku przedstawiono drugi wariant nadwozia - wersję kombi, czyli Avant. Modernizacja W maju 2023 roku samochód przeszedł delikatną modernizację. Zmodyfikowano głównie przedni grill i zderzak. Dostał on fabrycznie 12,3-calowy ekran wskaźników. Do tej pory bazowe wersje posiadały jeszcze analogowe wskaźniki, które łączyły się z kolorowym ekranem komputera pokładowego. Subtelnie odświeżono też wzory tapicerek. Dane techniczne Przypisy Bibliografia Silniki Audi Linki zewnętrzne Polski Klub Audi A6 A6 Kombi Samochody klasy średniej-wyższej Samochody przednionapędowe Samochody z napędem AWD Sedany Samochody hybrydowe Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

498

https://pl.wikipedia.org/wiki/Brazylia

Brazylia

Brazylia (, ), oficjalnie Federacyjna Republika Brazylii (port. República Federativa do Brasil, ) – państwo w Ameryce Południowej, położone we wschodniej części kontynentu, nad Oceanem Atlantyckim. Największe i najludniejsze państwo tego kontynentu, a jednocześnie jedno z największych i najludniejszych państw świata. Zajmuje obszar 8 515 767 km² (5. pod względem powierzchni na świecie), a zamieszkane jest przez 217 240 060 ludzi (szac. 2022, 7. na świecie). Stolicą kraju jest Brasília. Brazylia przeważająco znajduje się w strefie klimatów tropikalnych, w południowej części kraju występuje klimat umiarkowany ciepły. Jest to kraj o zróżnicowanym krajobrazie, z przewagą formacji leśnych i sawann. Na północy kraju znajduje się dorzecze Amazonki, najrozleglejszy system rzeczny świata, a w jego obrębie jeden z największych obszarów równikowych lasów deszczowych. Dawna kolonia portugalska, Brazylia uzyskała niepodległość w 1822 roku. Jest to kraj wieloetniczny; w 2010 roku 48% populacji stanowiła ludność biała (głównie potomkowie portugalskich osadników oraz późniejszych imigrantów z innych krajów europejskich), 43% Mulaci i Metysi, a 8% ludność czarna (w większości potomkowie sprowadzonych w epoce kolonialnej niewolników z Afryki). Ludność w dużej mierze rozmieszczona jest wzdłuż wybrzeża, w szczególności w jego południowo-wschodniej części, gdzie mieszczą się dwie największe metropolie kraju – Rio de Janeiro i São Paulo. Językiem urzędowym i ojczystym dla zdecydowanej większości mieszkańców jest portugalski. Dominującym wyznaniem jest katolicyzm (65% społeczeństwa w 2010 r.), znaczną liczbę wyznawców mają także kościoły protestanckie (22%). W 2020 roku Brazylia była 8. pod względem wielkości gospodarką świata. Gospodarka kraju jest zdywersyfikowana; istotną rolę odgrywają rolnictwo, górnictwo, przemysł, jak i sektor usługowy. Jest to republika federalna z systemem prezydenckim. Walutą jest real brazylijski. Geografia Terytorium Brazylii zajmuje prawie połowę powierzchni Ameryki Południowej i rozciąga się w centrum i na wschodzie kontynentu, państwo położone jest nad Oceanem Atlantyckim. Brazylia jest jedynym krajem na świecie, przez który równocześnie przebiegają równik i zwrotnik Koziorożca. Długość wybrzeża Brazylii wynosi 7491 km. Kraj graniczy z dziesięcioma innymi państwami: Argentyną, Boliwią, Francją (Gujaną Francuską), Gujaną, Kolumbią, Paragwajem, Peru, Surinamem, Urugwajem oraz Wenezuelą. Na terytorium Brazylii można wyróżnić trzy duże krainy geograficzne: część Wyżyny Gujańskiej na północy, Wyżynę Brazylijską na południowym wschodzie, oraz Nizinę Amazonki nazywaną Amazonią, na północy i północnym zachodzie. Poza tym na południowym zachodzie leży także część Niziny La Platy. Najwyższym szczytem Brazylii jest Pico da Neblina – 2994 m n.p.m. – na Wyżynie Gujańskiej. Największą rzeką Brazylii jest Amazonka, inne ważniejsze z rzek to: Paraná (z wielką zaporą Itaipu) Rio Negro São Francisco Xingu Madeira Tapajós Tocantins (z wielką zaporą Tucurui) Iguaçu (z wodospadem Iguaçu) Historia Tereny dzisiejszej Brazylii były zasiedlone przez półkoczownicze plemiona Indian już przynajmniej 6 tys. lat przed odkryciem ich przez Portugalczyków w roku 1500. Przez następne 300 lat Brazylia została skolonizowana przez Portugalię. W kraju kolonizatorzy wprowadzili system oparty na pracy niewolniczej. W kraju powszechne były rebelie niewolników, a część zbiegów tworzyła na odległych od kolonialnej cywilizacji terenach własne osiedla zwane quilombos. Przeciw nim były organizowane wyprawy zbrojne. W roku 1808 książę Jan (późniejszy król Portugalii Jan VI) wraz z rodziną schronił się w Brazylii przed najazdem Napoleona Bonaparte na Portugalię. Na początku XIX wieku narastały tendencje separatystyczne i w roku 1822 książę-regent Pedro I ogłosił utworzenie samodzielnego Cesarstwa Brazylii. W roku 1889 jego następca Pedro II został obalony i została utworzona republika federacyjna. Pod koniec XIX i w 1. połowie XX wieku do Brazylii napłynęło ponad 5 milionów imigrantów z Europy i Azji. W tym okresie dynamicznie postępowały industrializacja kraju i ekspansja w głąb interioru. Rządy demokratyczne były zastępowane przez dyktatury: w latach 1930–1945 w praktyce rządził Getúlio Vargas. Vargas do władzy doszedł na skutek wojskowego puczu, który następnie określono mianem rewolucji. Początkowo nowy rząd zobowiązał się do szybkiego oddania władzy, lecz zamiast tego zlikwidował kongres, zawiesił konstytucję, a gubernatorów zastąpił własnymi zwolennikami. W latach 30. doszło do trzech prób obalenia wojskowego rządu. W 1932 roku odbyło się powstanie konstytucjonalistów, w 1935 roku odbyła się antyrządowa rebelia zorganizowana przez komunistów, która wykorzystana została do wprowadzenia przez Vargasa pełnej dyktatury i cenzury prasy. Ostatnią próbą zbrojnego obalenia rządu był pucz faszystowski w 1938 roku. Mimo faszyzacji kraju Brazylia w okresie hiszpańskiej wojny domowej wsparła stronę republikańską walczącą z nacjonalistami. W okresie II wojny światowej Brazylia początkowo pozostała neutralna, a wojnę Niemcom i Włochom wypowiedziała w sierpniu 1942 roku. Pod wpływem wojny Vargas odrzucił wzorce faszyzujące i przyjął bardziej liberalną politykę. Po zwycięstwie aliantów w wojnie światowej, stał się kłopotliwy jako niedawny sojusznik światowych potęg i szybko został obalony w wojskowym puczu. Vargas na krótko powrócił do władzy w 1950 roku w wyniku wyborczego zwycięstwa utworzonej przez niego Brazylijskiej Partii Pracy. W pierwszej fazie prezydentury wprowadził szereg postępowych reform, a swoje rządy oparł na środowiskach lewicy. Pod naciskiem narodowców i lewicy prowadził politykę uprzemysłowienia kraju, rozwiązał problem państwowego monopolu naftowego „Petrobras”, ograniczył inwestycje obcego kapitału, wprowadził szereg prorobotniczych praw, zakończył działania rządu polegające na ingerencji w działanie związków zawodowych oraz przeprowadził rewizję płacy minimalnej. W 1952 roku zawarł układ militarny ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, jednak zachował się neutralnie, odmawiając wysłania wojsk brazylijskich do Korei. W ciągu drugiej kadencji kontynuował represje przeciwko ruchowi komunistycznemu. Stopniowo odchodził od postępowych reform, tracąc poparcie społeczeństwa i lewicy zmuszony został do walki o wpływy w konserwatywnie nastawionym wojsku. Jego rządy napotkały na silną opozycję, pomimo starań Vargasa największą opozycję stanowiły kręgi wojskowe. Była to reakcja na szereg skandali, które wiązały się z członkami jego administracji. Trzy lata po objęciu władzy na skutek kryzysu politycznego i zmuszeniu go przez wojsko do oddania władzy popełnił samobójstwo. Po samobójstwie Vargasa powstało kilka krótkotrwałych rządów. W 1956 roku prezydentem został kandydat socjaldemokratów Juscelino Kubitschek de Oliveira. Kubitschek przyjął łagodną postawę wobec opozycji politycznej, dzięki czemu mógł rządzić bez poważniejszych kryzysów. W okresie jego rządów sektory gospodarki i przemysłu znacznie wzrosły. Największym sukcesem rządu socjaldemokratów okazała się budowa nowej stolicy kraju, Brasílii oddanej do użytku w 1960 roku. Następcą Kubitscheka został Jânio Quadros, który jednak podał się do dymisji w 1961 roku. Prezydenturę wówczas objął wiceprezydent João Goulart, który jako kandydat lewicy zobowiązał się do przeprowadzenia radykalnych reform społecznych. Zapowiedział przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizację zagranicznych koncernów naftowych. Prezydent został obalony w wyniku zamachu stanu w kwietniu 1964 roku. Zamach zapoczątkował okres istnienia w Brazylii reżimu wojskowego. Nowy system miał być przejściowy, jednak szybko zmienił się w dyktaturę. Reżim szeroko zastosował represje polityczne względem swoich przeciwników politycznych, w tym artystów i dziennikarzy. W opozycji przeciw rządom wojskowym doszło do powstania zbrojnych ruchów partyzanckich. Rząd Brazylii postanowił w ramach operacji Kondor wyeliminować także opozycję na emigracji. Pomimo brutalności i metod zbliżonych do totalitaryzmu, system na początku lat 70. zdobył poparcie sporego grona Brazylijczyków ze względu na ówczesny boom gospodarczy. Lata dyktatorskiej władzy skutecznie jednak zniechęciły społeczeństwo. Mimo rozbicia wojsk partyzanckich, rząd kontynuował politykę represji (która wcześniej była argumentowana walką z rebelią). W obliczu narastającego kryzysu społecznego i serii porażek gospodarczych rządu generał Ernesto Geisel zgodził się na pewną liberalizację życia publicznego, w 1979 roku wprowadził on ustawę o amnestii, która zapoczątkowała mozolny powrót do demokracji w okresie dekady lat 80. Po dojściu do władzy lewicy i prezydenta Luli w 2003 roku Brazylia zaczęła wychodzić z głębokiego kryzysu ekonomiczno-społecznego, który był wynikiem olbrzymiego długu publicznego. Powodowało to pochłanianie znacznej części jej dochodu narodowego. Dało się zauważyć napływ inwestycji oraz znaczący rozwój gospodarczy. Pod rządami kolejnej prezydent, Dilmy Rousseff, kraj zbliżał się do socjalizmu, podobnie jak jego sąsiedzi Wenezuela i Argentyna. Ustrój polityczny Brazylia jest republiką związkową podzieloną na 26 stanów i 1 dystrykt federalny. Konstytucja Brazylii została uchwalona w 1988. Głową państwa i szefem rządu jest wybierany w głosowaniu powszechnym na 4 lata prezydent. Obecnym prezydentem jest Luiz Inácio Lula da Silva. Podział administracyjny Brazylia dzieli się na 26 stanów (port. estado) i 1 dystrykt federalny (port. Distrito Federal): Demografia Współczesny skład etniczny Brazylii jest odzwierciedleniem jej historii. 47,7% mieszkańców Brazylii stanowią ludzie rasy białej, pardo (czyli ludzie mający białych, indiańskich i czarnych przodków, do pardo zaliczają się bowiem Mulat, Zambo i Metys) 43,1%, ludzie rasy czarnej 7,6%, Indianie 0,4%; Azjaci stanowią 1,1%. Językiem urzędowym w Brazylii jest język portugalski, który jednak różni się znacznie od używanego w Portugalii. Przede wszystkim brazylijski jest bardziej miękki i melodyjny, jest też wzbogacony szeregiem słów i zwrotów z języków brazylijskich Indian i byłych niewolników z Afryki. Różni się także pisownią. W gminie São Gabriel da Cachoeira językami urzędowymi są dodatkowo języki indiańskie: nheengatu, tukano i baniwa. Poza tym w użyciu są także języki włoski, hiszpański, niemiecki oraz polski. Statystyki demograficzne Grupy etniczne: biali – 47,7%, pardo – 43,1%, czarni – 7,6%, resztę populacji stanowią głównie Indianie, Japończycy, Arabowie. Języki: portugalski (urzędowy), włoski, hiszpański. Gospodarka Gospodarka kraju opiera się na eksploatacji bogatych zasobów naturalnych, rolnictwie (największa na świecie ilość upraw kawy) i szybko rozwijającym się przemyśle. W roku 2008 PKB wyniósł 1665 mld USD (10 326 USD na jednego mieszkańca). Pewien problem stanowi wysokie zadłużenie zagraniczne przekraczające 179 mld USD, jednak cały dług nie przekracza bezpiecznego poziomu 50% PKB. W 2019 roku Brazylia była największym na świecie producentem trzciny cukrowej, soi, kawy i pomarańczy, drugim producentem papai, trzecim producentem kukurydzy, tytoniu i ananasa, czwartym producentem bawełny i manioka, piątym producentem kokosa i cytryny, szóstym producentem kakao i awokado, dziewiątym producentem ryżu, dziesiątym producentem pomidorów i jedenastym producentem winogron i jabłek. Kraj jest również dużym producentem bananów, ale prawie cała produkcja przeznaczona jest na konsumpcję krajową. Brazylia produkuje również duże ilości fasoli, orzeszków ziemnych, ziemniaków, marchwi, nerkowca, mandarynek, persimmon, truskawek, guarany, gujawy, açaí, orzecha brazylijskiego, oraz yerba mate. Trzcina cukrowa jest wykorzystywana do produkcji cukru, ale także do produkcji etanolu, który jest używany do obsługi floty pojazdów (sektor etanolu to biopaliwa). W produkcji białek zwierzęcych Brazylia jest dziś jednym z największych krajów na świecie. W 2019 roku kraj był największym na świecie eksporterem mięsa kurczaka. Był także drugim co do wielkości producentem mięsa wołowego, trzecim co do wielkości producentem mleka na świecie, czwartym co do wielkości producentem mięsa wieprzowego na świecie i siódmym co do wielkości producentem jaj. W sektorze wydobywczym Brazylia wyróżnia się wydobyciem rudy żelaza (gdzie jest eksporterem do państw drugiego świata), miedzi, złota, boksytu (jeden z 5 największych producentów na świecie), manganu (jeden z 5 największych producentów na świecie), cyny (jeden z największych producentów na świecie), niobu (skupia 98% światowych rezerw) i niklu. W odniesieniu do kamieni szlachetnych Brazylia jest największym na świecie producentem ametystu, topazu, agatu i jednym z głównych producentów turmaliny, szmaragdów, akwamaryny i granatu. Sektor wtórny jest oparty na gałęziach przemysłu. Brazylia jest liderem przemysłowym w Ameryce Łacińskiej. W przemyśle spożywczym w 2019 r. Brazylia była drugim co do wielkości eksporterem przetworzonej żywności na świecie. W 2016 roku kraj był drugim co do wielkości producentem celulozy na świecie i ósmym producentem papieru. W przemyśle obuwniczym w 2019 r. Brazylia zajęła 4. miejsce wśród światowych producentów. W 2019 roku kraj był ósmym producentem pojazdów i dziewiątym producentem stali na świecie. W 2018 r. przemysł chemiczny Brazylii zajmowała 8. miejsce na świecie. Pod względem przemysłu tekstylnego Brazylia należała do 5 największych światowych producentów w 2013 r., jest jednak bardzo słabo zintegrowana z handlem światowym. W branży lotniczej Brazylia ma Embraer, trzeciego największego producenta samolotów na świecie, ustępując jedynie Boeingowi i Airbusowi. Energia Przez dziesięciolecia rząd brazylijski podejmował ambitny program zmniejszenia zależności od importowanej ropy. Wcześniej import stanowił ponad 70% zapotrzebowania kraju na ropę, ale Brazylia stała się samowystarczalna w zakresie ropy w latach 2006–2007. Brazylia była dziesiątym co do wielkości producentem ropy naftowej na świecie w 2019 roku, z 2,8 mln baryłek dziennie. Produkcja zaspokaja zapotrzebowanie kraju. Na początku 2020 roku przy wydobyciu ropy i gazu ziemnego kraj po raz pierwszy przekroczył 4 mln baryłek ekwiwalentu ropy dziennie. W styczniu 2021 roku wydobywano dziennie 3,168 mln baryłek ropy oraz 138 753 mln m³ gazu ziemnego. W 2019 r. Rio de Janeiro było największym producentem ropy naftowej i gazu ziemnego w Brazylii, wytwarzając 71% całkowitego wolumenu. São Paulo zajmuje drugie miejsce z udziałem 11,5% w całkowitej produkcji. Brazylia jest jednym z czołowych światowych producentów energii hydroelektrycznej. W 2019 roku Brazylia miała czynnych 217 hydroelektrowni o mocy zainstalowanej 98 581 MW, co stanowi 60,16% krajowej produkcji energii. W sumie produkcja energii elektrycznej w Brazylii osiągnęła w 2019 r. 170 000 megawatów mocy zainstalowanej, z czego ponad 75% pochodziło ze źródeł odnawialnych (w większości z hydroelektrowni). Na koniec 2021 r. Brazylia była drugim krajem na świecie pod względem zainstalowanej mocy hydroelektrycznej (109,4 GW). W 2013 r. Region Południowo-Wschodni wykorzystywał około 50% obciążenia Krajowego Systemu Zintegrowanego (SIN), będącego głównym regionem zużywającym energię w kraju. Zainstalowana moc wytwórcza energii elektrycznej w regionie wyniosła prawie 42 500 MW, co stanowi około jednej trzeciej mocy wytwórczej Brazylii. Produkcja hydroenergetyczna stanowiła 58% mocy zainstalowanej w regionie, a pozostałe 42% zasadniczo odpowiadało wytwarzaniu energii cieplnej. São Paulo reprezentowało 40% tej zdolności; Minas Gerais o około 25%; Rio de Janeiro – 13,3%; a Espírito Santo reprezentował resztę. Region Południowy jest właścicielem zapory wodnej Itaipu, która przez kilka lat była największą elektrownią wodną na świecie, aż do inauguracji Tamy Trzech Przełomów w Chinach. Pozostaje drugą co do wielkości działającą elektrownią wodną na świecie. Brazylia jest współwłaścicielem zakładu Itaipú wraz z Paragwajem: tama znajduje się na rzece Paraná, położonej na granicy między państwami. Posiada zainstalowaną moc wytwórczą 14 GW dla 20 jednostek wytwórczych o mocy 700 MW każda. Region Północny posiada duże elektrownie wodne, takie jak Zapora Belo Monte i Zapora Tucuruí, które wytwarzają dużą część krajowej energii. Potencjał hydroenergetyczny Brazylii nie został jeszcze w pełni wykorzystany, więc kraj ten nadal ma możliwość budowy kilku elektrowni odnawialnych na swoim terytorium. Potencjał brutto zasobów wiatrowych Brazylii oszacowano w 2019 r. na około 500 GW (tylko na lądzie), czyli tyle energii, aby zaspokoić trzykrotnie obecne zapotrzebowanie państwa. Według ONS, od lipca 2022 r. całkowita moc zainstalowana wyniosła 22 GW, przy średnim współczynniku mocy 58%. Chociaż średni światowy współczynnik zdolności wytwarzania energii wiatrowej wynosi 24,7%, istnieją obszary na północy Brazylii, szczególnie w stanie Bahia, gdzie niektóre farmy wiatrowe rejestrują średni współczynnik mocy wyższy niż 60%; średni współczynnik przepustowości w regionie północno-wschodnim wynosi 45% na wybrzeżu i 49% w głębi terytorium. W 2019 roku energia wiatrowa stanowiła 9% energii wytworzonej w państwie W 2021 roku Brazylia była 7. państwem na świecie pod względem zainstalowanej energii wiatrowej (21 GW) i 4. największym producentem energii wiatrowej na świecie (72 TWh), ustępując jedynie Chinom, USA i Niemcom. Według ONS w październiku 2022 r. całkowita zainstalowana moc fotowoltaicznej energii słonecznej wynosiła 21 GW, przy średnim współczynniku mocy 23%. Niektóre z najbardziej napromieniowanych stanów brazylijskich to MG („Minas Gerais”), BA („Bahia”) i GO (Goiás), które w rzeczywistości mają światowe rekordy pod względem poziomu napromieniowania. W 2019 roku energia słoneczna stanowiła 1,27% energii wytworzonej w państwie. W 2021 r. Brazylia była 14. państwem na świecie pod względem zainstalowanej energii słonecznej (13 GW) i 11. największym producentem energii słonecznej na świecie (16,8 TWh). W 2021 r. Brazylia była również drugim co do wielkości państwem na świecie pod względem produkcji energii przez Biomasę (produkcja energii z biopaliw stałych i odpadów odnawialnych), z wynikiem 15,8 GW. Transport Brazylia ma ponad 1,7 miliona km dróg lądowych, z czego 215 tys. km to drogi utwardzone, a około 14 tys. km to autostrady i inne drogi dwujezdniowe. Dwie najważniejsze autostrady w kraju to BR-101 i BR-116. W Brazylii jest ponad 2000 lotnisk, co daje drugą co do wielkości liczbę lotnisk na świecie, po Stanach Zjednoczonych. Największe z nich to Port lotniczy São Paulo-Guarulhos, Port lotniczy Rio de Janeiro-Galeão, Port lotniczy Brasília, Port lotniczy Belo Horizonte, Port lotniczy Porto Alegre-Salgado Filho, Port lotniczy Florianópolis-Hercílio Luz, Port lotniczy Cuiabá-Marechal Rondon, Port lotniczy Salvador-Magalhães, Port lotniczy Recife, Port lotniczy Fortaleza, Port lotniczy Belém-Val de Cães i Port lotniczy Manaus. Brazylijska sieć kolejowa ma łączną długość ok. 30 tys. km. W Brazylii znajdują się też ruchliwe porty wodne, m.in. w Santos, Rio de Janeiro, Paranaguá, Itajaí, Rio Grande i São Francisco do Sul. Spośród głównych brazylijskich dróg wodnych wyróżniają się dwie: droga wodna Tietê-Paraná (która ma długość 2400 km, 1600 km na rzece Paraná i 800 km na rzece Tietê) i droga wodna Solimões-Amazonas (składa się z dwóch odcinków: Solimões, o długości około 1600 km, i Amazonas, o długości 1650 km). Najważniejsze z ekonomicznego punktu widzenia odcinki dróg wodnych znajdują się na południowym wschodzie i południu kraju. Kultura Przemieszanie elementów europejskich, afrykańskich i amerykańskich wytworzyło nową oryginalną kulturę. Najsłynniejszym festiwalem rozsławiającym Brazylię na cały świat jest odbywający się przed wielkim postem karnawał w Rio de Janeiro. Zawsze zaczyna się w sobotę przed Środą Popielcową i trwa nieprzerwanie cztery dni i noce. W czasie karnawału mieszkańcy gromadzą się na ulicach, plażach oraz klubach, aby wspólnie śpiewać i tańczyć. Narodowym tańcem jest Samba przywieziona przez niewolników z Angoli. Pod koniec karnawału w Rio odbywa się konkurs szkół Samby. Występują one wtedy na Sambodromie – teatrze pod gołym niebem. Największym rzeźbiarzem okresu kolonialnego był Aleijadinho. Autorem narodowej powieści pod tytułem Os Sertões jest Euclides da Cunha. Religia Brazylijski Kościół katolicki jest największą narodową wspólnotą wiernych na świecie. Obecnie katolicy stanowią około 62–63% społeczeństwa. W São Paulo jest 54% katolików. Liczbę regularnie praktykujących szacuje się na 19–25%, chociaż w miastach praktykuje nieco mniej niż na prowincji. Widoczny jest odpływ wiernych do takich pochodzących głównie z USA wspólnot, jak Świadkowie Jehowy, mormoni (ok. 1 mln), adwentyści czy różne kościoły ewangelikalne, głównie zielonoświątkowe. Liczbę protestantów szacuje się na ponad 25%. Dodatkowo występują spirytualiści i animiści (1,4%), wyznawcy candomblé i okultyzmu (0,5%), buddyści i szintoiści (0,2%) oraz pozostali (1,7%). Niewierzący stanowią 7,4–10% społeczeństwa. Według danych za rok 2010 Brazylijczycy należeli do następujących wyznań: Kościół Rzymskokatolicki – 63% Protestantyzm – 25% (głównie: zielonoświątkowcy – 15%): Ewangeliczny Kościół Zborów Bożych – 15 676 692 członków Międzynarodowy Kościół Poczwórnej Ewangelii – 1 905 325 Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 1 560 000 Konwencja Kościołów Ewangelicznych „Brazylia dla Chrystusa” – 1 159 880 Kościół Odrodzenia w Chrystusie – 958 333 Kongregacja Chrześcijan – 945 500 Konwencja Baptystyczna z São Paulo – 900 000 Brak religii – 8,0% Spirytualiści – 2,0% Świadkowie Jehowy – 0,73% Mormoni – 0,6% Brazylijski Katolicki Kościół Apostolski – 0,3% Umbanda – 0,21% Buddyzm – 0,13% Źródło: IBGE, 2010; Prolades, 2010; Pew Forum, 2010; LDS, 2012. Prawosławie Sport Najpopularniejszym sportem w Brazylii jest piłka nożna. Za jednego z najlepszych w historii dyscypliny piłkarza na świecie wielu uważa Brazylijczyka Pelé. Reprezentacja Brazylii 5 razy zdobyła mistrzostwo świata. Ogromną popularnością w Brazylii cieszą się wyścigi Formuły 1. Brazylijczycy doczekali się wielu wspaniałych kierowców. Szczególnie wspominają tragicznie zmarłego Ayrtona Sennę, który uważany jest za najlepszego kierowcę w historii F1. W tej serii wyścigowej startował Felipe Massa. Również w siatkówce halowej mężczyzn Brazylia była na początku XXI w. absolutnym dominatorem, wygrała większość ważnych turniejów międzynarodowych. Jednym z sukcesów jest pokonanie reprezentacji Polski w finale MŚ 2006 3:0. Największą gwiazdą reprezentacji Brazylii był Giba. W tej dyscyplinie warto odnotować również sukcesy pochodzących z tego kraju kobiet. Światową dominację Brazylii przerwali dopiero siatkarze z Polski, a Brazylijczycy podczas dwóch ostatnich Mistrzostw Świata (2014 i 2018) kończyli rozgrywki ze srebrnymi medalami. Coraz popularniejsza na świecie (i również w Polsce) staje się pochodząca ze stanu Bahia capoeira – tradycyjna brazylijska sztuka walki połączona z elementami tańca i egzotyczną muzyką. Sekcje różnych grup ‘capoeira’ prężnie działają też w wielu miastach Polski. Prócz capoeira Brazylijczycy opracowali kilka innych sztuk walki, takich jak luta livre i BJJ – brazylijską odmianę ju-jitsu. Brazylia dwa razy organizowała mistrzostwa świata w piłce nożnej: w 1950 i 2014 roku. W 2016 roku w Rio de Janeiro odbyły się letnie igrzyska olimpijskie. Siły zbrojne Brazylia w składzie swoich sił zbrojnych posiada siły lądowe (Exército Brasileiro), marynarkę wojenną (Marinha do Brasil), w jej składzie lotnictwo morskie (Aviação Naval Brasileira) i piechotę morską (Corpo de Fuzileiros Navais), oraz siły powietrzne (Força Aérea Brasileira). Brazylia realizowała program nuklearny mający na celu pozyskanie broni jądrowej. Został on jednak anulowany. Wojska brazylijskie liczą 334,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 1,34 mln rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2021) brazylijskie siły zbrojne stanowią 9. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 29,3 mld dolarów (USD). Przypisy Bibliografia Alves, Maria Helena Moreira (1985). State and Opposition in Military Brazil. Austin, TX: University of Texas Press. Amann, Edmund (1990). The Illusion of Stability: The Brazilian Economy under Cardoso. World Development (s. 1805–1819). Bellos, Alex (2003). Futebol: The Brazilian Way of Life. London: Bloomsbury Publishing plc. Bethell, Leslie (1991). Colonial Brazil. Cambridge: CUP. Costa, João Cruz (1964). A History of Ideas in Brazil. Los Angeles, CA: University of California Press. Fausto, Boris (1999). A Concise History of Brazil. Cambridge: CUP. Furtado, Celso. The Economic Growth of Brazil: A Survey from Colonial to Modern Times. Berkeley, CA: University of California Press. Leal, Victor Nunes (1977). Coronelismo: The Municipality and Representative Government in Brazil. Cambridge: CUP. Malathronas, John (2003). Brazil: Life, Blood, Soul. Chichester: Summersdale. Martinez-Lara, Javier (1995). Building Democracy in Brazil: The Politics of Constitutional Change. Macmillan. Prado Júnior, Caio (1967). The Colonial Background of Modern Brazil. Los Angeles, CA: University of California Press. Schneider, Ronald (1995). Brazil: Culture and Politics in a New Economic Powerhouse. Boulder Westview. Wagley, Charles (1963). An Introduction to Brazil. New York, New York: Columbia University Press. The World Almanac and Book of Facts: Brazil. New York, NY: World Almanac Books. 2006. Państwa członkowskie Unii Narodów Południowoamerykańskich Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Ameryce Południowej

3597

https://pl.wikipedia.org/wiki/Monako

Monako

Monako (fr. i wł. Monaco, moneg. Mùnegu), oficjalnie Księstwo Monako (fr. Principauté de Monaco, wł. Principato di Monaco, moneg. Prinçipatu de Mùnegu) – miasto-państwo położone w Europie Południowej nad Morzem Śródziemnym w obrębie Riwiery Francuskiej. Od 1866 jest w unii celnej z Francją, a od 1918 Francja uzyskała prawo do stacjonowania wojsk na terenie Monako i zatwierdzania zawieranych przez to państwo umów międzynarodowych. Z tych powodów (szczególna więź z Republiką Francuską, która ogranicza jego suwerenność – podstawowy atrybut państwa) w prawie międzynarodowym Monako określa się raczej jako niesuwerenną organizację terytorialną niż państwo. W Monako odbywa się znany doroczny wyścig samochodowy Grand Prix Monako Formuły 1, jeden z oryginalnych wyścigów Formuły 1. Na terenie księstwa jest także klub piłkarski AS Monaco FC grający w lidze francuskiej. Monako jest chętnie odwiedzane przez turystów zwiedzających Lazurowe Wybrzeże. Wśród głównych atrakcji tego miasta-państwa najważniejsze są: Pałac Książęcy, stare miasto, katedra św. Mikołaja, Place du Casino wraz z kasynem, opera w Monte Carlo, ogrody tropikalne, ogrody japońskie i plaża Lavrotto. Podstawowe informacje Ważniejsze dzielnice: Monte Carlo, La Condamine; całkowita granica lądowa: 4,4 km (z Francją); długość wybrzeża: 4,1 km; najwyższy punkt: 163 m n.p.m. (zbocze wzgórza), najwyższy wierzchołek Mont Agel 140 m n.p.m.; najniższy punkt – wybrzeże Morza Śródziemnego: 0 m n.p.m.; języki urzędowe: francuski, włoski, monegaski; waluta: 1 euro = 100 eurocentów (do 2002 1 frank monakijski = 100 centymów); długość linii kolejowych: 2 km; długość dróg utwardzonych: 50 km. Historia Czasy starożytne – kolonia fenicka, grecka i terytorium rzymskie; od X wieku – pod władzą Genui; XII wiek – Monako przejściowo pod władaniem hrabiów Prowansji; 1297 – uciekinier z Genui, Franciszek Grimaldi, w przebraniu mnicha oszukuje strażników zamku, którzy wpuszczają go do środka; po zabiciu załogi Grimaldi odbiera Monako panującej w nim rodzinie genueńskiej; koniec XV wieku – niepodległość Monako uznają król Francji i papież; 1524–1641 – Monako jest protektoratem hiszpańskim; 1793 – w czasie rewolucji francuskiej Grimaldi zostają usunięci z tronu, a księstwo wcielone do Francji; 1814 – Monako odzyskuje byt państwowy, ale do 1860 pozostaje protektoratem królestwa Sardynii; 1861 – traktat z Francją przywraca księstwu pełną niepodległość; 1865 – unia celna z Francją; 1911 – przyjęcie pierwszej konstytucji, wprowadzającej podział władzy między księciem a pochodzącą z wyborów Radą Narodową; 1918 – układ o stacjonowaniu wojsk francuskich i zatwierdzaniu przez Francję umów międzynarodowych zawieranych przez Monako; 1943 – rozpoczęła się włoska okupacja Monako; 1949 – umiera książę Ludwik II; tron przejmuje jego wnuk, książę Rainier III; 1956 – książę poślubia gwiazdę Hollywood Grace Kelly, którą poznał rok wcześniej na festiwalu w Cannes; 1959 – monarcha zawiesza Radę Narodową z powodu sporu wokół budżetu; 1962 – przywrócenie parlamentu i wprowadzenie nowej, bardziej liberalnej konstytucji; 1963 – zawarcie konwencji finansowej z Francją w sprawie ceł i podatków; 1982 – księżna Grace ginie w wypadku samochodowym w Monte Carlo; 1993 – Monako dołącza do ONZ; 2002 – przyjęcie zmian w konstytucji, mających utrzymać ciągłość sukcesji nawet w razie bezpotomnej śmierci następcy tronu, księcia Alberta; 2004 – na głównym stadionie piłkarskim wybucha bomba, ale obywa się bez ofiar. Do dziś nie wyjaśniono przyczyn eksplozji; 2005 – Rainier III umiera, na tron wstępuje jego najstarszy syn jako Albert II. Geografia Monako jest najmniejszym po Watykanie państwem świata. Monako to państwo-miasto w południowej Europie, nad Morzem Śródziemnym, na Wybrzeżu Lazurowym. Leży 18 km na wschód od francuskiej Nicei. Klimat Monako, jak i całe Lazurowe Wybrzeże leży w strefie klimatu podzwrotnikowego o łagodnej śródziemnomorskiej odmianie. Zimy w księstwie są wilgotne i łagodne, zaś lata suche i ciepłe. Średnia temperatura zimą wynosi 8 °C, zaś latem od 23 do 26 °C. Średnia suma opadów wynosi od 600 do maksymalnie 800 mm, opady występują głównie jesienią i zimą. Latem deszcz prawie nie pada, a klimat kształtowany jest w głównej mierze przez masy powietrza zwrotnikowego. Przyroda Monako stanowi przykład państwa, którego całe terytorium pokrywa infrastruktura miejska. To oznacza, że naturalna roślinność praktycznie nie istnieje, zajmując jedynie niewielkie skrawki w postaci roślinności twardolistnej, która stanowiła naturalną formację roślinną tego regionu. Powszechnie występują tu sadzone przez człowieka różne gatunki palm. Na skalistym klifie w zachodniej części księstwa znajduje się Jardin exotique de Monaco. Do zwierząt lądowych dziko żyjących w Monako należą sarna europejska, lis rudy i łasica pospolita. Podział administracyjny Monako stanowi administracyjnie jedność (nie występują żadne jednostki administracyjne). Jednak do lat 90. kraj dzielił się na 4 dystrykty: Monaco-Ville, Monte Carlo, La Condamine i Fontvieille. System polityczny Księstwo Monako jest monarchią konstytucyjną. Stan taki rozpoczął się w 1911 roku, kiedy to przyjęto konstytucję tego państwa. Na jej mocy książę zachował pozycję głowy państwa, ale szereg uprawnień przeszło w ręce innych ciał i instytucji. Książę Książę jest samodzielnym władcą i głową państwa. Jak dotychczas, wszyscy książęta Monako pochodzili z dynastii Grimaldi. Od 2005 r. księciem jest Albert II. Władza ustawodawcza dzielona jest pomiędzy księcia i Radę Narodową. Władca wnosi projekty ustaw, a Rada przyjmuje je lub odrzuca w drodze głosowania. Władza wykonawcza spoczywa niemal całkowicie w rękach księcia – Minister Stanu i Rada Rządowa są bezpośrednio odpowiedzialni przed księciem za kierunek podejmowanych działań. Również władza sądownicza jest częściowo zależna od księcia – sądy wydają wyroki w jego imieniu. Rada Rządowa Rada Rządowa jest ciałem wspierającym księcia Monako w rządzeniu. Składa się z sześciu członków. Przewodniczącym Rady jest Minister Stanu, posiadający podobną pozycję jak we Francji premier, będący tak naprawdę „pierwszym pomiędzy równymi” (primus inter pares). W skład rady wchodzi także pięciu radców: ds. spraw wewnętrznych, ds. finansów i ekonomii, ds. wyposażenia, środowiska i planowania, ds. polityki społecznej i służby zdrowia, ds. polityki zagranicznej. Rada Narodowa Rada Narodowa jest parlamentem Księstwa Monako. Składa się z jednej izby (unikameralizm). W jej skład wchodzi 24 członków, wybieranych w wyborach powszechnych na kadencję trwającą 5 lat. Książę może rozwiązać parlament w każdym momencie, co implikuje nowe wybory, które muszą odbyć się w przeciągu 3 miesięcy. Rada spotyka się co najmniej dwa razy w roku w celu głosowania nad projektem budżetu i projektami aktów prawnych wniesionymi przez rząd księcia. Partie polityczne Partie polityczne w Księstwie Monako: Po pierwsze! Priorytet Monako Horyzont Monako, Unia Monakijska (Union monégasque), która jest koalicją ugrupowań: Unia dla Księstwa (Union pour la Principauté), Narodowa Unia dla Przyszłości Monako (Union nationale pour l’Avenir de Monaco). Rada Koronna Ciało administracyjne składające się z 7 członków, zbierające się przynajmniej dwa razy do roku w celu doradzania księciu przy podejmowaniu decyzji w ważnych kwestiach wewnętrznych i międzynarodowych. Książę powołuje przewodniczącego rady i trzech innych członków, pozostała trójka wybierana jest przez monarchę spośród kandydatów wysuniętych przez Radę Narodową. Książę musi skonsultować się z Radą Koronną przed podpisaniem umów międzynarodowych, rozwiązaniem Rady Narodowej, przyznaniem obywatelstwa i innymi ważnymi decyzjami. Sądownictwo Sądy w Monako obsadzane są przez księcia. Podobnie jest z Sądem Najwyższym (Tribunal Supreme), w którym sędziów mianuje monarcha, część spośród kandydatów przedstawionych przez Radę Narodową. Państwo-miasto Ponieważ Księstwo Monako jest jednocześnie państwem i miastem, równolegle z instytucjami państwowymi funkcjonują instytucje miejskie o podobnych kompetencjach i zakresie działań. Przykładem tutaj może być Rada Komunalna – ciało odpowiedzialne za administrowanie czterema dzielnicami miasta. Składa się z 15 członków, wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata, i burmistrza, wybieranego przez tę piętnastkę. Rada zbiera się co 3 miesiące. Polityka zagraniczna Monako jako w pełni niepodległe oraz suwerenne państwo ma własną politykę zagraniczną. Jest mocno związane z Francją, z którą utrzymuje bliskie stosunki dyplomatyczne. Francja w 1919 roku wraz z podpisaniem traktatu wersalskiego zobowiązała się do obrony suwerenności Monako oraz ochrony kraju przed agresją militarną. W zamian za ochronę Monako miało zagwarantować Francji strefę wpływów. Traktat z Wersalu został zreformowany podczas spotkań przedstawicieli obu krajów w roku 1945 oraz 1963. W 2002 roku Monako podpisało z Francją nową umowę, która weszła w życie w 2005 roku. Umowa zawiera następujące gwarancje: Francja ma konsula generalnego, który będzie rezydował we francuskiej ambasadzie; Francja akceptuje warunki konstytucji Monako z 1962 roku, w którym jest potwierdzony zapis o linii sukcesyjnej w Księstwie Monako. Monako jako kraj niezrzeszony w Unii Europejskiej, lecz mający szczególne stosunki z Francją ma prawo do stowarzyszenia z krajami wchodzącymi w skład UE oraz ma możliwość wprowadzenia euro jako waluty narodowej. Monako jest pełnoprawnym członkiem ONZ, do której państwo wstąpiło w 1993 roku. 4 października 2004 roku dołączyło do Rady Europy. Monako jest również członkiem Interpolu oraz Międzynarodowej Organizacji Hydrograficznej, której siedziba znajduje się właśnie w Monako. Monako ma 10 misji dyplomatycznych w Europie Zachodniej, ma stałego członka w Radzie Europy oraz ONZ. Państwo ma także 106 generalnych konsulatów w 45 państwach świata. 76 krajów ma swoje ambasady lub konsulaty na terenie Monako. Demografia Spośród ponad 37 tysięcy mieszkańców jedynie 9160 (24,3%) stanowią Monegaskowie (obywatele księstwa); pozostali to migranci, głównie z Francji i Włoch. Jedynie 63,5% obywateli kraju urodziło się na jego terenie, 0,9% urodziło się poza jego granicami, 35,6% zostało naturalizowanych (w tym 19,1% na drodze małżeństwa z osobą posiadającą obywatelstwo Monako). Na terenie księstwa jest zatrudnionych blisko 51 tysięcy ludzi, więcej niż jego cała populacja. W sektorze prywatnym ponad 3/4 zatrudnionych (około 35 tys.) dojeżdża z terytorium Francji. W usługach pracuje 75% ludności zawodowo czynnej, w przemyśle – 25%. Cała ludność mieszka w bardzo gęsto zaludnionym mieście – ok. 18 775 osób na km². Jest to największa gęstość zaludnienia w Europie i druga na świecie (po Makau). Wraz z sąsiadującymi miejscowościami po stronie francuskiej w zespole miejskim Monako-Mentona mieszka około 100 tysięcy ludzi. Struktura etniczna Wyznania religijne Udział poszczególnych wyznań w populacji Monako (według Pew Research Center w 2010 r.): katolicyzm – 82,3% bezwyznaniowi – 11,7% protestantyzm – 3,5% judaizm – 1,7% islam – 0,4% prawosławie – 0,2% Gospodarka Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca Monako wynosi ok. 70 tysięcy USD rocznie. Podstawą gospodarki są usługi, zwłaszcza bankowość, turystyka i handel nieruchomościami. Przemysł Monako opiera się na produkcji żywności, przyrządów precyzyjnych, wyrobów farmaceutycznych, sprzedaży znaczków pocztowych i turystyce. Port jachtowy i kasyno w Monte Carlo są słynne na całym świecie. Monte Carlo jest ponadto ośrodkiem badań oceanograficznych. Monako jest siedzibą wielu firm zagranicznych i banków (z uwagi na korzystne przepisy podatkowe). Istnieje tu rozbudowana sieć hoteli. W 2000 w hotelach Monako nocowało 240 tysięcy turystów zagranicznych. Znaczne dochody przynosi kasyno gry w Monte Carlo oraz emisja znaczków pocztowych i pamiątkarstwo. W dzielnicy Fontvieille znajdują się nowoczesne zakłady przemysłu precyzyjnego, chemicznego (w tym farmaceutycznego), odzieżowego i jubilerskiego, ponadto funkcjonuje lądowisko dla śmigłowców, nowoczesny stadion, przystań jachtowa. Energia elektryczna w całości importowana jest z Francji. W pobliżu terytorium Monako przechodzą: linia kolejowa i autostrada Nicea – Genua. Transport wewnętrzny zapewniają samochody prywatne (676 samochodów osobowych na 1000 mieszkańców). Monako łączy unia celna z Francją, która pośredniczy w całości wymiany handlowej księstwa. Monako uczestniczy w Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej. Galeria Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona rządowa Prince’s Palace of Monaco Oficjalny portal turystyczny Monako Miasta-państwa Księstwa Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

7176

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zdzis%C5%82aw%20Beksi%C5%84ski

Zdzisław Beksiński

Zdzisław Beksiński (ur. 24 lutego 1929 w Sanoku, zm. 21 lutego 2005 w Warszawie) – polski inżynier, architekt, malarz, rzeźbiarz, fotograf, rysownik i artysta fantastyczny posługujący się też grafiką komputerową. Życiorys Rodzina Beksińskiego związana była z Sanokiem od kilku pokoleń. Pradziadek Zdzisława, Mateusz, jako pierwszy przybył do miasta i w latach 40. XIX wieku założył Zakłady Kotlarskie, które dały początek późniejszej fabryce wagonów i autobusów Autosan. Dziadek Władysław był architektem miejskim i autorem wielu projektów budynków i terenu miasta Sanoka. Łącznie pięć pokoleń Beksińskich od 2. połowy XIX wieku do końca lat 70. XX wieku zamieszkiwało w domu przy ulicy Jagiellońskiej w Sanoku. Ojciec Zdzisława, Stanisław (1887–1953), żołnierz armii Hallera i działacz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, był inżynierem geometrą, mierniczym przysięgłym, pracował w wydziale budowlanym miejskiego magistratu. Matką Zdzisława była Stanisława, z domu Dworska (córka Tadeusza, nauczycielka, korepetytorka, tworzyła także rysunki i malowała akwarele). Zdzisław Beksiński był ich jedynym dzieckiem. Jego rodzicami chrzestnymi zostali kpt. Franciszek Orawiec i Helena Potocka z domu Dworska. Siostrą jego matki była Maria, żona Stanisława Potockiego, matka Jerzego i Anny Potockiej-Hoser. W dzieciństwie w Sanoku przyjaźnił się z dalekim krewnym Tadeuszem Hoffem. W czasie II wojny światowej, podczas trwającej okupacji niemieckiej, Zdzisław Beksiński uczęszczał do szkoły handlowej w Sanoku (Polnische Öffentliche Handelsschule), jednocześnie pobierając edukację w ramach tajnego nauczania. Uczył się także gry na fortepianie. W wyniku eksplozji spowodowanej zabawą niewybuchami wojennymi utracił część kciuka i palca wskazującego u lewej ręki. W 1946 był posiadaczem motocykla. W 1947 ukończył klasę o profilu matematyczno-fizycznym i zdał egzamin dojrzałości w Liceum Ogólnokształcącym w Sanoku (wykonał wówczas pamiątkowe maturalne tableau). Pierwotnie planował studia na Akademii Sztuk Pięknych (gdzie się dostał) albo w szkole filmowej. Ostatecznie, wskutek namowy ojca, rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. W trakcie studiów zawarł związek małżeński z Zofią Heleną Stankiewicz (ur. 1928, absolwentka filologii romańskiej) 30 kwietnia 1951 w Dynowie, tj. w jej rodzinnej miejscowości. 31 maja 1952 uzyskał tytuł inżyniera architekta i magistra nauk technicznych. Po ukończeniu studiów w 1952, zobowiązany ówczesnymi przepisami o nakazie pracy, nadal mieszkał w Krakowie, a później w Rzeszowie. W 1955, po kilku latach pracy w budownictwie na stanowisku inspektora nadzoru na budowach socjalizmu, powrócił wraz z żoną do Sanoka. Wcześniej był radnym Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku: od 1953 do 1954 zasiadał w Komisji Urządzania Osiedli, później wybrany radnym w 1958. Od 1955 należał do sanockiego oddziału Polskiego Towarzystwa Fotograficznego. 26 listopada 1958 na świat przyszło ich jedyne dziecko – syn Tomasz. Od 1959 do początku lat 70. Beksiński pracował jako stylista (określany wówczas jako plastyk) w Dziale Głównego Konstruktora Sanockiej Fabryki Autobusów „Autosan”, pierwotnie założonej przez Mateusza Beksińskiego, pradziada artysty (przyjęcie do pracy w fabryce ułatwił mu jego kuzyn Jerzy Potocki). Opracował tam stylistykę takich prototypowych autobusów i mikrobusów jak: SFW-1 Sanok, SFA-2, SFA-3, SFA-4 Alfa (1964) i SFA-21 (projektował m.in. nadwozia autobusowe, sposób lakierowania i znaki graficzne firmy). Tworzone przez niego projekty wyróżniały się m.in. nowatorską stylizacją, przeszkleniem oraz wprowadzaniem rozwiązań ergonomicznych. Zazwyczaj pracował w fabryce na pół etatu, jako że resztę czasu poświęcał swoim pasjom artystycznym (fotografia, rzeźba, rysunek, malarstwo). W międzyczasie, w 1960 odrzucił propozycję stypendium Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku. Należał do sekcji grafiki Związku Polskich Artystów Plastyków Okręgu w Warszawie w latach 1956–1963. Udzielał się charytatywnie, przekazując swoje obrazy na aukcje w szczytnych celach, m.in. na rzecz Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta. Darował na rzecz miasta grunt przy ulicy Jana Kochanowskiego 2 w dzielnicy Błonie, na którym powstała nowa siedziba Szkoły Podstawowej nr 1 im. Grzegorza z Sanoka, później im. Władysława Broniewskiego, wcześniej zlokalizowana w budynku przy ulicy Stanisława Konarskiego (obecnie Szkoła Podstawowa nr 1 im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku). Beksińscy zdecydowali się opuścić Sanok po decyzji władz miasta o rozbiórce rodzinnego domu Beksińskich przy ulicy Jagiellońskiej nad Potokiem Płowieckim. Wiosną 1977 zakupił w Warszawie czteropokojowe mieszkanie typu M-5 o powierzchni 79,5 m², znajdujące się w bloku przy ulicy Sonaty 6 na osiedlu Służew nad Dolinką. 14 września 1977 artysta wraz z żoną wyjechał z Sanoka do Warszawy. W mieszkaniu przy ul. Sonaty w stolicy spędził resztę życia. Wraz z małżeństwem zamieszkała matka artysty, Stanisława Beksińska, a potem także jego teściowa tj. matka Zofii, Stanisława Stankiewicz. Syn Tomasz w 1978 zamieszkał samodzielnie w zakupionym przez malarza mieszkaniu znajdującym się w odległości ok. 100 metrów, przy ul. Mozarta. Obie matki wymagały opieki ze względu na ich wiek (matka Beksińskiego stała się obłożnie chora) i zmarły w mieszkaniu artysty (Stanisława Beksińska żyła w latach 1899–1988, a Stanisława Stankiewicz w latach 1898–1996). W późniejszych latach także żona artysty zapadła na chorobę (tętniak aorty), w wyniku czego zmarła 22 września 1998. Ich syn, Tomasz, popełnił samobójstwo rok później, 24 grudnia 1999. W związku z tymi wydarzeniami oraz twórczością i śmiercią samego artysty rodzina Beksińskich jest określana przez niektórych jako „przeklęta”. Zdzisław Beksiński został zamordowany w swoim mieszkaniu w Warszawie przy ulicy Sonaty 6 m. 314 w nocy z 21 na 22 lutego 2005, na kilka dni przed swymi 76. urodzinami. Pogrzeb Zdzisława Beksińskiego odbył się 8 marca 2005 na Cmentarzu Centralnym w Sanoku. Uroczystościom przewodniczył gwardian kościoła Franciszkanów w Sanoku, o. Stanisław Glista. Rodzina Beksińskich (Zdzisław, jego żona Zofia, dziadkowie Władysław i Helena, rodzice Stanisław i Stanisława oraz syn Tomasz) jest pochowana w grobowcu rodzinnym pierwotnie zaprojektowanym przez Władysława Beksińskiego. Nagrobek, poza lakoniczną inskrypcją zawierającą nazwisko rodziny, nie posiada informacji dotyczących jej członków i danych dotyczących dat narodzin i śmierci. Dzień pogrzebu był w Sanoku oficjalnym dniem żałoby. Zabójcą okazał się Robert Kupiec, liczący wówczas 19 lat mieszkaniec Wołomina. On sam, jego ojciec, matka i siostry od lat pracowali dla artysty, zajmując się dokonywaniem drobnych napraw i sprzątaniem. Motywem morderstwa miało być to, że Beksiński odmówił udzielenia pożyczki sprawcy. Zabójca zadał malarzowi siedemnaście pchnięć nożem, po czym razem ze swoim 16-letnim kuzynem wyniósł ciało na balkon i usiłował zatrzeć ślady zbrodni (m.in. usuwając ślady krwi). Ukradł także z mieszkania dwa aparaty fotograficzne i płyty CD. Sprawcy zostali zatrzymani przez policję dwa dni po zabójstwie. W listopadzie 2006 zostali skazani wyrokiem sądu – morderca na 25 lat pozbawienia wolności, natomiast jego 16-letni kuzyn, za „psychiczną pomoc w zabójstwie” na 5 lat pozbawienia wolności. Obrońca sprawcy złożył apelację. 16 maja 2007 sąd utrzymał w mocy wyrok sądu I instancji. Twórczość Jako młody artysta zajmował się fotografią, wygrywając szereg konkursów międzynarodowych. Dziś Beksiński jest rzadziej kojarzony z czarno-białymi zdjęciami, jednak to właśnie od nich zaczął swoją karierę. Jego fotografie przedstawiały ludzkie postacie, często w niecodziennych pozach – skulone, jakby zalęknione modelki były owinięte sznurkami, ich ciała były zdeformowane lub tak skadrowane, że było widać tylko ich fragmenty. Często rolę modelki na fotografiach odgrywała jego żona Zofia. Następną formą wyrazu była dla młodego Beksińskiego rzeźba. Była to rzeźba czysto abstrakcyjna, wykonywana głównie z metalu, drutu i blachy. Powstały wówczas reliefy i maski, które można zobaczyć w Muzeum we Wrocławiu. Po pewnym czasie Beksiński przeszedł jednak do następnej formy wyrazu, jaką był rysunek. Jego rysunki były najpierw na pół abstrakcyjne. Potem przeszedł do czystej figuracji pełnej erotyki, sadyzmu i masochizmu. Beksiński w swych rysunkach „pastwił” się nad żywą osobą, deformując jej ciało i ukazując ją często w trakcie kopulacji, związaną i zniewoloną. Bardzo częstym motywem był mały, związany chłopiec, wpatrzony w seks bijącej go szpicrutą półnagiej kobiety. Te rysunki w pruderyjnej Polsce Ludowej nie mogły być pokazywane inaczej niż na specjalnych pokazach dla „wtajemniczonych”. Przez wiele lat potem Beksiński nie rysował i do rysunku powrócił dopiero pod koniec życia. Około 1964 roku zaczął malować. W połowie lat 60. wskazówek udzielał mu sanocki malarz Tadeusz Turkowski, ponadto Beksiński kontaktował się z innym sanockim malarzem Bronisławem Naczasem. Zdecydowanie zerwał wówczas z awangardą i w pełni oddał się malarstwu fantastycznemu, wizjonerskiemu, figuratywnemu, starannie malowanemu farbą olejną na płycie pilśniowej. Nigdy nie dawał swoim obrazom tytułów, uznając, że każdy widz może je interpretować w dowolny sposób. Pierwszy okres tego malarstwa, pod wpływem mistycyzmu wschodniego, któremu wówczas Beksiński hołdował, był pełen symboli, tajemniczych treści i katastroficznej, pełnej grozy atmosfery. Podczas tworzenia obrazów malarskich stosował jednoczesne słuchanie muzyki. Artysta tworzył przy muzyce, głównie neoromantycznej. W jego pracowni w Sanoku znajdowało się wiele urządzeń audio (np. magnetofon) W latach 1957–1960 był członkiem nieformalnej grupy fotograficznej wraz ze Jerzym Lewczyńskim i Bronisławem Schlabsem. Ich twórczość była próbą włączenia się do ruchu fotografii subiektywnej Otto Steinerta. Pierwszym poważnym sukcesem wystawienniczym była dla Beksińskiego wystawa jego trzydziestu kilku obrazów o tematyce czysto fantastycznej, zorganizowana w 1964 roku w Warszawie przez krytyka Janusza Boguckiego. O ile awangardowa krytyka odwróciła się wówczas od Beksińskiego raz na zawsze, uważając go za renegata, o tyle publiczność dobrze przyjęła wystawę. Sprzedał na niej wszystkie wystawione obrazy. Po wielu staraniach i perturbacjach, w 1977 przeprowadził się wraz z rodziną do Warszawy (zameldowany 28 marca tego roku), ciesząc się coraz większym uznaniem publiczności i spotykając się z coraz bardziej zaciętą krytyką dawnych sprzymierzeńców. W czasie mieszkania w Sanoku oraz po przeprowadzce do Warszawy, współpracowała z nim i pomagała w jego działalności Maria Turlejska. W latach 80. XX w. związał się z miłośnikiem jego sztuki i kolekcjonerem, adwokatem i profesorem uniwersytetu, Piotrem Dmochowskim, zamieszkałym w Paryżu. Ten zorganizował mu szereg wystaw we Francji, Belgii, Niemczech i Japonii. Od 1989 do 1996 istniała też w Paryżu autorska galeria Beksińskiego o nazwie „Galerie Dmochowski – Musée galerie de Beksinski”. Przez pewien czas na początku lat 90. XX w. istniała jego stała wystawa w prywatnym muzeum sztuki europejskich krajów wschodnich, w Osace (Japonia). Muzeum to już nie istnieje, ale nadal w Japonii znajduje się około 70 obrazów Beksińskiego, które były tam wystawiane. W swej twórczości z lat 90. Beksiński coraz bardziej oddalał się od fantastyki, tajemniczych treści, pełnej grozy atmosfery, którymi były przepełnione jego obrazy z okresu „fantastycznego”, który też sam określał jako „barokowy”. Coraz bardziej pracował nad formą, uważając, że mimo iż pozostaje nadal wierny figuracji, to powinien znów malować tak, jak to robił we wczesnej młodości, to znaczy z jedynym tylko celem do osiągnięcia: poprawnie, harmonijnie, w określonym porządku zamalować pewną wyznaczoną ramami płaszczyznę, tak jak to określał Malewicz. Ten okres swojej twórczości Beksiński nazywał „gotyckim”. Po 2000 roku, nie zaprzestając jednocześnie malować i rysować, Beksiński zaczął tworzyć swoje kompozycje na komputerze i przy pomocy fotokopiarki. Testament i zbiory prac W 2001 cały dorobek artystyczny Beksiński zapisał w testamencie Muzeum Historycznemu w Sanoku, któremu już za życia przekazał ok. 300 swoich prac. Po śmierci artysty Muzeum otrzymało ok. 20 jego ostatnich obrazów, ok. 1000 zdjęć i grafik, a także cały majątek – mieszkania, lokaty bankowe, sprzęt komputerowy. Zbiory muzeum powiększyły się również o zapisy multimedialne, listy i filmy dokumentujące życie rodzinne twórcy. Muzeum posiada obecnie największą kolekcję dzieł artysty, obejmującą kilka tysięcy obrazów, reliefów, rzeźb, rysunków, grafik i fotografii. Galeria Beksińskiego w Sanoku Ośrodek systematycznie gromadził środki finansowe na budowę osobnego skrzydła w sanockim Zamku Królewskim celem stworzenia w nim autorskiej galerii Beksińskiego. Odbudowa południowego skrzydła sanockiego zamku ruszyła wiosną 2010, a została ukończona jesienią 2011. W pomieszczeniach skrzydła rozpoczęto wówczas urządzanie stałej Galerii Zdzisława Beksińskiego. Prace trwały do końca kwietnia 2012 roku. Otwarcie Galerii Beksińskiego miało miejsce 18 maja 2012 roku dla gości oficjalnych, a dzień później dla ogółu zwiedzających. Zgodnie z zamierzeniami Galeria Beksińskiego znajduje się w południowo-wschodnim skrzydle Zamku na kilku kondygnacjach. Znajduje się w niej niemal 300 prac artysty (oprócz obrazów także fotografie i rysunki). Osobną atrakcją jest precyzyjnie zrekonstruowana pracownia Beksińskiego, pierwotnie znajdująca się w jego warszawskim mieszkaniu przy ulicy Sonaty. Koszt stworzenia Galerii wyniósł 4,5 miliona zł. Inne zbiory prac Oprócz muzeum w Sanoku, które posiada obecnie najszerszy zbiór dzieł Beksińskiego, znaczące kolekcje posiadają: W Miejskiej Galerii Sztuki w Częstochowie pod nazwą Beksiński. Wystawionych jest tu 30 obrazów artysty i 30 jego rysunków z okresu młodości. Prace te pochodzą z kolekcji Anny i Piotra Dmochowskich. Muzeum we Wrocławiu posiada wiele prac z okresu abstrakcyjnego, darowanych przez Beksińskiego, gdy opuszczał on Sanok i nie wiedział, co zrobić z nagromadzonymi w domu pracami. Największa prywatna kolekcja obrazów i rysunków Beksińskiego należy do Anny i Piotra Dmochowskich (w przypadku dwóch obrazów proces sądowy rozstrzygnął, iż dzieła przysługują sanockiemu muzeum). W październiku 2016 roku w Nowohuckim Centrum Kultury została otwarta Galeria Zdzisława Beksińskiego w Krakowie, trzecia w Polsce (po Sanoku i Częstochowie) stała wystawa prac artysty. Galeria prezentuje 50 obrazów, które zostały przekazane Nowohuckiemu Centrum Kultury w depozyt przez Annę i Piotra Dmochowskich. Depozyt obejmuje także 100 rysunków oraz 100 fotografii Beksińskiego, które są prezentowane podczas wystaw czasowych. Filmy 1976: Rozmowa mistrza ze śmiercią (reżyseria: Franciszek Kuduk) 1978: Fotoplastykon (reżyseria: Piotr Andrejew) 1981: Ręce do góry (reżyseria: Jerzy Skolimowski), w części filmu Prolog wykorzystano dzieła malarskie 1982: Rozmowa z malarzem. Beksiński (reżyseria: Maria Mastalińska) 1985: Hommage à Beksinski (scenariusz i reżyseria: Bogdan Dziworski. Producent: Piotr Dmochowski) 1987: Sen (scenariusz i reżyseria: Bogdan Dziworski) 1995: Trójgłos o Beksińskim (reżyseria: Hanna Kramarczuk i Tadeusz Nyczek) 2006: Beksiński. Autoportret pośmiertny (scenariusz i realizacja: Alicja Wosik) 2006: „Wywiad rzeka” ze Zdzisławem Beksińskim (scenariusz i realizacja: Fundacja Beksiński) 2006: 17 chwil z życia Zdzisława Beksińskiego (scenariusz i realizacja: Fundacja Beksiński) 2012: Testament Zdzisława Beksińskiego (scenariusz i reżyseria: Wojciech Barczak) 2013: Z wnętrza – prolog, scenariusz i reżyseria: Tomasz Szwan, Cezary Grzesiuk 2016: Ostatnia rodzina, reżyseria: Jan P. Matuszyński, scenariusz: Robert Bolesto 2017: Beksińscy. Album wideofoniczny, scenariusz i reżyseria: Marcin Borchardt 2019: Z wnętrza, scenariusz: Krystian Kamiński, Cezary Grzesiuk, reżyseria: Krystian Kamiński, Tomasz Szwan, Cezary Grzesiuk Wydawnictwa Albumy „Beksinski” album wydany przez francuskie wydawnictwo Ramsay 1990 (Paryż) Dwutomowy album „Beksiński” wydany przez Miejską Galerię Sztuki w Częstochowie Trzytomowy album „Beksinski” wydany przez Nowohuckie Centrum Kultury Trzytomowy album „Beksinski” wydany przez japońskie wydawnictwo Treville Publikacje książkowe Piotr Dmochowski: Notes sur la situation générale. Historique d’un échec. Paryż: wydane nakładem autora, 1995 Piotr Dmochowski: Zmagania o Beksińskiego. Warszawa: Wydawnictwo Mawit Druk, 2016 Piotr Dmochowski: Zdzisław Beksiński: listy 1999–2003. Warszawa: Wydawnictwo Mawit Druk, 2017 Zdzisław Beksiński, Jarosław Mikołaj Skoczeń: Beksiński. Dzień po dniu kończącego się życia: dzienniki, rozmowy. Warszawa: Wydawnictwo Mawit Druk, 2016; Odznaczenia Postanowieniem prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego z 1 marca 2005 roku Zdzisław Beksiński został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla kultury, za osiągnięcia w twórczości artystycznej. Odznaczenie wraz z uzasadnieniem przekazał Ryszard Pacławski. Decyzją Ogólnopolskiego Komitetu Organizacyjnego Obchodów 150-lecia Fotografii w uznaniu zasług dla rozwoju fotografii Zdzisław Beksiński został wyróżniony Medalem 150-lecia Fotografii, ustanowiony przez Zarząd Główny Związku Polskich Artystów Fotografików w 1989. Upamiętnienie Po śmierci Beksińskiego jego imieniem nazwano rondo drogowe w rodzinnym mieście Sanoku, położone u zbiegu ulic Rymanowskiej i Romana Dmowskiego (pierwotnie decyzją Rady Miasta Sanoka przyjęto nazwę Rondo Krakowskie Przedmieście, jednak po śmierci Beksińskiego dokonano zmiany celem upamiętnienia artysty). W miejscu istnienia domu Beksińskich w Sanoku, został ustanowiony Zieleniec Beksińskiego. Z dawnych zabudowań majątku Beksińskich pozostała w tym miejscu studnia. 11 listopada 2005 roku staraniem Okręgu Bieszczadzkiego Ligi Ochrony Przyrody zasadzono tam dąb kolumnowy upamiętniający artystę. Inskrypcja na tabliczce brzmi: W hołdzie wielkiemu sanoczaninowi Zdzisławowi Beksińskiemu. Zarząd Okręgu Bieszczadzkiego LOP. Sanok 11 listopada 2005. Został odsłonięty 10 listopada 2005. Związany z Sanokiem poeta Janusz Szuber napisał wiersz pt. Stojąc przed obrazami Zdzisława Beksińskiego, opublikowany w tomiku poezji pt. Apokryfy i epitafia sanockie z 1995. Inny sanocki poeta Ryszard Kulman napisał wiersze pt. Muza Beksińskiego, pt. Kobieta Beksińskiego, pt. Gioconda Beksińskiego, opublikowane w tomiku poezji pt. Wszystkie kobiety w 2009. Sanoczanka Barbara Bandurka napisała wiersz Na śmierć Beksińskiego, opublikowany w jej tomiku poezji pt. Zieleń Veronese’a z 2005. W październiku 2010 roku w holu głównym gmachu Parlamentu Europejskiego w Brukseli zaprezentowano ekspozycję 21 prac artysty na wystawie pod nazwą „Zdzisław Beksiński – mroki podświadomości” (organizatorem był europoseł Tomasz Poręba, PiS). Z inicjatywy Sabiny Pelc-Szuryn 1 października 2011 roku otwarto w Sanoku ścieżkę spacerową pod nazwą „Śladami Rodu Beksińskich”, wytyczoną i przebiegającą przez miejsca w mieście związane z rodziną Beksińskich. Na jej trasie umieszczono jedenaście tablic informujących o dokonaniach przedstawicieli rodziny. Tablice wykonano w formie sztalug malarskich z uwagi na działalność Zdzisława Beksińskiego i artystyczne profesje innych członków rodziny. 19 maja 2012 roku przy frontowej elewacji kamienicy przy ul. Rynek 14 na sanockim rynku odsłonięto pomnik Zdzisława Beksińskiego naturalnych rozmiarów. Rzeźbę wykonał Adam Przybysz. Figura o wymiarze 180 cm wysokości i wadze 200 kg, została odlana z brązu. Robert Bolesto został autorem scenariusza pt. Ostatnia rodzina w zamierzeniu dla pełnometrażowego filmu fabularnego dotyczącego ostatnich 28 lat życia rodziny Beksińskich w Warszawie (1977–2005). Jan P. Matuszyński po przeczytaniu w biogramie Z. Beksińskiego w Wikipedii informacji o tym scenariuszu zrealizował na jego podstawie film pt. Ostatnia rodzina, który miał premierę w 2016. W rolę Zdzisława Beksińskiego w tej produkcji wcielił się aktor Andrzej Seweryn. W styczniu 2006 roku podjęła działalność Fundacja Beksiński, której celem jest ochrona oraz popularyzacja dorobku artysty, nabywanie prac i przekazywanie ich Muzeum Historycznemu w Sanoku. Na przełomie maja i czerwca 2013 roku zorganizowano pośmiertną wystawę prac artysty pt. „Mroki podświadomości” w wiedeńskim Phantastenmuseum. W dniu 25 maja 2023 r. Rada m. st. Warszawy przegłosowała projekt uchwały nadający nazwę ulicy im. Zdzisława Beksińskiego w Dzielnicy Białołęka w Warszawie. Za przyjęciem uchwały było 56 radnych, nikt nie głosował przeciwko i nikt się nie wstrzymał. (119) Podstawa prawna: https://edziennik.mazowieckie.pl/legalact/2023/6849/ Odniesienia w kulturze masowej Radziecki żołnierz i pisarz Emil Kardin w książce pt. Odsłonięte skrzydło (wydanej w 1978) opisał swoje spotkanie i rozmowę ze Zdzisławem Beksińskim w 1972 w Sanoku. Reprodukcje prac Zdzisława Beksińskiego wydrukowano w tomikach poezji Janusza Szubera pt. Biedronka na śniegu z 1999 oraz Czerteż z 2006, a także obraz na okładce tomiku Próba dębu / Teste do carvalho z 2019. Twórca filmu animowanego pt. Katedra z 2002 (nominowanego do Oscara), Tomasz Bagiński, przyznał, że przy pracy nad tą produkcją inspirował się m.in. twórczością Zdzisława Beksińskiego. W amerykańskim horrorze Parasomnia z 2008 w reżyserii Williama Malone’a zostały zawarte cytaty obrazów Zdzisława Beksińskiego. Obraz Zdzisława Beksińskiego został wykorzystany na okładce albumu Omen z 2012 norweskiej grupy muzycznej Antestor. Meksykański reżyser filmowy Guillermo del Toro zadeklarował inspirację twórczością Beksińskiego w swoich produkcjach. Amerykański zespół muzyczny Rishloo nagrał utwór pod tytułem „Zdzislaw”, zainspirowany osobą i twórczością artysty. Kompozycja znalazła się na płycie Eidolon z 2007. W amerykańskim filmie Zabójcze ciało z 2009 roku w reżyserii Karyn Kusamy pojawia się scena, gdzie bohaterka Needy Lesnicky (grana przez Amandę Seyfried) przegląda książkę na temat okultyzmu, w której pojawiają się obrazy Beksińskiego, m.in. Pełzająca śmierć. Jednak nazwisko artysty nie zostaje wymienione. Gra „The Medium” polskiego producenta Bloober Team jest inspirowana obrazami Beksińskiego. Reprodukcje obrazów malarza wykorzystano w serialu telewizyjnym Chyłka. Uwagi Przypisy Bibliografia Życie i twórczość Zdzisława Beksińskiego na stronie Muzeum Historycznego w Sanoku (IA) Piotr Dmochowski „Notes sur la situation générale. Historique d’un échec” Paryż 1995. Piotr Dmochowski „Zmagania o Beksińskiego” wydawnictwo MAWIT DRUK 2017. Piotr Dmochowski, Zdzisław Beksiński „Listy 1999–2003” wydawnictwo MAWIT DRUK 2018. Linki zewnętrzne Oficjalna strona Fundacji Beksiński Wirtualna wystawa prac Beksińskiego w Nowohuckim Centrum Kultury Wirtualne muzeum Zdzisława Beksińskiego Boję się śmierci (rozmowa, którą przeprowadził z malarzem Remigiusz Grzela) Autoryzowana przez Zdzisława Beksińskiego strona jego malarstwa i grafiki Sanockie autobusy Jego marzeń. Wspomnienie o Zdzisławie Beksińskim, Andrzej Glajzer, Polskie Autobusy, nr 1, 2005 (pdf) 3 obrazy figuratywne Zdzisław Beksiński w jednej aukcji Absolwenci I Liceum Ogólnokształcącego w Sanoku (1945–1973) Absolwenci Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej Artyści związani z Warszawą Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Polskiego Towarzystwa Fotograficznego (1948–1961) Członkowie Związku Polskich Artystów Plastyków Fotografowie związani z Sanokiem Ludzie urodzeni w Sanoku Malarze związani z Częstochową Malarze związani z Sanokiem Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Ofiary zabójstw w III Rzeczypospolitej Pochowani na Cmentarzu Centralnym w Sanoku Polscy artyści fantastyczni Polscy fotografowie współcześni Polscy graficy Polscy kolekcjonerzy sztuki Polscy malarze surrealiści Polscy rysownicy Polscy rzeźbiarze Pracownicy fabryki maszyn, wagonów i autobusów w Sanoku Radni Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku Rzeźbiarze związani z Sanokiem Urodzeni w 1929 Wyróżnieni Medalem 150-lecia Fotografii Zmarli w 2005

1430998

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lady%20Gaga

Lady Gaga

Lady Gaga, właśc. Stefani Joanne Angelina Germanotta (wym. //; ur. 28 marca 1986 w Nowym Jorku) – amerykańska piosenkarka, kompozytorka, pianistka, autorka tekstów, aktorka, producentka muzyczna, filantropka oraz działaczka LGBT pochodzenia włoskiego. Urodziła się i dorastała w Nowym Jorku. Pierwsze kroki w muzyce zaczęła stawiać w wieku młodzieńczym, kiedy to rozpoczęła naukę gry na pianinie. Karierę zaczęła pisaniem piosenek dla innych artystów takich, jak Britney Spears czy Jennifer Lopez, w tym samym czasie próbując nawiązać współpracę z wytwórnią muzyczną. W 2008 wydała swój debiutancki album studyjny pt. The Fame, który okazał się być ogromnym sukcesem, przede wszystkim dzięki singlom „Just Dance” oraz „Poker Face”. Kolejnym dziełem Gagi został minialbum The Fame Monster, kontynuacja debiutanckiego albumu, zawierająca m.in. utwory: „Bad Romance”, „Telephone” oraz „Alejandro”, które osiągnęły międzynarodowy sukces. W 2011 Lady Gaga wydała swój drugi album studyjny Born This Way. Główny singiel albumu o tym samym tytule osiągnął szczyt list przebojów w wielu krajach i został najszybciej sprzedającą się piosenką w serwisie iTunes, odnotowując ponad milion pobrań w mniej niż tydzień. W 2013 został wydany czwarty album studyjny piosenkarki – Artpop. W 2014 wydała album Cheek to Cheek, który nagrała wraz z Tonym Bennettem W 2016 wydała piąty album Joanne. W 2017 wystąpiła podczas muzycznej przerwy Super Bowl oraz na festiwalu Coachella. W 2018 wypuszczono na rynek ścieżkę dźwiękową do filmu Narodziny gwiazdy. Płyta na czele z piosenką „Shallow” osiągnęła duży sukces, dzięki czemu Gaga stała się pierwszą artystką mającą pięć albumów numer jeden w XXI wieku w Stanach Zjednoczonych. W 2020 wydała szósty album studyjny Chromatica, którego jednym z singli był międzynarodowy hit „Rain on Me”. W 2021 ukazał się jej siódmy album Love for Sale, który powstał przy współpracy z Tonym Bennettem. W 2022 została wydana ścieżka dźwiękowa do filmu Top Gun: Maverick, której Gaga była jednym z głównych twórców. Oprócz kariery muzycznej Gaga jest zaangażowana w projekty filmowe. Swój debiut miała w 2001, kiedy zagrała nieznaczną rolę w serialu Rodzina Soprano. Następnie pojawiła się w kilku projekcjach filmowych w rolach cameo. W latach 2015–2016 była częścią obsady serialu American Horror Story. W 2018 miała miejsce premiera filmu Narodziny gwiazdy, w którym Gaga zagrała swoją pierwszą główną rolę na dużym ekranie. W 2021 odbyła się premiera filmu Dom Gucci w którym Gaga wcieliła się w główną rolę obok Adama Drivera. Za swoje role aktorskie otrzymała: nominację do Oscara, Złoty Glob, dwie nominacje do Nagrody Brytyjskiej Akademii Filmowej, dwie nominacje do Nagrody Gildii Aktorów Ekranowych oraz nagrodę Critics’ Choice Movie Awards. Dodatkowo Lady Gaga otrzymała cztery nominacje do Nagrody Emmy. Poza swoją działalnością muzyczną i filmową jest znana ze swoich poglądów politycznych, filantropii, aktywizmu społecznego oraz uchodzi za jedną z ikon społeczności LGBT. W 2011 stworzyła fundację Born This Way, której zadaniem jest zaangażowana we wspieranie dobrego samopoczucia i rozwoju młodych ludzi. Dodatkowo Lady Gaga została uhonorowana tytułem ambasadora dobrej woli UNICEF, a od 2023 pełni rolę współprzewodniczącej prezydenckiego Komitetu ds. Sztuki i Nauk Humanistycznych. Mając na koncie 27 mln sprzedanych albumów oraz 146 mln singli jest jedną z najlepiej sprzedających się artystów na świecie. Za swoje projekty muzyczne otrzymała: Oscara, Złoty Glob, 13 nagród Grammy, 3 statuetki BRIT, 18 nagród MTV Video Music Awards oraz nominację do Fryderyka. Sześć wydanych przez nią płyt znalazło się na pierwszym miejscu list Billboard 200, zaś siedemnaście singli zostało uwzględnionych w pierwszej dziesiątce utworów listy Billboard Hot 100. Została wpisana 13 razy do Księgi rekordów Guinnessa. W 2015 została ogłoszona „kobietą roku” przez magazyn Billboard. W styczniu 2023 Lady Gaga znalazła się na liście 200 najlepszych piosenkarzy wszech czasów magazynu Rolling Stone, zajmując 58. miejsce. Życiorys 1986−2004: Dzieciństwo i edukacja Urodziła się 28 marca 1986 roku w nowojorskim szpitalu Lenox Hill Hospital. Jest córką włoskiego przedsiębiorcy branży IT, Josepha Germanotty pochodzącego z Lombardii oraz asystentki w firmie telekomunikacyjnej – Cynthii Germanotty, która jest Amerykanką pochodzącą z New Jersey. Oboje są amerykańskiego i włoskiego pochodzenia. Ma również młodszą siostrę Natali. Jako dziecko uczęszczała do szkoły katolickiej Convent of the Sacred Heart. Naukę gry na fortepianie rozpoczęła w wieku czterech lat. Pierwszą balladę skomponowała, gdy miała 13 lat, a już rok później rozpoczęła granie koncertów przed publicznością. W wieku siedemnastu lat uzyskała wcześniejszy dostęp na nowojorski uniwersytet Tisch School of the Arts, gdzie studiowała muzykę. Po pewnym czasie przerwała naukę, by poświęcić się profesjonalnej karierze muzycznej. Kariera muzyczna 2005−08: Początki kariery Gaga pojawiła się w jednym z odcinków programu MTV Boiling Points w 2005 roku. W lutym 2005 zgłosiła się do konkursu piosenki w Nowym Jorku, w którym zdobyła trzecie miejsce. Podczas konkursu zagrała swoje oryginalne piosenki: „Captivated” oraz „Electric Kiss”. Pod koniec 2005 roku Gaga zaczęła występować publicznie w klubach w centrum Manhattanu jako część zespołów Mackin Pulsifer oraz SG Band. W styczniu 2006 Gaga sprzedawała swoją pierwszą EP-kę początkowo zatytułowaną „Words”, którą nagrała pod koniec 2005. Zaś w marcu sprzedawała tę EP-kę pod nazwą „Red anBlue”. W 2006 ukazał się audiobook Melle Mela pt. The Portal in the Park, do którego Gaga użyczyła wokali w utworach „World Family Tree” oraz „The Fountain of Truth”. Chcąc zmienić swój rockandrollowy typ sceniczny zainteresowała się muzyką pop. W marcu 2006 poznała producenta muzycznego Roba Fusariego, który w niedalekiej przyszłości stał się jej partnerem życiowym. Utworzyła z nim spółkę Team Lovechild LLC, a parę lat później Gaga przyznała, że to on był pierwszym, który nazywał ją Lady Gaga. W połowie 2006 Fusari wysłał niektóre kawałki, które stworzył z Gagą, do Joshuy Sarubina, A&R–a Def Jamu, dzięki czemu Gaga rozpoczęła współpracę z tą wytwórnią. Związek piosenkarki z Robem rozpadł się w styczniu 2007. W 2007 Lady Gaga nawiązała współpracę z tancerką Lady Starlight. Duet zaczął prezentować się muzycznie na Manhattanie w klubach Mercury Lounge, The Bitter End i Rockwood Music Hall pod szyldem „Lady Gaga and The Starlight Revue”. W sierpniu Lady Gaga oraz Lady Starlight zaproszone zostały na festiwal muzyczny Lollapalooza. W listopadzie 2007 Gaga zaczęła przynależeć do wytwórni–córki wytwórni Interscope, Streamline Records. Pod koniec 2007 wokalistka nawiązała współpracę z autorem tekstów i producentem muzycznym RedOne′a. W tym samym okresie Gaga zaczęła nagrywać w Cherrytree Studios, gdzie spotkała Martina Kierszenbauma, z którym również tworzyła piosenki, a cztery z nich ukazały się w The Fame. Lady Gaga nawiązała współpracę z firmą Sony. W ramach tej współpracy była współautorką tekstów dla: Britney Spears, Fergie, New Kids on the Block i The Pussycat Dolls. Gaga napisała dla Britney „Telephone”, lecz ta go odrzuciła na rzecz utworu „Quicksand”, który początkowo miał się pojawić na płycie The Fame. Gaga napisała „Full Service” i „Big Girl Now” dla albumu New Kids on the Block zatytułowanego The Block oraz użyczyła głosu w „Big Girl Now”. 2008−09: The Fame W 2008 Gaga przeniosła się do Los Angeles, gdzie udoskonalała i wykonywała ostatnie poprawki w sesji nagraniowej do albumu The Fame. Nad albumem wokalistka pracowała z zespołem Haus of Gaga. 8 kwietnia 2008 został wydany pierwszy singiel promującym album – „Just Dance”. Utwór dotarł na szczyty list przebojów w siedemnastu krajach. We wrześniu opublikowano dwie piosenki – „Beautiful, Dirty, Rich” oraz „Poker Face”. Utwór „Poker Face” dotarł na szczyty notowań w dwudziestu krajach i stał się drugim utworem Gagi, który zajął pierwsze miejsce na liście Billboard Hot 100. 19 sierpnia 2008 album The Fame został wydany w Kanadzie, a później 5 września w Australii. W Stanach Zjednoczonych album został wydany 28 października. Krążek dotarł do 2. miejsca listy Billboard 200 w połowie stycznia 2010 i pokrył się siedmiokrotną platyną w tymże kraju. Album zajął szczyty najchętniej kupowanych albumów w Austrii, Irlandii, Kanadzie oraz Wielkiej Brytanii. W październiku 2008 wokalistka wyruszyła w swoją pierwszą trasę koncertową wraz z zespołem New Kids on the Block, gdzie występowała jako zapowiedź boysbandu. Seria koncertów z udziałem Gagi zakończyła się w listopadzie 2008. W tym samym miesiącu Gaga wydała utwór „Vanity”, a w grudniu „Christmas Tree”. Od stycznia do maja 2009 piosenkarka przebywała w trasie koncertowej wspólnie z zespołem Pussycat Dolls, gdzie zagrała koncerty w Europie i Oceanii. 12 marca 2009 wokalistka wyruszyła we własną trasę koncertową – The Fame Ball Tour. Trasa zakończyła się 29 września. W kwietniu ukazał się efekt współpracy Gagi z raperem Wale, pt. „Chillin”. W kwietniu Gaga otrzymała swoją pierwszą nagrodę, była to nagroda od polskiego radia Eska. 13 września podczas gali VMA Gaga wykonała Paparazzi oraz otrzymała trzy statuetki; jedną za utwór „Poker Face” w kategorii Najlepszy Nowy Artysta oraz dwie za „Paparazzi” w kategoriach Najlepsza Dyrekcja Artystyczna i Najlepsze Efekty Specjalne. „Poker Face” otrzymało dwie nagrody Grammy w kategoriach Nagranie Roku i Najlepsze Nagranie Taneczne w 2010. 15 września 2010 została wydana nowa wersja Księgi światowych rekordów Guinnessa, a w niej, w kategorii Najwięcej tygodni na liście UK Albums Chart, znalazł się debiutancki album piosenkarki – The Fame. 2009−10: The Fame Monster 18 listopada 2009 został wydany minialbum The Fame Monster, czyli kontynuacja debiutanckiego albumu The Fame. Głównym singlem promującym tę EP-kę został „Bad Romance” wydany 23 października, który zdobył 1. miejsce w 28 państwach (w tym w Polsce) oraz 2. w Stanach. Kolejnym singlem z płyty stała się piosenka „Telephone” nagrana wspólnie z piosenkarką Beyoncé i wydana 26 stycznia 2010 roku. Singiel uplasował się na 3. miejscu w amerykańskim notowaniu Billboard Hot 100. Teledysk do tego utworu ukazał się w marcu i był kontynuacją historii z teledysku „Paparazzi”. Trzecim singlem został utwór „Alejandro”, który został wydany 20 kwietnia i wyróżnia się kontrowersyjnym, zdaniem niektórych środowisk, teledyskiem. Wytwórnia wokalistki wydała następnie „Dance in the Dark”. Trasa promująca jej drugą płytę, The Monster Ball Tour, rozpoczęła się 27 listopada 2009, a zakończyła 6 maja 2011. Przyniosła zysk w wysokości 227,4 miliona dolarów. Według magazynu Billboard to rekord jeśli chodzi o debiutanckie trasy czołowych artystów. Trasa miała rozpocząć się w marcu 2010, gdyż Gaga współpracować, wraz z raperem Kanye Westem, lecz po incydencie pomiędzy Westem, a Taylor Swift podczas gali rozdania nagród VMA w 2009, trasa została anulowana. 26 listopada miał miejsce pierwszy koncert Lady Gagi w Polsce, który odbył się na Ergo Arenie w Gdańsku i przyciągnął publiczność liczącą ponad 12 tys. ludzi. Podczas tego koncertu piosenkarka zdradziła, że jej następny album jest prawie skończony. Podczas trasy koncertowej został nakręcony i sfilmowany dokument Lady Gaga Presents the Monster Ball Tour: At Madison Square Garden, za który piosenkarką otrzymała swoją pierwszą nominację do Nagrody Emmy, w kategorii wybitna różnorodność specjalna (nagranie wstępne). Gaga wystąpiła podczas gali rozdania nagród BRIT w 2010, śpiewając „Telephone” i „Dance in the Dark”. Piosenkarka wygrała trzy nagrody BRIT, w kategoriach Najlepsza Międzynarodowa Artystka, Najlepszy Międzynarodowy Album (za The Fame) i Największy Przełom na Scenie Międzynarodowej. Gaga została nominowana trzynastokrotnie do nagród VMA w 2010, co jest rekordem. „Bad Romance” wygrało w 7 kategoriach podczas tej gali rozdania nagród, a „Telephone” wygrało w kategorii Najlepsza Współpraca. The Fame Monster wygrał nagrodę Grammy w kategorii Najlepszy Album Popowy Wokalny w 2011 roku. 2011−12: Born This Way 11 lutego 2011 Lady Gaga wydała pierwszy singiel do swego drugiego albumu – „Born This Way”. Singiel zadebiutował na pierwszym miejscu w tysięcznym notowaniu amerykańskiej listy przebojów Billboard Hot 100. Teledysk do piosenki miał premierę 27 lutego. Kolejnym singlem z albumu Born This Way był utwór „Judas”, wydany 15 kwietnia. Teledysk, który został wydany 3 maja, jest uznawany za kontrowersyjny, z powodu licznych nawiązań do chrześcijaństwa oraz wydania go blisko świąt Wielkanocnych. 9 maja odbyła się premiera kolejnej piosenki Gagi – „The Edge of Glory”. Utwór pojawił się na listach przebojów w 31 krajach i z tego powodu stał się trzecim singlem promującym album. Tydzień później odbyła się premiera singla „Hair”. Album pojawił się tydzień później, 23 maja i stał się numerem 1. w wielu krajach oraz sprzedał się w ilości 2,4 miliona kopii w samych Stanach Zjednoczonych, zdobywając tytuł podwójnej platyny. 23 lipca został wydany czwarty singel promujący Born This Way – „Yoü and I”. Utwór pojawił się na 6. miejscu w notowaniach amerykańskich. 16 sierpnia ukazał się teledysk do tego piosenki. 15 listopada Gaga wydała ostatni singel z albumu Born This Way – „Marry the Night”. Utwór dotarł do 29. miejsca w notowaniach amerykańskich. 1 grudnia miała miejsce premiera teledysku „Marry the Night”, który jest najdłuższym klipem nagranym przez Gagę, gdyż trwa prawie 14 minut. Album otrzymał dwie nominację do nagrody Grammy w kategorii Album Roku oraz Album Roku Pop, zaś piosenka „Yoü and I” została nominowana w kategorii Najlepsze solowe wykonanie Pop. W 2011 Lady Gaga pracowała z Eltonem Johnem nad piosenką „Hello Hello” z filmu Gnomeo i Julia, za którą otrzymała swoją pierwszą nominację do Złotego Globu. Dzień po wydaniu albumu Born This Way ukazał się singel The Lonely Island „3-Way (The Golden Rule)”, w którym głosu użyczyła Gaga wraz z Justinem Timberlakiem. We wrześniu 2011 miał zostać wydany wspólny singiel Lady Gagi z Cher, pt. „The Greatest Thing”, jednak Gaga zdecydowała nie upubliczniać utworu. 3 października został wydany cover utworu „The Lady Is a Tramp” wykonany przez Gagę i Tony’ego Bennetta, jako ostatni singel promujący album Tony’ego pt. Duets II. 20 listopada z okazji zbliżających się świąt Bożego Narodzenia wydała EP-kę pt. A Very Gaga Holiday, na której znalazły się akustyczne wersje piosenek „Yoü and I” i „The Edge of Glory” oraz dwa jazzowe covery – „White Christmas” i „Orange Colored Sky”. Następnie z tej samej okazji, 25 grudnia Gaga opublikowała niewydany utwór „Stuck On Fuckin’ You”, który nie został uwzględniony w liście utworów Born This Way. 27 kwietnia 2012 rozpoczęła się trasa koncertowa Born This Way Ball, która miała trwać do 20 marca 2013 roku, lecz 12 lutego 2013 Gaga ogłosiła, że musi odwołać amerykańską część trasy, gdyż naderwała sobie obrąbek stawowy w prawym biodrze. Od 27 czerwca 2012 wokalistka wykonywała podczas show piosenkę „Princess Die”, która nigdy nie została nagrana w wersji studyjnej. Podczas koncertów w Londynie zaśpiewała piosenkę „Imagine” Johna Lennona, zaś 4 września 2012 r. na koncercie w Kolonii wykonała utwór „Willkommen” Lizy Minnelli. Koncert gwiazdy w Dżakarcie w Indonezji został odwołany przez groźby islamskich ekstremistów, którzy grozili zamachami w czasie koncertu. 13 lutego 2011 Lady Gaga wykonała utwór „Born This Way” podczas ceremonii rozdania nagród Grammy. 28 sierpnia Gaga wystąpiła podczas gali rozdania nagród VMA, gdzie wykonała „Yoü and I”. 1 października 2011 Lady Gaga wystąpiła ze Stingiem w nowojorskim Beacon Theatre, na koncercie z okazji sześćdziesiątych urodzin tego brytyjskiego artysty. W grudniu 2012 pojawiła się na koncercie z okazji 50−lecia zespołu The Rolling Stones i wykonała z nimi piosenkę „Gimmie Shelter”. 2013−14: Artpop Gaga rozpoczęła pracę nad jej trzecim albumem studyjnym w 2012. 12 sierpnia 2013 Gaga wydała pierwszy singiel Artpopu – „Applause”. Pierwotnie miał zostać wydany 19 sierpnia, jednak po serii wycieków fragmentów piosenki Lady Gaga postanowiła wydać singiel tydzień wcześniej. Utwór uplasował się na 4. miejscu w notowaniach amerykańskich i w ciągu sześciu tygodni sprzedał się w samych Stanach Zjednoczonych w liczbie 2 milionów kopii. 21 października 2013 został wydany drugi singiel promujący album – „Do What U Want”. Następnie zostały wydane dwa single promocyjne: „Venus” (27 października) oraz „Dope” (4 listopada). Album Artpop został wydany na całym świecie 11 listopada 2013. Krążek uplasował się na 1. miejscu w wielu notowaniach i wyprzedał się w ilości 2,5 mln kopii do lipca 2014. 28 marca 2014 wydany został ostatni singel z płyty – „G.U.Y.”. Teledysk do ostatniego singla został wydany 6 dni wcześnie i został zatytułowany: „G.U.Y. – An ARTPOP Film”. 11 listopada została opublikowana aplikacja „ARTPOP” stworzona przez TechHaus. Album otrzymał mieszane recenzje i jest jedynym albumem studyjnym piosenkarki (stan na 2022 rok), który nie otrzymał nominacji do Nagrody Grammy. Na przełomie marca i kwietnia 2014 piosenkarka dała serię koncertów w Nowym Jorku w Roseland Ballroom. W 2013 Gaga poinformowała fanów o wyruszeniu w trasę koncertową o nazwie artRave:The ARTPOP Ball, która odbywała się od 4 maja do 24 listopada 2014. W kwietniu 2014 Lady Gaga zaśpiewała piosenkę Stinga „If I Ever Lose My Faith in You”, podczas ceremonii Kennedy Center Honors. 2014−15: Cheek to Cheek We wrześniu 2012 podano do wiadomości, że Gaga nagra album wraz z Tonym Bennettem. Album został wydany 19 września 2014 i zadebiutował na pierwszym miejscu Billboardu, stając się trzecią płytą piosenkarki na tym miejscu. Album został poprzedzony dwoma singlami: „Anything Goes” (29 lipca) i „I Can’t Give You Anything but Love” (19 sierpnia); oraz singlem promocyjnym wydanym 16 września, „Nature Boy”. 13 października na kanale piosenkarki w serwisie YouTube został umieszczony teledysk do piosenki „But Beautiful”, a 24 listopada do utworu „It Don’t Mean a Thing (If It Ain’t Got That Swing)”. 9 grudnia Gaga i Bennett wydali cover utworu „Winter Wonderland”. W celu promocji albumu duet wyruszył w trasę – Cheek to Cheek Tour – która rozpoczęła się 30 grudnia 2014. Łącznie zagrali 36 koncertów w Ameryce i Europie. W styczniu 2015 roku zostało wydane nagranie z koncertu Gagi z Benettem, za który piosenkarka otrzymała swoją drugą nominację do Nagrody Emmy. Płyta otrzymała nagrodę Grammy podczas 57. ceremonii rozdania tych nagród w kategorii Najlepszy Popowy Album Tradycyjny. 18 września 2015 Gaga wydała singel „Til It Happens to You”, który napisała wraz z Diane Warren do filmu dokumentalnego The Hunting Ground. Singel dotarł do 95. miejsca w notowaniach amerykańskich oraz otrzymał nominację do Oscara i Nagrodę Emmy. 22 lutego 2015 wystąpiła na 87. ceremonii wręczenia Oscarów, gdzie wykonała wiązankę piosenek z filmu Dźwięki muzyki. 12 czerwca wystąpiła podczas ceremonii otwarcia Igrzysk Europejskich w Baku, gdzie wykonała piosenkę „Imagine” Johna Lennona w wersji akustycznej. 18 czerwca 2015 podczas ceremonii Songwriters Hall of Fame zaśpiewała piosenkę „What’s Up” zespołu 4 Non Blondes w hołdzie dla wokalistki i gitarzystki zespołu Lindy Perry, która zaśpiewała „Bad Romance”. 2015−18: Joanne W 2014 Gaga poinformowała, że zaczęła pracę nad nowym albumem. Początkowo nad albumem pracowali tacy producenci jak RedOne oraz Giorgio Moroder, jednak żadne z tych wspólnych działań nie zakończyło się wydaniem utworu, prócz „Angel Down”, napisanego przez Gagę i RedOne′a. 9 września 2016 Lady Gaga wydała pierwszy singel promujący jej nowy album – „Perfect Illusion”. 5 i 18 października 2016 wydano dwa single promocyjne albumu: „Million Reasons” oraz „A-YO”. Płyta zatytułowana Joanne została wydana 21 października. W pierwszym tygodniu po premierze album sprzedał się w ilości 201 tysięcy egzemplarzy w USA i zadebiutował na 1. miejscu listy Billboard 200. Lady Gaga została wówczas pierwszą artystką, której cztery płyty znalazły się na szczycie listy najlepiej sprzedających się albumów w tej dekadzie. Album otrzymał nominację do Nagrody Grammy w kategorii Najlepszy Album Popowy Wokalny, jednak nagrodę otrzymał Ed Sheeran za krążek ÷. 22 grudnia 2017 we Włoszech wydano ostatni singel promocyjny albumu, którym był utwór „Joanne”, w wersji gitarowej, a 26 stycznia 2018 została opublikowana wersja pianistyczna tej piosenki, wraz z teledyskiem. 16 kwietnia 2017 został opublikowany singiel ,,The Cure”, który premierowo został wykonany na festwalu Coachella. 30 marca 2018 Gaga wydała cover piosenki Eltona Johna „Your Song”, który znalazł się w kompilacji Revamp. 7 lutego 2016 Lady Gaga zaśpiewała hymn Stanów Zjednoczonych podczas 50. Super Bowl Half-time Show, a rok później 5 lutego 2017 wystąpiła jako główna gwiazda części muzycznej podczas 51. Super Bowl Half-time Show, gdzie zaśpiewała swoje największe przeboje. Występ zdobył bardzo dobre recenzje, a Gaga otrzymała za niego swoją trzecią nominację do Nagrody Emmy. W tym samym roku zastąpiła Beyoncé jako główna gwiazda podczas festiwalu Coachella. 19 listopada wystąpiła podczas ceremonii rozdania nagród American Music Awards, gdzie wykonała utwór „The Cure”. W sierpniu Gaga rozpoczęła trasę koncertową The Joanne World Tour. Gaga wystąpiła wraz z Markiem Ronsonem podczas 60. ceremonii rozdania nagród Grammy, wykonując „Million Reasons” oraz „Joanne”. 2018−20 Narodziny gwiazdy (ścieżka dżwiękowa) i Enigma W czerwcu 2016 ogłoszono, że Lady Gaga będzie częścią obsady filmu Narodziny gwiazdy, którego reżyserem i producentem został Bradley Cooper. Film okazał się być melodramatem muzycznym i z tego względu Gaga wraz z Cooperem oraz Lukasem Nelsonem stworzyli ścieżkę dźwiękową. W czerwcu 2018 został opublikowany pierwszy zwiastun filmu, w którym pojawiają się fragmenty piosenki „Shallow”, która została wydana jako pierwszy singel ścieżki dźwiękowej filmu 27 września 2018. Utwór otrzymał pozytywne opinie od krytyków i pojawił się na listach przebojów w większości krajów, zajmując pierwsze miejsce w: Australii, Austrii, Kanadzie, Danii, Stanach Zjednoczonych, Irlandii, Norwegii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Szwecji i Szwajcarii Film oraz jego ścieżka dźwiękowa zostały wydane 5 października. Soundtrack stał się piątym albumem Lady Gagi, który uplasował się na pierwszym miejscu amerykańskiego Billboard 200, dzięki czemu Gaga, wraz z Taylor Swift, mogą się poszczycić największą liczbą albumów na pierwszym miejscu w amerykańskich notowaniach w latach 10. XXI wieku. „Always Remember Us This Way” oraz „I’ll Never Love Again” zostały wydane jako kolejne single promujące ścieżkę dźwiękową, lecz jedynie w niektórych krajach. Single zostały wydane kolejno 21 listopada 2018 oraz 27 maja 2019. Lady Gaga dzięki Narodzinom Gwiazdy została nagrodzona oraz nominowana do wielu wyróżnień. 24 lutego 2019 piosenka „Shallow” została wyróżniona Oscarem, a w styczniu Złotym Globem. Singiel był nominowany w czterech kategoriach podczas 61. ceremonii wręczenia nagród Grammy, wygrywając w kategoriach Best Pop Duo/Group Performance oraz Best Song Written for Visual Media oraz przegrywając w kategoriach Nagranie roku i Piosenka roku. Ścieżka dźwiękowa została nagrodzona nagrodą BAFTA i Grammy oraz otrzymała nominację do Fryderyka. W grudniu 2017 ogłosiła dwuletnią rezydenturę w Parku MGM w Las Vegas o nazwie „Lady Gaga Enigma”. Pierwszy koncert w ramach rezydentury odbył się 28 grudnia 2018. Rezydentura była podzielona na dwa typy show: Enigma, na której Gaga głównie gra swoje największe hity, oraz Jazz and Piano, na którym Gaga śpiewa piosenki z Wielkiego Amerykańskiego Śpiewnika oraz swoje piosenki w wersji akustycznej z pianinem. Lady Gaga otworzyła 61. ceremonię wręczenia nagród Grammy oraz śpiewała na niej piosenkę „Shallow”. Podczas ceremonii Oscarów Gaga wspólnie z Cooperem zaśpiewała piosenkę „Shallow”. 2020−21 Chromatica 28 lutego 2020 Gaga wydała główny singel promujący jej szósty album studyjny – „Stupid Love”. 2 marca piosenkarka ogłosiła nazwę owego krążka – Chromatica oraz rozpoczęła się jego przedsprzedaż w serwisach iTunes i Apple Music. Z powodu pandemii COVID-19 piosenkarka obwieściła przełożenie daty wydania albumu, odwołała parę koncertów jej rezydentury Lady Gaga Enigma w Las Vegas oraz przeniosła trasę The Chromatica Ball na 2022 rok. 6 maja Gaga podała, że Chromatica zostanie wydana 29 maja. Tydzień przed albumem został wydany drugi singel go promujący – „Rain on Me”, który został nagrany wraz z Arianą Grande. Utwór został ciepło przyjęty przez krytyków oraz stał się w numerem jeden w ponad dziesięciu krajach, w tym w Stanach Zjednoczonych. Dzień przed premierą albumu Gaga wydała efekt współpracy z zespołem Blackpink, „Sour Candy”, w charakterze singla promocyjnego. Chromatica spotkała się z przychylnymi opiniami krytyków oraz dostała się na szczyt listy najlepiej sprzedających się albumów w kilkunastu państwach. W Stanach Zjednoczonych jest to jej szósty z rzędu projekt, który uplasował się na pierwszym miejscu listy Billboard 200 oraz jest to jej drugie co do wysokości sprzedaży otwarcie w tym zestawieniu, po Born This Way, z 274 tysiącami sprzedanych egzemplarzy w pierwszym tygodniu. 25 września „911” zostało wydane jako trzeci singel promujący albumu. Album zdobył nominację do nagrody Grammy w kategorii „Album Roku Pop”, zaś piosenka „Rain on Me” zdobyła statuetkę w kategorii „Najlepszy pop duet”. Na gali rozdania nagród Video Music Awards w 2020 roku Lady Gaga, wraz z Arianą Grande, otrzymały najwięcej nominacji – po dziewięć. Lady Gaga wygrała pięć statuetek, w tym za Piosenkę roku za „Rain on Me” oraz, jako pierwsza artystka w historii, otrzymała nagrodę Tricon za jej osiągnięcia w różnych częściach branży rozrywkowej. 20 stycznia 2021 podczas ceremonii zaprzysiężenia Joego Bidena na 46. prezydenta Stanów Zjednoczonych, zaśpiewała hymn narodowy „The Star-Spangled Banner”. 3 września 2021 został wydany trzeci album z remixami Lady Gagi zatytułowany Down of Chromatica. Komplikacja została stworzona ze zmodyfikowanych utworów, które wcześniej znalazły się na płycie Chromatica. Krążek okazał się być najlepszym debiutem w historii Spotify spośród albumów z remixami. Od 2021: Love for Sale i Top Gun: Maverick (ścieżka dżwiękowa) W sierpniu 2021 Lady Gaga ogłosiła, że wraz Tonym Bennettem wyda drugi wspólny jazzowy album o nazwie Love for Sale. 30 września odbył się koncert, podczas którego Lady Gaga wykonała przedpremierowo piosenki z nowego albumu (koncert odbył się zdalnie z powodu pandemii COVID-19). Premiera całej płyty miała miejsce 1 października 2021 roku. 28 listopada 2021 odbył się koncert One Last Time: An Evening with Tony Bennett and Lady Gaga, za który Gaga otrzymała nominację do Nagrody Emmy. Podczas 94. ceremonii wręczenia Oscarów wraz z Lizą Minnelli prezentowała najważniejszą nagrodę wieczoru, czyli Oscara za najlepszy film. 4 marca 2022 Lady Gaga wykonała dwie piosenki z nowego albumu podczas 64. ceremonia wręczenia nagród Grammy. 7 marca 2022 Lady Gaga ogłosiła, że rusza jej trasa koncertowa The Chromatica Ball. Pierwszy koncert odbył się 17 lipca 2022, zaś ostani 17 września tego samego roku. W 2022 poinformowano, że Gaga będzie pracowała przy tworzeniu muzyki do filmu Top Gun: Maverick, którego premiera odbyła się 27 maja 2022. Piosenka do filmu pod tytułem „Hold My Hand” została opublikowana 3 maja. Przy tworzeniu soundtracku zatytułowanym Top Gun: Maverick (Music from the Motion Picture) współpracowała z Hansem Zimmerem, Harold Faltermeyer oraz Lornem Balfem. 13 marca 2023 Gaga wykonała piosenkę „Hold My Hand" podczas 95. ceremonii wręczenia Oscarów, mimo wsześniejszych informacji, że nie będzie w stanie tego zrobić z powodu nagrywania filmu Joker: Folie à deux. W listopadzie 2022 na platformie TikTok zyskała popularność piosenka Lady Gagi „Bloody Mary”, która została wydana wraz z płytą Born This Way. Dzięki rozprzestrzenieniu się piosenki w aplikacji, utwór zaczął zyskiwać popularność na muzycznych platformach strumieniowych, a 2 grudnia został udostępniony włoskim radiom, stając się szóstym singlem z drugiego albumu Gagi. 7 stycznia 2023 piosenka została wykorzystana w zwiastunie drugiego sezonu serialu Wednesday, a 14 stycznia 2023 zadebiutowała na liście Billboard 100. 31 lipca 2023 Lady Gaga poinformowała, że wystąpi dwanaście razy w ramach jej rezydentury Jazz and Piano w Las Vegas. Koncerty odbędą się między 31 sierpnia, a 5 października 2023. We wrześniu 2023 poinformowano, że Lady Gaga nawiązała współpracę z zespołem The Rolling Stones na potrzeby piosenki „Sweet Sounds of Heaven”, która znajdzie się na albumie Hackney Diamonds, którego premiera planowana jest na 20 października 2023. Kariera filmowa 24 listopada 2011 na antenie ABC wyemitowano A Very Gaga Thanksgiving, czyli trwający ponad godzinę dokument, który został wyreżyserowany przez Lady Gagę. W maju 2012 Gaga wystąpiła w 23 sezonie „The Simpson” w odcinku pt. Lisa Goes Gaga. Piosenkarka wystąpiła w dwóch filmach dokumentalnych o gwiazdach; The Zen of Bennett i Katy Perry: Part of Me. Gaga zagrała postać La Chameleón w filmie Roberta Rodrigueza Machete Kills, którego premiera odbyła się 13 września 2013. Piosenkarka wystąpiła w programie stacji ABC Lady Gaga and the Muppets Holiday Spectacular, gdzie zagrała i zaśpiewała swoje piosenki z płyty Artpop razem z Muppetami, Eltonem Johnem, Joseph Gordon-Levitt i RuPaulem. Wokalistka zagrała w filmie w reżyserii Roberta Rodrigueza Sin City: A Dame to Kill For, który został wydany 22 sierpnia 2014. American Horror Story W lutym 2015 Gaga za pośrednictwem Twittera i YouTube’a oznajmiła, że zagra w piątym sezonie serialu American Horror Story, który był emitowany na kanale FX. Piosenkarką wcieliła się w pierwszoplanową rolę węgierskiej hrabiny Elizabeth Johnson i wystąpiła we wszystkich odcinkach sezonu. Gra aktorska Gagi otrzymała pozytywne recenzje krytyka i została wyróżniona Złotym Globem w kategorii Najlepszy występ aktorski w miniserialu lub filmie telewizyjnym. Dodatkowo artystka otrzymała Nagrodę Poppy, która przyznawana jest programom i osobom pominiętym w nominacjach do nagród Emmy. Lady Gaga pojawiła się również gościnnie w trzech odcinkach szóstego sezonu serialu, jako Scáthach. Gaga: Five Foot Two We wrześniu 2017 podczas 27. festiwalu filmowego w Toronto doszło do premiery filmu dokumentalnego Gaga: Five Foot Two, który obrazuje przygotowania Lady Gagi do wydania albumi Joanne oraz występu na Super Bowl Half-time Show w lutym 2016. W obsadzie oprócz Gagi znaleźli się członkowie jej rodziny (matka, ojciec, siostra oraz babcia), jak i jej współpracownicy (m.in: Mark Ronson, Florence Welch oraz Frederic Aspiras). Reżyserem filmu został Chris Moukarbel, a jednym z producentów została sama Gaga. Produkcja otrzymała pozytywne opinie i została wyróżniona MTV Movie Award oraz dwiema Webby Awards. Narodziny gwiazdy W maju 2016 Lady Gaga została wymieniona jako potencjalna kandydatką do głównej roli w filmie Bradleya Coopera Narodziny gwiazdy. W czerwcu poinformowano, że Gaga będzie częścią obsady i zagra rolę Ally, czyli kelnerki i wokalistki w klubie nocnym, a następnie światowej gwiazdy muzyki. Sceny do filmu były nagrywane od kwietnia do sierpnia 2017. Premiera filmu miała miejsce 31 sierpnia 2018 podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Wenecji, zaś 5 października 2018 produkcja trafiła do kin. Film otrzymał pozytywne recenzje, a jednym z jego pozytywnych aspektów była gra aktorka Lady Gagi, oraz jej ekranowa współpraca z Cooperem, który grał jej partnera miłosnego oraz scenicznego. Gaga za rolę w filmie otrzymała nagrody przyznawane przez krytyków m.in. przez: Stowarzyszenie Krytyków Filmowych w Waszyngtonie, National Board of Review oraz Critics Choice Association. Dodatkowo artystka otrzymał nominację do: Oscara, nagrody BAFTA, Złotego Globu i Nagrody Gildii Aktorów Ekranowych; w kategorii najlepszej aktorki. Dom Gucci Na początku 2020 poinformowano, że Lady Gaga zagra w nowym filmie reżysera Ridleya Scotta Dom Gucci. Gaga wcieliła się w rolę Patrizii Reggiani, byłej żony Maurizio Gucciego. Premiera filmu miała miejsce 24 listopada 2021. Mimo tego że odbiór filmu był zróżnicowany, rola Lady Gagi była komentowana pozytywnie. Gaga została nagrodzona przez Stowarzyszenie Nowojorskich Krytyków Filmowych i nominowana do nagrody BAFTA, Critics’ Choice Award, Złotego Globu i Nagrody Gildii Aktorów Ekranowych; w kategorii najlepszej aktorki. Zaskoczenie środowiska filmowego wywołał fakt, że Lady Gaga nie została nominowana do Oscara w kategorii „najlepsza aktorka pierwszoplanowa”. Joker: Folie à deux W sierpniu 2022 Lady Gaga potwierdziła, że wystąpi w sequelu kasowego dramatu psychologicznego Joker w reżyserii Todda Phillipsa na podstawie komiksów DC o Batmanie. W obsadzie kontynuacji Jokera zapowiedzianej jako musical filmowy znaleźli się też m.in. Brendan Gleeson, Zazie Beetz oraz, ponownie odtwarzający tytułową rolę Joaquin Phoenix. Premiera filmu Joker: Folie à deux została zaplanowana na 2024 rok. Działalność społeczna Działalność filantropijna Po trzęsieniach ziemi na Haiti w 2010 Lady Gaga postanowiła wydać w swoim sklepie koszulkę nawiązującą do tragicznych wydarzeń na wyspie oraz przekazać pieniądze z koncertu Radio City Music Hall na fundusz krajowy. W 2011 zaprojektowała bransoletkę „We Pray For Japan”, która powstała, aby wesprzeć Japonię po trzęsieniach ziemi. Ostatecznie piosenkarka przekazała z dochodu 1,5 mln dolarów. W 2012 Lady Gaga przekazała 1 mln dolarów na Amerykański Czerwony Krzyż po Huraganie Sandy. W 2015 wydała piosenkę „Til It Happens to You”, z której część dochodu została przekazana na rzecz organizacji pomagających ocalałym w napaści na tle seksualnym. W 2017 przekazała 1 mln dolarów na pomoc dla ofiar huraganów, do których doszło w USA w tym samym roku. Piosenkarka jest ambasadorką dobrej woli UNICEF. Artystka zaangażowała się również w walkę z HIV/AIDS. Wspólnie z Cyndi Lauper rozpoczęła edukację młodych kobiet nt. zagrożeń związanych z wirusami HIV i AIDS. Została twarzą marki kosmetycznej MAC i reklamowała kolekcję szminek z serii Viva Glam, których dochód został przeznaczony na walkę z AIDS. 15 października 2011 Gaga wystąpiła na koncercie z okazji 10-lecia istnienia fundacji Billa Clintona. W 2015 Lady Gaga i Tony Bennet wystąpili na koncercie organizowanym przez fundacje WellChild, podczas wydarzenia zebrano około 150 tys. dolarów. 21 października 2017 wystąpiła na koncercie charytatywnym „One America Appeal” w Teksasie, organizowanym przez fundację byłych prezydentów USA. Cały dochód ze sprzedaży biletów został przekazany na ofiary huraganów: Harvey w Teksasie, Irma na Florydzie, Maria w Portoryko i na Wyspach Dziewiczych Stanów Zjednoczonych. 6 kwietnia 2020 Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła, że wraz z artystką stworzyli wspólny koncert o nazwie Together at Home, który odbył się 12 dni później i miał na celu promowanie dystansowania społecznego podczas pandemii COVID-19 oraz zebranie funduszy na walkę z wirusem. Oprócz Gagi, która wykonała podczas koncertu covery utworów „Smile” Nata Kinga Cole’a oraz „The Prayer” wraz z Celine Dion, Andreą Bocellim, Johnem Legendem i Lang Langiem, wystąpiło ponad stu artystów, w tym Taylor Swift, Paul McCartney, Stevie Wonder czy Kacey Musegraves. Ostatecznie zebrano 128 milionów dolarów na pomoc pracownikom medycznym walczącym z pandemią. Wsparcie dla społeczności LGBT Lady Gaga otwarcie sprzeciwiała się polityce Don’t ask, don’t tell. W 2010 podczas gali rozdania nagród muzycznych MTV Gaga była w towarzystwie osób homoseksualnych, płci męskiej i damskiej, byłych żołnierzy Sił Zbrojnych Stanów Zjednoczonych, którzy jednak ze względu na politykę Don’t ask, don’t tell nie mogli służyć w amerykańskiej armii. 16 września 2010 piosenkarka opublikowała przesłanie do senatorów z prośbą o usunięcie prawa Don’t ask, don’t tell, a 20 września przemawiała na wiecu sprzeciwiającemu się ówczesnej polityce USA wobec osób homoseksualnych w armii. 18 września 2011 doszło do samobójstwa aktywisty na rzecz społeczności osób LGBT Jameya Rodemeyer, który parę godzin przed śmiercią napisał na Twitterze post, w którym zwrócił się do Lady Gagi, dziękując jej i żegnając się z nią. Podczas koncertu iHeartRadio, który odbył się parę dni po samobójstwie aktywisty Gaga oddała mu hołd, wykonując dla niego utwór „Hair”. Piosenkarka napisała na Twitterze: Ostatecznie doszło do spotkania Lady Gagi w Białym Domu z Valerie Jarrett, starszym doradcą prezydenta USA. W październiku 2011 Gaga spotkała się i przeprowadziła rozmowę z Barackiem Obamą podczas dorocznej kolacji Human Rights Campaign w Waszyngtonie. W 2012 podczas koncertu w Sankt Petersburgu wyraziła swój sprzeciw wobec rosyjskiej polityki względem osób homoseksualnych. Jej zachowanie było komentowane przez deputowanego z Sankt Petersburga Witalija Miłonowa, który postanowił złożyć zawiadomienie do prokuratury, oskarżając Lady Gagę o propagowanie homoseksualizmu, jednak sprawa została umorzona. W 2016 pojawia się na wiecu po strzelaninie w gejowskim klubie nocnym w Orlando. Podczas zgromadzenia odczytała nazwiska zabitych i wygłosiła przemówienie. W czerwcu 2021 piosenkarka wraz z firmą Versace stworzyła koszulki z okazji Miesiąca Dumy i dziesiątych urodzin piosenki „Born This Way”. Fundacja Born This Way W 2012 Lady Gaga stworzyła fundację Born This Way, której zadaniem jest zaangażowana we wspieranie dobrego samopoczucia młodych ludzi i pracę z nimi, aby „uczynić świat milszym i odważniejszym”. Inauguracja fundacji odbyła się na Uniwersytecie Harvarda 29 lutego 2012. Prezesem fundacji została Cynthia Germanotta (mama Lady Gagi). Lady Gaga aktywnie uczestniczy w życiu fundacji. W 2013 podczas trwania trasy koncertowej Born This Way Ball, wraz z piosenkarką podróżował bus fundacji „Born Brave Bus”. Inicjatywa powstała w celu budowania poczucia wspólnoty i promowanie samoakceptacji wśród swoich fanów, w tym zapewnienie im dostępu do usług zdrowia psychicznego. W 2015 Gaga uczestniczyła w spotkaniu wraz z 200 uczniami szkół średnich oraz nauczycielami akademickimi, którego głównym tematem było omówienie sposobów rozpoznawania i kierowania emocjami. W 2016 wystąpiła na okładce magazynu V, wraz ze swoim partnerem Taylorem Kinneyem. Cały dochód ze sprzedaży magazynu został przekazany fundacji. W tym samym roku piosenkarka wraz z Eltonem Johnem rozpoczęła współpracę modową z firmą Macy’s, część dochodu z ubrań została przeznaczona na fundację Born This Way oraz Elton John AIDS Foundation. W 2017 Gaga spotkała się z uczniami amerykańskiego gimnazjum i wystąpiła wraz z nimi w reklamie firmy Staples, aby zebrać fundusze dla fundacji Born This Way i DonorsChoose.org. W kwietniu 2021 została wydana specjalna edycja szampana Dom Pérignon, która powstała przy współpracy z Gagą, a część dochodu została przeznaczona na fundację Born This Way. 13 listopada 2021 z okazji Dnia Życzliwości został wypuszczony 30-minutowym program zatytułowanym „The Power of Kindness”, w którym Gaga pochyliła się nad tematem zdrowia psychicznego i wpływie życzliwości na nasz dobrostan. Zaangażowanie polityczne Lady Gaga wielokrotnie wyrażała swoje poparcie dla Partii Demokratycznej oraz bezpośrednio angażowała się w jej działania. W 2011 wzięła udział w kolacji zbierania funduszy dla prezydenta Baracka Obamy i Partii Demokratycznej w Atherton w Kalifornii . W styczniu 2013 wystąpiła na prywatnym balu inauguracyjnym prezydenta Baracka Obamy, który organizowany był dla personelu oraz sztabu wyborczego. Podczas wyborów prezydenckich w 2016 Gaga poparła Hillary Clinton i przemawiała podczas wiecu w Karolinie Północnej. Podczas występu na Super Bowl Lady Gaga wykonała „God Bless America” i „This Land is Your Land” Woodiego Guthriego, co zostało odebrane przez komentatorów jako sprzeciw wobec Donalda Trumpa. Podczas trwania kadencji Trumpa, Gaga wielokrotnie sprzeciwiała się polityce ówczesnego prezydenta<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Lady Gaga attacks Trump as a 'racist' and 'a fool' over George Floyd’s death |data = 2020-05-31 |data dostępu = 2023-04-07 |opublikowany = The US Sun |url = https://www.the-sun.com/news/912745/lady-gaga-president-trump-racist-fool-george-floyd-death/ |język = en}}</ref>. W 2019 piosenkarka bezpośrednio zwróciła się do Mika Penca, ówczesnego wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych, krytykując go za popieranie pracy Karen Pence w szkole, która krytykuje zawieranie związków małżeńskich przez osoby homoseksualne, ze względu na wiarę chrześcijańską. Lady Gaga zaangażowała się również w kampanię Joego Bidena w 2020. Zadeklarowała głos na kandydatka Demokratów oraz wystąpiła na ostatnim wiecu kampanijnym, który odbył się dzień przed wyborami w Pensylwanii. W 2022 Gaga wykonała piosenkę „Angel Down”, podczas The Chromatica Ball, w ramach sprzeciwu zaostrzania przepisów aborcyjnych w Teksasie. Podczas koncertu w Arlington piosenkarka wyraziła nadzieje, że stan Teksas będzie głosował na Partię Demokratyczną i „kiedyś stanie się niebieski". W kwietniu 2023 piosenkarka została powołana przez prezydenta Joego Bidena na współprzewodniczącą prezydenckiego Komitetu ds. Sztuki i Nauk Humanistycznych. Działalność biznesowa i produkty W 2019 Lady Gaga poinformowała za pośrednictwem mediów społecznościowych, że dojdzie do utworzenia nowej marki kosmetycznej, o nazwie Haus Laboratories. Prezesem marki został Ben Jones. Sprzedaż pierwszych kosmetyków rozpoczęła się 15 lipca 2019 w sklepie Amazon. W ofercie pojawiło się 27 produktów w tym: szminki, cienie do powiek, kredki do ust oraz eyeliner. W 2021 marka wypuściła kosmetyki inspirowane nowym filmem Dom Gucci. W 2022 firma zmieniła nazwę na Haus Labs. 9 czerwca 2022 Sephora stworzyła nową linię kosmetyków przy współpracy z firmą Lady Gagi. W ofercie znalazło się 90 produktów. W 2012 Gaga stworzyła perfumy o nazwie „The Fame”. W 2014 doszło do premiery drugich perfum o nazwie „Eau de Gaga”. Gaga została twarzą kampanii reklamowej wiosna/lato 2014 włoskiego domu mody – Versace. W 2020 stała się twarzą nowych perfum marki Valentino. W kwietniu 2021 Lady Gaga nawiązała współpracę z marką Dom Pérignon, tworząc nową edycję szampanów. Osiągnięcia Nagrody Lady Gaga jest jedną z najczęściej wyróżnianych artystek. Za swoje projekty muzyczne otrzymała m.in.: 13 nagród Grammy (pośród 36 nominacji), 3 statuetki Brit (pośród 5 nominacji), 18 nagród MTV Video Music Awards (pośród 40 nominacji), 12 Europejskich Nagród Muzyczne MTV (pośród 39 nominacji), 10 nagród Billboard Music Awards (pośród 43 nominacji), 3 nagrody American Music Award (pośród 16 nominacji), 14 nagród Japan Gold Disc Award, 3 People’s Choice Awards (pośród 26 nominacji) oraz 2 Eska Music Awards. Dodatkowo otrzymała Nagrodę Współczesnej Ikony Songwriters Hall of Fame, zaś w 2022 otrzymała Nagrodę Ikony podczas Palm Springs International Film Festival. Otrzymała wiele nagród i nominacji za pracę filmową i telewizyjną. Jest m.in laureatką: Oscara (pośród 4 nominacji), nagrody BAFTA (pośród 3 nominacji), dwóch Złotych Globów (pośród 6 nominacji), trzech nagród Satelity (pośród 8 nominacji), nagrody National Board of Review oraz dwóch Critics’ Choice Movie Awards (pośród 6 nominacji). Dodatkowo otrzymała cztery nominacje do nagrody Emmy oraz cztery nominacje do nagrody Gildii Aktorów Ekranowych. W 2020 stała się pierwszą i jak dotychczas jedyną laureatką Nagrody Tricon MTV Video Music Awards, czyli wyróżnienia przyznawanego za ogólne osiągnięcia artysty w muzyce i filmie. Wyróżnienia Lady Gaga pojawiła się 14 razy księdze Rekordów Guinnesa (obecnie posiada 10 rekordów). W 2011 przyznano jej tytuł Honorowego Obywatela miasta Sydney. Otrzymała klucze do miasta Taizhong oraz West Hollywood. W 2010 Gaga znalazła się na 7 miejscu najbardziej wpływowych kobiet na świecie według magazynu Forbes. W kolejnych latach zajęła: 11 miejsce (2011), 14 miejsce (2012), 45 miejsce (2013) oraz 67 miejsce (2014). Gaga znalazła się również w zastawieniu Forbes Celebrity 100. Zajęła kolejno: 4 miejsce (2010), 1 miejsce (2011), 5 miejsce (2012), 2 miejsce (2013), 15 miejsce (2014), 25 miejsce (2015), 49 miejsce (2018), 90 miejsce (2019) i 87 miejsce (2020). W 2013 magazyn Forebs uznał Lady Gagę za najbardziej wpływowego muzyka roku. Znalazła się na dwukrotnie na liście tygodnika Time „100 most influential people”. Po raz pierwszy pojawiła się w 2010 w kategorii,,Artists” po zgłoszeniu przez Cyndi Lauper, zaś drugi raz w kategorii „Icons”, dzięki zgłoszeniu Celine Dion. Dodatkowo zajęła 3 miejsce na liście Time 's Most Influential People of the 2000s (readers’ poll), która opublikowana została w 2013. W 2010 została uwzględniona na liście „Time Person of the Year (pośród „People Who Mattered”)”. W 2020 magazyn Rolling Stone uwzględnił album Born This Way na liście 500 albumów wszech czasów, zaś w 2021 roku piosenka „Bad Romance” pojawiła się na liście 500 utworów wszech czasów według tego magazynu. W 2022 magazyn Consequence uwzględnił album The Fame Monster na liście 100 najlepszych albumów wszech czasów (45 miejsce) oraz w zestawieniu 75 najlepszych albumów ostatnich 15 lat (6 miejsce). W styczniu 2023 Lady Gaga znalazła się na liście 200 najlepszych piosenkarzy wszech czasów magazynu Rolling Stone, zajmując 58 miejsce. Sukces komercyjny Lady Gaga jest jednym z najlepiej sprzedających się artystów muzycznych na świecie, z szacowaną sprzedażą 170 milionów płyt. Dochód z jej tras koncertowych przekroczył pół miliarda dolarów i tym samym dołączyła do grona pięciu innych kobiet, które osiągnęły taki wynik. Do końca maja 2015 piosenkarka zarobiła 59 mln dolarów. Do końca 2020 roku, dzięki „Just Dance”, „Poker Face”, „Bad Romance” i „Shallow”, stała się pierwszą artystką, której cztery single sprzedały się w co najmniej 10 milionach egzemplarzy na całym świecie. 5 singli Gagi zajęło pierwsze miejsce na iście Billboard 100, zaś na liście Billboard 200 znalazło się 13 albumów stworzonych przez Gagę. Charakterystyka twórczości Styl muzyczny Lady Gaga w swojej karierze wydała albumy z piosenkami: pop, rock, jazz oraz country. Pierwszy album piosenkarki The Fame jest definiowany jako pop dance. Autorka połączyła electropop z lat 80. i synth-pop. W albumie Born this Way oraz Artpop również przeważa pop, jednak w niektórych utworach (np. „Dope” i „You and I”) pojawia się rock. W szóstym albumie studyjnym piosenkarki Joanne, pojawiły się ballady z gatunków: pop (np. „Million Reasons”) oraz country (np. „Sinner’s Prayer”). W ścieżce dźwiękowej do filmu Narodziny gwiazdy Lady Gaga zawarła utwory z gatunku: country rock (np. „Shallow”), country (np. „Always Remember Us This Way”), jazz (cover piosenki „La vie en rose”) oraz dance pop (np. „Why Did You Do That?”). W 2020 roku wydała album Chromatica, który zawierał utwory z gatunku pop dance oraz trzy kompozycje instrumentalne, które oddzielały części płyty. W swojej karierze wydała dwa albumy jazzowe: Cheek to Cheek i Love for Sale.Głos Gagi to mezosopran, z zakresem trzech oktaw. Warstwa liryczna utworów Lady Gaga zawiera w swoich utworach tematy, które dotyczą jej bezpośrednio lub są częstym zjawiskiem w życiu człowieka. Albumy The Fame i The Fame Monster przede wszystkim nawiązują do stron sławy, zawierając w tym aspekty: miłości, imprez oraz tożsamości seksualnej. W albumie Born This Way Gaga nawiązuje do akceptacji, buntu, feminizmu i wyrażanie siebie. Album Artpop skupia się na aspekcie sławy, władzy i odwagi. Albumy Joanne oraz Chromatica nawiązują do: młodości, zdrowia psychicznego, relacji międzyludzkich, straty i miłości. Gaga w swoich utworach poruszyła tematy problemów społecznych. W piosence „Born This Way” poruszyła problem z wykluczeniem osób ze względu na kolor skóry oraz orientację seksualną. Piosenka „Hair” nawiązuje do przemocy w szkole i ograniczania młodych ludzi. W piosence „Dope” poruszany jest temat uzależnienia od narkotyków. W utworze „Till it Happens To You” artystka opisała problemy związane z gwałtami i molestowaniem. Jej piosenka „Angel Down” porusza temat zabójstwa Trayvona Martina, afroamerykańskiego nastolatka. Lady Gaga w swoich utworach nawiązuje również do postaci autentycznych lub biblijnych. Tekst piosenki „The Edge of Glory” powstał po śmierci dziadka Gagi i był zainspirowany tym wydarzeniem. Piosenka „Judas”, opowiada o Judaszu, zaś piosenka „Bloody Mary” jest zainspirowana Marią Magdaleną. Według niektórych komentatorów utwory „Princess Die” oraz „Dance in the Dark”, nawiązują do księżnej Diany. Piosenka „Joanne” bezpośrednio nawiązuje i jest zainspirowana Joanne Germanottą, czyli ciocią Gagi, która zmarła w wieku 19 lat. Tekst utworu „Grigio Girls” został napisany dla przyjaciółki Gagi – Sonji, która zmarła w maju 2017 w wyniku zachorowania na nowotwór. Inspiracje artystyczne i Dziedzictwo Gaga dorastała słuchając artystów takich jak Michael Jackson, The Beatles, Stevie Wonder, Queen, Bruce Springsteen, Pink Floyd, Led Zeppelin, Whitney Houston, Elton John, Christina Aguilera i Blondie. Jako inspiracje dla swojej muzyki, Lady Gaga wymienia takich artystów glamrockowych, jak David Bowie i Queen, oraz artystów popowych, jak Michael Jackson i Madonna. Stylistycznie Gaga była porównywana do Leigh Bowery, Isabelli Blow i Cher. Znana jest z noszenia butów na bardzo wysokim obcasie. Nieodłącznym elementem scenicznego show Lady Gagi są różnego rodzaju kreacje, projektowane m.in. przez Giorgio Armaniego, Aleksandra McQueena. Gaga i jej prace wywarły wpływ na różnych artystów, w tym: Miley Cyrus, Nicki Minaj, Ellie Goulding, Halsey, Jennifer Lopez, Beyoncé, Nick Jonas, Sam Smith, Olivia Rodrigo Greyson Chance, Cardi B, Blackpink, Madison Beer, Kim Petras, Doja Cat, Kanye West i SZA. Lady Gaga zdobyła powszechne uznanie w gronie artystów. W 2019 roku Taylor Swift wypowiedziała się na temat Gagi słowami: Olivia Rodrigo uznała, że Gaga jest najlepszym wykonawcą pokolenia. Życie prywatne i zdrowie Relacje i porwanie psów W 2008 na łamach miesięcznika „Rolling Stone” dokonała coming outu jako osoba biseksualna. W lipcu 2011 związała się z aktorem i modelem Taylorem Kinneyem. Para zaręczyła się 14 lutego 2015, jednak w lipcu 2016 zerwali zaręczyny. W latach 2017–2019 pozostawała w nieformalnym związku z agentem gwiazd, Christianem Carino. W lutym 2020 zaczęła się spotykać z Michaelem Polanskym. Jest matką chrzestną Zacharego Furnisha-Johna, urodzonego w 2010 syna Eltona Johna i Davida Furnisha. W lutym 2021 roku doszło do porwania dwóch psów Gagi. Zdarzenie miało miejsce 24 lutego w Hollywood, podczas wyprowadzania psów przez Ryana Fischera, który w wyniku postrzelenia trafił do szpitala. Po porwaniu piosenkarka zaoferowała 500 tys. dolarów dla znalazcy jej psów. 27 lutego na policję zgłosiła się anonimowa kobieta wraz z psami. Zdrowie W 2014 roku piosenkarka wyznała, że w wieku 19 lat doświadczyła molestowania seksualnego ze strony producenta muzycznego. Wyznała, ze w związku z tym faktem cierpi na zespół stresu pourazowego (PTSD). W 2021 w programie stworzonym przez Oprah Winfrey wyznała, że w wyniku molestowania zaszła w ciążę, a samo zdarzenie opisała słowami: We wrześniu 2017, w filmie dokumentalnym Gaga: Five Foot Two, artystka wyjawiła, że cierpi na fibromialgię. Dyskografia Albumy studyjne 2008: The Fame 2009: The Fame Monster 2011: Born This Way 2013: Artpop 2014: Cheek to Cheek 2016: Joanne 2020: Chromatica 2021: Love for Sale Ścieżki dźwiękowe 2018: Narodziny gwiazdy 2022: Top Gun: Maverick EP–ki 2009: The Cherrytree Sessions 2009: Hitmixes 2011: A Very Gaga Holiday'' Trasy koncertowe Trasy światowe 2009: The Fame Ball Tour 2009–11: The Monster Ball Tour 2012–13: Born This Way Ball 2014: ArtRave: The Artpop Ball 2014–15: Cheek to Cheek Tour (z Tonym Bennettem) 2017–18: The Joanne World Tour 2022: The Chromatica Ball Jako support 2008: New Kids on the Block: Live 2009: Doll World Domination Tour 2009: Take That Presents: The Circus Live Anulowane 2009: Fame Kills: Starring Kanye West and Lady Gaga 2009: This Is It Rezydentury 2014: Live at Roseland Ballroom 2018–20: Enigma 2018–23: Jazz and Piano Inne 2013: ArtRave 2016: Dive Bar Tour Filmografia Filmy Seriale Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Lady Gagi Lady Gaga Amerykańscy działacze na rzecz LGBT Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV Laureaci MTV Video Music Awards Laureaci Nagrody Grammy Laureaci Eska Music Awards Laureatki Złotego Globu dla najlepszej aktorki w miniserialu lub filmie telewizyjnym Laureaci Rockbjörnen Urodzeni w 1986 Amerykanie pochodzenia włoskiego Amerykańskie kontralty Amerykańskie wokalistki rockowe Amerykańskie wokalistki popowe Amerykańskie wokalistki jazzowe Zdobywcy diamentowych płyt Ludzie urodzeni w Nowym Jorku

711998

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryszard%20Terlecki

Ryszard Terlecki

Ryszard Iwon Terlecki (ur. 2 września 1949 w Krakowie) – polski historyk, nauczyciel akademicki, dziennikarz i polityk, profesor nauk humanistycznych. Poseł na Sejm VI, VII, VIII, IX i X kadencji, od 2015 przewodniczący Klubu Parlamentarnego Prawa i Sprawiedliwości, wicemarszałek Sejmu VIII i IX kadencji. Życiorys Wykształcenie i praca zawodowa Absolwent VIII Liceum Ogólnokształcącego w Krakowie. W 1976 ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1980 uzyskał stopień doktora, w 1992 stopień doktora habilitowanego, a w 2002 otrzymał tytuł naukowy profesora. W ramach pracy zawodowej doszedł do stanowiska profesora zwyczajnego w Instytucie Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk. Był prorektorem Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum. W 2003 został także wykładowcą w Państwowej Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu. Autor książek, m.in.: Oświata i popularyzacja nauki w Galicji w okresie autonomii, Dyktatura zdrady. Polska w 1947 roku, Profesorowie UJ w aktach UB i SB. Był publicystą, redaktorem i współpracownikiem wielu czasopism, m.in. współzałożyciel i redaktor naczelny „Czasu Krakowskiego”. Od 1995 do 1998 przewodniczył radzie programowej Radia Kraków. Od kwietnia 1996 do września 1998 był redaktorem naczelnym dziennika „Nowiny” w Rzeszowie. Od 1997 wchodził w skład redakcji rocznika „Studia Rzeszowskie”, od 2002 redakcji półrocznika „Horyzonty Wychowania”. Od 2000 do 2006 był naczelnikiem Biura Edukacji Publicznej w krakowskim oddziale Instytutu Pamięci Narodowej, następnie do 2007 dyrektorem tego oddziału. Wykładał na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie. Działalność polityczna W 1968 i 1970 był zatrzymywany za udział w protestach studenckich. Od 1977 współpracował ze Studenckim Komitetem Solidarności, a następnie z Komitetem Obrony Robotników. W 1980 wstąpił do „Solidarności”. Publikował w podziemnych pismach m.in. „Solidarności Narodu”, „Polityce Polskiej” i „Przeglądzie Wiadomości Agencyjnych”. W wyborach w 1991 bezskutecznie kandydował do Sejmu z ramienia Koalicji Republikańskiej (należał do niej w latach 1991–1992). W latach 1992–1997 był przewodniczącym zarządu wojewódzkiego Partii Chrześcijańskich Demokratów, a od 1997 do 2000 członkiem Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego. W wyborach w 1993 nie uzyskał mandatu posła, kandydując z listy Katolickiego Komitetu Wyborczego „Ojczyzna”. W latach 1998–2002 i 2006–2007 zasiadał w krakowskiej radzie miejskiej. W wyborach samorządowych w 2006 kandydował na stanowisko prezydenta miasta z ramienia Prawa i Sprawiedliwości. W pierwszej turze wyborów zdobył 26,20% głosów, przechodząc do drugiej tury, w której otrzymał 40,43%, przegrywając z Jackiem Majchrowskim. W wyborach parlamentarnych w 2007 uzyskał mandat poselski z listy PiS, otrzymując w okręgu krakowskim 4246 głosów. W 2008 wstąpił do partii. W styczniu 2011 wszedł w skład komitetu politycznego PiS. W wyborach w tym samym roku z powodzeniem ubiegał się o poselską reelekcję, dostał 14 726 głosów. Bezskutecznie kandydował w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014. W 2015 został ponownie wybrany do Sejmu, otrzymując 7913 głosów. 10 listopada 2015 został wybrany na przewodniczącego klubu parlamentarnego PiS. Na pierwszym posiedzeniu Sejmu VIII kadencji, 12 listopada 2015, został wybrany na wicemarszałka Sejmu. W 2019 uzyskał mandat posła na Sejm IX kadencji, zdobywając 10 327 głosów. 12 listopada tegoż roku został ponownie wybrany na przewodniczącego klubu parlamentarnego Prawa i Sprawiedliwości. Tego samego dnia został również wicemarszałkiem Sejmu IX kadencji. W czerwcu 2021 kluby Lewicy i Koalicji Obywatelskiej zgłosiły wnioski o odwołanie go z funkcji wicemarszałka; Sejm na 33. posiedzeniu 24 czerwca tegoż roku odrzucił oba wnioski w dwóch głosowaniach. W wyborach w 2023 był liderem listy PiS w okręgu nowosądeckim. Utrzymał mandat poselski na kolejną kadencję, zdobywając 29 882 głosy. Odznaczenia i wyróżnienia Order Zasługi – Węgry, 2017 Order „Za zasługi” II stopnia – Ukraina, 2020 Medal „Niezłomnym w słowie” – 2011 Życie prywatne Jest synem pisarza i dziennikarza Olgierda Terleckiego, który przez 35 lat był tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa PRL, oraz jego żony Janiny (1925–2018). W młodości był uczestnikiem ruchu hippisowskiego oraz jednym z prekursorów tej subkultury młodzieżowej w Polsce. W środowisku (m.in. warszawskim) znany był pod pseudonimem Pies. W tym okresie krótko był związany z Olgą Ostrowską (wokalistką występującą jako Kora). Dwukrotnie żonaty, ma troje dzieci z pierwszego małżeństwa. Wybrane publikacje książkowe Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, wyd. I, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007 (, wyd. I) i 2013 (, wyd. II). Polska w niewoli 1945–1989. Historia sowieckiej kolonii, Wydawnictwo AA, Kraków 2015 (). Solidarność 1980–1989. Polska droga do wolności, Wydawnictwo AA, Kraków 2018 (). Przypisy Bibliografia Absolwenci Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego Członkowie i współpracownicy KOR Członkowie i współpracownicy Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” Członkowie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” (1980–1989) Historycy IPN Ludzie urodzeni w Krakowie Nagrodzeni Medalem „Niezłomnym w słowie” Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry) Polacy odznaczeni Orderem „Za zasługi” (Ukraina) Politycy Koalicji Republikańskiej Politycy Partii Chrześcijańskich Demokratów Politycy Prawa i Sprawiedliwości Politycy Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego Polscy dziennikarze prasowi Polscy publicyści Polscy redaktorzy naczelni Posłowie z okręgu Kraków Pracownicy Instytutu Historii Nauki PAN Prorektorzy uczelni w Polsce Radni Krakowa Wicemarszałkowie Sejmu III Rzeczypospolitej Wykładowcy Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie Wykładowcy Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu Wykładowcy Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie Urodzeni w 1949 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

32943

https://pl.wikipedia.org/wiki/Edward%20Gierek

Edward Gierek

Edward Gierek (ur. 6 stycznia 1913 w Porąbce, zm. 29 lipca 2001 w Cieszynie) – polski robotnik, polityk, od 1946 członek kolejno Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (usunięty w 1981), w latach 1970–1980 I sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w latach 1971–1981 członek prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu, w latach 1976–1980 członek Rady Państwa, poseł na Sejm I, II, III, IV, V, VI, VII i VIII kadencji (1952–1980). „Dekada gierkowska”, czyli okres sprawowania przez Edwarda Gierka władzy w latach 1970–1980, charakteryzowała się do około 1976 dynamicznym procesem modernizacji i rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, który w wyniku wzrastającego zadłużenia zagranicznego i błędnie prowadzonej polityki gospodarczej przeszedł w okres długotrwałego kryzysu gospodarczego, który z kolei doprowadził do kryzysu politycznego w czasie Sierpnia 1980 i usunięcia Edwarda Gierka z Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (w 1980), a następnie usunięcia go z PZPR i internowania (w 1981) w czasie stanu wojennego. Życiorys Młodość Edward Gierek urodził się w rodzinie robotniczej, we wsi Porąbka (dziś dzielnicy Sosnowca w Zagłębiu Dąbrowskim). Rodzina Gierków była bardzo religijna. W 1917 w wypadku w kopalni „Kazimierz” zginął jego ojciec Adam, który był górnikiem (w kopalni zginęli też dziadek i pradziadek ze strony matki). Matka, Paulina z domu Gojny (1893–1988), po śmierci męża nie miała możliwości wyżywić rodziny z niskiej renty, w związku z czym zajęła się przemytem do Niemiec lub Austrii, a potem uzyskała pracę w kopalnianej piaskarni. W 1921 matka Gierka ponownie wyszła za mąż, za Antoniego Jarosa (Edward Gierek przybrał nazwisko ojczyma na kilka lat). Gdy kilka lat później Antoni Jaros zmarł na gruźlicę, wdowa wyszła ponownie za mąż, za Władysława Koziaka. Na początku lat 20. rodzina wyemigrowała z kraju „za chlebem” do Francji. Sam Edward Gierek przybył do niej w 1923, mimo młodego wieku samodzielnie. Kilkumiesięczne opóźnienie w stosunku do reszty rodziny wynikało z przewlekłego zapalenia spojówek, które zdyskwalifikowałoby go podczas kontroli sanitarnej na francuskiej granicy. Początkowo pracował w Messeix w centralnej Francji, potem w Gardanne na południu kraju. W 1926 zaczął pracować w kopalni Arenberg jako ładowacz, po tym jak sfałszował metrykę, w celu dodania sobie kilku lat. W 1929 wyjechał wraz z rodziną do Paryża, gdzie nie udało się im znaleźć pracy. Przez pięć dni spali na ulicach, potem w barakach Armii Zbawienia, a ostatecznie z braku miejsca w nich, w dworcowej poczekalni. Następnie zostali skierowani do miejscowości Belfort. Rok później trafił do położonego w Alzacji Ensisheim, gdzie pracował z ojczymem w kopalni potasu. Z powodu złego stanu zdrowia ojczyma, pojechał na północ, do departamentu Pas-de-Calais, gdzie rodzina osiedliła się w miejscowości Leforest, a Gierek podjął pracę w kopalni należącej do przedsiębiorstwa Escarpelle. W miejscowej kopalni pracowało ponad 500 Polaków. Gierek udzielał w Robotniczym Towarzystwie Kulturalno-Oświatowym, w którym uprawiał sport, występował w zespołach artystycznych, słuchał odczytów i czytał rewolucyjną literaturę. W maju 1931 wstąpił do związków zawodowych i polskiej sekcji Francuskiej Partii Komunistycznej, będąc najmłodszym członkiem swojej komórki partyjnej, w której pełnił funkcję łącznika, kolportującego literaturę i ulotki. W 1934 organizował strajk solidarnościowy ze zwalnianymi Polakami w kopalni Leforest. Był to pierwszy strajk okupacyjny we francuskiej kopalni, a strajkujący spędzili pod ziemią 36 godzin. Za organizację strajku został wysiedlony karnie do Polski już dzień po jego zakończeniu jako jeden z 73 strajkujących. Wydalani byli wysiedlani wraz z rodzinami, w związku z czym deportacje objęły łącznie 178 osób. W listopadzie tego samego roku został powołany do służby wojskowej. Służył w 1 Pułku Artylerii Motorowej. W 1936 po zmianie stanu cywilnego i zakończeniu służby wojskowej wyemigrował do Belgii. W Belgii ponownie działał w partii komunistycznej. Pracował tam w kopalni węgla kamiennego w Eisden w Limburgii. We Francji i Belgii nauczył się płynnie mówić po francusku i w mniejszym stopniu po flamandzku, co później wykorzystywał, jako przywódca kraju, do osobistych kontaktów z zachodnimi przywódcami. Od 1943 działał w belgijskim ruchu oporu, w tzw. Witte Brigade. Edward Gierek pełnił też w Belgii funkcję przewodniczącego Rady Narodowej Polaków i Związku Patriotów Polskich. Początek kariery politycznej W październiku 1946 został członkiem jedenastoosobowego komitetu Polskiej Partii Robotniczej w Belgii. W 1948 wrócił do Polski (rok wcześniej do kraju przyjechała jego żona i synowie). W tym samym roku został członkiem PPR w Polsce. Latem 1949 przeniósł się z Zagórza do Katowic, na osiedle dla funkcjonariuszy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Następnie został skierowany do Centralnej Szkoły Partyjnej w Łodzi. W 1952 został po raz pierwszy wybrany na posła na Sejm PRL, mandat pełnił w I, II, III, IV, V, VI, VII i VIII kadencji (do dnia 19 grudnia 1980, kiedy to zrzekł się mandatu). W latach 1949–1954 był sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach. W 1954 został członkiem Komitetu Centralnego PZPR. Następnie objął funkcję kierownika Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC PZPR. Stanął na czele komisji badającej przyczyny, przebieg i charakter wydarzeń w Poznaniu, w czerwcu 1956. W latach 1956–1970 sprawował wiele, coraz ważniejszych, funkcji partyjnych: był członkiem Biura Politycznego KC PZPR oraz od 1957 I sekretarzem KW PZPR w województwie katowickim, które nazywano gierkowym „księstwem udzielnym”. Skupił tam wokół siebie grupę działaczy partyjnych. W latach pięćdziesiątych związany z „frakcją” puławian. Już na początku lat 60. typowany jako jeden z możliwych następców Władysława Gomułki na stanowisku I sekretarza KC PZPR. I sekretarz KC PZPR Pod koniec lat sześćdziesiątych wyrósł na naturalnego przywódcę partii i po krwawo stłumionym wystąpieniu robotników w grudniu 1970 zastąpił skompromitowanego Władysława Gomułkę na stanowisku I sekretarza KC PZPR, z poparciem Piotra Jaroszewicza, Władysława Kruczka i Józefa Tejchmy. 20 grudnia 1970 został wybrany na funkcję I sekretarza KC (szefa) PZPR. Do zmiany na szczytach władzy w PRL doszło wskutek zakulisowych rozgrywek w PZPR oraz działań podjętych przez władze Związku Radzieckiego, które widziały w osobie Gierka następcę niezbyt lubianego przez Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego Władysława Gomułki. W wielu kręgach politycznych uznawano Edwarda Gierka za robotniczego populistę, ale ponieważ znał język francuski i przebywał przez pewien czas we Francji i w Belgii, to zyskał sympatię prasy zachodniej, rozbudzając tym samym nadzieje społeczne na zmianę polityki społeczno-gospodarczej PZPR. W marcu 1976 wybrany na członka Rady Państwa. 5 stycznia 1971 Edward Gierek odbył pierwszą wizytę w Moskwie. Kierownictwo radzieckie wyraziło oczekiwania skierowane do nowych władz PZPR, że Polska zmieni strukturę własności rolnej w kraju w kierunku upaństwowienia ziemi, zaostrzy politykę wobec Kościoła katolickiego, wyeliminuje wpływy niemarksistowskie w naukach społecznych oraz zacieśni powiązania gospodarcze z krajami socjalistycznym. Na początku 1971 roku zasłynął wiecowym zawołaniem: No to jak, towarzysze, pomożecie?, podczas którego sala odpowiedziała słabymi brawami. Zmiana na stanowisku I sekretarza PZPR, którym został Edward Gierek, miała dopomóc ekipie władzy w uspokojeniu wrogich im wówczas nastrojów społecznych i do złagodzenia napiętej sytuacji w kraju. Propaganda PRL w celu zapewnienia nowej ekipie zaufania społecznego, podkreślała nieustannie odmienność nowej władzy od poprzedniej, skupionej wokół Władysława Gomułki. Edward Gierek, jeżdżąc do fabryk i rozmawiając z robotnikami, chciał zerwać ze schematami poprzednich ekip, zakazał także wieszania przedstawiających go portretów w urzędach i szkołach. Deklaracje poprawy sytuacji robotników okazały się jednak niesatysfakcjonujące, bowiem już 22 stycznia 1971 wybuchł kolejny strajk w Stoczni Szczecińskiej – bezpośrednim powodem strajku była informacja o podjęciu przez stoczniowców z wydziału rurowni nowych zobowiązań produkcyjnych. Był to efekt polityki wymuszonego zaciągania zobowiązań do ponadnormatywnego czasu pracy. Do strajków w Szczecinie przyłączyły się kolejne 23 zakłady pracy w tym mieście, a 10 lutego 1971 wybuchł nowy strajk w Łodzi, w Zakładach Przemysłu Bawełnianego im. Marchlewskiego. Mimo podjętych negocjacji strajk rozszerzał się i 15 lutego objął kolejne 32 zakłady zatrudniające ponad 100 tysięcy robotników. W efekcie władze musiały przywrócić m.in. ceny mięsa sprzed 13 grudnia 1970. Polityka gospodarcza W latach siedemdziesiątych zaciągnął na Zachodzie kredyty na rozwój kraju. Nastąpiło znaczne przyspieszenie rozwoju gospodarczego. Rozpoczęto zwiększanie wydatków konsumpcyjnych z około 25% PKB do prawie 40%, co dało poprawę stopy życiowej obywateli, jednak bardzo trudną później do utrzymania. Jednym z pierwszych posunięć Edwarda Gierka, mających na celu m.in. wyciszenie złych nastrojów społecznych, było podwyższenie 30 grudnia 1970 najniższych pensji, emerytur i zasiłków rodzinnych. Podwyższono również, za pomocą systemu premii za godziny nadliczbowe, poziom wynagrodzeń, który średnio wzrósł o 5%. Zapowiedziano także zamrożenie cen żywności na 2 następne lata. W latach 70. nastąpił szybki rozwój przemysłu i budownictwa. Budowano do 300 tys. mieszkań rocznie. Wielką rolę odegrało tu budownictwo żelbetowe z prefabrykatów, oparte na technologii tzw. wielkiej płyty. Władzom jednak nie do końca udało się dostosować możliwości produkcyjne do ówczesnego wyżu demograficznego, mimo iż do 1975 powstało 65 fabryk domów i zbudowano ok. 1 mln mieszkań, nie spowodowało to spadku liczby osób oczekujących na mieszkania. Jednak skróciło to czas oczekiwania, który w 1980 wynosił 6 lat. Planowano przekroczyć poziom 300 tys. mieszkań budowanych rocznie i w ciągu dziesięciu lat wybudować ich kolejne 3–3,5 mln, aby w 1990 r. czas oczekiwania wynosił 4 lata. Unowocześniono sieć dróg państwowych, prowadząc obwodnice wokół miast oraz budując dwujezdniowe drogi wylotowe i wiadukty nad liniami kolejowymi. Zaczęto budować pierwsze autostrady (zobacz: olimpijka) oraz drogi szybkiego ruchu (zobacz: gierkówka). Polska stała się producentem wielu wysokiej jakości nowoczesnych produktów przemysłowych o standardzie akceptowanym na Zachodzie. Polska w latach 70. stała się także cenionym wykonawcą robót budowlanych w wielu krajach arabskich, m.in. w Iraku i Libii. Przeprowadzono pewne reformy oświaty. Wielu inwestycji nigdy nie ukończono, głównie z powodu źle skonstruowanego programu inwestycyjnego, który nie bilansował się, co spowodowało zbyt duże dysproporcje w całej gospodarce, doprowadzając przede wszystkim do kryzysu energetycznego i transportowego, związanego z brakiem rozbudowy infrastruktury kolejowej (największe środki przeznaczono na drogi państwowe). W 1971 PZPR i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe przyjęły wspólne, nowe wytyczne polityki rolnej. Zakładały one m.in. wprowadzenie systemu powszechnej opieki zdrowotnej na wsi zbliżonej do tej w miastach, zapewnienie cen skupu produktów rolnych na poziomie opłacalnym z punktu widzenia rolników, zniesienie systemu obowiązkowych dostaw produktów rolnych na rzecz kontraktacji oraz rozluźnienie przepisów o normach obszarowych gospodarstw rolnych (odejście od zasady niemożności sprzedaży ziemi państwowej w ręce prywatne). Jednocześnie wprowadzono emerytury dla rolników bez następców na gospodarstwach. Postanowiono odejść od systemu reglamentacji węgla i pasz dla rolników indywidualnych. Tym samym stworzono model polityki rolnej całkowicie odbiegający od modeli przyjętych w innych krajach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W istotny sposób zwiększono nakłady na przemysł spożywczy (cukrownia w Łapach, zamrażalnia owoców w Płońsku, budowa nowoczesnych zakładów mięsnych przy pomocy wykonawców ze Stanów Zjednoczonych i Niemiec Zachodnich, proszkownia mleka przy pomocy Włoch, rozbudowa zakładów „Ursus” w celu produkcji ciągnika na licencji „Fergussona”, czy też wielki kompleks chemiczny w Policach, produkujący m.in. nawozy zbudowany przez firmy francuskie). Opracowano program specjalizacji w rolnictwie (dogodna polityka kredytowa, ulgi podatkowe, pierwszeństwo w nabywaniu ziemi oraz wsparcie doradcze dla gospodarstw). W sadownictwie odniesiono wielkie sukcesy dzięki nowym technikom upraw promowanym przez Instytut Sadownictwa w Skierniewicach. Stworzono od podstaw fermową hodowlę drobiu. Efektem polityki rolnej był istotny postęp w rolnictwie w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych. W latach 1971–1975 produkcja rolna wzrosła o 22% (produkcja zwierzęca zwiększała się corocznie o 7,8%, pogłowie trzody chlewnej zwiększyło się o 60%, skup wieprzowiny zwiększył się o 80%, a wołowiny o 50%, skup mleka o 52%, prawie dwukrotnie zwiększyła się produkcja drobiu). Liczba ciągników w rolnictwie podwoiła się. Zużycie nawozów sztucznych wzrosło o 43%. Jednocześnie nastąpiło całkowite oderwanie cen detalicznych żywności od kosztów produkcji. Stałe i niskie ceny żywności oraz relatywnie szybki wzrost dochodów ludności spowodowały powstanie rynku producenta i wzrost dotacji budżetowych do produkcji rolnej w miarę jej intensywnego wzrastania. Załamanie wzrostu produkcji rolnej nastąpiło w 1975, przy wciąż wzrastających potrzebach konsumpcyjnych. Zaczęto ograniczać eksport produktów rolnych, by nasycić rynek wewnętrzny, co spowodowało zmniejszenie nakładów na unowocześnianie rolnictwa i wzrost wydatków dewizowych na import żywności i pasz. Dodatnie przez cały okres powojenny saldo w handlu zagranicznym żywnością po raz pierwszy stało się ujemne. W sierpniu 1976 rozpoczęło się reglamentowanie sprzedaży cukru (wprowadzono kartki). Jednocześnie występowały coraz większe problemy z zakupem innych towarów, głównie mięsa i jego przetworów. Jednak propaganda sukcesu nie pozwalała ówczesnym władzom na jakąkolwiek korektę linii rozwojowej gospodarki – począwszy od 1976 nastąpił stopniowo upadek polityki wzrostu gospodarczego ekipy Edwarda Gierka, opartej w dużym stopniu na systemie pożyczek zagranicznych, które rosły w lawinowym tempie. W 1970 zadłużenie zagraniczne było minimalne, pod koniec 1971 wyniosło 1,2 mld, w 1975 osiągnęło już 8,4 mld dolarów amerykańskich, w 1977 – 14,9 mld, aby w 1979 przekroczyć kwotę 23,8 mld. Pieniądze te przeznaczono na unowocześnianie przemysłu, zakładając, iż produkcja nowoczesnych artykułów pozwoli na sprzedaż ich na Zachód i na spłatę zaciągniętych kredytów, jednak w warunkach gospodarki socjalistycznej spowodowało to przeinwestowanie sektora przemysłu ciężkiego, wydobywczego i elektromaszynowego, kosztem nakładów na przemysł produkujący artykuły dla ludności, np. włókienniczego i spożywczego. Gwałtowny wzrost zapotrzebowania na energię dla wybranych gałęzi gospodarki, wzmocniony światowym kryzysem paliwowym z lat 70. XX wieku, związaną z nim (wprowadzoną przez RWPG) podwyżką cen ropy naftowej oraz marnotrawstwo spowodowały stopniowo pojawianie się oznak kryzysu gospodarczego. Równolegle systematycznie rosły koszty obsługi zadłużenia zagranicznego, co spowodowało nadmierne obciążenie budżetu państwa i brak funduszy na import artykułów niezbędnych do kontynuacji produkcji przemysłowej w nowych zakładach, pasz dla rolnictwa i zbóż – w efekcie nastąpiło zakłócenie ciągłości cyklu produkcyjnego w kluczowych dla gospodarki sektorach oraz generujących wymierne straty finansowe przestojów w pracy fabryk, głównie z powodu braku surowców, niezbędnych podzespołów i rosnącego deficytu energii. Dodatkowym czynnikiem, który wpłynął negatywnie na wydajność gospodarki, była zima stulecia z 1978 na 1979 rok. Polityka zagraniczna Biuro Polityczne KC PZPR rozpoczęło politykę otwarcia na świat i rozwinęło rozległe kontakty handlowe Polski, także z państwami kapitalistycznymi, jednocześnie jednak rozpoczęto działania zmierzające do głębszej współpracy w sferze gospodarczej i politycznej ze Związkiem Radzieckim. Zwolennicy polityki Edwarda Gierka twierdzą, iż mimo że w sferze werbalnej polityka Gierka wobec ZSRR była pełna znaków wiernopoddańczych (np. wpisanie do konstytucji „wieczystej przyjaźni z ZSRR” w 1976, przyznanie Leonidowi Breżniewowi orderu Virtuti Militari), to w sferze faktów Polska była wtedy bardziej niż kiedykolwiek w czasach PRL niezależna w stosunku do Związku Radzieckiego. Mimo oficjalnych deklaracji Edwarda Gierka (np. podczas swojej pierwszej wizyty w Moskwie po objęciu funkcji I sekretarza w dniu 5 stycznia 1971 na spotkaniu z Leonidem Breżniewem w Moskwie zadeklarował, iż: (...) Chcemy bardziej zacieśnić współpracę Polski ze Związkiem Radzieckim. Chcemy oderwać się od niedobrych praktyk orientowania się na Zachód.) to w dziedzinie rolnictwa postawiono na znaczne ułatwienia w prowadzeniu działalności gospodarczej przez rolników indywidualnych, nastąpiła zdecydowana poprawa relacji z Kościołem katolickim, modernizowano przemysł w oparciu o zachodnie technologie licencyjne, nastąpiła intensyfikacja współpracy naukowej z krajami zachodnimi i rozwój z nimi stosunków dyplomatycznych. Od połowy lat siedemdziesiątych krytycyzm ZSRR względem ekipy Gierka narastał. Żądania dotyczyły w szczególności zmiany polityki względem sektora rolniczego i opozycji politycznej. Zwracano uwagę na nadmierne zadłużenie na Zachodzie, które może zamienić się w uzależnienie polityczne. Z kolei przeciwnicy zwracają uwagę, iż ich zdaniem było odwrotnie, gdyż polityka Edwarda Gierka w stosunku do Związku Radzieckiego była pełna uległości. M.in. w połowie dekady podjęto inicjatywę zmiany konstytucji PRL z 1952, której jednym z elementów było dodanie zapisu o „wiecznej przyjaźni z ZSRR” (10 lutego 1976 Sejm uchwalił zmiany). Pod wpływem żądań radzieckich zaostrzono politykę wobec rolnictwa, zezwolono pod naciskiem Sowietów na wybudowanie w Polsce szerokotorowej Linii Hutniczo-Siarkowej i konsultowano nieomal każdą decyzję gospodarczą. Edward Gierek prowadził politykę zagraniczną bardziej otwartą na kraje zachodnie, niż jego poprzednicy. Związane było to z panującym wówczas okresem odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Wyrazem tego były m.in. liczne spotkania z kolejnymi amerykańskimi prezydentami: Richardem Nixonem (1972), Geraldem Fordem (1975) i Jimmym Carterem (1977). Intensywne stosunki utrzymywał również z najważniejszymi osobistościami polityki zachodnioniemieckiej: niemieckim prezydentem Walterem Scheelem, kanclerzem Willy Brandtem oraz kanclerzem Helmutem Schmidtem (u tego gościł na kolacji w prywatnym mieszkaniu, a Schmidt spędzał wakacje w Polsce przypływając tu swoim jachtem). Pierwszą wizytę oficjalną na Zachodzie po objęciu władzy złożył Edward Gierek na zaproszenie ówczesnego prezydenta Georgesa Pompidou w Paryżu. W stolicy Francji bywał z oficjalnymi wizytami, kilkakrotnie nawiązując przyjacielskie stosunki z ówczesnym prezydentem Francji Valérym Giscardem d’Estaingem (z którym Edward Gierek mógł swobodnie porozumiewać się w języku francuskim), który zresztą bywał nieoficjalnie z prywatnymi wizytami w Bieszczadach, gdzie prowadził polowania. W 1972 zawarto umowę z NRD o bezwizowym ruchu granicznym między oboma krajami. O pozycji Polski czasów Gierka na arenie międzynarodowej świadczy choćby fakt, iż po inwazji ZSRR na Afganistan w 1979 prezydent Pakistanu Muhammad Zia ul-Haq sondował, czy Edward Gierek nie zgodziłby się na rolę mediatora w konflikcie. Również Gierek był inicjatorem spotkania na szczycie Francja-ZSRR w Warszawie w Wilanowie w 1980, które to spotkanie miało zahamować powracającą zimną wojnę między Wschodem a Zachodem. Polska stała się krajem tranzytowym dla arabskich grup terrorystycznych, takich jak Hezbollah czy Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, które za pośrednictwem Polski transferowały broń lub wykorzystywały ją jako bazę dla swoich przywódców. W Polsce w latach 80. przebywali Ilich Ramírez Sánchez, Abu Abbas oraz współautorzy masakry w Monachium sprzed ośmiu lat – Abu Nidal (do 1987) i Abu Daoud (na którego w 1981 dokonano w Warszawie nieudanego zamachu). Stosunki z Kościołem katolickim Edward Gierek i jego współpracownicy dążyli do normalizacji stosunków z Watykanem i Kościołem katolickim w Polsce. W 1974 ustanowiono stałe kontakty robocze między PRL a Watykanem. W 1976 premier Piotr Jaroszewicz (zapewne po uzgodnieniu z Edwardem Gierkiem) złożył życzenia urodzinowe (75. rocznica) prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu. Edward Gierek dwukrotnie spotykał się z prymasem Wyszyńskim (w 1977 i 1979). 1 grudnia 1977 Edward Gierek jako pierwszy przywódca komunistyczny spotkał się z papieżem, którym był wówczas Paweł VI (na prośbę Edwarda Gierka papież przekazał mu różaniec dla jego matki – osoby wierzącej). Polska delegacja z przewodniczącym Rady Państwa prof. Henrykiem Jabłońskim wzięła udział w inauguracji pontyfikatu papieża Jana Pawła II w 1978. Po wyborze Karola Wojtyły na papieża władze postanowiły skierować do niego depeszę gratulacyjną podpisaną nie tylko przez tytularną głowę państwa – przewodniczącego Rady Państwa – co było zgodne z protokołem dyplomatycznym, ale i przez I sekretarza KC PZPR. Oficjalnie władze wyrażały radość z wyboru Jana Pawła II, ale członkowie władz partyjnych przyjęli ten fakt z przygnębieniem. Towarzysze, mamy problem – stwierdził Gierek, otwierając pierwsze po wyborze papieża posiedzenie Biura Politycznego. Wizyta Jana Pawła II w ojczyźnie w 1979 była pierwszym pobytem głowy Kościoła katolickiego w kraju tzw. bloku socjalistycznego. Podczas tej pielgrzymki doszło do spotkania polskiej delegacji z Edwardem Gierkiem na czele z papieżem Janem Pawłem II. Jednocześnie znacznie rozbudowywano Departament IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zajmujący się infiltrowaniem Kościoła, nie zaprzestano także mniejszych lub większych szykan wobec duchowieństwa, prowadzono politykę ograniczania wpływów Kościoła. Stosunek do opozycji politycznej Zmiana podziału administracyjnego kraju w 1975 (wprowadzająca 49 województw) spowodowała – oprócz zamierzonego osłabienia konkurencji dla Edwarda Gierka wewnątrz PZPR – również osłabienie jej struktur terenowych, zwłaszcza gminnych organizacji partyjnych, zastępujących organizacje powiatowe. Otworzyło to w terenie pole dla działania organizacji opozycyjnych i protestów społecznych, którym nie były w stanie należycie przeciwstawić się nieokrzepłe w pełni struktury gminne PZPR. 24 czerwca 1976, na skutek pogarszającej się sytuacji gospodarczej kraju, Komitet Centralny PZPR wprowadził regulacje cen. Podwyżki objęły większość produktów żywnościowych i wywołały społeczne niezadowolenie – doszło do zamieszek. Podczas ich trwania zatrzymano ponad 600 osób, z których 72 skazano na kary więzienia, dalszych 1000 wyrzucono z pracy, a brutalne represjonowanie uczestników demonstracji (ścieżki zdrowia, wyrzucanie z pracy) spowodowało powstanie opozycji demokratycznej: Komitetu Obrony Robotników, Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” i Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Polityka kulturalna Dekada lat 70. w Polsce to również niekwestionowany rozwój polskiej kultury, nauki i sportu, na które państwo przeznaczało wysokie nakłady. O odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie zdecydowało 19 stycznia 1971 nowe kierownictwo PZPR. Nie bez znaczenia dla podjęcia tej decyzji były krwawe wydarzenia Grudnia 1970 na Wybrzeżu, które wymusiły na rządzących spełnienie niektórych społecznych oczekiwań także w sferze kultury. Odbudowany zamek stać się miał miejscem uroczystości i aktów o charakterze państwowym i narodowym oraz zebrań naukowych, kulturalnych i społecznych o szczególnym znaczeniu. Jako muzeum Zamek Królewski miał stworzyć możliwość ukazania społeczeństwu wybitnych osiągnięć polskiej kultury, nauki i historii oraz narodowych pamiątek. Prawną legitymizacją tych ustaleń była podjęta 5 września 1979 uchwała Rady Ministrów powołująca Zamek Królewski w Warszawie – Pomnik Historii i Kultury Narodowej. Odsunięcie od rządów Upadek Edwarda Gierka był związany z falą strajków w lipcu/sierpniu 1980 i powstaniem Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Jeszcze przed podpisaniem porozumień sierpniowych oficjalne komunikaty prasowe podawały, że Edward Gierek przekazał tymczasowo władzę Stanisławowi Kani ze względu na chorobę serca i konieczność hospitalizacji. 5 września trafił do kliniki w Aninie z objawami zawału. 6 września 1980, na VI Plenum PZPR, formalnie zdecydowano o odebraniu Edwardowi Gierkowi stanowiska I sekretarza KC PZPR i wybrano w jego miejsce Stanisława Kanię. Na posiedzeniu KC PZPR obradującym w dniach 1–2 grudnia tego samego roku został razem z Piotrem Jaroszewiczem usunięty z Komitetu Centralnego. 19 grudnia został usunięty z Rady Państwa i zrzekł się mandatu posła. 18 maja 1981 stanął przed powołaną przez PZPR komisją Grabskiego (powołaną głównie do zbadania sprawy nadużyć wysokich funkcjonariuszy partyjnych PZPR, związanych z nieprawidłowym wykorzystaniem pożyczek zagranicznych z lat 70.). Raport komisji Tadeusza Grabskiego został ogłoszony w lipcu 1981 na IX Zjeździe PZPR (upublicznił go dopiero w 1985 emigracyjny Instytut Literacki w Paryżu). Mimo że twórcy raportu nie wnioskowali o usunięcie Edwarda Gierka z PZPR, delegaci na zjazd podjęli taką uchwałę, co było ewenementem na skalę całego bloku wschodniego. W stanie wojennym na polecenie generała Wojciecha Jaruzelskiego został zatrzymany przez funkcjonariuszy Biura Ochrony Rządu i milicjantów w swoim domu w Ustroniu. Był internowany w ośrodku w Głębokiem koło Koszalina, gdzie został przetransportowany śmigłowcem. 6 stycznia 1982 prokuratura generalna wydała komunikat o prowadzeniu 218 postępowań karnych przeciwko byłym członkom kierownictwa PZPR. Został zwolniony z internowania w grudniu 1982 i został otoczony stałą obserwacją. Specjalna komisja partyjna PZPR oskarżyła go o przywłaszczenie domu i działki w Katowicach przy ul. Różyckiego 16 o wartości 26,5 mln zł. Toczące się do lutego 1984 postępowanie karne w sprawie domu w Katowicach i Ustroniu oceniał w Prokuraturze Generalnej specjalny zespół, który stwierdził, że albo brakuje dowodów winy, albo brak jest przesłanek do stwierdzenia przestępstwa, a zastępca prokuratora generalnego Józef Żyta stwierdził, że zasugeruje prokuratorowi generalnemu zastosowanie w tym przypadku amnestii. Poza polityką, ostatnie lata życia i śmierć Lata osiemdziesiąte spędził w gronie rodzinnym. Pogarszał się także jego stan zdrowia, ujawniła się nabyta pylica płuc. Utrzymywał bliskie kontakty z byłym kanclerzem Niemiec Helmutem Schmidtem, który odwiedził go prywatnie podczas pobytu w Polsce w latach osiemdziesiątych. W listopadzie 1989 udzielił Januszowi Rolickiemu wywiadu, na podstawie którego powstała pierwsza książka Edward Gierek. Przerwana dekada. Wywiad rzeka. W tym samym roku ukazały się Edward Gierek: replika oraz Smak życia. Edwardowi Gierkowi odebrano polską emeryturę, do końca życia pobierał rentę z Francji i emeryturę z Belgii. Ostatnie lata życia spędził w swoim domu w Ustroniu przy ul. Zielonej, gdzie często spotykał się z Januszem Rolickim – głównym obrońcą jego postaci przed krytyką ugrupowań postsolidarnościowych. Zmarł 29 lipca 2001 w Szpitalu Śląskim w Cieszynie na pylicę płuc, wiązaną z jego pracą w górnictwie w młodości. 3 sierpnia 2001 został pochowany na katolickim cmentarzu w Sosnowcu-Zagórzu. W pogrzebie Edwarda Gierka wzięło udział około 10 tysięcy osób. Zgodnie z jego życzeniem pogrzeb miał charakter świecki. W pogrzebie uczestniczyli trzej byli premierzy: Edward Babiuch, Zbigniew Messner oraz Mieczysław Rakowski, górnicy, a także członkowie Związku Komunistów Polskich „Proletariat” oraz przewodniczący Unii Pracy Marek Pol. Z powodów politycznych na pogrzebie nie pojawili się prezydent Aleksander Kwaśniewski oraz premier Jerzy Buzek. Zabrakło także lidera Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Leszka Millera. W kwietniu 2007, w tym samym grobie, została pochowana żona Edwarda Gierka, Stanisława. Życie prywatne Najstarszy syn Edwarda Gierka, Adam (ur. 1938), był od października 2001 do czerwca 2004 senatorem V kadencji, a następnie został posłem do Parlamentu Europejskiego. Podczas sprawowania mandatu senatora przystąpił do Unii Pracy, której w latach 2010–2013 był wiceprzewodniczącym. Edward i Stanisława Gierkowie mieli jeszcze dwóch synów: Zygmunta (ur. 1940, zmarł w wieku niemowlęcym) i Jerzego (1942–2016). W 1997 wraz ze swoją żoną otrzymał Medal za Długoletnie Pożycie Małżeńskie. Ocena rządów Edwarda Gierka Według badań Centrum Badania Opinii Społecznej z 2001 przeprowadzonych po śmierci Edwarda Gierka 50% respondentów oceniło pozytywnie jego działalność. Natomiast według sondażu przeprowadzonego na zlecenie „Gazety Wyborczej”, Radia Zet i TVN w 2004, 46% respondentów wskazało Edwarda Gierka jako osobę, która zrobiła najwięcej dla Polski wśród przywódców powojennych. Krytycy podkreślają, iż mimo niewątpliwych osiągnięć ekipy Edwarda Gierka, polityka ratowania gospodarki przez zaciąganie kredytów na Zachodzie mogła być prowadzona za przyzwoleniem Związku Radzieckiego. Kredyty zostały ostatecznie spłacone 29 października 2012 ostatnią ratą dla Klubu Londyńskiego w wysokości 297 milionów dolarów. Zwolennicy Edwarda Gierka wskazują na znaczący wzrost poziomu życia obywateli polskich w trakcie jego rządów oraz na dokonaną modernizację kraju. Upamiętnienie Po śmierci Edwarda Gierka wzrosła jego popularność. W 2002 w Sosnowcu, dla upamiętnienia jego osoby i dokonań, powstało Społeczne Ogólnopolskie Stowarzyszenie im. Edwarda Gierka. Od 2004 działa także formacja Ruch Odrodzenia Gospodarczego im. Edwarda Gierka (w latach 2005–2017 zarejestrowana jako partia polityczna), na której czele stał (do śmierci w 2021) były szef doradców I sekretarza, Paweł Bożyk. Kilkanaście szkół na terenie kraju zgłosiło aspiracje do otrzymania jego imienia. Podczas kampanii przed drugą turą wyborów prezydenckich w 2010 kandydat Prawa i Sprawiedliwości Jarosław Kaczyński powiedział, że Edward Gierek był komunistycznym, ale jednak patriotą. W tym samym roku powstał również Instytut im. Edwarda Gierka. W styczniu 2013 Sojusz Lewicy Demokratycznej zaprezentował pomysł nazwania roku 2013 rokiem Edwarda Gierka. W Ujściu Noteckim przy głównej drodze krajowej nr 11 na terenie prywatnym w 2003 ustawiono pomnik Edwarda Gierka – z uwagi na brak zgody na budowę, pomnik posadowiono na kółkach. Pomnik został schowany w 2005. Budowę pomnika Edwarda Gierka planowano także we Włocławku w latach 2002–2010. W 2008 pomnik stanął w Czumowie koło Hrubieszowa w 2008 na terenie prywatnym, lecz w tym samym roku został przez właściciela rozebrany. W 2004 planowano, by Edward Gierek został patronem budynku Urzędu Miasta w Dąbrowie Górniczej. W 2004 we wsi Waszkowskie otwarto Salę Gimnastyczną im. Edwarda Gierka. Ulice Edwarda Gierka znajdowały się w Smardzowie (od 2002) oraz w Strachówku (od 2012). Obie nazwy zostały nadane na wniosek mieszkańców, przy braku innych propozycji. Zmieniono jednak ich nazwy w 2017, na mocy tzw. ustawy dekomunizacyjnej. Podobnie w grudniu 2017 stało się z noszącym jego imię rondem w centrum Sosnowca. Nazwa obiektu została zmieniona pomimo znaczącego sprzeciwu większości mieszkańców i radnych miasta. Rondo Edwarda Gierka znajdowało się także do 2006 w Piotrkowie Trybunalskim. 13 lipca 2018 we Francji odbyła się uroczystość z okazji nadania nazwy Ulicy im. Edwarda Gierka (fr. Rue Edward Gierek) jednej z nowych ulic w mieście Auby, w wyniku jednogłośnej decyzji rady miasta (uzasadnianej m.in. działaniami rządu polskiego, w ramach których zmieniono nazwy ulic w toku dekomunizacji). Auby sąsiaduje z miastem Leforest, gdzie Edward Gierek mieszkał jako górnik na emigracji zarobkowej. W uroczystości uczestniczyły m.in. władze miast Auby, Leforest, Czeladzi (miasta partnerskiego Auby) i Sosnowca, a także eurodeputowany Adam Gierek i przedstawiciele Francuskiej Partii Komunistycznej oraz Komunistycznej Partii Polski. Edward Gierek w filmie Postać Edwarda Gierka pojawia się w radzieckim filmie wojennym Jurija Ozierowa Żołnierze Wolności (1977), w którym jego rolę zagrał Edward Linde-Lubaszenko. W serialu komediowym Świat według Kiepskich w epizodach w rolę Edwarda Gierka wcielił się Adam Frąckowiak. W styczniu 2022 premierę miał film biograficzny Gierek w reżyserii Michała Węgrzyna, w którym główną rolę zagrał Michał Koterski. Odznaczenia i wyróżnienia Order Budowniczych Polski Ludowej (1963) Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1978, pozbawiony w 1981) Order Sztandaru Pracy I klasy Złoty Krzyż Zasługi (1946) Krzyż Partyzancki Medal 30-lecia Polski Ludowej (1974) Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony Górnik Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” (1976) Medal za Długoletnie Pożycie Małżeńskie (1997) Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1966) Honorowa Odznaka 30-lecia PPR (1972) Wielki Krzyż Orderu Rewolucji Majowej (Argentyna, 1974) Wielka Wstęga Orderu Leopolda z mieczami (Belgia, 1977) Order Georgi Dimitrowa (Bułgaria, 1972) Order Stara Płanina ze Wstęgą (Bułgaria, 1979) Medal 90-lecia urodzin Georgi Dymitrowa (Bułgaria, 1972) Krzyż Wielki Orderu Białej Róży Finlandii (1974) Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej (Francja, 6 października 1972) Order José Martí (Kuba, 1975) Order Gwiazdy Jugosłowiańskiej I klasy (Jugosławia, 1973) Wielki Łańcuch Orderu Księcia Henryka Żeglarza (Portugalia, 16 marca 1976) Order Lenina (Związek Radziecki, 6 stycznia 1973) Order Rewolucji Październikowej (Związek Radziecki, 6 stycznia 1978) Medal jubileuszowy „W upamiętnieniu 100-lecia urodzin Władimira Iljicza Lenina” (Związek Radziecki, 1969) Medal jubileuszowy „Trzydziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (ZSRR, 1975) Odznaka honorowa Radzieckiego Komitetu Weteranów Wojny (Związek Radziecki, 1974) Złoty Medal Pokoju im. F. Joliot-Curie (1974, przyznany przez Światową Radę Pokoju) Medal za Zasługi w Krzewieniu Pokoju i Praw Człowieka Międzynarodowego Instytutu Badania Praw Człowieka w Strasburgu (1980) Medal 25-lecia Międzynarodowej Federacji Bojowników Ruchu Oporu (FIR, 1976) Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1965) Honorowa odznaka Zrzeszenia Studentów Polskich (1964) Medal za Zasługi dla Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1977) Medal „Budowniczy Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego” (1973) Złota odznaka „Zasłużony działacz Związku Zawodowego Górników” (1968) Honorowa odznaka „Zasłużonym – Celma” (od zakładu Celma Cieszyn, 1970) Honorowy Tytuł Budowniczego Huty Katowice (1976) Honorowy Obywatel Belgradu (1973) Honorowy Obywatel Miasta Sosnowca (2002, pośmiertnie) Zobacz też Manewr gospodarczy (1976–1980) Zadłużenie zagraniczne PRL Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Razem z klasą robotniczą – wspólnym wysiłkiem całego narodu rozwiążemy problemy stojące przed krajem. Pierwsze radiowo-telewizyjne przemówienie Edwarda Gierka Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Biura Politycznego KC PZPR Członkowie Francuskiej Partii Komunistycznej Członkowie Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu Członkowie Rady Państwa PRL Członkowie ZBoWiD Członkowie Związku Patriotów Polskich Honorowi obywatele Sosnowca Internowani w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1981–1982 Kierownicy wydziałów Komitetu Centralnego PZPR Ludzie urodzeni w Porąbce (Sosnowiec) Ludzie związani z Cieszynem Ludzie związani z Ustroniem Odznaczeni Krzyżem Partyzanckim Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Medalem 30-lecia Polski Ludowej Odznaczeni Medalem 100-lecia urodzin Lenina Odznaczeni Medalem za Długoletnie Pożycie Małżeńskie Odznaczeni Odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego Odznaczeni odznaką tytułu honorowego „Zasłużony Górnik PRL” Odznaczeni odznaką honorową „Za Zasługi dla Warszawy” Odznaczeni Orderem Budowniczych Polski Ludowej Odznaczeni Orderem Georgi Dimitrowa Odznaczeni Orderem José Martí Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy I klasy Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa) Osoby pozbawione członkostwa w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Polacy odznaczeni argentyńskimi orderami i odznaczeniami Polacy odznaczeni bułgarskimi orderami i odznaczeniami Polacy – odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Polacy odznaczeni Orderem Białej Róży Finlandii Polacy odznaczeni Orderem Lenina Polacy odznaczeni Orderem Leopolda (Belgia) Polacy odznaczeni Orderem Stara Płanina Polacy odznaczeni Orderem Rewolucji Październikowej Polacy odznaczeni Wielkim Łańcuchem Orderu Infanta Henryka (Portugalia) Pierwsi sekretarze KC PZPR Pierwsi sekretarze Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach Pochowani w Sosnowcu Politycy PPR Polscy autorzy pamiętników i dzienników Polscy robotnicy Posłowie z okręgu Sosnowiec (PRL) Pozbawieni Orderu Odrodzenia Polski Urodzeni w 1913 Zmarli w 2001

483160

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryan%20Gosling

Ryan Gosling

Ryan Thomas Gosling (ur. 12 listopada 1980 w London) – kanadyjski aktor, reżyser, scenarzysta i muzyk. Życiorys Wczesne lata Urodził się w London w Ontario w Kanadzie w rodzinie mormonów jako syn Donny, sekretarki, i Thomasa Raya Goslinga, komiwojażera. Uczęszczał do Gladstone Public School. Naukę kontynuował w Cornwall Collegiate and Vocational School w Cornwall i w Lester B. Pearson High School w Burlington. Zainteresował się aktorstwem po obejrzeniu filmu Rambo – Pierwsza krew. Kariera Ryan jako dziecko brał udział (wraz z siostrą) w lokalnych konkursach talentów. W latach 1993–1995 razem z Christiną Aguilerą i Keri Russell występował w „Klubie Myszki Mickey” produkowanym przez Disney Channel. Gdy program odwołano, Gosling grywał epizody w serialach telewizyjnych takich jak Droga do Avonlea czy Liceum na morzu. Przełomem w jego karierze była rola Herkulesa w serialu telewizji Fox Młody Herkules (1998–1999). W 2000 zagrał w filmie Boaza Yakina Tytani. Sławę przyniosła mu rola w Fanatyku, który zdobył nagrodę jury na festiwalu w Sundance. Śmiertelna wyliczanka okazał się finansową klapą w USA, jednak rola Goslinga jako sadystycznego mordercy została doceniona przez krytyków. Aktora interesują role skomplikowanych wewnętrznie bohaterów, co zaowocowało zagraniem roli Lelanda w filmie Odmienne stany moralności, w którym wystąpili także Don Cheadle i Kevin Spacey. W 2007 został nominowany do Oscara w kategorii najlepszy aktor za rolę Dana Dunne’a w filmie Szkolny chwyt. Dziesięć lat później otrzymał drugą nominację do Oscara za rolę Sebastiana Wildera w musicalu La La Land. Gosling jest aktywnym muzykiem. Efektem fascynacji mrocznymi legendami jest album wydany w 2009 wspólnie z Zachiem Shieldsem pod szyldem Dead Man’s Bones. Skomponował część ścieżki dźwiękowej do filmu Blue Valentine (2010). Aktor jest także współwłaścicielem marokańskiej restauracji Tagine w Beverly Hills w Kalifornii. Angażuje się w akcje organizacji PETA, Invisible Children oraz Enough Project. Jego reżyserski debiut Lost River miał swoją premierę w 2014 roku. Życie prywatne W 2011 związał się z Evą Mendes. Para ma dwie córki: Esmeraldę Amadę (ur. 2014) i Amadę Lee (ur. 2016). Filmografia 1992–1996: Czy boisz się ciemności? (Are You Afraid of the Dark?) jako Jamie 1996: Frankenstein i ja (Frankenstein and Me) jako Kenny 1997–1998: Liceum na morzu (Breaker High) jako Sean Hanlon 1998: Nic dobrego dla kowboja (Nothing Too Good for a Cowboy) jako Tommy 1998: Młody Herkules (Young Hercules) jako Hercules 1999: The Unbelievables jako Josh 2000: Tytani (Remember the Titans) jako Alan Bosley 2001: Fanatyk (The Believer) jako Danny Balint 2002: Śmiertelna wyliczanka (Murder by Numbers) jako Richard Haywood 2002: The Slaughter Rule jako Roy Chutney 2003: Odmienne stany moralności (The United States of Leland) jako Leland P. Fitzgerald 2004: Pamiętnik (The Notebook) jako Noah Calhoun 2005: Zostań (Stay) jako Henry Letham 2006: Szkolny chwyt (Half Nelson) jako Dan, nauczyciel 2007: Słaby punkt (Fracture) jako Willy Beachum 2007: Miłość Larsa (Lars and the Real Girl) jako Lars Lindstrom 2010: Wszystko, co dobre (All Good Things) jako David Marks 2010: Blue Valentine jako Dean Periera 2011: Kocha, lubi, szanuje (Crazy, Stupid, Love) jako Jacob Palmer 2011: Drive jako Driver 2011: Idy marcowe (The Ides of March) jako Stephen Meyers 2012: Gangster Squad. Pogromcy mafii jako Jerry Wooters 2012: Drugie oblicze jako Luke 2013: Tylko Bóg wybacza jako Julian 2015: Big Short jako Jared Vennett 2016: La La Land jako Sebastian Wilder 2016: Nice Guys. Równi goście jako Holland March 2017: Song to Song jako BV 2017: Blade Runner 2049 jako K 2018: Pierwszy człowiek jako Neil Armstrong 2022: The Gray Man jako Six 2023: Barbie jako Ken Przypisy Linki zewnętrzne Kanadyjscy aktorzy filmowi Kanadyjscy aktorzy telewizyjni Kanadyjscy aktorzy dziecięcy Kanadyjscy muzycy Kanadyjscy producenci filmowi Kanadyjscy reżyserzy filmowi Kanadyjscy scenarzyści XXI wieku Laureaci Złotego Globu dla najlepszego aktora w filmie komediowym lub musicalu Ludzie urodzeni w London (Kanada) Kanadyjczycy pochodzenia francuskiego Urodzeni w 1980

677210

https://pl.wikipedia.org/wiki/Joe%20Biden

Joe Biden

Joe Biden, właśc. Joseph Robinette Biden Jr., wym. [] (ur. 20 listopada 1942 w Scranton) – amerykański polityk, 46. prezydent Stanów Zjednoczonych, w latach 1973–2009 senator ze stanu Delaware, w latach 2009–2017 wiceprezydent Stanów Zjednoczonych. Edukował się w stanie Delaware. Po zakończeniu studiów prawniczych pracował jako adwokat. Przez całą karierę polityczną był związany z Partią Demokratyczną. W latach 1970–1972 należał do Rady Hrabstwa New Castle. W 1973 został wybrany do Senatu Stanów Zjednoczonych i uzyskał reelekcję w latach 1978, 1984, 1990, 1996, 2002 i 2008. Był piątym pod względem najniższego wieku senatorem w historii Stanów Zjednoczonych i najdłużej urzędującym senatorem z Delaware. W tym czasie przewodził Senackiej Komisji Relacji Zagranicznych i Senackiej Komisji ds. Sądownictwa. Dwukrotnie bezskutecznie kandydował w wyborach prezydenckich, rezygnując w trakcie prawyborów: w 1988 i w 2008. W 2008 został wybrany na wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych u boku prezydenta Baracka Obamy i uzyskał reelekcję w 2012. Pełnił ten urząd od 2009 do 2017. Po zakończeniu wiceprezydentury założył fundację charytatywną Biden Cancer Initiative, której działalność jest związana ze zwalczaniem chorób nowotworowych. W 2019 ogłosił swoją kandydaturę w prawyborach prezydenckich przed wyborami w 2020, z kolei w sierpniu 2020 roku oficjalnie został kandydatem Partii Demokratycznej na urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych. W południe 20 stycznia 2021 roku został zaprzysiężony jako 46. prezydent Stanów Zjednoczonych. Razem z Kamalą Harris został uhonorowany nagrodą Człowiek Roku 2020 magazynu „Time”. Życiorys Młodość i wykształcenie Urodził się 20 listopada 1942 w szpitalu St. Mary’s Hospital w Scranton, w hrabstwie Lackawanna, w stanie Pensylwania jako Joseph Robinette Biden Jr. Jest synem Josepha Robinette’a Bidena Sr. i Catherine Eugenii Biden z domu Finnegan. Wychowywał się razem z trójką rodzeństwa – dwoma braćmi (Francisem i Jamesem) i z jedną siostrą (Valerie). Matka Bidena była pochodzenia irlandzkiego, zaś rodzice ojca - irlandzkiego, angielskiego i francuskiego. Uczył się w stanie Delaware, najpierw w szkole podstawowej Saint Helena’s Elementary School w Wilmington, a potem w prywatnej katolickiej szkole średniej Archmere Academy w Claymont. W 1961 rozpoczął studia na University of Delaware na dwóch kierunkach – politologia i historia. W latach 1961–1963 odbywał służbę wojskową w ramach , jednak po pierwszym roku był nisko oceniany. W 1965 ukończył studia, uzyskując licencjat (bachelor’s degree). W 1968 skończył prawo na Syracuse University College of Law, zdobywając tytuł Juris Doctor. W Archmere Academy grał w high school football (występował na pozycji halfback i wide receiver) oraz baseball. Ukończył tę szkołę w 1961 roku. Do 20. roku życia zmagał się z jąkaniem. Dzięki recytacji poezji przed lustrem udało mu się zredukować nasilenie tego zaburzenia mowy. Od 1969 jest członkiem izby adwokackiej Delaware State Bar Association. W latach 1968–1970 pracował jako adwokat w Wilmington. W latach 1970–1972 należał do Rady Hrabstwa New Castle, reprezentując 4. okręg wyborczy hrabstwa i Partię Demokratyczną. Senator Wybór W 1972 wystartował w wyborach do Senatu w stanie Delaware, rzucając wyzwanie wieloletniemu senatorowi J. Calebowi Boggsowi z Partii Republikańskiej. Swoją kampanią wyborczą chciał dotrzeć do osób niezainteresowanych polityką i przeciwników udziału Stanów Zjednoczonych w wojnie wietnamskiej. Biden zwyciężył i został wybrany na pierwszą kadencję zdobywając 55,41% wszystkich głosów. Miał wówczas 29 lat, co oznacza, że został piątym pod względem najniższego wieku senatorem w historii Stanów Zjednoczonych. Sześciokrotnie z powodzeniem ubiegał się o reelekcję i jest najdłużej urzędującym senatorem z Delaware w historii. Menedżerką kampanii Joego Bidena była jego siostra – Valerie Biden Owens, odpowiedzialnym za sprawy finansowe był Jimmy Biden, natomiast funkcję koordynatora wolontariatu pełnił Francis Biden. Działalność Był członkiem Senackiej Komisji Spraw Zagranicznych i Senackiej Komisji ds. Sądownictwa. Z tego okresu wywodzi się jego długoletnia przyjaźń z późniejszym senatorem Partii Republikańskiej, Johnem McCainem, wówczas oficerem łącznikowym marynarki przy Senacie. Od 1987 do 1995 był przewodniczącym Senackiej Komisji ds. Sądownictwa. W latach 2001–2003 i 2007–2009 przewodniczył Senackiej Komisji Spraw Zagranicznych. W 1987 wyróżnił się w czasie przesłuchania Roberta Borka, kandydata prezydenta Ronalda Reagana do Sądu Najwyższego. W tym samym roku zdecydował się kandydować na prezydenta. Wycofał się jeszcze przed jego zakończeniem. Następnie przez 7 miesięcy był nieobecny w Senacie z powodu tętniaka mózgu. W tym czasie przeszedł dwie operacje. W 1990 przedstawił wczesny projekt ustawy, który do 1994 stał się projektem Violence Against Women Act. Jej celem było zwalczanie przemocy domowej i napastowania seksualnego. Między innymi za sprawą starań Bidena ustawa została przegłosowana w Kongresie i podpisana przez prezydenta Billa Clintona. Był też twórcą ustawy Violent Crime Control and Law Enforcement Act, kształtującej prawo związane z policją, sądownictwem i więziennictwem. W 2002 zagłosował za interwencją amerykańską w Iraku. Później nazywał tę decyzję błędem i wielokrotnie krytykował amerykańskie działania militarne na terenie państwa. Wybory prezydenckie w 1988 W 1987 ogłosił chęć udziału w wyborach prezydenckich w 1988 roku. W trakcie prawyborów Partii Demokratycznej oskarżono go o plagiat przemówienia lidera brytyjskiej Partii Pracy Neila Kinnocka, co w mediach stało się głównym przedmiotem dyskusji związanej z kampanią Bidena. Zarzucano mu również zmyślenie historii o przodkach pracujących w kopalni węgla. Dalsza krytyka skłoniła go do zwołania konferencji prasowej, w trakcie której przyznał się do splagiatowania swojego artykułu prawniczego napisanego w trakcie studiów. Według jego relacji, źle rozumiał wówczas prawo do cytowania i podawania źródeł. Biden wycofał się z kandydatury po trzech miesiącach, jeszcze przed pierwszymi wyborami stanowymi, a w czasie rozstrzygającego spotkania komitetu krajowego partii otrzymał tylko dwa głosy delegatów. Wybory prezydenckie w 2008 31 stycznia 2007 Biden rozpoczął kampanię wyborczą przed wyborami prezydenckimi w 2008. 1 sierpnia 2007 wydano jego pamiętnik Promises to Keep: On Life and Politics. Gdy w prawyborach Partii Demokratycznej w stanie Iowa zdobył mniej niż 1% głosów, postanowił wycofać się z wyborów, co uczynił 3 stycznia 2008. Zaimponował jednak swoją wiedzą Barackowi Obamie, któremu zaczął doradzać w kwestiach bezpieczeństwa narodowego i polityki zagranicznej. Gdy Obama wygrał prawybory, poprosił Bidena, aby kandydował u jego boku na wiceprezydenta. 23 sierpnia 2008 oficjalnie ogłoszono, że kandydatami Partii Demokratycznej w wyborach prezydenckich w 2008 będą Barack Obama na prezydenta i Joe Biden na wiceprezydenta. Ich przeciwnikami byli kandydaci Partii Republikańskiej: John McCain, ubiegający się o posadę prezydenta i Sarah Palin, ubiegająca się o urząd wiceprezydenta. 4 listopada 2008 Barack Obama wygrał głosowanie powszechne na prezydenta, a Biden na wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych. 15 grudnia obaj wygrali głosowanie w Kolegium Elektorów. 15 stycznia 2009 Biden oficjalnie zrezygnował z urzędu senatora. Wiceprezydent Joe Biden zwyciężył w przeprowadzonych 4 listopada 2008 wyborach wiceprezydenckich. Lista wyborcza Partii Demokratycznej, na której znaleźli się: Barack Obama (kandydat na prezydenta) i Joe Biden (kandydat na wiceprezydenta), zdobyła 69 456 897 głosów, uzyskując tym samym największe poparcie w historii wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych. 20 stycznia 2009 został zaprzysiężony na urząd wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych przez Johna Paula Stevensa, zostając tym samym pierwszym katolikiem pełniącym ten urząd. 7 lutego wygłosił swoją pierwszą przemowę na konferencji bezpieczeństwa w Niemczech. W dniach 20–21 października 2009 złożył wizytę w Polsce. Tematem rozmów z polskimi władzami była kwestia obrony rakietowej. 1 września 2010 przewodził ceremonii w Iraku, która formalnie kończyła amerykańską interwencję. Podczas uroczystości Joe Biden powiedział: „Wyzwalanie Iraku zakończyło się, ale amerykańskie zaangażowanie będzie kontynuowane w ramach operacji «Nowy Świt»”. Kiedy w latach 2008–2012 wojska amerykańskie stopniowo opuszczały Irak, Joe Biden ośmiokrotnie odwiedził to państwo. 6 listopada 2012 Barack Obama i Joe Biden zostali wybrani na kolejną kadencję, pokonując w wyborach prezydenckich kandydatów Partii Republikańskiej: Mitta Romneya na prezydenta i Paula Ryana na wiceprezydenta. Lista wyborcza Partii Demokratycznej, na której znalazł się Joe Biden zdobyła wówczas 65 915 795 głosów. 20 stycznia 2013 został zaprzysiężony przez sędzię Sądu Najwyższego, Sonię Sotomayor, na stanowisko wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych. 2 października 2014 w Cambridge w stanie Massachusetts zarzucił Turcji, Zjednoczonym Emiratom Arabskim i innym krajom Bliskiego Wschodu, że przypadkowo wzmocniły terrorystyczną organizację Państwo Islamskie, swoimi działaniami mającymi na celu wspomagać opozycję w Syrii, walczącą przeciwko prezydentowi Baszszarowi al-Assadowi. Dwa dni później w rozmowie telefonicznej przeprosił za te słowa prezydenta Turcji Recepa Tayyipa Erdoğana. 21 października 2015 ogłosił, że nie zamierza ubiegać się o prezydenturę w wyborach w 2016. Kilka tygodni przed podjęciem decyzji Joe Biden organizował w swoim domu spotkania, w czasie których sprawdzał, czy uda mu się zdobyć wystarczającą ilość pieniędzy na prowadzenie kampanii. Okazało się wówczas, że ówczesny wiceprezydent nie był w stanie uzyskać odpowiedniej liczby sponsorów, dzięki którym mógłby wystartować w wyborach prezydenckich. Niektórzy komentatorzy twierdzili, że Joe Biden podjął decyzję o niestartowaniu w wyborach w „ostatniej chwili”. 12 stycznia 2017 prezydent Barack Obama odznaczył go Prezydenckim Medalem Wolności, co miało być dla Bidena niespodzianką. 1 lutego Joe wraz ze swoją żoną Jill założyli fundację Biden Foundation, której celem było wspieranie inicjatyw politycznych i społecznych popieranych przez Bidena. Po odejściu z urzędu Joe Biden, wraz z Jill Biden, założył organizację charytatywną Biden Cancer Initiative, która za swój cel stawiała wspieranie wczesnego wykrywania raka i badań nad lekarstwem na raka. Zainspirowała ich do tego śmierć syna Beau, który cierpiał na tę chorobę. Kampania wyborcza roku 2020 Początek kampanii Media spekulowały o możliwości startu Bidena w wyborach prezydenckich w 2020 jeszcze przed rozpoczęciem przez niego kampanii. Od marca 2019 sondaże, prowadzone początkowo tylko przez związany z Demokratami ośrodek sondażowy Public Policy Polling, wykazywały dużą przewagę Bidena nad urzędującym prezydentem Donaldem Trumpem. Od października 2019 prowadził też w sondażach prawyborczych. 25 kwietnia 2019 oficjalnie ogłosił swoją kandydaturę w prawyborach prezydenckich Partii Demokratycznej w 2020. W czasie kampanii zarzucał prezydentowi Trumpowi, że wprowadzone przez niego cięcia podatkowe dla najbogatszych Amerykanów i jego polityka gospodarcza zwiększają nierówności ekonomiczne w kraju i zapowiedział, że jako prezydent wycofałby się z obniżek podatków dla najbogatszych wprowadzonych w trakcie prezydentury Trumpa. Rola w skandalu ukraińskim W czasie kampanii wyborczej prezydent Trump publicznie oskarżał Joego Bidena i jego syna Huntera o korupcję, wymuszenia i podstępne eksploatowanie innych państw. Zarzucił Bidenowi, że gdy był on wiceprezydentem, pod groźbą wstrzymania 1 miliarda dolarów pomocy finansowej dla Ukrainy, doprowadził do dymisji ukraińskiego prokuratora generalnego Wiktora Szokina, prowadzącego śledztwo w sprawie działalności Burisma Holdings – przedsiębiorstwa, w którym Hunter pracował. W niektórych wpisach na Twitterze Trump cytował Petera Schweizera. Joe Biden nazwał zarzuty Trumpa bezzasadnymi i politycznie motywowanymi. Część mediów, na przykład agencja prasowa Bloomberg, stwierdziła, że nie ma żadnych dowodów ani na popełnienie wykroczenia przez Huntera Bidena, ani na naciski rządu amerykańskiego na rząd ukraiński w związku ze śledztwem w sprawie Burisma Holdings. USA Today podało z kolei, że powodem nacisków ze strony Bidena na odwołanie ukraińskiego prokuratora generalnego Wiktora Szokina, nie było jego śledztwo w Burisma Holdings, tylko zbyt małe zaangażowanie w walce przeciwko korupcji wśród klasy politycznej Ukrainy. W maju 2020 roku ukraiński polityk Andrij Derkacz udostępnił prokuraturze i mediom nagrania wykonane przez ukraiński rząd, z rozmów Joego Bidena z prezydentem Petrem Poroszenką potwierdzające postawione wcześniej zarzuty. Ostatecznie, taśmy z nagraniami zostały odrzucone jako sfałszowane przez wywiad zagraniczny Federacji Rosyjskiej, Andrij Derkacz objęty został sankcjami amerykańskiego Departamentu Skarbu jako agent rosyjskiego wywiadu, usiłujący wywrzeć wpływ na amerykańskie wybory prezydenckie, zaś osobisty prawnik Donalda Trumpa, Rudy Giuliani, oświadczył, że w swoich oskarżeniach wobec rodziny Bidenów nigdy nie korzystał ze zdyskredytowanych nagrań. Ostatecznie to Trump został postawiony w stan oskarżenia w związku z zarzutem próby wymuszenia na ukraińskim rządzie ogłoszenia w amerykańskiej telewizji śledztwa w sprawie Bidenów. 14 października New York Post 2020 opublikował artykuł zawierający nie tylko nowe dowody dotyczące domniemanej korupcji i wymuszeń Joego Bidena względem Ukrainy w czasie gdy był wiceprezydentem, ale również udostępnienia przez niego swoich kontaktów i relacji chińskim oligarchom. W ramach domniemanej współpracy syn Joego Bidena – Hunter Biden, objął 10% udziałów i pozycje w zarządzie jednej z chińskich firm energetycznych, BHR. Przebieg prawyborów Joe Biden nieustannie prowadził w ogólnokrajowych sondażach sprzed Iowa caucus. Ustąpił jednak Berniemu Sandersowi, gdy po prawyborach w Iowa zajął czwarte miejsce, za Sandersem, Pete’em Buttigiegem i Elizabeth Warren. Udało mu się objąć prowadzenie pod względem liczby oddanych głosów dopiero po czwartym głosowaniu – w stanie Karolina Południowa. Było to jego pierwsze zwycięstwo w owym roku. Nadal jednak ustępował Sandersowi pod względem liczby pozyskanych delegatów. Udało mu się wyjść na prowadzenie (zarówno pod względem liczby głosów, jak i pod względem liczby pozyskanych delegatów) po superwtorku – zwyciężył w Alabamie, Arkansas, Maine, Massachusetts, Minnesocie, Karolinie Północnej, Oklahomie, Wirginii, Teksasie i w Tennessee. Następnie udało mu się wygrać w Idaho, Michigan, Missisipi, Missouri, Waszyngtonie, Arizonie, Florydzie, Illinois, Wisconsin, Alasce, Wyoming, Ohio, Kansas, Nebrasce, Oregonie, Hawajach, Dystrykcie Kolumbii, Indianie, Maryland, Montanie, Nowym Meksyku, Pensylwanii, Rhode Island, Dakocie Południowej, Guam, Wyspach Dziewiczych Stanów Zjednoczonych, Georgii, Wirginii Zachodniej, Kentucky, Nowym Jorku, Delaware, New Jersey, Luizjanie, Connecticut i na Portoryko. 11 sierpnia 2020 roku ogłosił Kamalę Harris swoją kandydatką na urząd wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych w wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2020 roku. Publiczne poparcie Został oficjalnie kandydatem Partii Demokratycznej 18 sierpnia 2020. Wielu jej członków poparło go publicznie, w tym trzech byłych prezydentów Stanów Zjednoczonych – Barack Obama, Bill Clinton i Jimmy Carter oraz dwóch wiceprezydentów – Al Gore i Walter Mondale. Oprócz tego część członków Partii Republikańskiej otwarcie wyraziło poparcie dla Joego Bidena. Wśród nich byli między innymi: Jeff Flake (były senator z Arizony), John Warner (były senator z Wirginii), Bill Weld (były Gubernator Massachusetts), Rick Snyder (były Gubernator Michigan), John Kasich (były Gubernator Ohio). Kandydaturę Bidena poparli też biznesmeni i bizneswomen: Meg Whitman (była dyrektor generalna eBay i Hewlett-Packard), Mark Cuban (właściciel zespołu Dallas Mavericks), Carly Fiorina (była prezes AT&T i Hewlett-Packard), Reed Hastings (jeden z założycieli Netflixa) oraz Howard Schultz (były dyrektor generalny Starbucks). Poparli go również aktorzy: Dwayne Johnson, Leonardo DiCaprio, Robert De Niro, Tom Hanks oraz piosenkarze i piosenkarki: Cher, Taylor Swift, Justin Timberlake, John Legend i Cardi B. Wśród przywódców zagranicznych faworyzujących Joego Bidena w wyborach prezydenckich znaleźli się: Alberto Fernández (prezydent Argentyny), Zoran Milanović (prezydent Chorwacji), Sauli Niinistö (prezydent Finlandii), Donald Tusk (były premier Polski, były przewodniczący Rady Europejskiej i przewodniczący Europejskiej Partii Ludowej), Tony Blair (były premier Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej), Guy Verhofstadt (były premier Belgii, przewodniczący frakcji Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy w Parlamencie Europejskim) oraz David Cameron (były Premier Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej). Zwycięstwo w wyborach Do 10 grudnia 2020 Dystrykt Kolumbii oraz wszystkie 50 stanów oficjalnie potwierdziło wyniki wyborów. Joe Biden wygrał w głosowaniu powszechnym w: Kalifornii, Nowym Jorku, Illinois, Pensylwanii, Georgii, Michigan, New Jersey, Wirginii, Waszyngtonie, Massachusetts, Arizonie, Maryland, Minnesocie, Wisconsin, Kolorado, Connecticut, Oregonie, Nevadzie, Nowym Meksyku, na Hawajach, w New Hampshire, Rhode Island, Delaware, Dystrykcie Kolumbii, Vermoncie, Maine. Ponadto Biden zdobył najwięcej głosów w skali kraju i najwięcej w historii wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych (zdobył 81 282 896 ważnych głosów). Zwycięstwa Bidenowi pogratulowali m.in.: Justin Trudeau, Mun Jae-in, Binjamin Netanjahu, Narendra Modi, Angela Merkel, Tsai Ing-wen, Imran Khan, Boris Johnson, Emmanuel Macron, Kiriakos Mitsotakis, Alexander De Croo. Był pierwszym kandydatem, który pokonał urzędującego prezydenta od wyborów z 1992, kiedy Bill Clinton zwyciężył z George’em H.W. Bushem. 12 listopada 2020 Biden wskazał Rona Klaina jako kandydata na stanowisko szefa personelu Białego Domu po objęciu urzędu prezydenckiego. 23 listopada 2020 nominował Avril Haines na dyrektor Wywiadu Narodowego, Lindę Thomas-Greenfield na stanowisko ambasador Stanów Zjednoczonych przy Organizacji Narodów Zjednoczonych, Alejandro Mayorkasa na sekretarza bezpieczeństwa krajowego i Antony’ego Blinkena na sekretarza stanu, a tydzień później Janet Yellen na sekretarz skarbu. 7 grudnia poinformował o nominacji Xavierra Becerry na sekretarza zdrowia i opieki społecznej, dzień później nominował Lloyda Austina na sekretarza obrony narodowej. 10 grudnia nominował Toma Vilsacka na stanowisko sekretarza rolnictwa, Marcię Fudge na sekretarz urbanizacji Stanów Zjednoczonych, a Denisa McDonougha na sekretarza spraw weteranów. 14 grudnia 2020 Kolegium Elektorów wybrało Joego Bidena na prezydenta Stanów Zjednoczonych. 7 stycznia 2021 Kongres Stanów Zjednoczonych zatwierdził wyniki wyborów prezydenckich w 2020 roku i uznał Joego Bidena prezydentem elektem Stanów Zjednoczonych. Prezydentura Zaprzysiężenie i objęcie funkcji Inauguracja prezydentury nastąpiła 20 stycznia 2021. W dniu objęcia urzędu Joe Biden miał 78 lat, przez co stał się najstarszym w historii amerykańskim prezydentem (poprzednim był Ronald Reagan, który urzędowanie zakończył, mając 77 lat). Jest także drugim (po Johnie F. Kennedym) katolikiem na tym stanowisku. Został również pierwszym w historii prezydentem ze stanu Delaware. Pierwsze 100 dni Pierwszego dnia swojej prezydentury Joe Biden podpisał 17 rozporządzeń wykonawczych. Dotyczyły one: ponownego dołączenia Stanów Zjednoczonych do paryskiego porozumienia klimatycznego, promowania równości rasowej, uwzględnienia nielegalnych imigrantów w spisie ludności z 2020 roku, nakazu stosowania masek we wszystkich budynkach na terenach federalnych (w związku z pandemią COVID-19), zakazu dyskryminacji ze względu na tożsamość płciową lub orientację seksualną, zniesienia zakazu wstępu do Stanów Zjednoczonych z części państw muzułmańskich, powołania koordynatora działań w walce z pandemią COVID-19, cofnięcia wypowiedzenia członkostwa Stanów Zjednoczonych w Światowej Organizacji Zdrowia, zniesienia wstrzymania finansowania miast-sanktuariów przez rząd federalny, cofnięcia rozporządzeń Donalda Trumpa dotyczących uprawnień administracji federalnej, zablokowania zgód na budowę rurociągu Keystone XL, przywrócenia niedyskryminacji ze względu na orientację seksualną lub płeć w administracji federalnej, rewizji decyzji podjętych przez gabinet Trumpa w ostatnich tygodniach pracy, ustanowienia przysięgi etycznej dla nominowanych członków administracji, zaprzestania budowy muru na granicy amerykańsko-meksykańskiej, odroczenia spłat pożyczek studenckich, zablokowania deportacji Liberyjczyków, wzmocnienia programu . 4 lutego 2021 administracja Bidena poinformowała, że Stany Zjednoczone wycofały swoje wsparcie dla interwencji koalicji państw arabskich w Jemenie. 25 lutego Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych za zgodą Bidena przeprowadziły naloty na obiekty milicji wspierających Iran. 11 marca 2021 Joe Biden podpisał „Amerykański Plan Ratunkowy”, zakładający m.in. jednokrotne wypłacenie 1400 dolarów amerykańskich wszystkim dorosłym obywatelkom i obywatelom Stanów Zjednoczonych. Do 19 marca 2021, po 58 dniach urzędowania Joego Bidena przeciwko COVID-19 zaszczepionych zostało 100 milionów Amerykanów (cel ten osiągnięto 42 dni wcześniej niż pierwotnie zakładano). 14 kwietnia 2021 poinformował o wycofaniu wojsk amerykańskich z Afganistanu do 11 września tego samego roku. Następnego dnia podpisał rozporządzenie wykonawcze, nakładające na Rosję sankcje międzynarodowe, w związku z atakami hakerskimi i ingerencją w wybory w Stanach Zjednoczonych. Tydzień później poinformował, że przeciwko COVID-19 zaszczepionych zostało 200 milionów Amerykanów (cel ten osiągnięto 8 dni wcześniej niż pierwotnie zakładano). 28 kwietnia 2021 wygłosił pierwsze przemówienie przed połączonymi izbami Kongresu Stanów Zjednoczonych, w którym podkreślił skuteczność szczepionek przeciw COVID-19, odniósł się do wycofania amerykańskich wojsk z Afganistanu, ataku na Kapitol Stanów Zjednoczonych, a także do zabójstwa George’a Floyda. od 2021 W maju 2021 roku, pomimo sprzeciwu lewego skrzydła Partii Demokratycznej, wyraził poparcie dla Izraela, w trakcie wzrostu napięcia pomiędzy Izraelem a Palestyną. W czerwcu 2021 Biden odbył swoją pierwszą podróż zagraniczną jako prezydent. W ciągu ośmiu dni odwiedził Belgię, Szwajcarię i Wielką Brytanię. Uczestniczył w szczycie G7, szczycie NATO i szczycie UE oraz prowadził indywidualne rozmowy z prezydentem Rosji Władimirem Putinem. 19 listopada 2021 Biden tymczasowo przekazał swoje obowiązki wiceprezydent Kamali Harris, w związku z przeprowadzanym badaniem lekarskim. W styczniu 2022 sędzia Sądu Najwyższego Stephen Breyer ogłosił, że zamierza odejść z Sądu Najwyższego. Podczas swojej kampanii wyborczej w 2020 roku Biden obiecał, że w przypadku pojawienia się wakatu w Sądzie Najwyższym nominuje na urząd sędziego owego sądu pierwszą w historii czarnoskórą kobietę. W lutym tego samego roku Biden nominował do Sądu Najwyższego Ketanji Brown Jackson. Senat zatwierdził jej kandydaturę 7 kwietnia. Biden wraz ze swoją administracją w odpowiedzi na rosyjską inwazję na Ukrainę nałożył na Rosję surowe sankcje i udzielił Ukrainie pomocy militarnej o wartości ponad 1 miliarda dolarów amerykańskich. 25 kwietnia 2023 Joe Biden ogłosił, że będzie ubiegał się o reelekcję w wyborach prezydenckich w 2024. Wizyty zagraniczne Wyniki wyborów Poniżej wymienione zostały wybory, w których Joe Biden wziął czynny udział. Kontrowersyjne wypowiedzi Biden bywa krytykowany w USA za tendencję do wpadek językowych i gaf, czasem wykazujących brak wrażliwości rasowej. Całe artykuły poświęcone jego gafom były publikowane między innymi w tygodniku „Time” (Top 10 Joe Biden Gaffes), dziennik „The Guardian” (‘I am a gaffe machine’: a history of Joe Biden’s biggest blunders) i tygodnik „Newsweek” (Joe Biden’s biggest gaffes: quotes, blunders that could hurt a 2020 presidential campaign). W 1977 roku Joe Biden stwierdził, że postępująca desegregacja sprawi, że jego dzieci dorosną w rasowej dżungli. W 2007 w czasie swojej kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi w 2008 nazywał jednego ze swoich konkurentów, Baracka Obamę, pierwszym mainstreamowym Afroamerykaninem, który jest elokwentny, bystry, czysty i dobrze wygląda. Jego słowa zostały odebrane jako przejaw braku wyczucia. W 2010, gdy jako wiceprezydent wraz z prezydentem Barackiem Obamą uczestniczył w konferencji prasowej dotyczącej służby zdrowia, wyszeptał do prezydenta słowa będące wyrazem zachwytu, ale i zawierające wulgaryzm. Wypowiedziane przez niego zdanie było często komentowane w mediach. W 2019 w czasie spotkania z przedstawicielami Asian & Latino Coalition w Des Moines w Iowa powiedział: Biedne dzieci są tak samo inteligentne, tak samo utalentowane, jak białe dzieci. Po chwili dodał jak bogate dzieci, czarne dzieci, azjatyckie dzieci, nie chodziło mi o to, ale pomyślcie, jak o tym myślimy. Po raz kolejny zarzucono mu brak wyczucia. W tym samym roku jego kontrkandydatka w prawyborach prezydenckich Kamala Harris określiła jego wzmianki o pracy z senatorami opowiadającymi się za segregacją mianem bolesnych. Życie prywatne Jako student w trakcie wczasów na Bahamach poznał Neilię Hunter, córkę właściciela małej i taniej restauracji. Pobrali się 27 sierpnia 1966, gdy Biden był jeszcze studentem. Razem mieli trójkę dzieci: Naomi Christinę, Roberta Huntera i Josepha Robinette’a „Beau” III, który wiele lat później został prokuratorem generalnym Delaware. 18 grudnia 1972, na kilka tygodni przed zaprzysiężeniem Bidena na pierwszą kadencję senacką, jego żona i dzieci mieli wypadek samochodowy, w trakcie podróży po świąteczną choinkę. Neilia i Naomi zginęły, a trzyletni Beau i dwuletni Robert Hunter trafili do szpitala. Biden przyznał, że rozważał wówczas popełnienie samobójstwa. W wychowywaniu dzieci pomagała mu od tej pory siostra Valerie, która wprowadziła się do niego na cztery lata. Joe Biden został zaprzysiężony na senatora 5 stycznia 1973, przy łóżku szpitalnym Beau. Nigdy nie przeprowadził się do Waszyngtonu jako senator. Dojeżdżał do Kongresu Stanów Zjednoczonych z Delaware pociągiem. Dwa i pół roku po śmierci Neili, brat Joego Bidena umówił go na randkę w ciemno z Jill Jacobs, modelką i studentką ostatniego roku na wydziale języka angielskiego na University of Delaware. Jacobs i Joe Biden pobrali się 17 czerwca 1977. Ich córka Ashley została pracownikiem socjalnym. Gdy Joe Biden został wiceprezydentem, Jill była pierwszą drugą damą Stanów Zjednoczonych w historii, która pracowała zawodowo. Uczyła w tym czasie języka angielskiego w Northern Virginia Community College. 30 maja 2015 Beau Biden zmarł w wieku 46 lat na nowotwór mózgu. Joe Biden jest katolikiem. Przyjaźń z Johnem McCainem Rodzina Bidena jest zaprzyjaźniona z rodziną zmarłego republikańskiego senatora, Johna McCaina. Przyjaźń obu polityków zawiązała się w czasie wspólnych podróży w latach 70. XX wieku. Biden został później powiernikiem córki senatora, Meghan, gdy jej ojciec zmagał się z tym samym nowotworem, na który dwa lata wcześniej zmarł syn Bidena. Joe Biden był jedną z osób poproszonych przez McCaina o wygłoszenie mowy na jego pogrzebie. Odznaczenia i wyróżnienia Medal Honoru Wyspy Ellis (USA) – 1992, Order Zwycięstwa Świętego Jerzego (Gruzja), Order Krzyża Ziemi Maryjnej (Estonia) – 5 lutego 2004, Order Pakistanu (Pakistan) – 10 stycznia 2009, Medal za zaangażowanie (Irak) – 1 grudnia 2011, Prezydencki Medal Wolności z Wyróżnieniem (USA) – 12 stycznia 2017, Order Wolności (Ukraina) – 23 sierpnia 2017, Człowiek Roku tygodnika „Time” – 11 grudnia 2020 Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona oficjalna Amerykańscy adwokaci Amerykańscy samorządowcy Demokraci (Stany Zjednoczone) Kandydaci Partii Demokratycznej na wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych Kandydaci w prawyborach prezydenckich Partii Demokratycznej w 2020 roku Senatorzy z Delaware Wiceprezydenci Stanów Zjednoczonych Kandydaci Partii Demokratycznej na prezydenta Stanów Zjednoczonych Ludzie roku tygodnika Time Odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej Odznaczeni Orderem Zwycięstwa Świętego Jerzego Odznaczeni Prezydenckim Medalem Wolności Urodzeni w 1942 Amerykanie pochodzenia irlandzkiego Amerykanie pochodzenia brytyjskiego Amerykanie pochodzenia francuskiego

192567

https://pl.wikipedia.org/wiki/Centralny%20Port%20Komunikacyjny

Centralny Port Komunikacyjny

Centralny Port Komunikacyjny (CPK; , ) – planowany węzeł przesiadkowy między Warszawą i Łodzią, integrujący transport lotniczy (węzłowy port lotniczy), kolejowy i drogowy. W ramach tego projektu, w odległości około 37 km na zachód od Warszawy, na obszarze około 30 km² ma zostać wybudowany Port Lotniczy Solidarność, który w ramach pierwszego etapu ma być w stanie obsługiwać 45 mln pasażerów rocznie. W skład CPK mają wejść też inwestycje kolejowe: węzeł w bezpośredniej bliskości portu lotniczego i połączenia na terenie kraju, które umożliwią przejazd między Warszawą a największymi polskimi miastami w czasie nie dłuższym niż 2,5 godziny. Inwestycja powinna umożliwić stworzenie ponad 150 tys. nowych miejsc pracy. W rejonie CPK ma powstać także Airport City, w skład którego wejdą m.in. obiekty targowo-kongresowe, konferencyjne i biurowe. Pełnomocnik rządu ds. CPK Mikołaj Wild zarekomendował wybudowanie portu w gminie Baranów, w powiecie grodziskim, w województwie mazowieckim. 7 listopada 2017 r. „Koncepcja przygotowania i realizacji inwestycji Port Solidarność – Centralny Port Komunikacyjny dla Rzeczypospolitej Polskiej” została przyjęta uchwałą Rady Ministrów, a 2 czerwca 2018 specjalną ustawę o Centralnym Porcie Komunikacyjnym podpisał ówczesny prezydent RP Andrzej Duda. 22 lipca 2022 Sejm uchwalił ustawę o usprawnieniu procesu inwestycyjnego Centralnego Portu Komunikacyjnego. Plany Port Lotniczy Solidarność w ramach pierwszego etapu będzie w stanie obsługiwać 45 mln pasażerów rocznie. Przy budowie CPK zakłada się modułową i etapową koncepcję rozwoju i wyposażenia lotniska. W pierwszym etapie powstaną dwie równoległe drogi startowe o długości 4000 metrów każda i dwie kolejne w ramach następnych etapów. Według założeń, CPK ma być lotniskiem bazowym dla PLL LOT, dzięki któremu linia ta będzie mogła stać się integratorem rynku środkowoeuropejskiego i jedną z najważniejszych marek lotniczych na kontynencie. Budowie lotniska będą towarzyszyły inwestycje w infrastrukturę kolejową. Jak wynika z rządowego planu i z ustaleń spółki CPK z PKP Polskimi Liniami Kolejowymi, przy okazji budowy Portu Lotniczego Solidarność powstanie ok. 1600 km nowych linii kolejowych. Założenia są takie, że w ramach tzw. etapu zero, czyli jednocześnie z lotniskiem, zostanie zbudowana m.in. 140-kilometrowa nowa linia kolejowa Warszawa – CPK – Łódź Fabryczna, czyli pierwszy odcinek Kolei Dużych Prędkości. Ta inwestycja umożliwi osiągnięcie czasu przejazdu z CPK do Warszawy w 15 minut, a z CPK do Łodzi ok. 25 minut. Według założeń rządu Beaty Szydło prace przygotowawcze mają trwać do końca 2019 r., a sam port ma być budowany przez kolejne 8 lat – powinien być otwarty w 2027 r.. W sierpniu 2018 pełnomocnik rządu ds. Centralnego Portu Komunikacyjnego Mikołaj Wild poinformował, że pierwszy samolot powinien wystartować z gminy Baranów w sezonie zimowym 2027/2028. Lokalizacja Centralny Port Komunikacyjny ma być usytuowany między Łodzią a Warszawą. Pełnomocnik rządu zarekomendował wybudowanie portu w Stanisławowie, w gminie Baranów, w powiecie grodziskim, w województwie mazowieckim. Wskazane miejsce lokalizacji portu leży na Równinie Łowicko-Błońskiej. Około 1,5 km na południe od wskazanej lokalizacji przebiega autostrada A2. Około 15 km na południe przebiega droga ekspresowa S8 (Wrocław – Warszawa – Białystok). Około 8 km na północ przebiega droga krajowa nr 92. Około 10 km na zachód przebiega droga krajowa nr 50. Około 6,5 km na południowy wschód rozwidlają się linia kolejowa nr 1 (Warszawa – Katowice) oraz linia nr 4, tj. Centralna Magistrala Kolejowa. Około 7 km na północ przebiega linia kolejowa nr 3 (europejska linia E 20 Berlin – Warszawa). Przyjęta w 2017 r. koncepcja rekomenduje zabezpieczenie terenu o powierzchni nie mniejszej niż 3000 ha, natomiast obszar ograniczonego użytkowania o wielkości nie mniejszej niż 6000 ha. Rekomendowane zabezpieczenie terenu (30 km²) stanowiłoby 40% powierzchni gminy Baranów. Komponent lotniskowy Port Lotniczy Solidarność w ramach pierwszego etapu będzie w stanie obsługiwać 45 mln pasażerów rocznie. Przy budowie CPK zakłada się modułową i etapową koncepcję rozwoju i wyposażenia lotniska. W pierwszym etapie powstaną dwie równoległe drogi startowe o długości 4000 metrów każda i dwie kolejne w ramach następnych etapów. W połowie kwietnia 2019 r. spółka CPK rozpoczęła proces uzgodnień strategicznych z partnerami branżowymi. Podczas pierwszego spotkania, w którym wzięło udział ponad 60 przedstawicieli firm i instytucji zainteresowanych projektem, inwestor CPK przedstawił założenia koncepcji planowanego portu. Wśród uczestników Forum Interesariuszy CPK znalazły się m.in. Polskie Linie Lotnicze LOT, BARIP (Rada Przedstawicieli Linii Lotniczych w Polsce), Polska Agencja Żeglugi Powietrznej, Poczta Polska, Orlen, LOTOS, PERN, Straż Graniczna, LOT AMS, LS Airport Services, LS Technics, Welcome Airport Services, Krajowa Administracja Skarbowa, Polski Holding Hotelowy, Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, FedEx, DHL, UPS i TNT Express. Było to pierwsze w Polsce tak szerokie forum uczestników lotniskowego procesu inwestycyjnego. W maju 2019 r. podczas Europejskiego Kongresu Gospodarczego CPK pokazała definicję portu lotniczego w ramach Programu CPK, czyli wstępny układ elementów infrastruktury Portu Lotniczego Solidarność. W definicji uwzględniony m.in. zakładany układ dróg startowych (dwóch w ramach etapu pierwszego na 45 mln pasażerów rocznie oraz czterech dróg startowych w układzie docelowym – w ramach etapowania inwestycji), dróg kołowania, płyt postojowych, terminali (pasażerskich, cargo i general aviation), stacji kolejowej zintegrowanej z terminalem pasażerskim, parkingów i dróg wewnętrznych. Definicja portu lotniczego uwzględnia też m.in. infrastrukturę utrzymania technicznego, paliwową, odladzania samolotów, Lotniskowej Straży Pożarnej, utrzymania pojazdów, a także energetyczne, gazowe, kanalizacyjne. Definicja będzie jeszcze w przyszłości doprecyzowana m.in. na etapie planu generalnego (masterplanu). W czerwcu 2019 r. z inicjatywy Ambasady Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz spółki Centralny Port Komunikacyjny odbyły się warsztaty architektoniczne. Opracowania posłużą jako inspiracja do przygotowywania master planu. Inwestor nie jest zobowiązany do wykorzystania żadnej z prac. Koncepcje terminala przygotowało sześć znanych pracowni projektowych: Foster+Partners, Grimshaw, Chapman Taylor, Zaha Hadid Architects, Benoy, Pascall+Watson. Foster+Partners zaproponowała budowę dwóch terminali: głównego podobnego do „klucza” i uzupełniającego w kształcie litery „X”, który miałby powstać w drugim etapie. Tym samym firma zaproponowała modułową budowę lotniska, które będzie można rozbudowywać w czasie i dostosowywać do potrzeb rosnącego ruchu lotniczego. Obie części mają być ze sobą zintegrowane (np. poprzez wahadłową kolejkę kursująca między terminalami), przy czym druga z nich powstanie, kiedy pojawi się zapotrzebowanie rynkowe na rozbudowę lotniska. Architekci Grimshaw wymyślili koncepcję „demokratycznego hubu”, próbując tym samym nawiązać do polskiej tradycji, a w szczególności do zmian ustrojowych po 1989 r. i do historii Solidarności. W ich zamierzeniu terminal ma być nieprzeskalowany, racjonalny pod względem wielkości i pozbawiony gigantomanii, jaka charakteryzuje niektóre budowane ostatnio porty przesiadkowe. Chodzi o to, żeby skrócić czas przesiadek i zmniejszyć dystans do przejścia dla pasażera. Koncepcja Chapman Taylor zakłada schowanie bazowej części terminala pod potężną, przezroczystą kopułą, która zostanie ulokowana między dwoma pasami startowymi. Jak tłumaczą jej twórcy, okrągła kopuła to symbol nieskończonej jedności, a przez to nawiązanie do historii Polski. Zaha Hadid Architects, firma z potężnym dorobkiem architektonicznym, przygotowała trzy równorzędne wizje CPK, które opierają się na odmiennym podejściu do połączenia lotniska z koleją. Wszystkie trzy projekty łączy dobre doświetlenie przestrzeni lotniska, które jest możliwe dzięki użyciu wielkopowierzchniowych przezroczystych elementów, a także wkomponowanie we wnętrze terminalu bujnej roślinności w połączeniu z przemyślanym systemem służącym do jej utrzymywania w polskich warunkach klimatycznych. Pierwsze z rozwiązań to umiejscowienie węzła kolejowego bezpośrednio pod lotniskiem, które umożliwiłoby podróżnym np. obserwowanie nadjeżdżających pociągów z wyższych poziomów. Druga wizja zakłada, że tuż nad peronami ulokowana jest część pasażerska stacji, łącząc inne elementy lotniska uwzględnione w master planie. Projektanci zaproponowali także trzecie, bardziej futurystyczne rozwiązanie, w którym pociągi podjeżdżają bezpośrednio do wydzielonych części terminali, umieszczonych na platformach na różnej wysokości. Projekt Benoy kładzie nacisk na ekologię i zrównoważony rozwój. Proponuje zbudowanie wokół Portu Solidarność przyjaznego mieszkańcom „zielonego” Airport City. Stworzenie wokół portu takiego obszaru będzie możliwe dzięki schowaniu pod ziemią części dróg i linii kolejowych w bezpośrednim sąsiedztwie lotniska. W sercu układu znajdzie się przykryty przeszklonym dachem węzeł przesiadkowy, który będzie integrował różne środki transportu i w kierunku którego będzie prowadziły szlaki komunikacyjne. Pascall+Watson to najbardziej ogólna z zaprezentowanych koncepcji. Dyrektor projektu Nitesh Naidoo z Pascall+Watson zaprezentował rozwiązania stosowane w portach lotniczych w Europie i Azji (np. w Londynie, Monachium, Hongkongu i Abu Dhabi), sugerując, które z nich warto zaadaptować na potrzeby CPK. Na potrzeby prezentacji zestawił ze sobą ideę „megahubu” (nawiązując do nowego lotniska w Stambule) i „multi-hubu”, wskazując Changi w Singapurze. Komponent kolejowy Przyjęta przez rząd nowelizacja rozporządzenia w sprawie wykazu linii kolejowych o znaczeniu państwowym z 17 kwietnia 2013 r. uwzględnia wszystkie połączenia, których budowa wynika z Koncepcji przygotowania i realizacji CPK przyjętej przez rząd 7 listopada 2017 r. Szczegóły Programu Kolejowego CPK przedstawił 29.04.2019 r. na konferencji na stacji Łódź Fabryczna premier RP Mateusz Morawiecki. Jak powiedział: „Przystępujemy do realizacji bardzo konkretnych planów. Polska ma szanse stać się centrum gospodarczym środkowej Europy, a CPK jako największy hub w regionie biznesowym sercem tego obszaru. Nadszedł czas, żeby dać polskiej kolei nowy impuls do rozwoju. Zależy nam, żeby mieszkańcy wszystkich regionów w Polsce, z miast i wsi, mieli równy dostęp do kolei, żeby mogli wygodnie podróżować do każdego zakątka kraju. Te inwestycje zapewnią szkielet systemu transportowego państwa. Nie waham się powiedzieć, że CPK to projekt epokowy.” Kolejowa części Programu CPK zakłada budowę 1600 km nowych linii prowadzących z 10 kierunków do Portu Lotniczego Solidarność i Warszawy. Będą one łączyły miasta wojewódzkie ze stolicą Polski i CPK, a także wzajemnie między sobą. Będą również zapewniały spójność krajowej sieci kolejowej. Każda ze „szprych” składać się będzie z nowych odcinków sieci oraz z wyremontowanych lub zmodernizowanych fragmentów istniejącej infrastruktury. Na potrzeby budowy tego kolejowego systemu doszło do podziału zadań inwestycyjnych między spółki: CPK, odpowiedzialną za realizację zadań lotniskowych i kolejowych (budowę nowych linii), i PKP Polskie Linie Kolejowe, która jest zarządcą infrastruktury kolejowej w Polsce i zajmie się modernizacją linii istniejących. W przypadku nowo budowanych linii dużych prędkości – w pierwszej kolejności między Warszawą i Łodzią, później m.in. do Wrocławia i Poznania – założonym standardem początkowym będzie 250 km/h, jednak parametry techniczne (prędkość projektowa) umożliwią późniejsze podniesienie tych prędkości do 350 km/h W ramach etapu zero, który powinien być gotowy przed uzyskaniem przez Port Solidarność zdolności operacyjnej, wybudowane zostanie 140 km nowych linii: głównie na trasie Warszawa – CPK – Łódź. Ta inwestycja umożliwi osiągnięcie czasu przejazdu z CPK do Warszawy 15 minut, a z CPK do Łodzi ok. 25 minut. W rejonie Baranowa powstanie również węzeł, którego częścią będą łączniki między CPK a istniejącymi liniami: nr 1 i 4 (Warszawa – Grodzisk Maz. – Łódź z odbiciem CMK w stronę Katowic) nr 3 (Warszawa – Kutno – Poznań) Docelowo na potrzeby Programu CPK zostanie zbudowana też m.in. linia CMK Północ, czyli przedłużenie Centralnej Magistrali Kolejowej z rejonu Żyrardowa do CPK, a dalej w kierunku Płocka, Włocławka, Grudziądza i Trójmiasta. Kolejowa część Programu CPK, który jest podzielony na etapy do realizacji do 2040 r., to pajęczyna nowych linii prowadzących z 10 kierunków do CPK i Warszawy. W efekcie jej powstania dojazd pociągiem do centralnego lotniska ma zająć nie dłużej niż 2 godz. W zasięgu sieci znajdą się największe miasta w kraju (poza Szczecinem, do którego z racji odległości dojazd koleją wyniesie 3 godz. 15 minut). Dogodnym dojazdem do CPK objęte będą także przygraniczne obszary Czech, Słowacji, Ukrainy, Białorusi, Litwy i obwodu królewieckiego. Łączna długość linii kolejowych w Polsce wynosi dziś ponad 19 tys. km. Od początku lat 90. zostało rozebranych ponad 5 tys. km linii. Nowe inwestycje są potrzebne, ponieważ budowa szlaków kolejowych na dużą skalę nie odbywała się w Polsce od lat 80., kiedy zakończono realizację Linii Hutniczo-Siarkowej, a wcześniej Centralnej Magistrali Kolejowej. W uchwalonej 7 listopada 2017 r. koncepcji zostały wskazane przedsięwzięcia kluczowe tj. budowa CPK wraz z dworcem i układem węzła kolejowego zawierającym łączniki pomiędzy liniami: nr 1, nr 3, nr 4 oraz przedłużenie do CPK linii nr 447 z wyjściami na Warszawę oraz na Sochaczew i Koluszki, a ponadto wyjściami w kierunku Płocka (w ciągu CMK Północ, Nowy Dwór, Grójec) oraz CMK (linii nr 4), jak również nową linię kolejową Warszawa – CPK – Łódź Fabryczna po wytrasowanej linii kolei dużych prędkości „Y”. Koszty i finansowanie Do 2011 r. koszt inwestycji samego portu lotniczego szacowano na 3,1 mld euro (względnie 12 mld zł). W 2017 r. koszt inwestycji całego portu komunikacyjnego (tzn. komponenty: lotniczy, kolejowy, drogowy) w zależności od wariantu 30 lub 35 mld zł. Uchwalona 7 listopada 2017 r. koncepcja rządu Beaty Szydło zakłada koszty komponentu lotniczego w wysokości 16–19 mld PLN, koszty komponentu kolejowego w wysokości 8–9 mld PLN, a koszty komponentu drogowego to od 1,75 do 6,87 mld PLN. Łącznie realizacja podstawowych założeń koncepcji wynosi pomiędzy 30,9 a 34,9 mld PLN. Dla każdego z komponentów portu rozważana jest inna strategia pozyskania finansowania, co wynika z ich zróżnicowanego charakteru. Towarzyszące inwestycje Przyjęta koncepcja zakłada przebudowę autostrady A2, budowę autostradowej obwodnicy Warszawy oraz 1600 km nowych linii kolejowych. W Strategicznym Studium Lokalizacyjnym wyróżniono następujące ciągi transportowe zawierające planowane do budowy odcinki linii kolejowych: CPK – Kołobrzeg - Koszalin - Słupsk - Gdańsk CPK – Olsztyn CPK – Ostrołęka - Giżycko - Białystok - Trakiszki (granica) - Kuźnica Białostocka (granica) CPK – Terespol (granica) CPK – Chełm (granica) - Bełżec (granica) CPK – Radom - Iłża - Stalowa Wola - Rzeszów - Sanok CPK – Katowice - granica Polska/Czechy - Kraków - Zakopane - Muszyna - granica Polska/Słowacja - Skarżysko-Kamienna CPK – Kłodzko CPK – Łódź - Wrocław - granica Polska/Czechy - Poznań - Szczecin - Zielona Góra - granica Polska/Niemcy - Gorzów Wielkopolski CPK – Poznań Szczecin - Port Lotniczy Szczecin-Goleniów Stalowa Wola - Lublin - Biała Podlaska - Białystok Nazwa Przyjęta uchwałą rządu Beaty Szydło koncepcja zawiera nazwę Port Solidarność – Centralny Port Komunikacyjny dla Rzeczypospolitej Polskiej. Wskazany w koncepcji patron został już wcześniej przyjęty dla Portu Lotniczego Szczecin-Goleniów im. NSZZ „Solidarność”. Historia 12 maja 2005 r. Urząd Lotnictwa Cywilnego podpisał umowę z hiszpańskim konsorcjum Ineco-Sener na wykonanie studium wykonalności centralnego portu lotniczego. W ciągu kolejnych 2 lat studium takie nie zostało jednak wykonane, co zostało zinterpretowane jako odłożenie projektu nowego, rozbudowanego lotniska na nieokreśloną przyszłość, a nawet zaniechanie tej inwestycji. Pomimo tego budowa nowego portu lotniczego obsługującego Warszawę została zaproponowana w rządowej Strategii Rozwoju Infrastruktury Transportowej na lata 2010–2013. Przewidywano bowiem, że w tym okresie port lotniczy Warszawa-Okęcie obsługiwać będzie około 10 mln pasażerów, co wyczerpie jego przepustowość (12,5 mln pasażerów po uruchomieniu Terminalu 2 - nowa część Terminalu A), a jednocześnie może spowodować utrudnienia w ruchu w tej części stolicy. Jednak już w lutym 2007 r. podsekretarz stanu ds. lotnictwa w Ministerstwie Transportu stwierdził, że wobec rozwoju lotnisk regionalnych brak jest przesłanek co do podejmowania decyzji o budowie nowego portu centralnego, wobec czego ewentualna realizacja tej inwestycji została przesunięta na lata 2025–2030. Jako najbardziej prawdopodobną lokalizację tego portu wskazywano obszar między Warszawą a Łodzią. Jeszcze przed zleceniem studia wykonalności konsorcjum Ineco-Sener, 15 stycznia 2004 r. Ministerstwo Infrastruktury, kierując się opinią międzyresortowego zespołu ekspertów, po badaniach przeprowadzonych w 2003 r., wskazało dwie potencjalne lokalizacje Centralnego Portu Lotniczego: Mszczonów, ze względu na: położenie między dwiema aglomeracjami – 45 km od Warszawy i 90 km od Łodzi położenie komunikacyjne – w pobliżu drogi krajowej nr 8 (granica z Czechami – Wrocław – Warszawa – Białystok – granica z Litwą) i drogi krajowej nr 50 oraz w pobliżu linii kolejowych (m.in. CMK) źródła geotermiczne – mające znaczenie pod względem ochrony środowiska Port Lotniczy Modlin, ze względu na: dostępność powierzchni pod budowę lotniska, która znajdowała się wtedy w zarządzie Agencji Mienia Wojskowego i Agencji Nieruchomości Rolnych sąsiadujące z lotniskiem grunty odrolnione położenie blisko centrum Warszawy (ok. 35 km) Poza powyższym, rozpatrywano także lokalizację Centralnego Portu Lotniczego w: Babsku koło Białej Rawskiej Sochaczewie – lądowisko Sochaczew-Bielice Nowym Mieście nad Pilicą – lotnisko Nowe Miasto nad Pilicą Radomiu Wołominie gminie Baranów koło Grodziska Mazowieckiego – w styczniu 2006 r. zwrócono uwagę na korzystne położenie w odległości 38 km od Warszawy oraz 78 km od Łodzi, na przecięciu szlaków kolejowych północ–południe (linia kolejowa nr 1, linia kolejowa nr 4 [CMK]) oraz wschód–zachód (planowana linia wysokiej prędkości), a także w odległości 1–2 km od autostrady A2 i około 10 km od drogi krajowej nr 50 będącej zachodnią obwodnicą aglomeracyjną Warszawy. Dzięki możliwości lokalizacji stacji kolejowej na dolnych poziomach terminala lotnisko zostałoby doskonale skomunikowane nie tylko z Warszawą (czas przejazdu ok. 15 minut), Łodzią (ok. 30 minut), ale także z innymi miastami w Polsce. W 2005 r. niezależnie od losów koncepcji Centralnego Portu Lotniczego podjęto decyzję o modernizacji i otwarciu portu lotniczego w Modlinie dla samolotów tanich linii i czarterów. Prace przy modernizacji i dobudowie potrzebnej infrastruktury rozpoczęto 8 października 2010. Pierwsze rejsowe loty odbyły się 15 lipca 2012 r. Z kolei w 2022r oddano do użytku gruntownie zmodernizowaną infrastrukturę cywilną lotniska w Radomiu, które posiada obecnie najnowocześniejszy w Polsce terminal o przepustowości 3mln pasażerów rocznie z możliwością rozbudowy do 9mln . Przebudowana droga startowa tego lotniska wydłużona została do 2500m i wraz z nową płytą postojową umożliwiają obsługę samolotów używanych przez linie czarterowe i niskokosztowe jak Boeing 737, Airbus A320 i A321neo. W 2016 na potrzebę budowy Centralnego Portu Komunikacyjnego między Łodzią a Warszawą ponownie wskazał minister spraw zagranicznych Witold Waszczykowski. Pod koniec kwietnia 2017 rząd Beaty Szydło ustanowił Pełnomocnika Rządu ds. Centralnego Portu Komunikacyjnego dla RP. Pełnomocnik w formie decyzji powołał interdyscyplinarny Zespół Doradczy. 19 września 2017 pełnomocnik rządu Mikołaj Wild na konferencji prasowej wraz z premier Beatą Szydło ogłosił, że rekomendowaną lokalizacją Centralnego Portu Komunikacyjnego jest wieś Stanisławów, w gminie Baranów, w powiecie grodziskim. 3 października 2017 Mikołaj Wild złożył projekt uchwały przyjmującej koncepcję budowy CPK. 7 listopada 2017 koncepcja została przyjęta uchwałą Rady Ministrów. 10 maja 2018 Sejm przyjął ustawę, dzięki której będzie można rozpocząć budowę lotniska. 1 czerwca została ona podpisana przez prezydenta. Ustawa z dnia 10 maja 2018 o Centralnym Porcie Komunikacyjnym weszła w życie 21 czerwca 2018. 19 września 2018 podana została publicznie do wiadomości, przez wiceministra infrastruktury pełnomocnika rządu ds. budowy CPK Mikołaja Wilda, informacja o ustanowieniu prezesa spółki celowej ds. budowy Centralnego Portu Komunikacyjnego. Został nim Jacek Bartosiak. 19 lutego 2019 zrezygnował z pełnienia funkcji prezesa. 2 października 2022 weszła w życie ustawa z dnia 22 lipca 2022 r. o usprawnieniu procesu inwestycyjnego Centralnego Portu Komunikacyjnego. 22 września 2023 r. na mocy decyzji ówczesnego pełnomocnika rządu ds. CPK Marcina Horały wszystkie 100% akcji spółki Polskie Porty Lotnicze (PPL) należące do Skarbu Państwa zostały przejęte przez spółkę Centralny Port Komunikacyjny (CPK) Sp. z o.o. i tym samy PPL stały się częścią Grupy Kapitałowej CPK. Referendum w sprawie lokalizacji CPK w gminie Baranów W kwietniu 2018 r. Rada Gminy Baranów podjęła uchwałę o przeprowadzeniu 17 czerwca 2018 r. referendum gminnego w sprawie lokalizacji Centralnego Portu Komunikacyjnego na obszarze gminy Baranów i planowanych w związku z tą inwestycją regulacjach prawnych. Rada zadecydowała, że mieszkańcy udzielą odpowiedzi na dwa pytania o następującej treści, z dwoma wariantami odpowiedzi („Tak” i „Nie”): W referendum wzięło udział 47% uprawnionych osób i zgodnie z art. 55 ust. 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. (wymóg wzięcia udziału w referendum przez co najmniej 30% uprawnionych do głosowania) jego wynik był wiążący. Mieszkańcy opowiedzieli się przeciwko budowie Centralnego Portu Komunikacyjnego na terenie ich gminy oraz zaproponowanym przez rząd warunkom rozliczeń. Na pierwsze pytanie oddano 1877 głosów ważnych, z tego 322 na „Tak” oraz 1555 głosów na „Nie” (odpowiednio 17,2% i 82,8%). Na drugie pytanie (1864 głosów ważnych) 113 osób zagłosowało na „Tak”, a 1751 osób na „Nie” (odpowiednio 6,1% i 93,9%). Przypisy Linki zewnętrzne Strona internetowa Centralnego Portu Lotniczego (Załącznik nr 1 do Uchwały nr 173/2017 Rady Ministrów z dnia 7 listopada 2017 r.) Centralny Port Lotniczy (Lotnisko Centralne dla Polski) + dokumenty SISKOM Mapa inwestycji kolejowych związanych z CPK Baranów (gmina w województwie mazowieckim) Lotniska w Warszawie Planowane porty lotnicze w Polsce Przedsiębiorstwa w Warszawie Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Przedsiębiorstwa założone w Polsce w 2018

1779346

https://pl.wikipedia.org/wiki/Murad%20IV

Murad IV

Murad IV (, ur. 27 lipca 1612, zm. 9 lutego 1640) – sułtan z dynastii Osmanów, panował w latach 1623–1640. Syn Ahmeda I i Kösem, władzę otrzymał po abdykacji swego stryja, Mustafy I Szalonego, który był niedorozwinięty umysłowo lub chory psychicznie. Brat Osmana II i Ibrahima I. Murad IV przez długi czas pozostawał pod wpływem matki, Kösem, i kliki dworskiej. Uniezależnił się w 1632 roku, nakazał ściąć wielkiego wezyra i objął panowanie. Przywrócił świetność imperium osmańskiego; przeprowadził reformy wewnętrzne, skonfiskował część wielkich majątków ziemskich, zakazał (pod groźbą kary śmierci) palenia tytoniu, spożywania alkoholu i kawy (choć sam był alkoholikiem); walczył z korupcją w administracji państwowej, zreorganizował armię, ograniczając potęgę janczarów i spahisów. Kontynuował wojny z Persją, która w 1622 zajęła Bagdad, a następnie obszar Wanu i Mosulu. W toku dwóch kampanii zbrojnych (1623-39) zabezpieczył swą władzę we wschodniej Anatolii, okupował Tebriz, a w 1638 roku zdobył Bagdad. Dowodził wyprawą na Półwysep Arabski, wykazując się talentem strategicznym i umiejętnościami dowódczymi. Wojna przeciw Persji zakończyła się w maju 1639 roku traktatem w Kasr-e Szirin, który przyznawał Mezopotamię i wschodnią Anatolię Osmanom, w zamian za zrzeczenie się na rzecz Persji Azerbejdżanu. W okresie jego panowania stosunki dyplomatyczne z Polską były napięte, w roku 1632 próbował zawrzeć antypolską koalicję z Rosją, dwa lata później szykował wyprawę przeciwko Polsce, która jednak nie doszła do skutku. Był znany z okrucieństwa. Był ostatnim sułtanem, który dowodził osobiście wojskiem w polu. Władca zmarł z powodu marskości wątroby. Na łożu śmierci nakazał egzekucję swojego brata Ibrahima, lecz rozkazu nie wykonano z obawy o chaos jaki spowodowałoby wygaśnięcie rodu osmańskiego. Ibrahim został następcą Murada IV na tronie osmańskim. W kulturze W serialu Wspaniałe stulecie: Sułtanka Kösem zagrali go Cağan Efe Ak jako dziecko i Metin Akdülger jako dorosłego. Zobacz też Cyryl Lukaris Przypisy Bibliografia Słownik Władców Świata. Małgorzata Hertmanowicz-Brzoza, Kamil Stepan. Wyd. Zielona Sowa – 2005 r. Osmanowie Władcy Turcji Urodzeni w 1612 Zmarli w 1640

9355

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tajlandia

Tajlandia

Tajlandia, Królestwo Tajlandii ( Prathet Thai, potocznie Muang Thai) – państwo w południowo-wschodniej Azji, graniczące z Laosem i Kambodżą na wschodzie, z Malezją na południu oraz z Mjanmą (Birmą) na zachodzie i północnym zachodzie. Dawniej państwo nosiło nazwę Syjam jako oficjalną do 11 maja 1949. Określenie „Thai” (ไทย) znaczy po tajsku „wolny”. Geografia Tajlandia jest krajem nizinnym położonym na Półwyspie Indochińskim. W środkowej części znajduje się Nizina Menamu (pow. 100 tys. km²), na północnym wschodzie płytowa równina Korat ograniczona od południa pasmem Dongrak, a od Niziny Menamu górami Thiu Khao Phetchabun. Północną i zachodnią część kraju zajmują młode (mezozoiczne) pasma górskie o przebiegu południkowym: Tanen Taunggyi (Doi Inthanon, 2595 m n.p.m., najwyższy szczyt Tajlandii) i Doi Luang. Długość linii brzegowej wynosi ponad 2600 km. Wybrzeża są nizinne i silnie rozczłonkowane. Największymi wyspami są: Phuket (542 km²) na Morzu Andamańskim, oraz Ko Samui (280 km²) i Koh Chang (217 km²) w Zatoce Tajlandzkiej. Historia Pierwsze ślady bytności Homo sapiens na terenach Tajlandii pochodzą sprzed 30 tysięcy lat. Najstarsze znaleziska łupin nasion i plew pochodzą z IX tysiąclecia p.n.e. i znaleziono je w jaskiniach północnej Tajlandii – Jaskini Ducha (Tam Phii) położonej na północ od Mae Hong Son oraz jaskini w dolinie Banjan. Początek historii Tajlandii wiąże się z migracją Tajów z południowo-zachodniej części Chin. Ludność ta dotarła na terytorium obecnego państwa w X–XII wieku. Tajowie opanowali dorzecze Menamu, zasymilowali żyjących tu Khmerów, ulegając jednocześnie wpływom ich kultury i ich religii – buddyzmu. W 1350 założono w dolinie Menamu Ajutthaję, stolicę królestwa. Państwo ze stolicą w Ajutthaji objęło prawie cały Półwysep Indochiński. Okres rozkwitu nastąpił w XV wieku, a osłabienie w XVI wieku. W XVI i XVII w. rozpoczęły się kontakty z Europejczykami, m.in. Portugalczykami, Hiszpanami, Holendrami i Anglikami. W 1767 Birma splądrowała i zniszczyła Ajutthaję przesiedlając tysiące mieszkańców na swoje tereny. Przeciwstawił im się jeden z dygnitarzy pokonanego królestwa, Phya Tak, który wyparł najeźdźców. W 1782 wódz Czakri ogłosił się królem i założył nową dynastię nazwaną jego imieniem. Państwo stale umacniało się, ale próby powiększenia terytorium zostały zahamowane przez rosnące w tym regionie wpływy brytyjskie i francuskie; w latach 60. XIX wieku tajskie państwo było formalnie niepodległe, ale realnie uzależnione od państw kolonialnych. Europejczycy odebrali krajowi zwierzchnictwo nad Kambodżą (1867) i Laosem (1893) traktowanymi jako Indochiny Francuskie. W początkach XX wieku przeprowadzono reformę; władcy zachowali ustrój absolutystyczny. W 1932 nastąpił wojskowo-cywilny zamach stanu, który doprowadził do ustanowienia monarchii konstytucyjnej, a w 1938 władzę objęło wojsko. Rząd Tajlandii w 1940 zawarł pakt o nieagresji z Japonią, a później sojusz wojskowy i polityczny. Tajlandia uczestniczyła w wojnie z aliantami (tylko teoretycznie). W 1944 odsunięto od władzy rząd popierający Japonię, by uniknąć odpowiedzialności za udział w wojnie po stronie państw Osi. Po wojnie Tajlandia utrzymywała przyjazne stosunki z USA, m.in. wysyłając do Wietnamu oddziały wspomagające wojska amerykańskie. Polityka ta doprowadziła w 1965 roku do wybuchu w kraju powstania zorganizowanego przez lewicujący Zjednoczony Front Patriotyczny Tajów, trwającego do 1983 roku. Powstańcy wsparci zostali przez Wietnam, Laos i Chiny. W latach 60. i 70. Tajlandia uczestniczyła w tłumieniu drugiego powstania malajskiego, które zagrażało tajskiemu rządowi ze względu na liczny udział Tajów w partyzantce malajskiej oraz obecność wojskową partyzantów na obszarach granicznych. Swe stanowisko wobec powstania Tajlandia zmieniła w latach 80., a w 1989 roku z jej pomocą wynegocjowano porozumienie pokojowe kończące długoletni konflikt. W 1974 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję, ustanawiającą w Tajlandii demokrację parlamentarną. Mimo stopniowej demokratyzacji, w 1976 roku doszło do masakry na Uniwersytecie Thammasat, gdzie do protestujących studentów otworzono ogień zabijając około 100 osób. Konstytucję anulowano w 1977 po kolejnym przewrocie wojskowym; nową konstytucję Zgromadzenie uchwaliło w 1978. Kiedy w 1979 roku Wietnam obalił reżim Demokratycznej Kampuczy, Tajlandia wsparła partyzantkę Czerwonych Khmerów, co poskutkowało incydentami granicznymi i starciami z wojskiem wietnamskim na granicy Tajlandii i Kambodży. Historia najnowsza Na czele rządu w latach 2001–2006 stał premier Thaksin Shinawatra, wcześniej biznesmen i potentat telekomunikacyjny. W czasie swoich rządów zyskał poparcie biedniejszej ludności wiejskiej z północnej i północno-wschodniej części kraju dzięki znacznemu rozwinięciu polityki socjalnej, obejmującej darmowy dostęp do służby zdrowia i edukacji. Krytycy premiera, wywodzący się z kręgów wielkomiejskich, klasy średniej i monarchistów, zarzucali mu populizm i niedostateczne okazywanie szacunku monarsze. Utworzyli oni ruch społeczny skierowany przeciw jego władzy, pod nazwą Ludowy Sojusz na rzecz Demokracji i wybrali „żółte koszule” na znak solidarności z monarchią (kolor żółty był symbolem króla). Domagając się ustąpienia Shinawatry, w 2006 rozpoczęli w kraju protesty, które sparaliżowały funkcjonowanie i zarządzanie krajem. W sytuacji nasilającego się kryzysu wewnętrznego, we wrześniu 2006 władzę przejęło wojsko, które dokonało zamachu stanu. Przewrót został przeprowadzony podczas pobytu premiera Shinawatry na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w Nowym Jorku. Nie powrócił on już do kraju, gdzie wszczęto przeciw niemu postępowanie pod zarzutem korupcji. Na czele państwa stanęła junta wojskowa, która w grudniu 2007 przeprowadziła demokratyczne wybory parlamentarne. W ich wyniku najwięcej mandatów zdobyli dawni współpracownicy i zwolennicy Shinawatry, cieszącego się nadal niesłabnącym poparciem mniej zamożnych obywateli. Przed wyborami utworzyli nową partię polityczną – Partię Władzy Ludu. Na czele nowego rządu stanął jej lider, Samak Sundaravej. W maju 2008 „żółte koszule” ponownie rozpoczęły w kraju serię protestów, oskarżając nową administrację o ścisłe powiązania z byłym premierem i wykonywanie jego poleceń. Nowa fala manifestacji nastąpiła w sierpniu 2008, w wyniku której premier Sundaravej, oskarżony dodatkowo przed sąd o złamanie konstytucji, podał się do dymisji. Na czele rządu stanął wicepremier Somchai Wongsawat, szwagier Shinawatry. Mimo zmiany szefa rządu, Ludowy Sojusz na rzecz Demokracji kontynuował antyrządowe demonstracje w Bangkoku. Protesty coraz bardziej utrudniały normalne funkcjonowanie państwa. Pod koniec listopada 2008 demonstranci zajęli dwa stołeczne lotniska, całkowicie blokując ruch pasażerski. Protesty zakończyły się w grudniu 2008, kiedy sąd nakazał natychmiastowe rozwiązanie Partii Władzy Ludu i wykluczył jej liderów na 5 lat z życia politycznego pod zarzutem fałszerstw w czasie wyborów z 2007. Władzę w kraju przejęła popierana przez „żółte koszule” największa partia opozycyjna – Partia Demokratyczna na czele z Abhisitem Vejjajivą. Po kolejnej zmianie na szczytach władzy na ulice wyszli tym razem zwolennicy byłego premiera Shinawatry. W marcu 2009 stworzyli oni ruch społeczny o nazwie Zjednoczony Front Demokracji Przeciw Dyktaturze, a ich znakiem rozpoznawczym został kolor czerwony. Pierwsze protesty rozpoczęli wiosną 2009. W kwietniu 2009 zajęli budynek konferencyjny w Pattayi, w którym miało odbyć się spotkanie państw ASEAN. W rezultacie międzynarodowy szczyt został odwołany, a w kraju wprowadzono stan wyjątkowy. W protestach na ulicach Bangkoku zginęły wówczas 2 osoby. Liderzy opozycji zdecydowali się zakończyć akcję w połowie kwietnia, obawiając się kolejnych ofiar, po tym gdy w rejony demonstracji zostały skierowane oddziały wojska. „Czerwone koszule” domagały się rozwiązania parlamentu i organizacji wcześniejszych wyborów. Zarzucały przejęcie władzy przez rząd Abhisita w sposób niedemokratyczny i bezprawny, wyłącznie dzięki decyzjom stronniczych sądów, a nie z nadania wyborczego. W 2010 roku „czerwone koszule” ponowiły żądania dymisji rządu i rozpisania wcześniejszych wyborów parlamentarnych. Do zaognienia dawnego konfliktu przyczynił się wyrok sądu z 26 lutego 2010 o konfiskacie części majątku przebywającego od 2006 na emigracji premiera Thaksina Shinawatry. Władze na początku marca ogłosiły wprowadzenie w dniach 11–23 marca stanu wyjątkowego w Bangkoku i siedmiu sąsiednich prowincjach, tym samym przekazując wiele uprawnień armii i ograniczając prawa obywatelskie. Wojsko zyskiwało prawo wprowadzania godziny policyjnej, zakazywania zgromadzeń i organizowania punktów kontrolnych obywateli. Stan wyjątkowy pogłębił chaos i przyczynił się do bardzo licznych protestów, podczas których zginęło ponad 90 osób, a gospodarka kraju doznała znacznego osłabienia. W drugiej połowie 2011 nastąpiła największa od pięćdziesięciu lat powódź w Tajlandii. W 2013 i 2014 przez kraj przetoczyły się kolejne fale protestów. Zapoczątkowali je zwolennicy „żółtych koszul”, gdy rząd poparł ustawę amnestyjną, na mocy której do Tajlandii powrócić mógł były premier Thaksin Shinawatra. W protestach starli się ze sobą zwolennicy „żółtych koszul” i zwolennicy Shinawatra, czyli „czerwone koszule”. Protesty ustały w 2014 roku na skutek kolejnego wojskowego zamachu stanu. Puczystów poparł król, a rzeczywistą władzę przejęła wojskowa junta. Pucz przyczynił się do międzynarodowej izolacji Tajlandii. Dodatkowo destabilizacyjnie na sytuację w Tajlandii wpływa fakt, że od początku XXI wieku na południu kraju trwa powstanie zwolenników oderwania od państwa części zdominowanej przez muzułmanów oraz konflikt graniczny z sąsiednią Kambodżą (starcia o Preah Vihear w 2008 i 2011 roku). Ustrój polityczny Tajlandia jest monarchią konstytucyjną. Na podstawie konstytucji z 2017 głową państwa jest król (od 1 grudnia 2016 król Rama X – Maha Vajiralongkorn). Władza ustawodawcza należy do 2-izbowego Zgromadzenia Narodowego wybieranego w wyborach powszechnych: Izba Reprezentantów (niższa) – 500 członków, na czteroletnią kadencję; Senat (wyższa) – 200 członków, na kadencję sześcioletnią. Władzę wykonawczą sprawuje rząd z premierem na czele – wyłaniany ze składu Izby Reprezentantów. Ostatnie wybory odbyły się w 2019, po których stanowisko premiera objął Prayuth Chan-ocha. Partie polityczne Partia dla Tajów (PTP) Partia Nowych Aspiracji (PNA) Partia Demokratyczna (PD) Partia Rozwoju Narodowego (PRN) Tajska Partia Narodowa (TPN) Partia Akcji Społecznej (PAS) Partia Obywateli Tajlandzkich (POT) Partia Solidarności (PS) Partia Sprawiedliwości i Wolności (PSW) Partia Mas (PM) Liderzy Tajlandii (LT) Partia Sprawiedliwej Siły (PSS) Podział administracyjny Administracyjnie kraj dzieli się na 6 regionów (Centralny, Zachodni, Wschodni, Północny, Północno-Wschodni i Południowy) i 76 prowincji (czangwadów): Amnat Charoen, Ang Thong, Buriram, Chachoengsao, Chai Nat, Chaiyaphum, Chanthaburi, Chiang Mai, Chiang Rai, Chon Buri, Chumphon, Kalasin, Kamphaeng Phet, Kanchanaburi, Khon Kaen, Krabi, Krung Thep Mahanakhon (Bangkok), Lampang, Lamphun, Loei, Lop Buri, Mae Hong Son, Maha Sarakham, Mukdahan, Nakhon Nayok, Nakhon Pathom, Nakhon Phanom, Nakhon Ratchasima, Nakhon Sawan, Nakhon Si Thammarat, Nan, Narathiwat, Nong Bua Lamphu, Nong Khai, Nonthaburi, Pathum Thani, Pattani, Phangnga, Phatthalung, Phayao, Phetchabun, Phetchaburi, Phichit, Phitsanulok, Phra Nakhon Si Ayutthaya, Phrae, Phuket, Prachin Buri, Prachuap Khiri Khan, Ranong, Ratchaburi, Rayong, Roi Et, Sa Kaeo, Sakon Nakhon, Samut Prakan, Samut Sakhon, Samut Songkhram, Sara Buri, Satun, Sing Buri, Sisaket, Songkhla, Sukhothai, Suphan Buri, Surat Thani, Surin, Tak, Trang, Trat, Ubon Ratchathani, Udon Thani, Uthai Thani, Uttaradit, Yala, Yasothon. Ponadto istnieją dwa dystrykty specjalne: Bangkok oraz Pattaya, jednakże ta druga jest również zaliczana do prowincji Chonburi, natomiast Bangkok jest uważany przez niektórych Tajów za oddzielną prowincję. Każda prowincja dzieli się na mniejsze dzielnice, tzw. amphoe, których w 2000 było 795, oraz 85 „poddzielnic”. Bangkok podzielony jest na 50 dzielnic, tzw. khet. Nazwa każdej z prowincji jest jednocześnie nazwą jej stolicy. Społeczeństwo Trudno jest dokładnie określić procentowy skład grup etnolingwistycznych zamieszkujących obszar dzisiejszej Tajlandii. Tego powodem jest daleko posunięta taifikacja prowadzona przez dominującą ekonomicznie większość tajsko-chińską. Zakrojona na szeroką skalę miała doprowadzić do zatarcia różnic między mieszkańcami państwa, by poprzez zapomnienie lub zabronienie dawnych tradycji doprowadzić do powstania państwa narodowego według modelu europejskiego. Istnieją jednak opracowania starające się to zdefiniować. Przez „tajskość” należy rozumieć zestaw cech, którymi musi wykazać się obywatel Tajlandii, by być rozpoznawanym. Wyjątkiem są obywatele Tajlandii innej wiary niż buddyjska oraz ci, którzy wykazują dużą odmienność etniczną lub lingwistyczną (muzułmanie w Tajlandii). Przykładem niestałości tego systemu było wydalenie Hmongów z Tajlandii do Laosu (Hmongowie posłużyli armii USA w walce przeciw siłom Wietnamu w trudnych topograficznie i politycznie regionach Laosu i po opuszczeniu ich przez amerykańskiego sojusznika uciekli masowo do Tajlandii). Szacunkowe liczby to: Laotańczycy ~25% – to głównie ludzie z basenu rzeki Mekong Tajowie („Bangkokijczycy”) ~22% – to grupy skoncentrowane wokół rzeki Chao Phraya, oraz administracyjnie – w każdym mieście Chińczycy (różne grupy językowe) ~20% – głównie mieszkańcy miast Malajowie (jako część Królestwa Pattani pod zaborem tajskim) ~10%. Zgodnie ze spisem powszechnym z 2000 r., ok. 75% społeczeństwa stanowią Tajowie, a 14% – ludność pochodzenia chińskiego. Dość duży odsetek to muzułmańscy Malajowie zamieszkujący głównie południe kraju. Około 2% ludności stanowią tzw. plemiona górskie, podzielone na ok. 20 grup, zachowujące własne zwyczaje, wierzenia, stroje etniczne. Z tego względu stanowią dużą atrakcję turystyczną, przyciągając tysiące turystów nawet w dość odległe zakątki gór. Najważniejsze z tych grup etnicznych to: Karenowie – najliczniejsze z plemion górskich (ok. 320 tys. osób). Napływają do Tajlandii z Birmy od XVIII w. Posługują się językiem kareńskim, należącym do grupy tybeto-birmańskiej, lecz podzielonym na dwa wzajemnie niezrozumiałe dialekty: sgaw i pwo. Kajanowie (Padaung), podgrupa Karenów – lud sławny z powodu metalowych obręczy, noszonych przez kobiety na szyi. Miao (Hmong) – ok. 120 tys., przybyli w XX w. z Laosu, po wycofaniu wojsk antykomunistycznych z Wietnamu, których byli sojusznikami w Laosie. Ze względu na różnice tradycyjnych strojów wyróżnia się dwie podgrupy – Białych i Niebieskich Hmong. Około 4 mln Miao zamieszkuje również chińską prowincję Yunnan. Lahu – Około 70 tys., język z grupy tybeto-birmańskiej. Animizm z elementami mesjanizmu. Akha – Około 50 tys. osób, znani głównie z bogato zdobionych strojów, noszonych również na co dzień. Animiści. Mien (Yao) – Około 40 tys. osób, animizm z wpływami chińskimi. Częsta poligamia. Lisu – Około 30 tys. osób, język z grupy tybeto-birmańskiej, spokrewnieni z Kaczinami z północnej Birmy. Szanowie, mówiący językiem pokrewnym północnym dialektom tajskim, ale niezrozumiałym np. w Bangkoku. Językiem narodowym jest język tajski z rodziny języków dajskich. Kultura Nieodłącznym elementem kultury Tajlandii jest gest wai. Tajowie zwykle nie podają sobie ręki na powitanie, a wykonują swój tradycyjny ukłon wai z dłońmi złożonymi jak do modlitwy, wyrażający szacunek wobec ludzi, ale również i wobec miejsc, czy też przedmiotów kultu. Każdy posąg Buddy to świętość, nie wolno ich dotykać, ani okazywać im braku szacunku. Początkowe ceny na bazarach są zawsze zawyżone, koniecznie trzeba się targować. Religia Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: buddyzm – 93,2% islam – 5,5% chrześcijaństwo – 0,9%: protestantyzm – 300 000 katolicyzm – 240 000 brak religii – 0,3% hinduizm – 0,1% Gospodarka Około 40% ludności czynnej zawodowo pracuje w rolnictwie, uprawiając ryż, kukurydzę i trzcinę cukrową. Tajlandia eksportuje, głównie do Europy i Ameryki Północnej: ryż, cynę i sprzęt elektrotechniczny. Ważną rolę w gospodarce Tajlandii pełni turystyka. PKB na jednego mieszkańca wynosi około 9638 USD. Bezrobocie w Tajlandii wynosi około 1%, natomiast wskaźnik nierówności społecznej jest jednym z najwyższych na świecie: 53,6. Średnie dochody w grupie 10% najwięcej zarabiających są ponad 25 razy większe niż średnie dochody w grupie 10% najmniej zarabiających. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 29,881 mln turystów (20,4% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 44,553 mld dolarów. Transport Ruch w Tajlandii jest lewostronny. Przyjezdnych obowiązuje międzynarodowe prawo jazdy. Stan dróg jest bardzo dobry. Siły zbrojne Tajlandia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Wojska tajlandzkie liczą 306 tys. żołnierzy zawodowych oraz 245 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2016) tajlandzkie siły zbrojne stanowią 20. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 5,4 mld dolarów (USD). Galeria Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji Południowo-Wschodniej Królestwa

5373517

https://pl.wikipedia.org/wiki/Robert%20B%C4%85kiewicz

Robert Bąkiewicz

Robert Bąkiewicz (ur. 2 maja 1976 w Pruszkowie) – polski polityk, dziennikarz, osoba publiczna, w latach 2017–2023 prezes Stowarzyszenia Marsz Niepodległości oraz Stowarzyszenia Roty Niepodległości, organizator corocznego Marszu Niepodległości, założyciel i szef Straży Narodowej. Życiorys Młodość i edukacja Ojciec polityka działał w NSZZ „Solidarność”. Bąkiewicz wychowywał się w dzielnicy Gąsin w Pruszkowie. W młodości uczęszczał na treningi piłkarskie, gdzie jego trenerem był Ryszard Dumała. Ukończył Szkołę Podstawową nr 10 i Liceum Ogólnokształcące im. Tomasza Zana w tym samym mieście. Studiował w Wyższej Szkole Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie, jednak studiów nie ukończył. Kariera 18 sierpnia 1998 założył własne przedsiębiorstwo Sir-Bud z branży budowlanej (specjalizujące się w budowie dróg i autostrad), które zbankrutowało w lutym 2011, przynosząc mu siedmiomilionowy dług. Wkrótce potem otrzymał pracę jako redaktor tygodnika Polska Niepodległa. Równolegle grał w klubie PKS Legion Pruszków na poziomie B klasy. Od 2011 do 2016 pracował dorywczo. W styczniu 2016 zakończył się proces sądowy, którego skutkiem było umorzenie zadłużenia. W 2016 dołączył do grupy nacjonalistycznej Narodowy Pruszków, a następnie do Obozu Narodowo-Radykalnego, w którym został członkiem zarządu. W tym samym roku został wiceprezesem Stowarzyszenia Marsz Niepodległości; funkcję prezesa objął 20 września 2017 – od tego momentu zorganizował pięć Marszów Niepodległości. W 2018 nastąpił rozłam ONR, w trakcie którego odszedł Bąkiewicz oraz Tomasz Dorosz. W 2018 startował na urząd prezydenta miasta Pruszków. Uzyskał 1180 głosów, zajmując ostatnią, piątą, pozycję spośród wszystkich startujących. W tych samych wyborach startował także na radnego Pruszkowa, nie uzyskując mandatu. Po wyborach Superstacja stworzyła artykuł, w którym napisała o postępowaniach karnych Bąkiewicza. Polityk zgłosił organizację do Sądu Okręgowego w Warszawie, który zakazał Superstacji rozpowszechniania nieprawdziwych informacji. Następnie 21 października wystartował na liście komitetu wyborczego Porozumienia Narodowo-Patriotycznego na stanowisko radnego Pruszkowa. Zdobył 43 głosy, co nie zagwarantowało mu miejsca w radzie miasta. W 2020 założył organizację Straż Narodowa, która ma na celu bronienie podstawy cywilizacji łacińskiej oraz prowadzić działania kontrrewolucyjne. Powstała ona w odpowiedzi na Strajk Kobiet. W 2021 został dziennikarzem Mediów Narodowych, a następnie redaktorem naczelnym tego serwisu. Następnie został prezesem Stowarzyszenia Roty Niepodległości. Krótko po zaprzysiężeniu zarządził kontrowersyjną akcję z billboardami zawierającymi cytaty z Biblii. 8 września 2022 objął funkcję prezesa Fundacji Pod Wierzbami. 11 listopada 2022 nadawać zaczęła telewizja Media Narodowe TV, której pomysłodawcą był Bąkiewicz. Projekt zakończył się niepowodzeniem. W styczniu 2023 wydawca Mediów Narodowych, tj. Stowarzyszenie Marsz Niepodległości Bąkiewicza wycofało wniosek o koncesję złożony do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. 31 stycznia 2023 Stowarzyszenie „Nigdy Więcej” opublikowało raport poświęcony mowie nienawiści, a także antysemickim i antyukraińskim teoriom spiskowym propagowanym na kanale Media Narodowe Bąkiewicza. Po ukazaniu się tego raportu kanał Media Narodowe został usunięty 3 lutego 2023 z platformy YouTube z powodu naruszenia zasad regulaminu. 19 lutego 2023 w mediach pojawiła się informacja o tym, że decyzją walnego zgromadzenia członków Bąkiewicz został odwołany z funkcji prezesa Stowarzyszenia Marsz Niepodległości. 24 marca tego samego roku decyzją sądu Bąkiewicz został usunięty z funkcji prezesa stowarzyszenia i z władz zarządu. We wrześniu tego samego roku został kandydatem PiS do Sejmu w okręgu radomskim (jako bezpartyjny z rekomendacji Suwerennej Polski, ale po jakimś czasie wstąpił do partii). Zdobył 4354 głosy, co nie pozwoliło mu uzyskać mandatu posła. Życie prywatne Ożenił się z Sylwią Marią Bąkiewicz (ur. 1980), z którą ma trzy córki (pierwsza ur. 2003). W 2007 małżeństwo podpisało intercyzę o rozdzielności majątkowej. Para pozew rozwodowy złożyła 30 grudnia 2010, jednak nadal utrzymywała relację. Poglądy i kontrowersje Bąkiewicz reprezentuje poglądy nacjonalistyczne. Wyznaje religię rzymskokatolicką. W 2021 roku poparł budowę bariery na granicy polsko-białoruskiej. Jest przeciwnikiem aborcji i ruchów LGBT. Określił siebie przeciwnikiem liberalizmu demokratycznego. W wywiadzie z 2017 roku stwierdził, że demokracja to „jeden z najgłupszych systemów, jakie stworzył człowiek”. W 2017 roku poparł morderstwo Chrisa Haniego przez Janusza Walusia związanego z neonazistowską partią Afrykanerski Ruch Oporu, kiedy to wziął udział w pikiecie w obronie Walusia. Grozi za to do 5 lat więzienia (pod zarzutem pochwalania stosowania przemocy ze względu na przynależność polityczną). W 2020 do prokuratury wpłynęło doniesienie w sprawie obchodów 82. rocznicy powstania Obozu Narodowo-Radykalnego, które odbyły się w 2016 roku w Białymstoku. Wówczas to polityk był jednym z uczestników wydarzenia, w którym wykrzykiwano hasło: „A na drzewach zamiast liści będą wisieć syjoniści”. Wniosek złożył Rafał Gaweł, założyciel Ośrodka Monitorowania Zachowań Rasistowskich i Ksenofobicznych. Dwaj prowadzący imprezę zostali skazani na rok i pół roku więzienia, Bąkiewicz został uniewinniony od postawionych mu zarzutów. Również w 2020 roku podczas protestów przeciw zaostrzeniu prawa aborcyjnego Bąkiewicz (oraz członkowie Straży Narodowej) siłą wypchnęli i wynieśli dwie aktywistki ze schodów kościoła Świętego Krzyża w Warszawie. W 2021 do sądu wpłynęły akty oskarżenia pod zarzutem naruszenia nietykalności kobiet. 7 marca 2023 Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia, za użycie siły i naruszenie nietykalności cielesnej, skazał Bąkiewicza na rok prac społecznych i 10 tys. złotych nawiązki dla Katarzyny Augustynek, pierwszej z pokrzywdzonych. W 2021 Robert Bąkiewicz pozwał redakcję OKO.press za artykuł na temat Straży Narodowej, żądając 10-tysięcznego zadośćuczynienia za określenie jego organizacji „bojówką”. 11 listopada 2022 poseł Nowoczesnej Adam Szłapka złożył wniosek do Najwyższej Izby Kontroli o sprawdzenie organizacji pozarządowych związanych z Robertem Bąkiewiczem. Nagrody i nominacje Wyniki wyborcze {| class="wikitable unsortable" align="center" !Wybory !Komitet wyborczy !Organ !Wynik |- |rowspan="2" | 2018 |rowspan="2" style="background:white;"| KWW Porozumienie Narodowo-Patriotyczne Pruszków |Prezydent Pruszkowa | |- |Rada Miasta Pruszkowa | |- |2023 |KW Prawo i Sprawiedliwość |Sejm X kadencji ||} Przypisy Polscy politycy narodowo-konserwatywni Polscy politycy konserwatywni Polscy dziennikarze katoliccy Polscy dziennikarze Polscy redaktorzy naczelni Ludzie urodzeni w Pruszkowie Urodzeni w 1976

63658

https://pl.wikipedia.org/wiki/Statua%20Wolno%C5%9Bci

Statua Wolności

Statua Wolności (ang. Statue of Liberty), właściwie Wolność Opromieniająca Świat (ang. Liberty Enlightening the World, fr. La liberté éclairant le monde) – posąg na wyspie Liberty Island u ujścia rzeki Hudson do Oceanu Atlantyckiego w regionie metropolitalnym Nowego Jorku, nieoficjalny symbol wolności, Nowego Jorku i Stanów Zjednoczonych. Wyspa Liberty wraz z wyspą Ellis stanowi kompleks będący własnością federalną i zarządzany przez National Park Service. Administracyjnie należy do stanu Nowy Jork. Monumentalna, neoklasycystyczna statua została wzniesiona w latach 1884–1886 według projektu Frédérica Auguste’a Bartholdiego, Gustave’a Eiffela (konstrukcja) i Richarda Morrisa Hunta (postument). Jest to dar narodu francuskiego dla narodu amerykańskiego, upamiętniający przymierze obu narodów w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. W 1924 został uznany za narodowy pomnik Stanów Zjednoczonych, a w 1984 wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Figuruje również w rejestrze National Register of Historic Places. Historia Pomnik, utrzymany w stylu neoklasycyzmu realistycznego, jest dziełem francuskiego rzeźbiarza Frédérica Auguste’a Bartholdiego. Przedstawia postać kobiecą trzymającą w prawej dłoni pochodnię, a w lewej tablicę, na której umieszczona jest data uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone. Wyryte jest dokładnie: JULY IV MDCCLXXVI (4 lipca 1776). Na koncepcję Statuy Wolności miał wpływ obraz Eugène Delacroix – Wolność wiodąca lud na barykady, a jej twarzy Bartholdi nadał rysy własnej matki, lecz ciało wzorował na swojej kochance. Pomnik był darem rządu francuskiego dla USA w 100-lecie uchwalenia Deklaracji niepodległości. Został wzniesiony we Francji i przekazany w 1884 ambasadorowi amerykańskiemu w Paryżu. Potem rozebrano go na części i wysłano statkiem do Nowego Jorku. Odsłonięcie odbyło się 28 października 1886 i dokonał tego prezydent Grover Cleveland. Jest narodowym pomnikiem USA, zarządzanym przez National Park Service. Statua Wolności znajduje się na Liberty Island, u ujścia rzeki Hudson. Podstawa pomnika stoi na XIX-wiecznym forcie Wood, o narysie gwiaździstym. Jest własnością federalną administrowaną przez National Park Service i znajduje się na terenie objętym jurysdykcją stanu Nowy Jork. Na postumencie znajduje się płyta z tekstem sonetu Emmy Lazarus Nowy kolos. Dane Wysokość: 46,5 m Wysokość wraz z cokołem: 93 m Waga: 229 ton Szerokość w talii: 11 m Konstrukcja: ze stali i miedzi, wewnątrz znajdują się dwa ciągi spiralnych schodów prowadzących do punktu widokowego. Trzeci ciąg schodów do pochodni nie jest dostępny dla zwiedzających Autorem konstrukcji stalowej i podstawy był Gustave Eiffel. Piedestał (projektu amerykańskiego architekta Richarda Morrisa Hunta) wysokości 47 m Posąg stał się symbolem wolnej i bogatej Ameryki dla wielu emigrantów przybywających do Nowego Jorku. Statua stoi na zerwanym łańcuchu, dzierżąc w prawej ręce pochodnię, w lewej zaś tablicę z napisem 4 lipca 1776 Dzień Niepodległości Ameryki. Statua Wolności skonstruowana jest z miedzi, dlatego w wyniku korozji atmosferycznej jej powłoka okryła się patyną, przez co uzyskała grynszpanowy kolor. Zwiedzanie W wyniku zamachów z 11 września 2001 zamknięto wstęp dla turystów do tarasu widokowego w koronie statuy. 23 maja 2009 wnętrze statuy zostało przywrócone do zwiedzania, wraz z dwoma tarasami widokowymi i prowadzącymi do nich ciągami schodów. Wstęp na najwyższą część ramienia i znicza jest od 1916 niedostępny dla zwiedzających. W październiku 2012 ponownie otwarto koronę dla zwiedzających. Zobacz też Statua Wolności w Paryżu Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Witryna internetowa National Park Service Repliki Znanych Zabytków na Świecie; Sekcja: Statua Wolności - Repliki Obiekty budowlane w Nowym Jorku Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Stanach Zjednoczonych Narodowe pomniki Stanów Zjednoczonych National Register of Historic Places w Nowym Jorku

3261

https://pl.wikipedia.org/wiki/Komunizm

Komunizm

Komunizm (od „wspólny, powszechny”) – polityczna i ekonomiczna ideologia klasyfikowana jako utopijna, której celem jest utworzenie społeczeństwa pozbawionego ucisku i wyzysku klasowego, opartego na braku własności prywatnej (w rozumieniu marksistowskim), kolektywnej własności środków produkcji i wspólnotowym podziale dóbr. W pismach Karola Marksa, Fryderyka Engelsa i innych teoretyków marksizmu, komunizm jest przyszłym ustrojem rozwiniętych społeczeństw, w którym wspólnota własności obejmować będzie przede wszystkim środki produkcji. Potocznie mianem komunizmu określa się też ustrój polityczny zaprowadzony w państwach, w których władzę zdobyły dyktatury i partie komunistyczne (zob. ZSRR i blok wschodni). Jako ideologia zaczął się tworzyć już od XV wieku, gdy przyjmował postać komunizmu utopijnego, który głosił hasła likwidacji nierówności społecznych i prywatnej własności. W XIX wieku narodziły się dwa warianty ideologii: wariant w wydaniu anarchistycznym, który głosił zniesienie instytucji państwa i kolektywizmu, oraz ten w wydaniu marksistowskim, oparty na Manifeście Komunistycznym z 1848 roku. Według marksistowskiego wariantu komunizmu, do osiągnięcia bezklasowego społeczeństwa dojść miało na drodze rewolucji. Założenia ideologii komunistycznej starał się wprowadzić w życie Włodzimierz Lenin, który stworzył odrębny nurt marksizmu zwany leninizmem. Nowy nurt ruchu komunistycznego przybrał postać partii komunistycznej zorganizowanej według zasady centralizmu demokratycznego. Rewolucja miała doprowadzić do budowy dyktatury proletariatu. Rosyjscy komuniści przejęli siłą w 1917 władzę w Rosji, skąd w 1920 r. narzucili ją Azerbejdżanowi, Armenii i Ukrainie, w 1921 r. Gruzji i Mongolii, w 1940 r. Litwie, Łotwie i Estonii, a po II wojnie światowej państwom satelickim w Europie Środkowo-Wschodniej. W 1949 r. Komunistyczna Partia Chin zwyciężyła w wojnie domowej z Kuomintangiem i utworzyła państwo, które od końca lat 50. XX wieku (rozłam radziecko-chiński), prowadziło politykę niezależną, a od końca lat 60. XX wieku politykę konfrontacyjną wobec ZSRR. Komuniści zdobyli również samodzielnie władzę w Korei Północnej (1949), Wietnamie (1954) i na Kubie (1959). Realizując program tzw. realnego socjalizmu utworzyli rządy charakteryzujące się monopolem władzy partii komunistycznej i upaństwowieniem gospodarki. Reżimy powołujące się na ideologię komunizmu spowodowały śmierć według różnych szacunków od 65 do około 94 milionów ludzi. Komunizm jako ustrój społeczno-gospodarczy Komunizm jest najczęściej kojarzony z myślą marksistowską. Ustrój taki pojawia się również poza marksizmem. Ideę ustroju komunistycznego można znaleźć np. w Państwie Platona, gdzie wspólność obejmuje nie tylko własność, ale także żony i dzieci. Także angielski pisarz Tomasz Morus sportretował w swojej Utopii (1516) społeczeństwo oparte na wspólnej własności nieruchomości. Dzieła tych twórców nie nosiły jednak znamion doktryny politycznej i nie stały się podstawą działania ruchów politycznych. Komunizm chrześcijański Komunizm chrześcijański jest formą ustroju i ideologią panującą w niektórych wspólnotach chrześcijańskich. Według członków tych wspólnot, Biblia i życie 12 apostołów nakazywały życie w powszechnej równości i zniesienie indywidualnej własności. Wspólnoty takie były zwykle niewielkie, traktowane jako radykalne i często zwalczane przez główny nurt chrześcijaństwa. Chrześcijańskie wspólnoty komunistyczne zakładane były m.in. przez taborytów, huterytów czy szejkersów. Komunizm pierwotny Pojęcie komunizmu pierwotnego pojawiło się w połowie XIX wieku w ewolucjonistycznej antropologii kulturowej. Pojęcie to pełniło ważną rolę w pismach Lewisa Henry’ego Morgana i Johanna Jacoba Bachofena. Zgodnie z nimi społeczeństwa pierwotne charakteryzowały się egalitaryzmem i wspólnotą własności. Teza, że komunizm stanowił powszechny i pierwotny etap rozwoju społeczeństw, spotkała się później z szeroką krytyką, jednak w XIX wieku była ona szeroko rozpowszechniona. Pojęcie komunizmu pierwotnego przyjął Karol Marks w swojej filozofii. Wskazywał, że komunizm pierwotny był charakterystyczny dla pierwotnego, łowiecko-zbierackiego etapu ludzkości (wspólnoty pierwotnej). Komunizm taki różnił się od zakładanego przez Marksa przyszłego komunizmu niższym technologicznie zaawansowaniem procesów produkcji. Komunizm w marksizmie W pismach teoretyków marksizmu, komunizm ma być przyszłym ustrojem społeczno-gospodarczym, w którym własność środków produkcji ma należeć do wspólnoty. Niemieccy komuniści i filozofowie Karl Marx i Friedrich Engels sformułowali pogląd na historię społeczeństw zwany materializmem historycznym. Zgodnie z nim społeczeństwa poprzez walkę klas przechodzą poprzez kolejne etapy rozwoju, zwane formacjami społeczno-ekonomicznymi. Kolejnymi formacjami były według niego: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm. Rewolucyjne obalenie kapitalizmu doprowadza według Marksa i Engelsa do państwowej formacji socjalistycznej, a w dalszym jej rozwoju do bezpaństwowego i bezklasowego komunizmu. Komunizm nie jest definiowany przez Marksa i Engelsa jak idea, a „rzeczywisty ruch, który znosi stan obecny”. Charakterystyka W schemacie materializmu historycznego, komunizm stanowi formację społeczno-ekonomiczną o charakterze globalnym, charakteryzującą się brakiem wyobcowania (alienacji) człowieka, w której ludzkość jest wolna od ucisku i niedostatku. Społeczeństwa komunistyczne pozbawione byłyby rządów, państw i pracy najemnej. Komunizm miałby ucieleśniać zasadę sprawiedliwości społecznej: „od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb” oraz charakteryzować się brakiem własności prywatnej środków produkcji – czyli podstawy gospodarki kapitalistycznej. Środki produkcji miały być uspołecznione. W okresie przejściowym między kapitalizmem a komunizmem miałby istnieć ustrój socjalistyczny oparty na zasadzie „od każdego według jego zdolności, każdemu według jego pracy”. Komunizm jako ideologia Usytuowanie na scenie politycznej W różnych podziałach sceny politycznej komunizm traktowany jest zawsze jako stanowisko skrajne. W tradycyjnym liniowym podziale na lewicę i prawicę jest on sytuowany na skrajnej lewicy, traktuje się więc go jako nurt bardziej radykalny niż socjalizm. Tym samym jest biegunowy przeciwstawny doktrynom prawicowym, szczególnie skrajnej prawicy (faszyzmowi). Niektórzy badacze zwracają jednak uwagę, że podział ten jest zbyt uproszczony, a w praktyce skrajne stanowiska polityczne są do siebie podobne. W takim układzie, schemat sceny politycznej przyjmuje postać podkowy, a niektóre warianty komunizmu posiadają wiele cech wspólnych (np. antyindywidualizm, antyelitaryzm) z ideologiami skrajnie prawicowymi. Zarówno komunizm i faszyzm są wtedy przeciwstawiane liberalizmowi z jego indywidualizmem. W dwuosiowym podziale sceny politycznej autorstwa Hansa Eysencka, stalinowska odmiana komunizmu usytuowana jest w lewym górnym rogu, co oznacza skrajną, autorytarną lewicę. Całkowicie przeciwstawne są jej nurty w prawym dolnym rogu (skrajna prawica i nastawienie na wolność), np. anarchokapitalizm (który sam nie jest uważany za formę anarchizmu). Istnieje również nieautorytarna, liberalna odmiana komunizmu. Różnorodność komunizmu Idee komunistyczne przyjmowane były przez wiele, bardzo różnorodnych doktryn. Poszczególne odmiany komunizmu można podzielić na dwie zasadnicze grupy: doktryny opierające się na marksizmie i te, wywodzące się z innych źródeł. Większość nurtów komunizmu ma charakter marksistowski. Komunizm – marksizm – socjalizm Komunizm i marksizm bywają niekiedy używane zamiennie. Marksizm jest jednak szerszym systemem filozoficznym, wykraczającym poza filozofię polityczną. Komunizm jest ideologią polityczną, wywodzącą się z marksizmu. Istnieje spór co do tego, na ile poszczególne nurty komunizmu (a w szczególności oficjalne doktryny państw socjalistycznych) rzeczywiście opierają się na myśli Marksa. Poszczególne odłamy komunizmu uważały często, że to one są kontynuatorami myśli niemieckiego filozofa, a pozostałe nurty stanowią od niego odstępstwo. Socjalizm jest często traktowany jako lewicowa ideologia, która w porównaniu z komunizmem, ma mniej radykalny charakter. Np. nie akceptuje rewolucyjnych metod walki, preferując powolną ewolucję w stronę bardziej sprawiedliwego społeczeństwa. . Nie-marksistowskie nurty komunizmu Komunizm jest starszy niż myśl Marksa i Engelsa, a więc wcześniejsze nurty komunizmu mają charakter niemarksistowski. Są to przede wszystkim różne odmiany komunizmu chrześcijańskiego. Niektóre z tych nurtów chrześcijańskich rozwinęły również własne doktryny polityczne, które często wymierzone były w istniejący porządek społeczny. Przykładem mogą być wydarzenia w Münsterze w 1534–1535 r., kiedy do władzy doszli radykalni anabaptyści (m.in. Jan Matthijs czy Jan z Lejdy), którzy założyli komunę monasterską. Wiele nurtów chrześcijańskich nie miało jednak rewolucyjnego charakteru (np. szejkersi). W XVII–XIX w. rozwinęła się doktryna polityczna nazwana później komunizmem utopijnym. Jej przedstawicielami byli Jean Meslier, Morelly, Louis Auguste Blanqui, Wilhelm Weitling oraz Étienne Cabet. Nazwa komunizm utopijny została nadana im przez Marksa i Engelsa, którzy chcieli odróżnić doktrynę tych filozofów od swojego naukowego komunizmu. Te przedmarksowskie odmiany komunizmu były traktowane przez późniejszych marksistów jako zapowiedź rozwiniętej myśli komunistycznej. Już po powstaniu myśli marksistowskiej, w ramach ruchu robotniczego zarysował się ideologiczny konflikt między marksistami a anarchistami. Z tego konfliktu, narodziły się dwa zasadnicze nurty współczesnego komunizmu: marksistowski oraz anarchistyczny. Anarchokomunizm dąży do jednoczesnej likwidacji państwa i kapitalizmu, jako połączonych ze sobą struktur opresyjnych. Jego głównymi przedstawicielami byli Piotr Kropotkin, Errico Malatesta i Aleksander Berkman. Rezultatem konfliktu między anarchistami a marksistami był rozłam w I Międzynarodówce, którą opuścili anarchiści i syndykaliści, a w konsekwencji Międzynarodówka została rozwiązana w 1876 roku. Marksistowskie nurty komunizmu Bardzo często komunizm jest synonimem marksistowskich odmian komunizmu. W XX wieku komunizm marksistowski rozwinął się w wiele nurtów, w szczególności w konsekwencji dojścia komunistów do władzy. Najbardziej wpływowa wersja komunizmu została sformułowana przez Włodzimierza Lenina i funkcjonowała pod nazwą marksizmu-leninizmu. Lenin wprowadził do marksizmu pojęcia imperializmu jako wyższej formy kapitalizmu jednocześnie w praktyce odchodząc od jego utopijnych założeń. Marksizm-leninizm stał się ideologiczną podstawą działalności partii bolszewickiej, a po rewolucji październikowej (1917 r.), także oficjalną ideologią państwa (od 1922 r. nazywającego się Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich). Leninizm był wprowadzany także w innych krajach, po zdobyciu tam władzy przez komunistów. Obowiązywał aż do rozpadu bloku wschodniego w latach 1989–1991 r. Po śmierci Lenina ruch komunistyczny w ZSRR uległ rozłamowi; po dojściu do władzy Józefa Stalina wprowadzona została odmiana marksizmu zwana stalinizmem, zawierająca tezę o „zaostrzaniu się walki klas w miarę postępu rewolucji”, w praktyce przyzwalającą na nieograniczony terror. Przeciwko stalinizmowi występowała z jednej strony tzw. „Lewa Opozycja” Trockiego, z drugiej – „Prawa Opozycja” Bucharina. Maoizm, zmodyfikowany przez Mao Zedonga stalinizm, stał się oficjalną ideologią komunistycznych Chin, popularną również wśród zachodniej nowej lewicy. W niektórych państwach socjalistycznych obowiązywały lokalne odmiany komunizmu, np. hodżyzm w Albanii czy titoizm w Jugosławii. Istniały również inne nurty komunizmu, niebędące państwowymi ideologiami. Wywodzący się z myśli Róży Luksemburg luksemburgizm, krytykował autorytaryzm Lenina i niedemokratyczny charakter władzy bolszewików. Odrębny charakter miała także myśl Antonio Gramsciego. Zachodnie partie komunistyczne również rozwijały swoje wersje komunizmu, często krytyczne wobec Związku Radzieckiego (np. eurokomunizm). Poglądy komunistyczne Komunizm opiera się na systemie poglądów głoszących program całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku społecznego, postulujący powszechność, równość i sprawiedliwość społeczną oraz zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społecznej kontroli gospodarki, własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dóbr. Były to przesłanki realizacji zasad równości we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Według teorii komunistycznej, jedynym ze sposobów na zniesienie kapitalistycznej nierówności jest szeroko zakrojona rewolucja społeczna. Rewolucja zazwyczaj kojarzona jest ze zbrojnym buntem społeczeństwa, a przede wszystkim proletariatu (klasy robotniczej) przeciw rządom burżuazji. Rewolucja jest wyjaśniana przez teoretyków na wiele różnych sposobów i zazwyczaj zależy od środowiska, z którego dana teoria komunizmu się wywodzi. Na przykład rewolucja chińska została zaangażowana przez konflikt wojskowy między wojskami chińskich czerwonych a chińskimi nacjonalistami. Rewolucja w Wietnamie charakteryzowała się wojną partyzancką między Wietkongiem wspieranym przez rządzoną przez komunistów północną częścią kraju a rządem południowego Wietnamu, popieranym z kolei przez różne państwa Zachodu. Rewolucja ta zakończyła się zwycięstwem komunistów w 1975 roku. W wyniku rewolucji kubańskiej, do władzy doszli przedstawiciele ruchu partyzanckiego skupieni wokół Fidela Castro i Che Guevary. Sam Fidel Castro nie wierzył, że w przypadku Kuby potrzebna jest partia awangardowa, co powodowane było wysoką niepopularnością Batisty. Niezależnie od specyficznej formy rewolucja komunistyczna dąży do zastąpienia „klasy wyzyskiwaczy” jako klasy rządzącej i utworzenia społeczeństwa bez podziałów klasowych, co w teorii miałoby być wstępem do końcowego etapu komunizmu. Historia ruchu komunistycznego Powstanie bolszewizmu Pod koniec XIX wieku marksizm w carskiej Rosji przybrał odrębny charakter niż ten w pozostałej części Europy. Pierwszą główną postacią rosyjskiej myśli marksistowskiej był Gieorgij Plechanow, późniejszy krytyk Lenina i bolszewików oraz zwolennik demokratycznej formy socjalizmu. U podstaw prac Plechanowa leżało założenie, że Rosja, mniej zurbanizowana i uprzemysłowiona niż Europa Zachodnia, potrzebuje jeszcze wielu lat, aby przygotować się do rewolucji proletariackiej. Musi być też ona poprzedzona okresem demokracji. W 1898 r. powstała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (RSDPR). W 1903 r. rozpadła się na dwie frakcje: mienszewików o charakterze socjaldemokratycznym, oraz rewolucyjnie nastawionych bolszewików pod przywództwem Lenina. Bolszewicy uważali, że możliwe jest przeprowadzenie w Rosji rewolucji i „przeskoczenie” etapu gospodarki kapitalistycznej. Rewolucja październikowa i powstanie ZSRR W 1917 roku w Rosji wybuchła rewolucja październikowa, w której przywództwo zdobyli bolszewicy. Tym samym Rosja stała się pierwszym krajem, w którym siła o orientacji marksistowsko-rewolucyjnej przejęła władzę. Po 1917 roku zaczęto powszechnie odróżniać określenia „komunizm” i „socjalizm”. Frakcja bolszewicka stała się odrębną partią, która przyjęła w nazwie określenie „komunistyczna”. Początkowo była to Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) RPK(b)(od 1918 r.), następnie Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) WKP(b) (od 1925 r.), a w końcu Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego KPZR (od 1952 roku). W 1917 powstał szereg republik uznających się za państwa socjalistyczne. Po połączeniu w 1922 roku powstał ZSRR. Modele gospodarcze początków państwowości i walka o władzę Pierwszym modelem gospodarczym wprowadzanym w życie przez bolszewików był komunizm wojenny, który zakładał upaństwowienie przemysłu, eliminację obiegu pieniądza oraz prywatnych firm. Komunizm wojenny miał być zaprowadzony tymczasowo. Bolszewicy wzorowali komunizm wojenny na polityce Niemiec z okresu I wojny światowej oraz koncepcjach teoretycznych francuskiego socjalisty, Louisa Blanca. Koncepcję opracowała skrajna lewica partii, czyli grupa Nikołaja Bucharina. Przeciwko koncepcji wystąpili Lenin i Lew Trocki, którzy postulowali umiarkowane programy gospodarcze, np. Lenin twierdził, że w ZSRR zbudować należy kapitalizm państwowy (później przekształcić go w socjalizm) przez co Lenin oskarżany był przez bolszewicką skrajną lewicę o zdradzenie rewolucji. Komunizm wojenny załamał się po stratach wojennych. W 1921 roku zastąpiono go Nową Polityką Ekonomiczną, w której ponownie wprowadzono wolny handel i prywatną własność przedsiębiorstw. Polityka poskutkowała szybką odbudową państwa. Model ten określany jest jako gospodarka mieszana. W 1928 roku produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed wojny światowej. Podczas choroby Lenina w partii komunistycznej nasiliła się walka o władzę. Ścierały się trzy linie programowe: „prawicowa” Bucharina, opowiadająca się za stopniową budową socjalizmu w ZSRR w ramach NEP i utrzymaniem demokracji wewnątrzpartyjnej; „centrowa” Stalina (wspieranego 1923-24 przez Zinowiewa i Kamieniewa), która lawirowała pomiędzy frakcjami głosząc hasła „socjalizmu w jednym kraju” i forsownej industrializacji, ale konsekwentnie dążyła do centralizacji władzy; „lewicowa” Trockiego (wspartego 1926-27 przez Zinowiewa i Kamieniewa), dążąca do rewolucji światowej i przyśpieszenia budowy socjalizmu (kolektywizacja i industrializacja) Walkę ze Stalinem wewnątrz ruchu komunistycznego rozpoczął Lew Trocki, będący jednym ze współtwórców ZSRR. Lew Trocki krytykował stalinowską politykę „budowy socjalizmu w jednym kraju” i cały system ZSRR, który według niego zahamował proces rewolucji. Zwolennicy Trockiego z pozycji lewicowych krytykowali przejęcie przez aparat partyjny i Stalina władzy w WKP(b) i jej biurokratyzację. Frakcja Lwa Trockiego nazywana była „Lewicową Opozycją”. W listopadzie 1927 roku, po manifestacjach opozycji w rocznicę rewolucji październikowej, KC WKP(b) wydalił z partii Trockiego i jego zwolenników, pozostali zostali wydaleni na XV zjeździe WKP(b) i zesłani. W 1929 roku Trocki został po pozbawieniu obywatelstwa sowieckiego deportowany za granicę ZSRR. Stalinizm Po śmierci Lenina władzę wbrew jego woli objął Stalin, który doprowadził w latach 1936–1939 do wielkiego terroru w Związku Radzieckim. Nastąpiło wtedy nasilenie represji ze strony aparatu biurokratycznego i policyjnego. Ofiarami represji padły miliony osób. Represje wymierzone były także w działaczy komunistycznych, co określane jest jako „wielka czystka”. Stracono wtedy większość wyższych kadr partii, ponieważ w dużej części były przeciwne rządom Stalina i nie podlegały dyscyplinie partyjnej. W procesach moskiewskich zamordowanych zostało wielu starych bolszewików, którzy grali znaczącą rolę podczas rewolucji rosyjskich z 1917 roku i rządzie radzieckim w okresie kierownictwa Lenina. Straceni zostali między innymi Lew Kamieniew, Grigorij Zinowjew, Aleksiej Rykow i Nikołaj Bucharin. Wielu komunistów po torturach zostało zmuszonych do przyznania się do winy i straconych. W polityce gospodarczej Stalin porzucił politykę NEP-u i rozpoczął politykę pełnego planowania gospodarki i kolektywizacji rolnictwa. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego. W ramach uprzemysłowienia realizowanego w ramach państwowych planów pięcioletnich doprowadzono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski). W wyniku tej polityki do 1942 roku, gospodarka rosła średnio w tempie 20% rocznie. Wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego i surowców, w wyniku czego na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna. Komunizm poza ZSRR Partie komunistyczne na Zachodzie Z inicjatywy komunistów radzieckich założona została Międzynarodówka Komunistyczna skupiająca organizacje konkurencyjne wobec głównego nurtu socjalizmu europejskiego. Szeregi międzynarodówki zasiliły m.in. Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych i Francuska Partia Komunistyczna. Partie komunistyczne w okresie międzywojennym cieszyły się na Zachodzie szerokim poparciem. Francuscy komuniści (nie licząc grup rozłamowych) uzyskiwali w wyborach poparcie rzędu 8-15,26% poparcia. Amerykańscy nie zdobyli szerszego poparcia wyborczego (co było spowodowane istnieniem w USA dwupartyjnego systemu) udało się im jednak skupić w podporządkowanych sobie związkach zawodowych 50 tysięcy pracowników. Inaczej wyglądała sytuacja ruchu komunistycznego w Niemczech gdzie Komunistyczna Partia Niemiec w latach 30. toczyła regularne walki uliczne z nazistowskimi SS i SA. Władze hitlerowskie zdelegalizowały partie komunistyczne po tym jak spłonął budynek Reichstagu. O podpalenie fałszywie oskarżony został holenderski komunista Marinus van der Lubbe a jego proces stał się początkiem zorganizowanej akcji antykomunistycznej. Eskalacja rewolucji na Daleki Wschód Na skutek rewolucji w Mongolii w 1921 roku, trzy lata później powstała Mongolska Republika Ludowa. Na czele sił rewolucyjnych stał Damdin Suche Bator. W 1926 roku z kolei powołano Tuwińską Republikę Ludową, choć w praktyce rządy komunistyczne w Tuwie trwały już od 1920 roku. Kraj pozostawał niezależny w sprawach polityki wewnętrznej, natomiast na arenie międzynarodowej reprezentowany był przez Rosję Radziecką, a następnie Związek Radziecki. W okresie leninowskim władzę w kraju sprawował lama Donduk Kuular, który ustanowił buddyzm oficjalną religią państwową. Po objęciu władzy przez Józefa Stalina w Rosji władzę w kraju przejął Sołczak Toka który zradykalizował dotychczasowy kurs. W 1944 roku kraj został włączony do Związku Radzieckiego jako Tuwiński Obwód Autonomiczny. W latach dwudziestych rządzący na południu Chin Kuomintang pod przywództwem Sun Jat-sena, zaczął współpracować ze Związkiem Radzieckim. Do rozłamu doszło w 1926 roku, gdy z partii wydaleni zostali zwolennicy Międzynarodówki Komunistycznej, a Kuomintang zerwał współpracę z założoną w 1921 roku Komunistyczną Partią Chin. 12 kwietnia 1927 wojska Czanga Kaj-szeka rozpoczęły falę aresztowań komunistów w Nankinie. Popierany przez KPCh, lewicowy rząd w Wuhanie został rozwiązany. Z podporządkowanej Kuomintangowi Armii Narodowo-Rewolucyjnej wydalono doradców radzieckich i wszystkich komunistów. W odpowiedzi na represje komuniści wywołali kilka powstań antyrządowych. W listopadzie 1931 komuniści powołali Chińską Republikę Rad ze stolicą w Ruijin. W mieście odbył się zjazd delegatów regionalnych rad, w czasie którego powołano do życia nową, wzorowaną na radzieckiej, konstytucję. W wyniku ofensywy rządowej w 1934 roku, Chińska Republika Rad została rozbita, a Chińska Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona przegrupowała się, przemieszczając się na tereny Chin północno-zachodnich. Przegrupowanie to nazwane zostało jako Długi Marsz, w którym wycofujące się wojska komunistyczne na skutek pościgu wojsk rządowych straciły ponad 50% stanu osobowego. W 1935 od władzy w partii komunistycznej odsunięto 28 bolszewików, a nowym przywódcą został Mao Zedong. Trockizm Po wydaleniu z ZSRR (1929) Trocki rozpoczął wydawanie pisma Biuletyn Opozycji, które do 1941 było miejscem prezentacji poglądów Trockiego i jego zwolenników. Trocki od początku bycia dysydentem podjął się próby utworzenia ruchu politycznego. Udało mu się pozyskać działaczy wywodzących się z różnych środowisk politycznych, część związana była niegdyś z Kominternem. Często usunięto ich z partii komunistycznej w czasie walk frakcyjnych. Wśród działaczy tych znaleźli się James Patrick Cannon, były członek Komunistycznej Partii USA; Maurice Spektor, były członek Komunistycznej Partii Kanady; Pierre Frank, były członek Komunistycznej Partii Francji i Boris Souvarine, jeden z jej współzałożycieli. Kolejną grupę zwolenników Trockiego stanowili radykałowie z łona partii socjaldemokratycznych, Daniel Guerin; reprezentant lewicowej frakcji w SFIO i Marceau Pivert. Ze środowiska anarchosyndykalistów do Trockiego zbliżyli się Alfred Rosmer i Pierre Monatte. Trocki poparty został także przez niektórych intelektualistów. W 1938 r. z inicjatywy Lwa Trockiego jego zwolennicy założyli IV Międzynarodówkę, której celem była walka z kapitalizmem, jak i ze stalinizmem i faszyzmem. Wśród komunistów trockizm stał się główną alternatywą ideową wobec stalinizmu. Pod względem ideowym część działaczy trockizmu kierowała się poglądami lewicowo-radykalnymi, które nie zmieściły się w obrębie kominternowskiego ruchu komunistycznego, przy czym ważna była tu postawa antyradziecka. Część działaczy wysuwała antyradzieckość i sprzeciw wobec Kominternu na plan pierwszy. Celem IV Międzynarodówki była rewolucja socjalistyczna związana przy tym z walką z partiami Kominternu i ZSRR. Frakcja Lwa Trockiego nazywana była „Lewicową Opozycją”. II wojna światowa – ruch oporu Komuniści byli jednym z głównych nurtów ruchu antyhitlerowskiego Europy. Francuska Partia Komunistyczna początkowo prezentowała postawy antywojenne. Od 1940 działacze ugrupowania brali jednak udział w oporze przeciw represjom nazistowskim, a po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku, komunistyczny ruch oporu został zasilony przez wielu nowych ochotników. Z inicjatywy komunistów powstał również podziemny ruch oporu Francs-Tireurs et Partisans (Wolni strzelcy i partyzanci; FTP), do którego przyjmowano jednak także przedstawicieli innych opcji politycznych. Jego członkowie zaangażowani byli zarówno w akcje sabotażowe, jak i walki partyzanckie. Liczbę żołnierzy FTP w 1944 szacuje się na 100 tysięcy. W czasie wojny do PCF dołączyło wielu znanych artystów i intelektualistów, w tym malarz Pablo Picasso i filozof Jean-Paul Sartre. Na terenie Jugosławii działała Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii (NOVJ), na czele której stał Josip Broz Tito. NOVJ była największą armią partyzancką walczącą z włoskimi i niemieckimi okupantami na Bałkanach. Oprócz walk z okupantami, NOVJ zwalczała faszystowski ruch chorwackich Ustaszy i nacjonalistycznych, serbskich Czetników. Grecki ruch oporu zdominowany był przez ELAS (Greckie Ludowe Wyzwoleńcze Wojsko). Formacja ta powiązana była z Narodowym Frontem Wyzwoleńczym (EAM) zawiązanym przez Komunistyczną Partię Grecji (KKE) i inne ugrupowania republikańskie w 1941 roku. Do lata 1943, ELAS opanowała większą część terenów górskich, tworząc na ich obszarze partyzanckie, ludowe państwo EAM/ELAS. Zimna wojna Po wojnie komuniści przejęli władzę w wielu państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Związek Radziecki wraz z uzależnionymi od niego państwami zaczęto określać jako blok wschodni. Wraz z tym ukształtował się podział świata na dwa rywalizujące obozy, skupione wokół Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Konflikt zwany zimną wojną przebiegał na wielu płaszczyznach, od wyścigu zbrojeń po eksplorację kosmosu. Rządy na wzór radziecki zostały wprowadzone w Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polsce, na Węgrzech i w Rumunii. Komunistyczny rząd powstał również w Jugosławii, lecz niezależna polityka prowadzona przez marszałka Tito doprowadziła do wydalenia Jugosławii z bloku wschodniego. Niezależny rząd komunistyczny powstał też w Albanii. W 1949 roku Komunistyczna Partia Chin, kierowana przez Mao Zedonga, utworzyła Republikę Ludową, która zerwała z ZSRR i blokiem wschodnim w czasie rozłamu chińsko-radzieckiego. Rządy komunistyczne objęły też władzę w licznych krajach rozwijających się, np. na Kubie (1959), w Korei Północnej (1945), Wietnamie (1954), Laosie (1975) i Kambodży (1975). W wielu innych krajach komuniści byli znaczącą siłą polityczną, starającą się zdobyć władzę. Komunizm we współczesnym świecie Kraje, które współcześnie określają się jako państwa socjalistyczne to: Kuba, Chińska Republika Ludowa, Laos, Korea Północna i Wietnam. W wielu innych krajach istnieją partie komunistyczne. W Chinach po śmierci Mao Zedonga zaczęły być wprowadzane kapitalistyczne reformy przy zachowaniu ideologii i monopolu władzy partii komunistycznej. Chińskie reformy gospodarcze rozpoczęły się w 1978 roku pod przywództwem Deng Xiaopinga. Reformy wolnorynkowe przy zachowaniu władzy partii komunistycznej wprowadzane są również w dzisiejszym Wietnamie i Laosie. W Parlamencie Europejskim frakcja komunistyczna jest od 1979 roku. Komuniści mają swoją reprezentację parlamentarną w krajach byłego ZSRR: Rosji, Białorusi, Łotwie, Mołdawii, Kirgistanie, Azerbejdżanie, Tadżykistanie. Nie odgrywają natomiast większej roli na Litwie, Ukrainie, w Estonii, Turkmenistanie, Kazachstanie i Uzbekistanie. W krajach europejskich, partie komunistyczne są obecne w parlamentach Hiszpanii, Grecji, Cypru, Irlandii, Francji, Portugalii, Czech i Bułgarii. Prezydent Cypru Dimitris Christofias jest członkiem komunistycznej Postępowej Partii Ludzi Pracy. Poza Europą partie komunistyczne odgrywają ważną rolę w Algierii, Syrii, Brazylii, Japonii, Nepalu, Indiach oraz w wielu krajach trzeciego świata. W Republice Południowej Afryki, Partia Komunistyczna jest partnerem koalicyjnym Afrykańskiego Kongresu Narodowego. W Indiach, komuniści rządzą na terenie trzech stanów, o łącznej populacji ponad 115 milionów ludzi. W Nepalu, komuniści posiadają większość w parlamencie. Komunistyczna Partia Brazylii jest częścią koalicji parlamentarnej pod przewodnictwem Partii Pracujących. We współczesnych partiach komunistycznych występuje podział na eurokomunistyczne (np. hiszpańska Zjednoczona Lewica) i marksistowsko-leninowskie. Z partii marksistowsko-leninowskich największe poparcie w Europie ma rosyjska Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej, która jest postrzegana jako główna siła opozycyjna wobec Jednej Rosji. Nieliczne partie mają charakter trockistowski (np. algierska Partia Robotników). Obecnie istniejące partie komunistyczne na ogół odrzucają stalinowski system sprawowania władzy. Jednocześnie chwalą niektóre z praktyk realnego socjalizmu – powszechność zatrudnienia, kompleksowe zabezpieczenia socjalne dla obywateli, brak rażących nierówności społecznych. Komunizm jako ustrój państwa Kwestie pojęciowe Komunizm jest też potoczną nazwą systemu polityczno-gospodarczego, zaprowadzonego w państwach, w których władzę objęli komuniści. Państwa takie były określane w krajach Pierwszego Świata państwami komunistycznymi i były przeciwstawiane demokracjom liberalnym z gospodarką rynkową. Sami komuniści, nazywali najczęściej państwa w których rządzili państwami socjalistycznymi. Wskazywali, że komunizm, jako ustrój bezklasowy, jest celem, do którego należy dążyć, a nie aktualnym ustrojem. Zgodnie z doktryną marksistowską, wraz z osiągnięciem komunizmu państwo miało obumrzeć. W późniejszym okresie, działacze komunistyczni przeinterpretowali jednak wskazania Marksa, wskazując, że w komunizmie państwo zmieni jedynie swój charakter. Będzie cechowało się znacznie wyższą formą organizacji i nie będzie wyalienowane ze społeczeństwa. W początkowym okresie komuniści wskazywali, że formą rządów w krajach socjalistycznych jest dyktatura proletariatu. Od lat 70. XX wieku ustrój ten nazywali realnym socjalizmem. Oficjalnymi nazwami państw socjalistycznych były najczęściej: republika socjalistyczna oraz republika czy demokracja ludowa. Charakterystyka państw rządzonych przez komunistów Państwa rządzone przez komunistów nie miały jednolitej formy. W państwach takich najczęściej władzę sprawowała partia komunistyczna. Obowiązywał system jednopartyjny (jak w ZSRR), lub system partii hegemonicznej (jak w PRL). Struktury dominującej partii były ściśle stopione ze strukturami państwa. Gospodarka miała charakter centralnie sterowany. Przedsiębiorstwa prywatne były likwidowane, a ich mienie nacjonalizowano. Partia komunistyczna dokonywała przymusowej kolektywizacji wsi, w pełni przeprowadzonej w ZSRR w latach 1929–1934 i w ChRL (system komun ludowych). Wprowadzano przymus pracy. Oficjalną ideologią w państwach rządzonych przez komunistów była jedna z wersji ideologii komunistycznej (marksizm-leninizm, stalinizm, maoizm). Opozycja była zwalczana. Ograniczano wolność słowa za pomocą kontroli mediów i cenzury. Prowadzono również oficjalną politykę laicyzacji (ateizm państwowy). Obywatelom ograniczano możliwość swobodnego wyjazdu za granicę, w części państw komunistycznych (ZSRR, Chiny, Korea Północna) swobodnego poruszania się po kraju i zmiany miejsca zamieszkania. Masowe zbrodnie komunistyczne Pierwszymi państwami rządzonymi przez komunistów, gdzie po zdobyciu władzy dokonali oni masowych zbrodni były: Rosja Sowiecka (pierwsze państwo na świecie, gdzie 7 listopada 1917 roku bolszewicy zdobyli władzę) i efemeryczna Węgierska Republika Rad pod rządami Beli Kuna w 1919. Kolejne nasilenie represji nastąpiło w latach 30. XX wieku w Związku Sowieckim pod rządami Józefa Stalina; kolektywizacja i tzw. „rozkułaczanie” doprowadziły m.in. do ludobójczego wielkiego głodu na Ukrainie oraz wysiedlenia polskiej ludności z Żytomierszczyzny. Ponad milion ludzi (w tym działaczy komunistycznych i wysokich funkcjonariuszy państwa sowieckiego) wymordowano w ZSRR w wyniku tzw. wielkiej czystki (Wielkiego Terroru) w latach 1936–1939, a kilka milionów zesłano do łagrów, w których przeważająca część zmarła. W tym samym okresie do masowych mordów doszło również w rządzonych przez komunistów i kontrolowanych przez Moskwę Mongolskiej Republice Ludowej i Tuwińskiej Republice Ludowej (Tannu-Tuwie) (tzw. czerwony terror). Po agresji ZSRR na Polskę (1939) i kraje bałtyckie (1940) NKWD dokonało masowych morderstw (zbrodnia katyńska) i deportacji na Syberię i do Kazachstanu obywateli okupowanych przez Armie Czerwoną Polski, Litwy, Łotwy i Estonii. Po agresji III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941 NKWD zdążyło przeprowadzić zbiorowe morderstwa więźniów na terenie okupowanej wschodniej Polski oraz krajów bałtyckich, a także w więzieniach i łagrach Rosji. Państwa Europy Środkowo-Wschodniej znalazły się w bloku wschodnim w wyniku okupacji przez Armię Czerwoną pod koniec II wojny światowej i ustaleń Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR podjętych na konferencjach w Teheranie (1943) i Jałcie (1945). Ustrój tych państw wzorowany był na ustroju ZSRR, a one same pozostawały zależne od ZSRR. Ustrój państwowy miał charakter represyjny, skala i charakter tych represji były jednak różne w zależności od kraju i okresu. Najbardziej represyjne były kraje o charakterze totalitarnym: ZSRR i państwa bloku wschodniego w okresie stalinizmu (1929-1953/56), Chińska Republika Ludowa w okresie rewolucji kulturalnej czy Kambodża w okresie władzy Czerwonych Khmerów. W okresach tych dochodziło do masowych zbrodni na przeciwnikach politycznych, klasach społecznych (np. inteligencji czy kułakach) czy grupach etnicznych. Obok zwykłych służb policyjnych, działały różne siły policyjne i służby specjalne, zajmujące się inwigilacją i zwalczaniem przeciwników ustroju i grup represjonowanych. Według Stéphane’a Courtois reżimy odwołujące się do ideologii komunizmu (marksizm-leninizm) przyniosły śmierć około 100 milionów ludzi. Dane te są jednak krytykowane. Gilles Perrault zarzucał Courtois o posługiwanie się zmanipulowanymi i błędnymi danymi a dwaj ze współautorów Czarnej księgi komunizmu (Nicolas Werth i Jean-Louis Panné) publicznie odcięli się od oszacowanej przez Courtois liczby ofiar terroru komunistycznego. Według nich Courtois miał obsesję na punkcie dojścia do pułapu 100 milionów ofiar a oni sami oszacowali liczbę ofiar pomiędzy 65 a 93 milionów. John Archibald Getty uważa, że liczba ofiar wyliczona przez Courtoisa nie wynikała przede wszystkim z użycia przemocy przez rządy komunistyczne, lecz z ich głupoty i niekompetencji które doprowadziły do klęsk głodu. Totalitarny charakter krajów socjalistycznych oparty był na kulcie jednostki (Stalina, Mao czy Hodży). Po śmierci takiej jednostki, ustrój zwykle przekształcał się w pewną formę autorytaryzmu. Zachowywała ona przywództwo partii komunistycznej i ogólny kierunek rozwoju państwa. Państwo pozostawało represyjne, jednak na znacznie mniejszą skalę. W opinii Andrzeja Nowaka popełnione w XX wieku w imię budowy komunizmu masowe zbrodnie pociągnęły za sobą największą liczbę ofiar wśród wszystkich systemów i ideologii w historii ludzkości i nie zostały osądzone. Krytyka komunizmu Krytyka marksistowska Ustrój i polityka państw socjalistycznych były przedmiotem krytyki także ze strony samych komunistów. Wynikało to z podziałów w samym ruchu komunistycznym, oraz z różnic między oficjalnie głoszoną ideologią a rzeczywistą praktyką ustrojową. Marksistowscy krytycy Związku Radzieckiego, przede wszystkim Trocki, określali system radziecki jako „zdegenerowane” lub „zdeformowane państwo robotnicze”, twierdząc, że system państw bloku wschodniego był daleki od komunistycznego ideału Marksa. Trocki twierdził, że klasa robotnicza została przez władze radzieckie wywłaszczona. Rządząca warstwa ZSRR według marksistów była kastą zorganizowaną w sposób biurokratyczny. Anarchiści twierdzą, że Związek Radziecki stał się zdominowany przez potężne elity, które działały podobnie jak w systemie kapitalistycznym. Marksistowskie teorie, dlaczego komunizm w Europie Środkowej i Wschodniej nie został osiągnięty, wskazują na takie elementy, jak presja zewnętrznych państw kapitalistycznych, względne zacofanie społeczeństw, pojawienie się warstwy biurokratycznej. Penalizacja działalności, propagandy i symboliki komunistycznej w Polsce Propagowanie totalitarnych metod i praktyk działania komunizmu jest zakazane w Polsce z mocy prawa i podlega odpowiedzialności karnej. Regulują to: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (): Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (, z późn. zm.): Do lipca 2011 roku § 2. art. 256 kodeksu karnego, penalizujący obrót przedmiotami zawierającymi treści propagujące totalitaryzm, kończył się sformułowaniem „albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”. Fragment ten został wykreślony wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 lipca 2011 roku. Trybunał uznał, że przepis nie spełnia kryteriów określoności i w konsekwencji „orzeczenie o niekonstytucyjności art. 256 § 2 in fine k.k. oznacza, że ograniczone zastosowanie znajdzie art. 256 § 4 k.k. Na jego podstawie sąd będzie mógł orzec przepadek przedmiotów zawierających treść określoną w art. 256 § 1 k.k. Nie będzie to natomiast możliwe w odniesieniu do przedmiotów będących nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”. Zobacz też narodowy komunizm Przypisy Bibliografia Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999, . Przedmowa do wydania polskiego: Krystyna Kersten. Andrzej Nowak, Dlaczego komunizm nie miał swojej Norymbergi?, Interia.pl/Fakty, 8 maja 2013, dostęp 2015-11-02 Norman Davies, Europa, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998, . Norman Davies, Boże Igrzysko, Wydawnictwo Znak, Kraków 1999, . Karol Marks, Fryderyk Engels, Manifest Partii Komunistycznej, Londyn 1848. o. Józef Maria Bocheński: Marksizm – leninizm. Nauka czy wiara?, 1988 w drugim obiegu, Wydawnictwo ANTYK – dwa wydania w podziemiu (wyd. I w serii Biblioteka Konserwatysty im. ks. Adama J. Czartoryskiego), 1999, Wydawnictwo ANTYK-Marcin Dybowski, ; Fundacja Pomocy ANTYK, 2006, . Linki zewnętrzne Manifest Partii Komunistycznej, autorzy: Karol Marks i Fryderyk Engels Communism , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12]. Doktryny polityczne Ustroje polityczne

2552071

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sebastian%20Fabija%C5%84ski

Sebastian Fabijański

Sebastian Fabijański, ps. Alterboy (ur. 14 czerwca 1987 w Warszawie) – polski aktor filmowy, raper i freak fighter. Życiorys Wczesne lata Urodził się i dorastał w Warszawie. W dzieciństwie doznawał odrzucenia przez rówieśników. Jego ojciec był kibicem klubu Legia Warszawa, więc siłą rzeczy prowadził Sebastiana na treningi piłki nożnej, co pomagało mu w przezwyciężaniu trudności adaptacyjnych wśród rówieśników. Jako nastolatek trenował grę, najpierw w Legii, później w MKS Piaseczno. Planował karierę piłkarza, jednak ze względów zdrowotnych nie był w stanie profesjonalnie uprawiać tej dyscypliny sportowej. Ukończył Gimnazjum nr 1 im. Powstańców Warszawy w Piasecznie. W okresie szkolnym tworzył utwory rapowe. Początki kariery Dwa razy, bez powodzenia, próbował dostać się do państwowej szkoły teatralnej; po pierwszym niepowodzeniu spędził rok w prywatnej Wyższej Szkole Komunikowania i Mediów Społecznych im. Jerzego Giedroycia w Warszawie o profilu aktorskim, a po drugim podjął studia prawnicze. Dzięki namowom matki nie zrezygnował z aktorstwa, a wkrótce dostał angaż w serialu Tancerze. Zrezygnował z kolejnego sezonu serialu po tym, jak dostał się do szkół aktorskich w Krakowie i w Łodzi. Wybrał Państwową Wyższą Szkołę Teatralną im. Ludwika Solskiego w Krakowie, jednak został z niej wyrzucony już po pierwszym roku, bo zbyt dużo dyskutował z wykładowcami, podważał wydawane mu polecenia, był zbyt wnikliwy i zdarzało mu się omijać niektóre zajęcia. Naukę kontynuował w Akademii Teatralnej w Warszawie, którą ukończył w 2015. Podczas studiów wystąpił w dramacie Zimowa opowieść Williama Szekspira (2013) w roli Leontesa w reżyserii Cezarego Morawskiego oraz spektaklu Ecce homo!!! Irvina D. Yaloma (2014) w reż. Krzysztofa Majchrzaka. Kariera ekranowa W 2009 zadebiutował na małym ekranie epizodyczną rolą jako Majkel w telenoweli Plebania. Następnie zagrał w serialach: Tancerze (2009–2010) i 1920. Wojna i miłość (2010). W 2011 zagrał w serialach obyczajowych: Linia życia i Przepis na życie. Wystąpił jako starszy szeregowy Emil Hołubiczko „Młody” w serialu Misja Afganistan (2012). Za postać aspiranta Wojciecha Marca, młodego policjanta, który zostaje przydzielony do rozwiązania zagadkowej śmierci młodej Ukrainki, w świetnie przyjętym dramacie kryminalnym Jeziorak (2014) i jako „Sagan” w dramacie wojennym Jana Komasy Miasto 44 (2014) otrzymał nagrodę za debiut aktorski na 39. Festiwalu Filmowym w Gdyni. Również w tej kategorii i za te same role otrzymał nagrodę im. Andrzeja Konica na 29. Tarnowskiej Nagrodzie Filmowej. Użyczył głosu Finnowi w polskiej wersji językowej Gwiezdnych wojen: Przebudzenia Mocy (2015). Następnie pojawił się w dramacie Wojciecha Smarzowskiego Pod Mocnym Aniołem (2014), komedii Filipa Bajona Panie Dulskie (2015) jako Zbyszko Dulski oraz serialu Strażacy (2015). Popularność i uznanie szerokiej publiczności przyniósł mu udział w musicalu #WszystkoGra (2016) i filmie Patryka Vegi Pitbull. Niebezpieczne kobiety (2016) jako czarny charakter Remigiusz Puchalski „Cukier” oraz w serialach – Pakt (2015–2016) jako Patryk, asystent Skalskiego i Belfer (2016) jako Adrian Kuś. Po występie w biograficznym filmie sportowym Jana Kidawy-Błońskiego Gwiazdy (2017) po raz kolejny podjął współpracę z Patrykiem Vegą, przyjmując rolę w kontrowersyjnym Botoksie (2017) i Kobietach mafii (2018). Marka Brzyskiego z Botoksu zagrał także w serialu przygotowanym dla platformy Showmax. Zagrał główną rolę – Mateusza Krolla, kaszubskiego chłopca, który jest przygarnięty po śmierci matki przez pruską arystokratkę Gerdę von Krauss (w tej roli Anna Radwan) – w dramacie historycznym Filipa Bajona Kamerdyner (2018), melodramacie wojennym Dariusza Gajewskiego Legiony (2019) jako Józek „Wieża” i filmie Xawerego Żuławskiego Mowa ptaków (2019) jako Marian. Przyjął rolę Damiana w trzeciej części kultowej serii Władysława Pasikowskiego Psy 3. W imię zasad (2020). W 2023 zadebiutował jako reżyser filmem Hawaje. Jego zdjęcia publikowane były okładkach magazynów, takich jak „Men’s Health” (w lipcu 2016), „Elle Man” (w kwietniu 2017), „Logo” (w marcu 2018) i „Wprost” (5 sierpnia 2019). Działalność muzyczna W 2016 Agora SA wydała album # Wszystko Gra, na którym zaśpiewał trzy covery: w duecie z Kingą Preis „Bossa Nova do poduszki” i „Małe tęsknoty” oraz „Ale wkoło jest wesoło” z Elizą Rycembel, Karoliną Czarnecką i Ireną Melcer. W 2019 rozpoczął pracę w studio nad pierwszą, solową hip-hopową płytą. Album Primityw ukazał się 19 czerwca 2020 nakładem Asfalt Records. Wydawnictwo promują single: „Nightcrawler”, „Więzień”, „Jason Bourne”, „Bezkrólewie”, „Nieaktualne”, „Dirty Dancing” oraz „Sory”. Walki Freak fight 5 listopada 2022 podczas trwającej gali Fame 16: Tromba vs. Dubiel został ogłoszony jako nowy nabytek federacji typu freak show fight – Fame MMA, a 2 stycznia 2023 ta federacja ogłosiła pojedynek Fabijańskiego z raperem, Wacławem „Wac Toja” Osieckim na gali Fame 17: Ferrari vs. Łaszczyk. Starcie odbyło się 3 lutego 2023 w krakowskiej Tauron Arenie w formule kick-bokserskiej na zasadach K-1. Walkę przegrał przez szybki nokaut (lewy prosty) w 35 sekundzie rundy pierwszej. W drugiej walce, którą stoczył 2 września 2023 podczas Fame 19: Tańcula vs. Ferrari zmierzył się z innym raperem, Filipem „Filipkiem” Marcinkiem. Przegrał w 47 sekundzie rundy pierwszej, po lewym sierpowym rywala i nokdaunie, gdy w wyniku upadku doznał kontuzji nogi. Po zaistniałym incydencie został wyniesiony na noszach. Życie prywatne W wywiadzie udzielonym w 2018 stwierdził, że od roku 2007 nie pije alkoholu ze względu na zdarzające mu się niegdyś problemy z jego nadużywaniem. Od kwietnia 2014 do lipca 2016 był związany z Agnieszką Więdłochą. W czerwcu 2017 zaręczył się z Olgą Bołądź, z którą rozstał się we wrześniu 2018. W styczniu 2020 potwierdził swój związek z influencerką Julią Kuczyńską, z którą ma syna, Bastiana Jana (ur. 2020). Filmografia Filmy fabularne 2013: Strażnicy (film krótkometrażowy) jako Marek 2014: Pod Mocnym Aniołem jako młody „Inżynier” 2014: Facet (nie)potrzebny od zaraz jako chłopak krzyczący do telefonu 2014: Miasto 44 jako „Sagan” 2014: Jeziorak jako aspirant Wojciech Marzec 2015: Panie Dulskie jako Zbyszko Dulski, syn Anieli 2016: Wszystko Gra jako Staszek Borucki 2016: Nowy świat: Azzam jako żołnierz Artur 2016: Pitbull. Niebezpieczne kobiety jako Remigiusz Puchalski „Cukier” 2017: Gwiazdy jako Ginter 2017: Botoks jako Marek Brzyski 2018: Kobiety mafii jako „Cieniu” 2018: Kamerdyner jako Mateusz Kroll 2019: Legiony jako Józek „Wieża” 2019: Mowa ptaków jako Marian 2020: Psy 3. W imię zasad jako Damian 2020: Inni ludzie jako Kamil 2021: Jak pokochałam gangstera jako Silvio Seriale 2009: Plebania jako Majkel (odc. 1215–1216) 2009: Tancerze jako Piotr Treblicki (odc. 1–20) 2010: 1920. Wojna i miłość jako Niewczas (odc. 8–9, 11–12) 2011: Linia życia jako Kamil Nowik, syn Sylwii 2011: Przepis na życie jako pielęgniarz Przemek Trok (odc. 16–17) 2011: Układ warszawski jako Hubert Cichocki, syn Ksawerego (odc. 7) 2012: Misja Afganistan jako starszy szeregowy Emil Hołubiczko „Młody” 2014: Prawo Agaty jako szeregowy Grzegorz Faber (odc. 68, 69) 2015: Strażacy jako Maciek Zajda (odc. 2–10) 2015–2016: Pakt jako Patryk, asystent Skalskiego (3–4, 6–12) 2016: Belfer jako Adrian Kuś (odc. 2–9) 2017: Ultraviolet jako Michał Holender 2018: Botoks jako Marek Brzyski vel Małgorzata Brzyska 2018: Kobiety mafii jako „Cieniu” 2020: W domu jako przyjaciel głównego bohatera (odc. 6 Koronaświrusy) 2022: Odwilż jako Marcin Kosiński Polski dubbing 2015: Gwiezdne wojny: Przebudzenie Mocy jako Finn 2016: Lego Gwiezdne wojny: Przebudzenie Mocy (gra wideo) jako Finn 2017: Gwiezdne wojny: Ostatni Jedi jako Finn 2018: Czarna Pantera jako Erik „Killmonger” Stevens / N’Jadaka 2019: Gwiezdne wojny: Skywalker. Odrodzenie jako Finn Wykonanie piosenek 2016: #WszystkoGra – „Małe tęsknoty”, „Ale wkoło jest wesoło”, „Bossanowa do poduszki” Dyskografia Single/Teledyski Albumy Lista walk freak fight w kick-boxingu Nagrody Nagroda na FPFF w Gdyni Debiut aktorski: 2014 Jeziorak i Miasto 44 Tarnowska Nagroda Filmowa Nagroda im. Andrzeja Konica za debiut aktorski: 2015 Jeziorak i Miasto 44 24 Forum Kina Europejskiego „Cinergia” Nagroda Virako Monopolis za najlepszą kreację aktorską: 2019 Mowa Ptaków i Legiony Przypisy Linki zewnętrzne Polscy aktorzy filmowi Polscy aktorzy telewizyjni Polscy aktorzy dubbingowi Polscy aktorzy głosowi Polscy raperzy Absolwenci Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza Laureaci Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1987 Freak fighterzy

117072

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bieg%20na%20100%20metr%C3%B3w

Bieg na 100 metrów

Bieg na 100 metrów – najkrótszy dystans w biegach lekkoatletycznych na otwartym stadionie (w hali biega się 60 metrów), klasyczny bieg sprinterski. Rekordzistów świata na tym dystansie określa się często mianem „najszybszego mężczyzny/najszybszej kobiety świata”. Rywalizacja na tym dystansie przyciąga zawsze wiele uwagi. Rekordziści Mężczyźni Kobiety Najszybsi stumetrowcy wszech czasów Mężczyźni (według rekordów życiowych) (stan na 29 sierpnia 2023) Wyniki Bena Johnsona 9,79 z Seulu z 24 września 1988 i 9,83 z Rzymu z 30 sierpnia 1987 zostały anulowane przez IAAF po dyskwalifikacji tego zawodnika za doping w 1988. Z tabel wymazano z powodu dopingu także rezultaty Amerykanów: Justina Gatlina (9,77 & 9,86 – Doha 2006) oraz Tima Montgomery’ego (9,78 – Paryż 2002 & 9,84 – Oslo 2001 & 9,85 – Edmonton 2001) Kobiety (według rekordów życiowych) (stan na 21 sierpnia 2023) Najszybsi Europejczycy (według rekordów życiowych) (stan na 29 sierpnia 2023 r.) źródło: strona World Athletics Najszybsze Europejki (według rekordów życiowych) (stan na 17 lipca 2023 r.) źródło: strona World Athletics Najlepsi juniorzy w historii Poniższa tabela przedstawia listę 10 najlepszych juniorów na 100 m w historii tej konkurencji (stan na 29 sierpnia 2023 r.) źródło: strona World Athletics Najlepsze juniorki w historii Poniższa tabela przedstawia listę 10 najlepszych juniorek na 100 m w historii tej konkurencji (stan na 29 sierpnia 2023 r.) źródło: strona World Athletics Najlepsi zawodnicy w XXI wieku mężczyźni Poniższa tabela przedstawia listę 10 najlepszych zawodników na 100 m w historii tej konkurencji biorąc pod uwagę wyłącznie rezultaty uzyskane po 31 grudnia 2000 roku (stan na 29 sierpnia 2023 r.) źródło: strona World Athletics kobiety Poniższa tabela przedstawia listę najlepszych zawodniczek na 100 m w historii tej konkurencji biorąc pod uwagę wyłącznie rezultaty uzyskane po 31 grudnia 2000 roku (stan na 29 sierpnia 2023 r.) źródło: strona World Athletics Rozwój rekordu świata w biegu na 100 m mężczyźni Pierwszy rekord świata z biegu na 100 m został odnotowany przez IAAF w roku 1912. Najlepsze wyniki na poszczególnych odcinkach (stan na 1 sierpnia 2021) mężczyźni kobiety Najwięcej wyników poniżej 10,00 s (mężczyźni) (stan na 24 czerwca 2022 r.) * zawodnicy, którzy nie zakończyli jeszcze kariery sportowej Asafa Powell* 97 razy Justin Gatlin* 64 razy Maurice Greene 53 razy Usain Bolt 52 razy Michael Rodgers* 46 razy Yohan Blake* 44 razy Tyson Gay 36 razy Akani Simbine* 32 razy Nesta Carter 29 razy Ato Boldon 28 razy Frankie Fredericks 27 razy Trayvon Bromell* 25 razy Ronnie Baker* 22 razy Christian Coleman* 22 razy Andre De Grasse* 19 razy Fred Kerley* 17 razy Donovan Bailey 16 razy Carl Lewis 15 razy źródło: strona IAAF Najszybsi stumetrowcy na polskich stadionach (stan na 20 czerwca 2021 r.) źródło: strona IAAF Liderzy list światowych na tym dystansie kobiety źródło od sezonu 2001 r.: strona IAAF mężczyźni źródło od sezonu 2001 r.: strona IAAF Polscy finaliści olimpijscy mężczyźni 4. Wiesław Maniak 10,42e 1964 7. Zenon Nowosz 10,46 1972 7. Marian Woronin 10,46 1980 kobiety 1. Stanisława Walasiewicz 11,9 1932 2. Stanisława Walasiewicz 11,7 1936 3. Ewa Kłobukowska 11,64e 1964 3. Irena Kirszenstein-Szewińska 11,19e 1968 7. Halina Górecka 11,83e 1964 Polscy finaliści mistrzostw Europy mężczyźni 1. Wiesław Maniak 10,55 1966 3. Marian Woronin 10,28 1982 4. Emil Kiszka 10,7 1950 4. Jerzy Juskowiak 10,4 1962 5. Zenon Nowosz 10,66 1971 5. Leszek Dunecki 10,43 1978 6. Marian Foik 10,9 1958 6. Marian Foik 10,5 1962 6. Dariusz Kuć 10,21 2006 7. Marcin Krzywański 10,29 1998 8. Marcin Nowak 10,36 1998 kobiety 1. Stanisława Walasiewicz 11,9 1938 1. Ewa Kłobukowska 11,5 1966 1. Irena Szewińska 11,13 1974 2. Irena Kirszenstein 11,5 1966 3. Teresa Wieczorek-Ciepły 11,4 1962 6. Elżbieta Ćmok-Szyroka 11,8 1962 6. Irena Kirszenstein-Szewińska 11,63 1971 8. Daria Onyśko 11,43 2006 Polacy w dziesiątkach światowych tabel rocznych mężczyźni 1951 – 5-19. Emil Kiszka, 10,5 1954 – 10-29. Zenon Baranowski, 10,5 1954 – 10-29. Edward Szmidt, 10,5 1958 – 7-18. Marian Foik, 10,3 1958 – 7-18. Zenon Baranowski, 10,3 1959 – 5-16. Marian Foik, 10,3 1961 – 1-4. Marian Foik, 10,2 1962 – 2-10. Andrzej Zieliński, 10,2 1962 – 2-10. Marian Foik, 10,2 1963 – 1-3. Andrzej Zieliński, 10,2 1963 – 4-33. Marian Dudziak, 10,3 1963 – 4-33. Zbigniew Syka, 10,3 1963 – 4-33. Marian Foik, 10,3 1963 – 4-33. Jerzy Juskowiak, 10,3 1964 – 8-16. Marian Dudziak, 10,2 1965 – 2-6. Wiesław Maniak, 10,1 1965 – 7-21. Marian Dudziak, 10,2 1966 – 3-17. Wiesław Maniak, 10,2 1976 – 7-8. Zenon Licznerski, 10,22 1979 – 8-10. Marian Woronin, 10,16 1984 – 3. Marian Woronin, 10,00 kobiety 1930 – 2-3. Stanisława Walasiewicz, 12,2 1931 – 3-9. Stanisława Walasiewicz, 12,2 1932 – 1-3. Stanisława Walasiewicz, 11,9 1933 – 1. Stanisława Walasiewicz, 11,8 1934 – 1. Stanisława Walasiewicz, 11,7 1935 – 2. Stanisława Walasiewicz, 11,7 1936 – 2. Stanisława Walasiewicz, 11,6 1937 – 1. Stanisława Walasiewicz, 11,6 1938 – 1. Stanisława Walasiewicz, 11,7 1943 – 2. Stanisława Walasiewicz, 11,6 1944 – 3-6. Stanisława Walasiewicz, 12,0 1945 – 4. Stanisława Walasiewicz, 12,1 1958 – 5-10. Barbara Janiszewska, 11,6 1961 – 7-17. Elżbieta Szyroka, 11,6 1961 – 7-17. Halina Górecka, 11,6 1961 – 7-17. Teresa Ciepły, 11,6 1962 – 4-6. Teresa Ciepły, 11,5 1962 – 7-11. Elżbieta Szyroka, 11,6 1962 – 7-11. Barbara Sobotta, 11,6 1962 – 7-11. Halina Górecka, 11,6 1963 – 3-6. Elżbieta Szyroka, 11,4 1963 – 3-6. Barbara Sobotta, 11,4 1964 – 2. Ewa Kłobukowska, 11,3 1964 – 9-19. Halina Górecka, 11,5 1964 – 9-19. Irena Kirszenstein, 11,5 1965 – 1-3. Ewa Kłobukowska, 11,1 1965 – 1-3. Irena Kirszenstein, 11,1 1966 – 1-2. Ewa Kłobukowska, 11,1 1966 – 1-2. Irena Kirszenstein, 11,1 1967 – 2-4. Ewa Kłobukowska, 11,2 1967 – 2-4. Irena Kirszenstein, 11,2 1968 – 2-6. Irena Szewińska, 11,1 1969 – 1-7. Irena Szewińska, 11,3 1970 – 10-20. Helena Kerner, 11,4 1971 – 6-10. Irena Szewińska, 11,2 1972 – 8-15. Irena Szewińska, 11,2 (11,33) 1973 – 4. Irena Szewińska, 11,34 1973 – 5-10. Irena Szewińska, 11,1 1974 – 1. Irena Szewińska, 11,13 1974 – 1. Irena Szewińska, 10,9 1975 – 4. Irena Szewińska, 11,23 1976 – 10-14. Irena Szewińska, 11,22 1977 – 10. Irena Szewińska, 11,26 1986 – 4. Ewa Kasprzyk, 10,93 Polacy w rankingu Track & Field News mężczyźni 1957: 8. Marian Foik 1961: 7. Marian Foik 1964: 9. Wiesław Maniak 1965: 4. Marian Dudziak 1965: 10. Wiesław Maniak 1966: 8. Wiesław Maniak 1970: 8. Zenon Nowosz 1979: 7. Marian Woronin 1985: 5. Marian Woronin 1986: 5. Marian Woronin kobiety 1961: 9. Teresa Ciepły 1962: 4. Teresa Ciepły 1963: 9. Elżbieta Szyroka 1964: 3. Ewa Kłobukowska 1964: 7. Halina Górecka 1965: 1. Ewa Kłobukowska 1965: 2. Irena Kirszenstein 1966: 1. Ewa Kłobukowska 1966: 2. Irena Kirszenstein 1967: 1. Irena Kirszenstein 1967: 2. Ewa Kłobukowska 1968: 3. Irena Kirszenstein 1969: 6. Irena Kirszenstein-Szewińska 1971: 7. Irena Szewińska 1972: 10. Irena Szewińska 1973: 3. Irena Szewińska 1974: 1. Irena Szewińska 1975: 3. Irena Szewińska 1976: 4. Irena Szewińska 1977: 8. Irena Szewińska Przypisy Linki zewnętrzne Lista najszybszych w historii według IAAF Alltime-athletics: Men’s 100m Alltime-athletics: Men’s non legal 100m Biegi lekkoatletyczne

183026

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zesp%C3%B3%C5%82%20Aspergera

Zespół Aspergera

Zespół Aspergera (ZA) (, AS) – była nazwa całościowego zaburzenia rozwoju (neurorozwojowego), które w DSM-5 oraz ICD-11 nie jest już uznawane jako odrębna diagnoza, ponieważ zostało połączone z zaburzeniem ze spektrum autyzmu ( – ASD). Nazwa pochodzi od nazwiska austriackiego pediatry Hansa Aspergera, który w 1944 roku opisał znajdujące się pod jego opieką dzieci, które z trudem nawiązywały przyjaźnie, nie rozumiały gestów i uczuć innych osób, prowadziły jednostronne rozmowy o swoich ulubionych zainteresowaniach, były niezdarne (zob. też badania Simona Barona-Cohena). Po raz pierwszy termin Asperger’s Syndrome został użyty w 1981 roku w publikacji Lorny Wing. Zwróciła ona uwagę na to, iż u niektórych dzieci z objawami autyzmu we wczesnym dzieciństwie była dobrze rozwinięta mowa i procesy poznawcze, a zaburzony rozwój motoryczny i społeczny. Stwierdziła ona, że są to zaburzenia opisane wcześniej przez Aspergera. Charakterystyka Zaburzenie to obejmuje m.in. trudności w zakresie umiejętności społecznych oraz akceptowaniu zmian, ograniczoną elastyczność myślenia przy braku upośledzenia umysłowego oraz ograniczone, wąskie i powtarzające się zachowania oraz zainteresowania. Objawy te ograniczają lub upośledzają codzienne funkcjonowanie. Rozwój mowy oraz rozwój poznawczy przebiega bardziej typowo w porównaniu do zaburzeń ze spektrum o większym nasileniu objawów. Głównymi kryteriami różnicującymi zespół Aspergera od innych zaburzeń autystycznych są: brak opóźnienia rozwoju mowy i innych istotnych jej zaburzeń uniemożliwiających logiczną komunikację oraz typowy rozwój poznawczy. Ludzie z tym zaburzeniem przypominają osoby z autyzmem dziecięcym pod tym względem, że od wczesnego dzieciństwa występuje u nich ten sam rodzaj trudności. W stosunku do autyzmu dziecięcego wyróżniają się o wiele bardziej prawidłowym rozwojem mowy i procesów poznawczych, zaś z powodu swych niezwykłych zainteresowań mogą uchodzić za ekscentryków. Ponieważ granice zespołu Aspergera były bardzo nieostre, obecnie (wg DSM-5, ICD-11) nie wyróżnia się go i traktuje na równi z pozostałymi, wcześniej wyróżnianymi kategoriami w obrębie spektrum autyzmu. Pokrewne zaburzenia to m.in. „autyzm wysokofunkcjonujący” (HFA, ; określenie nieformalne, bez odzwierciedlenia w klasyfikacji medycznej), hiperleksja, zaburzenie semantyczno-pragmatyczne (SPD, ), upośledzenie zdolności niewerbalnego uczenia się (NLD, ), a także zaburzenia emocjonalne jak reaktywne zaburzenie przywiązania (RAD, ), ADHD i wiele innych rzadkich zespołów – ich prawidłowa diagnoza i rozróżnianie mogą sprawiać problemy w wielu indywidualnych przypadkach. Dlatego nierzadko potocznie określa się mianem zespołu Aspergera wszystkie relatywnie łagodne zaburzenia rozwoju, gdzie głównym problemem jest nieumiejętność nawiązywania kontaktów społecznych. Wymienia się zespół sześciu głównych kryteriów diagnostycznych Gillbergów z 1989 r., obejmujących aspekty, które nie zostały wymienione w DSM-IV czy ICD-10. Są to: zaburzenia interakcji społecznej, nieumiejętność lub brak chęci współpracy w grupie, zaburzenia mowy i języka (opóźniony rozwój, powierzchownie perfekcyjny język ekspresyjny, sztywna i pedantyczna mowa, nietypowa prozodia i charakterystyka głosu, uszkodzenie zdolności rozumienia języka – przede wszystkim znaczeń przenośnych i ukrytych) zawężone, specjalistyczne zainteresowania, połączone czasem z obsesyjnym zainteresowaniem jedną dziedziną, zachowania powtarzalne, rutynowe, niezmienne (można to wykorzystać, tworząc ustrukturyzowany plan działania jakiejś czynności, np. „pójście do szkoły” lub planu dnia ogólnie) trudności w komunikacji niewerbalnej (ograniczone gesty, skąpa ekspresja twarzy, dystans fizyczny, zachwianie rozumienia bliskości do innej osoby, kłopoty z kontaktem wzrokowym), niezdarność ruchowa (nie zawsze). Kryteria te pomagają odróżnić ZA np. od zaburzeń osobowości czy emocji. Może się zdarzyć, że osoba spełniająca warunki opisane w DSM-IV czy ICD-10 nie spełni kryteriów Gillbergów, zwłaszcza pod względem zaburzeń w rozwoju języka (co najmniej trzy z wymienionych są konieczne do potwierdzenia diagnozy ZA). Dane epidemiologiczne Jak inne zaburzenia ze spektrum autystycznego, zespół Aspergera występuje głównie (80% przypadków) w męskiej części populacji. Wielu specjalistów uważa jednak, że wyniki badań, które na to wskazują, powstały nie wskutek rzeczywistej tendencji, lecz z powodu tego, iż kobiety, mając naturalne zdolności w tych kierunkach, które akurat są zaburzane przez zespół, potrafią te braki skompensować (Attwood, 151-2). Szwedzcy naukowcy (zob. Christopher Gillberg i wsp.) przeprowadzili w 1993 roku badanie przesiewowe dzieci z miasta Göteborg. Stwierdzili oni, że 3,6 na 1000 dzieci w wieku 7–16 lat spełnia całkowicie kryteria zespołu Aspergera. Stosunek chłopców do dziewcząt wynosił 4:1. Jeśli włączyć w to wszystkie przypadki, gdzie część kryteriów była spełniona, to ogólny wynik wzrasta do 7,1 na 1000, a stosunek płci wyrównuje się do 2,3:1. Przyczyny Objawy osiowe i problemy współwystępujące Mianem zespołu Aspergera określa się przypadki o mniejszym nasileniu objawów spośród spektrum autyzmu, dotyczące przede wszystkim zaburzeń funkcjonalnych. Podobnie jak wszystkie inne przypadki tego spektrum jest to zaburzenie rozwoju o podłożu neurologicznym, którego przyczyny na ogół nie są znane. Ze względu na niewielkie nasilenie objawów, zespół Aspergera rzadko bywa diagnozowany przed rozpoczęciem nauki w szkole, gdzie najczęściej ujawniają się problemy dziecka związane z różnicami interpersonalnymi i życiem towarzyskim. Najbardziej typowe objawy występują w młodym wieku, później w miarę kształtowania się indywidualnych cech mogą się zmieniać, zanikać (rzadko całkowicie), często zaciemniając obraz zaburzenia, dlatego rozpoznanie w dorosłym wieku jest jeszcze trudniejsze niż w dzieciństwie i wymaga przeprowadzenia szczegółowych badań. Nasilenie objawów może być różne: od prawie niewidocznych dla osoby z tym zespołem i jej otoczenia (takich, które można sprowadzić do cech osobowości), aż do tak nasilonych, iż uniemożliwiają normalne życie i pracę oraz zmuszają do szukania specjalistycznej pomocy. Nasilenie objawów jest w dużym stopniu uzależnione od środowiska, w jakim wychowało się dziecko, czy problemy były zauważone i jego potrzeby były uwzględniane, czy nie. Zmiany i różnice w postrzeganiu nasilenia objawów mogą wynikać ze stosowania „kamuflażu”, który może prowadzić do wyczerpania, dezorientacji, a także często współwystępowania zaburzeń lękowych, depresji, zaburzeń tikowych czy zaburzeń odżywiania. Problemem przy obecności zespołu są trudności społeczne i komunikacyjne występujące u osób autystycznych podczas kontaktów towarzyskich z osobami nieautystycznymi spowodowane wzajemnym brakiem zrozumienia i dwukierunkowymi różnicami w stylu komunikacji, cechach społeczno-poznawczych i doświadczeniach między osobami autystycznymi i nieautystycznymi, szerzej opisane jako problem podwójnej empatii. Osoby dorastające z tym zespołem mogą wykazywać utrzymujące się problemy z zajęciem się samym sobą, organizacją i zaburzeniami związków społecznych, a także partnerskich. Poczucie odmienności w okresie dojrzewania może być traumatyczne. Powstrzymywać może również obawa o niepowodzenia w nawiązywaniu relacji z innymi ludźmi, a wynikający z tego stres może przejawiać się nieuwagą, wycofaniem, poleganiem na natręctwach, wzmożoną aktywnością, agresywnym lub przeciwstawiającym się zachowaniem. Depresja często wynika z przewlekłej frustracji spowodowanej powtarzającymi się niepowodzeniami w nawiązywaniu kontaktów. Najprawdopodobniej zespół Aspergera nie ma wpływu na poziom inteligencji (IQ), jednak osoba z zespołem może sprawiać wrażenie mniej lub bardziej inteligentnej niż inni w zależności od sytuacji, np. w sytuacji wymagającej wysokich umiejętności społecznych może dla osób postronnych sprawiać wrażenie osoby niedojrzałej lub wręcz opóźnionej umysłowo; natomiast jeśli chodzi o przyswajanie faktów, które akurat znajdują się w sferze jej zainteresowań, np. obsługę komputera, nauki ścisłe lub inną dowolną, często wąską dziedzinę wiedzy, często przewyższają osoby zdrowe, a czasem nawet posiadają wybitne osiągnięcia w danej dziedzinie. Zespół Aspergera jest stosunkowo „młodą” jednostką nozologiczną. To, jak również niewielki stopień wyrazistości objawów, brak wykwalifikowanych specjalistów i zespołów specjalistów powoduje, że znaczna część dorosłych z zespołem Aspergera nie jest świadoma przyczyny swoich problemów lub otrzymuje inną, nieprawidłową lub znacznie zawężoną diagnozę, gdy nasilenie wtórnych zaburzeń utrudnia funkcjonowanie i decydują się szukać pomocy specjalistycznej. Chociaż zespół Aspergera jest częściej spotykany niż autyzm dziecięcy, nadal jest rzadko rozpoznawany, a wiedza wielu specjalistów (m.in. w Polsce) o tym zaburzeniu jest znikoma. Problem pogłębia fakt, że kryteria autyzmu i ZA są nieostre i w indywidualnych przypadkach może być bardzo trudno określić, z jakim zaburzeniem mamy do czynienia. Edukacja rodzin ma kluczowe znaczenie w rozwijaniu strategii mających na celu uświadomienie słabych i mocnych punktów, co pomaga rodzinom w lepszym radzeniu sobie z dzieckiem. Rokowanie może być lepsze przy postawieniu rozpoznania w młodym wieku, co pozwala na podjęcie wczesnych działań. Interwencje w dorosłości są cenne, ale przynoszą mniej korzyści niż w młodości. F 81.9 Upośledzenie zdolności niewerbalnego uczenia się (NLD) Najbardziej powszechnym i potwierdzającym diagnozę objawem wspólnym dla większości osób z zespołem Aspergera są trudności w kontaktach z innymi ludźmi. Ludzie z ZA mają trudności z nawiązaniem kontaktów społecznych, gdyż mają problem z czytaniem szeroko pojętego kodu społecznego, z werbalnym i niewerbalnym porozumiewaniem się z drugim człowiekiem. Dodatkowo wielu ludzi z zespołem ma nietypową ekspresję własnych uczuć i emocji w niewerbalny sposób, w porównaniu do tego jak robi to większość ludzi i jaki jest przyjęty za normę. Tacy ludzie mają emocje równie silne jak wszyscy inni, lecz sytuacje, które generują odpowiedź emocjonalną, są u nich inne. Dlatego osoby z tym zespołem oceniane bywają jako pozbawione emocji lub uczuć wyższych. Występują też problemy z kontaktem wzrokowym – osoba taka może albo go unikać (może być nawet nieświadoma istnienia tej części komunikacji), albo wpatrywać się w twarz rozmówcy lub wykonywać inne nienaturalne ruchy, które rozpraszają drugą osobę podczas rozmowy. Tego rodzaju gesty mogą być nieadekwatne do sytuacji lub wręcz całkowicie wyolbrzymione. Problemy zazwyczaj pojawiają się w wypadku zwykłej nieoficjalnej rozmowy. Człowiek taki nie umie często w ogóle się odezwać ani „zachować” w sytuacji nieformalnej rozmowy „o niczym”, ma problemy z szybkim zrozumieniem metafor, interpretując je czasami dosłownie. Natomiast względnie nie sprawia mu problemów wysłowienie się przed grupą ludzi (zwłaszcza jeśli nie są całkowicie obcy) i specjalistyczna rozmowa na temat leżący w kręgu ich zainteresowań. Chociaż i tu mogą być wyjątki i zdarzają się ludzie całkowicie nieśmiali, którzy mają trudności w nawet najbardziej podstawowych kontaktach z innymi (zob. też. fobia społeczna). Część badaczy zwraca jednak uwagę na brak zasadności stosowania określenia „autyzm wysokofunkcjonujący”, gdyż nie ma związku między oczekiwaniami względem „wysoko-” lub „niskofunkcjonującej” osoby a rzeczywistym funkcjonowaniem w społeczeństwie. Bardzo typowe dla nich jest unikanie kontaktu wzrokowego, będącego źródłem istotnych informacji potrzebnych człowiekowi do prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego. Poszukując źródeł tego nietypowego zachowania naukowcy z Uniwersytetu Stanu Wisconsin w Madison przebadali mózgi dzieci zdrowych i dzieci z autyzmem za pomocą techniki rezonansu magnetycznego. W czasie badania pokazywali małym pacjentom zdjęcia różnych, dobrze znanych i obcych twarzy. Dzieci musiały ocenić, czy twarz wyraża emocje, czy jest obojętna pod względem emocjonalnym i sygnalizowały to za pomocą jednego z dwóch przycisków. Przez cały czas, oprócz pracy mózgu, śledzono też ruch gałek ocznych dzieci, by sprawdzić, którym partiom twarzy się przyglądają i jak dużo czasu im to zajmuje. Poza potwierdzeniem, że dzieci zdrowe znacznie lepiej niż autystyczne rozpoznawały ekspresję twarzy, naukowcom udało się wykryć istotne zmiany w pracy mózgu dzieci z autyzmem. Dotyczyły one struktury nazywanej jądrem migdałowatym, uważanej za centrum przetwarzania w mózgu negatywnych emocji, jak strach czy złość. U pacjentów z autyzmem reagowało ono zbyt silnie nawet na znajome twarze, które nie wyrażały złych emocji. „To tak, jakbyśmy chodząc po świecie postrzegali wszystkie spoglądające na nas twarze, nawet twarz własnej matki, jako zagrożenie” – wyjaśnia prowadząca badania Kim Dalton. Badaczka uważa, że to właśnie ta nadmierna reakcja lękowa mózgu wywołana przez kontakt wzrokowy każe dzieciom z autyzmem uciekać przed wzrokiem innych ludzi. Autorzy pracy liczą, że ich odkrycie pomoże w przyszłości opracować nowe metody terapeutyczne dla pacjentów z autyzmem. Może to być np. rodzaj treningu, który nauczy dzieci pewnej strategii spoglądania na twarze innych – tak, by patrząc w okolice oczu unikali jednocześnie bezpośredniego kontaktu wzrokowego. Kolejny zespół naukowców, kierowany przez Brendona Nacewicza z University of Wisconsin-Madison, odkrył, że odpowiadające za przetwarzanie emocji ciała migdałowate były mniejsze zarówno u autystycznych dzieci, jak i ich braci. Bracia, podobnie jak sami autyści, unikali kontaktu wzrokowego. Problemy te mogą zostać przezwyciężone, ale nie na drodze normalnego rozwoju, tylko silnego własnego wkładu intelektualnego. Powoduje to opóźnienia w nabywaniu tych funkcji i tym samym upośledzony rozwój społeczny. Szczególne zainteresowania Osoby w spektrum autyzmu mają często specyficzne, wąskie oraz bardzo wciągające, a nieraz ekscentryczne i obsesyjne zainteresowania, jednocześnie wykazując brak należytego zainteresowania innymi sprawami z ich otoczenia (zwłaszcza społecznego). Jako dzieci często potrafią zapamiętywać sporą ilość wiadomości z interesującej je dziedziny, do tego stopnia, że mogą sprawiać wrażenie „małych profesorów”, jak określił ich dr Hans Asperger, z wiekiem w miarę wzrostu możliwości intelektualnych wiedza ta jest poszerzana nie na podstawie zwykłego zapamiętywania, lecz normalnego rozumienia tematu. Jednak zainteresowania te opierają się często na kolekcjonowaniu, układaniu rzeczy, zbieraniu wiadomości na określony temat w taki sposób, że stanowią one całość, kolekcję, gdzie istnieje prosty system wyboru i układania tych informacji. Jednak jakiekolwiek luki w wiadomościach często powodują, że taka osoba porzuca daną czynność lub zaczyna odczuwać opór psychiczny przed dalszym jej wykonywaniem, np. dziecko nie chce się dalej bawić klockami lub niszczy budowlę z klocków, której przed chwilą poświęcało całą uwagę, jeśli nie znajdzie odpowiedniego elementu potrzebnego do jej zakończenia. Występuje opór przed improwizowaniem, silna potrzeba dokończenia w ustalony sposób raz rozpoczętej czynności, niezależnie od czasu, jaki ma to zająć oraz nadmierna dbałość o szczegóły. Sam sposób dotarcia do celu jest ważniejszy niż czas potrzebny na jego osiągnięcie oraz sam cel. Poza tym te zainteresowania (lub w przypadku dziecka zabawa) nigdy nie są nakierowane na interakcję z drugą osobą, często są wykonywane w samotności. Badania pozwalają wytłumaczyć znany paradoks autyzmu. Polega on na tym, że niektóre osoby autystyczne mają w pewnych dziedzinach (np. w matematyce) duże, a nawet wybitne zdolności umysłowe, podczas gdy inne zdolności są u nich znacznie upośledzone. Wyniki tych badań potwierdzają, iż człowiek jest rozwinięciem własnych cech osobowości i zdolności intelektualnych uwarunkowanych rozwojem poszczególnych części mózgu zmieniających się wraz z jego rozwojem. Dlatego zaburzenia i objawy zespołu Aspergera zmieniają się. W rzadkich przypadkach skłonności te mogą pomagać np. w znalezieniu pracy związanej z tematem, często w dziedzinach technicznych lub informatycznych, lecz równie często skutek może być odwrotny, gdyż obsesyjne zajmowanie się jednym tematem związane jest zazwyczaj z zaniedbaniami w innych, co nie służy rozwojowi intelektualnemu. Bardzo często zainteresowania takie obracają się obecnie wokół komputerów do tego stopnia, że zespół Aspergera nazywany jest w krajach zachodnich „geek syndrome”, czyli syndromem maniaków komputerowych. Spowodowane jest to tym, że komputery zostały stworzone z myślą o składowaniu i przetwarzaniu informacji, co jest ulubionym zajęciem ludzi z tym zespołem. Trudności w akceptowaniu zmian Ludzie z zespołem Aspergera najlepiej czują się żyjąc w uporządkowanym otoczeniu z ustalonymi schematami. Próba zmiany tego stanu rzeczy wywołuje zwykle silną frustrację i może w skrajnych przypadkach prowadzić nawet do zachowań agresywnych. Występują też problemy w ocenie stopnia ważności wykonywanych czynności oraz w ocenie czasu potrzebnego na wykonanie danej czynności, zbytnie koncentrowanie się na jednej czynności i niemożność zmiany obiektu koncentracji (nieelastyczność). Ponadto ludzie ci odczuwają silną potrzebę skończenia raz rozpoczętego zadania, próba przerwania czynności objawia się silnym stresem i próbami uzasadniania „na siłę” powodu wykonywania tej czynności. Człowiek pochłonięty taką obsesyjną czynnością systematycznie zaniedbuje inne. Mowa i zapamiętywanie słów Problemy z rozumieniem mowy, sarkazmu, ironii, literalne rozumienie metafor są częstym problemem utrudniającym socjalizację. Ludzie z zespołem Aspergera często odzywają się niestosownie do sytuacji, np. 5-letnie dziecko może, mówiąc o swoich zainteresowaniach, mówić językiem wyjętym jakby wprost z podręcznika akademickiego, nie zważając często na to, czy osoby słuchające są tym zainteresowane. Problemem jest też dosłowne rozumienie języka – kłopoty z tym związane mają głównie dzieci, ale zdarza się to także u dorosłych. Problemem może być też nieadekwatne lub zbyt literalne używanie konkretnych słów. Badania ujawniły wprawdzie, że w trakcie wykonywania zadań językowych, u osób autystycznych i nieautystycznych aktywne były te same obszary mózgu, ale u pacjentów z autyzmem praca tych obszarów była dużo mniej zsynchronizowana, zaś centrum za nią odpowiedzialne (tzw. ośrodek Broca), znacznie mniej aktywne. Nadaktywne było natomiast inne wyspecjalizowane centrum mózgu (ośrodek Wernickego), które odpowiada za przetwarzanie pojedynczych słów. Odkrycie to zainspirowało autorów pracy do stworzenia nowej teorii na temat podłoża autyzmu. Według niej autyzm jest wynikiem szerszego upośledzenia pracy mózgu, które polega na rozluźnieniu współpracy między jego różnymi obszarami. Mózg przystosowuje się do tego poprzez większą specjalizację każdego obszaru z osobna. Wyniki tych badań tłumaczą specyficzne zdolności językowe oraz wyjaśniają mechanizm dysleksji i hiperleksji. Przykłady zaburzeń mowy u osób z ZA: nieprawidłowa intonacja głosu – chrapliwość, tony wysokie lub monotonia język metaforyczny mowa „barokowa”, przekoloryzowana w dzieciństwie równie często co u autystów problemy z zaimkami (choć w mniejszym nasileniu i raczej zdarza się, że dziecko myli jedną parę zaimków, a resztę stosuje prawidłowo) trudności w dopasowaniu formy wypowiedzi do kontekstu (dzieci z ZA często nie rozumieją, że do dorosłych zwracamy się nieco inaczej niż do innych dzieci) stosowanie tzw. kalek słownych trudności w rozumieniu żartów, przenośni, mowa nadmiernie konkretna, niekiedy skrajnie formalna trudności w stosowaniu mowy potocznej, idiomatycznej przywiązanie do niektórych słów, nadużywanie ich i stereotypie językowe zaburzenia prozodii (nagminne) agramatyzmy (zdarzają się w dzieciństwie) inne niespecyficzne zaburzenia mowy (częste w całej populacji osób z ZA: mowa niedbała – za szybka, połykanie głosek, zaburzenia artykulacji, jąkanie itd.) Nadwrażliwość lub niewrażliwość na bodźce Objawiają się w postaci zbyt wysokiej lub niskiej wrażliwości oraz nieadekwatnej reakcji na niektóre bodźce zmysłowe jak światło, dźwięk, dotyk, temperatura otoczenia. Może być to niebezpieczne zwłaszcza w przypadku dzieci z ZA, które nie skarżą się na ból ani zimno. Częstym problemem jest strach przed głośnymi dźwiękami oraz pracą z hałaśliwymi urządzeniami. Problemem może okazać się praca z elektronarzędziami (np. wiertarką), głośnym odkurzaczem lub pralką. Przy używaniu niektórych tego rodzaju urządzeń może występować zagrożenie urazem, gdyż osoba taka nie potrafi się poprawnie skupić na wykonywanej czynności. Tego typu nadwrażliwość może też dotyczyć innych zmysłów, np. problemem może być bosy spacer po trawie, woda lub pot na skórze po wysiłku oraz inne wrażenia, które wydają się albo wyolbrzymione, albo skrajnie nieprzyjemne. Możliwe jest też znacznie silniejsze odczuwanie bólu w przypadku zabiegów medycznych (np. borowanie, wkłuwanie igły), które inni ludzie znoszą dużo lepiej. F.82 Dyspraksja Oprócz deficytów społecznych ludzie tacy często mają także zaburzenia motoryczne (dyspraksja). Objawia się to zazwyczaj jako niezdarność ruchowa. Dzieci stawiają sztywne, niezręczne kroki, ucierpieć może również zdolność szybkiego pisania oraz umiejętność rysowania. Objawy te widać np. przy wykonywaniu skomplikowanych ćwiczeń wymagających dobrego poczucia równowagi, zwłaszcza takich, gdzie w grę wchodzą rozmaite przewroty, stanie na rękach, gdzie w pewnym momencie wymagane jest, aby przez pewien czas ciało znajdowało się w położeniu odwrotnym. Powoduje to silną dezorientację i w konsekwencji strach dzieci przed wykonywaniem tych ćwiczeń. Objawy (o różnym stopniu nasilenia) dotyczą szczególnie czynności, podczas których wymagana jest rozbudowana koordynacja i automatyzm ruchowy jak np. taniec, pływanie, prowadzenie samochodu etc. U osób z zespołem Aspergera wolniej (a w niektórych przypadkach wcale) wykształca się automatyzm ruchowy związany z danymi czynnościami i muszą one świadomie uwzględniać te czynności (np. osoba taka może mieć trudności z prowadzeniem samochodu, ponieważ musi stale pamiętać o zmianie biegów i nie może wykonywać tego automatycznie). Objawy te ulegają pogłębieniu z powodu tego, że typowe metody treningowe bazują na wykształceniu automatyzmu ruchowego, co zawodzi u osób z zespołem Aspergera. Objawy takie można ograniczyć poprzez: zmianę sposobu oceny i techniki wykonywania różnych czynności (obrazowo – dana osoba może nauczyć się pływać, ale niekoniecznie musi „ładnie” pływać); określone rozwiązania techniczne (np. automatyczna skrzynia biegów) eliminujące konieczność wykonywania skomplikowanych czynności; zmianę sposobu treningu – zamiast dążyć bezskutecznie do wykształcenia automatyzmu należy dążyć do nauki efektywnego i jak najmniej absorbującego świadomego wykonywania danej czynności. Badania wykazują, że objawy te nie są pochodzenia psychicznego, lecz w grę wchodzą tu raczej rzeczywiste zmiany anatomiczne w móżdżku. W konsekwencji objawy te utrzymują się w wieku dorosłym. Do tego mogą jeszcze dojść trudności w fizycznym naśladowaniu innych ludzi. Dyspraksja może powodować dysleksję. Zaburzenia współwystępujące F90 ADHD F42 zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne F51 bezsenność F95 tiki F98.4 stereotypie ruchowe wyostrzenie zmysłów: dotyku, powonienia, słuchu H53.1 światłowstręt niepowiązany z chorobami oczu inne Terapia Podejścia psychospołeczne, rehabilitacyjne i wspomagające Terapia zaburzeń ze spektrum autyzmu, ma charakter kompleksowy i interdyscyplinarny. U dzieci, oddziaływania, opierają się na zasadach terapii behawioralnej (np. stosowanej analizie behawioralnej, SAZ), uwzględniają również ustalenia psychologii rozwojowej, kładą nacisk na dostarczanie interwencji w naturalnych warunkach i rozwój umiejętności związanych z interakcjami społecznymi. Podejścia te, zgrupowane pod nazwą naturalistycznych interwencji rozwojowo-behawioralnych (, NDBI). W wypadku małych dzieci, wskazany jest udział rodziców w terapii; u starszych – pośredniczyć mogą rówieśnicy. Starsze, wysoko-funkcjonujące dzieci i młodzież, mogą korzystać z treningów umiejętności społecznych i terapii poznawczo-behawioralnej na problemy związane z lękiem. Jeśli współwystępują inne zaburzenia (np. ADHD, zaburzenia zachowania, zaparcia, depresja, epilepsja, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, dysmorfofobia czy zespół stresu pourazowego), to należy postępować zgodnie z typowymi wytycznymi leczenia dla nich. W wypadku zachowań trudnych, zalecane jest podejście behawioralne (wykorzystujące funkcjonalną analizę zachowania), choć przed przeprowadzeniem interwencji należy ocenić wpływ czynników środowiskowych oraz zaburzeń współwystępujących na zachowanie dziecka. Dorosłym, bez znacznych trudności w nauce, zaleca się brać udział w (najlepiej) grupowych treningach umiejętności społecznych, zawodowych lub życiowych, a także terapię behawioralną przy zachowaniach trudnych. Dowody na efektywność wspomnianych interwencji, są mieszanej jakości, mimo to podejścia łączące psychologię behawioralną z rozwojową, naturalistyczne metody nauki oraz włączające rodziców (i rówieśników) w proces terapeutyczny, są generalnie zalecane. Zwraca się jednak uwagę na potrzebę dalszych badań (szczególnie podłużnych). Nie jest też jasne, czy są bardziej efektywne niż inne interwencje o podobnej intensywności. Dużym problemem w wypadku terapii autyzmu, jest fakt, że promowanych jest wiele interwencji o kiepskim podłożu teoretycznym, których skuteczność nie jest potwierdzona w wiarygodny sposób. Przykładowo, zarówno teoria opisująca popularną terapię integracji sensorycznej, jak i dowody na efektywność są słabe. W wypadku niektórych interwencji – jak metody Opcji (Son-Rise) czy programu rozwoju relacji (RDI) – prawie nie prowadzi się badań. Wśród popularnych metod, znajdują się nawet zdyskredytowane przez współczesną naukę (np. kinezjologia edukacyjna Dennisona i metoda Domana). Brakuje również dowodów na skuteczność innych podejść sensorycznych, dotyczy m.in. treningów integracji słuchowej (np. Tomatisa lub Bérarda), metody kolorowych filtrów H. Irlen, używanych czasem w terapii IS, huśtawek lub koców i ubrań obciążeniowych czy ćwiczeń wykorzystujących symulację dotykową (np. metoda Felicji Affolter). Podobnie jest z interwencjami, które stymulują czucie głębokie (zawijanie w maty gimnastyczne, ściskarki, „maszyna do przytulania” Grandin). Istnieją słabej jakości dowody na efektywność terapii masażem, w wypadku problemów związanych z wrażliwością sensoryczną i innych symptomów ASD. Nierzadko dzieciom z autyzmem proponuje się arteterapię, ale prawie nie ma badań sprawdzających jej efektywność. Brakuje również dowodów na to, by zajęcia teatralne były skuteczne – choć być może sprawdzą się jako forma treningu umiejętności społecznych u młodzieży z ASD. Możliwe, że muzykoterapia polepsza komunikację (i być może umiejętności społeczne), ale brakuje mocnych dowodów. Brakuje dowodów na skuteczność interwencji psychoruchowych, jak metoda Millera (czy wspomnianych wcześniej metod Dennisona i Domana). Możliwe jednak, że generalnie aktywność fizyczna przynosi pozytywne skutki. Istnieją dowody (choć najczęściej niewysokiej jakości), że jogging, sztuki walki, jazda konna, pływanie, joga/taniec czy ćwiczenia relaksacyjne mogą pozytywnie wpływać na niektóre osiowe objawy autyzmu (nie jest jasne jaki typ aktywności jest najlepszy). Pomimo wspomnianego braku mocnych dowodów, aktywność fizyczna jest zalecana, ze względu na ogólnie pozytywny wpływ na zdrowie osób z ASD. Niepewna jest kwestia interwencji wykorzystujących zwierzęta. W praktyce, najczęściej wykorzystuje się konie (w różnych formach terapii), psy (jako opiekunów lub w dogoterapii), świnki morskie oraz delfiny. Istnieją dowody (o mieszanej jakości metodologicznej) na pozytywne skutki terapii – najwięcej z nich dotyczy terapeutycznej jazdy konnej (ale już nie hipoterapii lub psychoterapii z udziałem koni). Nie jest jednak jasne, czy pozytywne efekty (np. bardziej skupiona uwaga czy zwiększona towarzyskość) w wypadku terapeutycznej jazdy konnej, nie wynikają jedynie z atrakcyjności bodźca, jaki mogą stanowić zwierzęta dla dzieci. Zwraca się też uwagę na potencjalne wysokie koszty interwencji i zagrożenia, wynikające z kontaktu ze zwierzętami. Szczególnie delfinoterapia stwarza ryzyko agresji ze strony delfinów i możliwość przenoszenia chorób między zwierzęciem, a człowiekiem. Wiele metod wykorzystuje relację (szczególnie rodzic-dziecko) w terapii, ale nie korzysta z podejścia behawioralnego (w odróżnieniu od opisanych powyżej NDBI). Grupa ta jest zróżnicowana: część z podejść jest ateoretyczna i w praktyce opiera się na spontanicznej interakcji z dzieckiem, inne korzystają z psychologii rozwojowej i mają ściśle określony program. Pomimo popularności wielu z nich, efektywność rzadko bywa badana. Praktycznie nie ma dowodów na skuteczność metody Opcji (Son-Rise) czy nauczania bez kar (). Lepiej przedstawia się sytuacja oceny efektywności niektórych z rozwojowych interwencji społeczno-pragmatycznych (), ale dowody ograniczają się najczęściej do pozytywnego wpływu na jakość interakcji między rodzicami i dziećmi. Podejścia biomedyczne i dieta Wśród niektórych dzieci z ASD odnotowuje się różne problemy o charakterze patofizjologicznym, jak zaburzenia funkcji neuroprzekaźników (monoamin, jak dopamina, noradrenalina i serotonina; aminokwasowych, jak glutaminian i GABA; oraz cholinergicznych, jak acetylocholina), zaburzenia metaboliczne (kwasu foliowego, kobalaminy, tetrahydrobiopteryny, karnityny, redoks i metabolizmu mitochondriów), a także: zaburzenia immunologiczne, żołądokowo-jelitowe, snu czy epilepsję. Związek tych zaburzeń z autyzmem jest niejasny (nie wiadomo nawet, czy są przyczyną niektórych symptomów ASD czy skutkiem zaburzenia). Trwają badania nad terapiami celującymi w opisane problemy i choć niektóre dają obiecujące wyniki, to nadal potrzeba większej ilości dowodów naukowych, by móc rekomendować stosowanie którejś z nich. Farmakoterapia (leki przeciwpsychotyczne, a dokładniej: rysperydon i arypiprazol) zalecana jest jedynie w przypadku utrzymujących się zachowań trudnych, choć proponowanych i badanych jest wiele innych leków. Czasem, w praktyce klinicznej, podawane są metylofenidat lub atomoksetyna, w celu redukcji symptomów ADHD – jednak jakość badań z wykorzystaniem pacjentów z ASD nie zawsze jest wysoka. Nieliczne badania nad wykorzystaniem leków przeciwpadaczkowych, przy drażliwość i niepokoju, dają mieszane lub negatywne wyniki. Wyniki badań wskazują na brak przydatności leków z grupy SSRI (np. fluoksetyna, fluwoksamina i citalopram), przy terapii osiowych objawów autyzmu. Leki podawane są z nadzieją, że ograniczą powtarzalne zachowania i drażliwość, ale efekty są zróżnicowane. Brakuje jednoznacznych dowodów na efektywność dożylnej terapii immunoglobulinowej () i metoda nie jest zalecana. uznawane jest również stosowanie chelatacji w przypadku autyzmu: nie ma badań o wysokiej jakości, które uzasadniałyby stosowanie terapii. Zdarza się, że stosowane są substancje, które nie mają nawet potwierdzonego działania chelatującego. Brakuje też dowodów, które uzasadniałyby stosowanie tlenoterapii hiperbarycznej. Znacząca część osób z ASD (być może nawet 47%) może mieć problemy gastryczne i jelitowe, ale ich związek z autyzmem jest niejasny. Nie powinny być one traktowane jako osiowy objaw ASD: generalnie nie stwierdza się związku pomiędzy występowaniem problemów żołądkowo-jelitowych, a nasileniem autyzmu. W wypadku stwierdzonej nietolerancji glutenu (np. celiakii), stosowanie diety bezglutenowej jest zalecane. Obecnie nie ma jednak uzasadnienia dla stosowania diety w przypadku reszty populacji. Podobnie jest z dietą bezkazeinową. Nie ma dowodów na efektywność diety Feingolda, diety ketogenicznej (dieta wysokotłuszczowa i niskowęglowodanowa) i diety przeciwgrzybiczej (eliminacja pożywienia zawierającego drożdże lub składników pobudzających je do wzrostu) i jakiejkolwiek innej. Badane są również terapie wspomagające pracę układu trawiennego (np. podawanie probiotyków, enzymów trawiennych lub sekretyny), ale badania, albo nie potwierdzają ich pozytywnego wpływu na objawy ASD lub dają niejednoznaczne wyniki. Nie wiadomo czy suplementacja diety daje większe korzyści niż te, która przyniosłaby osobom bez ASD. Nie jest jasne, czy kwasy omega 3 wpływają na zmniejszenie niektórych symptomów autystycznych (mieszane wyniki badań przemawiające raczej na niekorzyść interwencji). Podobnie jest w wypadku metylokobalaminy (metylowana witamina B12) i L-karnityny (dwa badania o niewysokiej jakości) czy witaminą D3. Nie wygląda na to, by suplementacja witaminą B6 i magnezem wpływała na objawy ASD (mieszane wyniki). Dimetyloglicyna też zdaje się nie być efektywna (słabe dowody). Nie wiadomo, czy stosowanie preparatów multiwitaminowo-mineralnych daje jakieś dodatkowe korzyści osobom autystycznym. Nie wygląda na to, by N-acetylocysteina była przydatna (w badaniach nie potwierdza się jej efektywność, ale dowody są dość słabej jakości). Rokowanie Do 2007 nie pojawiły się badania przedstawiające długoterminowe wyniki u osób z zespołem Aspergera i nie są prowadzone żadne systematyczne długoterminowe badania kontrolne u dzieci z zespołem Aspergera. Osoby z zespołem Aspergera wydają się mieć normalną oczekiwaną długość życia, lecz zwiększoną chorobowość współistniejących zaburzeń psychiatrycznych takich jak depresja oraz zaburzenia lękowe, które mogą znacząco wpłynąć na rokowanie. Chociaż upośledzenie społeczne utrzymuje się przez całe życie, to wyniki są ogólnie bardziej pozytywne niż w przypadku gorzej funkcjonujących zaburzeń ze spektrum autystycznego; przykładowo objawy spektrum autystycznego mają większą tendencję do zmniejszania się z czasem u osób z zespołem Aspergera (AS) lub wysokofunkcjonalnym autyzmem (HFA). Jednakże osoby z AS/HFA posiadają przeciętne zdolności matematyczne i wypadają w testach matematycznych trochę słabiej niż w ogólnej inteligencji. Dzieci z AS mogą wymagać nauczania specjalnego z powodu ich trudności społecznych i w zachowaniu, chociaż mogą uczęszczać do zwykłych klas. Mocne strony i wybitne osiągnięcia Wraz ze wzrostem liczby zdiagnozowanych przypadków zespołu Aspergera, obraz zaburzenia ciągle się zmienia. ZA powiązano z wysokimi osiągnięciami matematyków, fizyków, informatyków oraz inżynierów i stwierdzono, że zespół często współgra z osiągnięciami na najwyższym poziomie w tych dziedzinach. Dyskryminacja Osoby z zespołem Aspergera są często postrzegane w sposób stygmatyzujący, przez co doświadczają dyskryminacji w różnych obszarach życia, m.in. w dostępie do edukacji i na rynku pracy. Ich stereotypowy wizerunek podtrzymywany w mediach jest niezgodny z aktualnym stanem wiedzy na temat autyzmu, a nierzadko wręcz obraźliwy, przez co wzmacnia w takich osobach poczucie odmienności, które wzbudza w nich lęk i prowadzi do izolacji społecznej. Znane osoby z zespołem Aspergera Dan Aykroyd Daryl Hannah Anthony Hopkins Courtney Love Lionel Messi Elon Musk Greta Thunberg Rafał Wójcikowski Jerry Seinfeld Clay Marzo Vernon Smith Albert Einstein Wolfgang Amadeus Mozart Alfred Hitchcock Bill Gates Robin Williams Zobacz też neurony lustrzane (ang. mirror neurons) teoria umysłu (teoria innych umysłów) psychoterapia poznawczo-behawioralna empatia ciało migdałowate psychiatria psychozy afektywne pokój wyciszenia hikikomori monomania zespół Diogenesa Uwagi Przypisy Bibliografia Autyzm i zespół Aspergera red. Uta Frith 2005 r. . Tony Attwood, Zespół Aspergera. Poradnik dla rodziców i profesjonalistów. (ang. org. „Asperger’s syndrome. A guide for parents and professionals.”), . Zespół Aspergera w okresie dojrzewania: wzloty, upadki i cała reszta pod red. Liane Holliday Willey. Warszawa: „Fraszka Edukacyjna”. 2006 r. . Linki zewnętrzne Po polsku SPOA „Dalej Razem” – Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym „Dalej Razem”, organizacja działająca na rzecz osób autystycznych i ich rodzin. Kryteria diagnostyczne zespołu Aspergera według DSM-IV oraz ICD-10 (Fundacja Savant) Test AQ – (Autism-Spectrum Quotient) – zestaw 50 pytań opracowanych przez psychologa Simon Baron-Cohen wraz z grupą specjalistów z Centrum Badań nad Autyzmem w Cambridge (Cambridge’s Autism Research Centre). Mocne strony autyzmu. Zespół Aspergera – artykuł Agnieszki Rynkiewicz na temat mocnych stron zespołu Aspergera – sporo ciekawych informacji tłumaczonych z zagranicznych stron w sekcji „Artykuły”, jednak wiele z nich dotyczy jedynie małych dzieci. cz.1, aut.: Renata Stefańska-Klar aut.: Dominika Chojnacka – Charaktery 11/2007 , Zakład Genetyki Medycznej Po angielsku – artykuł opisujący nie tylko problemy dorosłych, ale także problemy, jakie występują, kiedy jedno lub oboje rodziców mają ZA. Także sporo poświęcone agresji i przemocy w ZA, coś o czym nie mówi się na polskich stronach. Cała wersja jest dostępna do pobrania w pliku PDF. Asperger syndrome: a clinical account by Lorna Wing. Zespół Aspergera Zespoły chorobowe Całościowe zaburzenia rozwoju