id
stringlengths 1
7
| url
stringlengths 31
410
| title
stringlengths 1
147
| text
stringlengths 1
177k
| text_len
int64 1
177k
|
|---|---|---|---|---|
5305 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Half-Life | Half-Life | Half-Life (inglizcha Yarim parchalanish davri, nimhayot) Valve kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan va Sierra kompaniyasi tomonidan 1998-yilda nashr etilgan ilmiy-fantastik shooterdir. Oʻyinning dasturiy yadrosi, GoldSrc, Quake yadrosining keskin oʻzgartirilgan shakli boʻlib, Valve tomonidan id Softwaredan litsenziya olib ishlatilgan. Keyinchalik kod butunlay qayta yozib chiqildi.
Half-Life kompyuter oʻyinlari ichida uzluksiz, videonamoyishlarsiz davom etadigan ilk oʻyin boʻldi. Oʻyindagi barcha voqealar faqatgina bosh qahramon tomonidan kuzatiladi. Shuningdek Half-Lifeda oʻsha payt uchun eng ilgʻor sun’iy ong unsurlari ishlatildi. Oʻyinning yuqori darajada mashhurligi (u kompyuter uchun FPSlar orasida hamon yetakchi) koʻpgina add-onlar chiqishiga sabab boʻldi, jumladan Half-Life: Blue Shift va Half-Life: Opposing Force kabi; bundan tashqari, juda koʻp modlar yasaldi, ular orasida eng mashhuri Counter-Strike va Half-Life: Team Fortess Classiclardir. Yana 2004-yilda oʻyinning davomi — Half-Life 2 nashr etildi.
Sujet
Oʻyindagi voqealar Oklaxoma shtatining (AQSh) Blek Mesa togʻida joylashgan ulkan yerosti ilmiy-tadqiqot majmuida (Qora Mesa Tadqiqot Markazi) boʻlib oʻtadi; bu toʻqima majmua haqiqatdan mavjud „Los Alamos“ va „51-hudud“ majmualaridan ilhomlanib oʻylab topilgan, degan fikr mavjud.
Qora Mesaga Kirish (Black Mesa Inbound) Bosh qahramon, Massachusets Texnologik Institutidan kelgan fizik-nazariyotchi Gordon Freeman, ishga, Qora Mesadagi anomal materiallar boʻlimiga keladi. Bu boʻlim Gordon Freemanʼning monorelsli poyezdda harakatlanishi bilan oʻtadi, shu bilan birga u Qora Mesa haqida umumiy tasavvurlarga ega boʻladi.
Anomal Materiallar (Anomalous Materials) Freemanʼga yuqori xavfsizlikni taʻminlovchi maxsus kiyim-bosh (HEV) beriladi. HEV — yuqori texnologik kiyim, u tashqi zararni kuzatadi va qisman yuta oladi, haroratni, radiatsiya darajasini, egasining sogʻligʻini kuzata oladi va hatto birinchi tibbiy yordam ham koʻrsata oladi (ogʻriqsizlantiruvchi vositalar emlash va singan suyaklarni oʻstirish orqali). Kiyimga uzoqqa sakrash uchun moslama ham oʻrnatish mumkin. Bundan soʻng Frimenni nomaʼlum material bilan tajriba oʻtkazishga yuborishadi.
Kutilmagan Oqibatlar (Unforeseen Consequences) Tajriba davomida fojea roʻy beradi (olimlar keyinchalik u haqda „kaskadli rezonans“, deb mulohaza qilishadi; bu atama ham oʻylab topilgan). Rezonans natijasida parallel olamlar orasidagi chegara buziladi, majmua qisman zaralanadi hamda Ksendan kelib qolgan maxluqlar bilan toʻlib ketadi.
Ofis Majmuasi (Office Complex) Gordon Freeman yordam keltirish uchun yer yuzasiga chiqishga harakat qiladi, bunda u yoʻlda uchragan maxluqlarni oʻldiradi va tirik qolgan olimlar va qoʻriqchilar yordamiga tayanadi.
"Bizning Dushmanlarimiz Bor" („Weʻve Got Hostiles“) Tez orada Freeman „yordam“ kelganidan xabar topadi — hukumat tajribaning barcha asoratlari va guvohlarini yoʻq qilish uchun maxsus boʻlinma yuboradi. Endilikda doʻzaxga aylangan inshootda Frimen ham shu boʻlinmaga, ham maxluqlarga qarshi kurashishga majbur boʻladi.
Reaktiv Shaxta (Blast Pit) Reaktiv dvigatellarni sinash shaxtasiga bahaybat uch boshli maxluq ("Tentacle") joylashib olgan. Freeman uni yoqib yuboradi; buning uchun u yoqilgʻi, kislorod va elektr energiyasi manbalarini ishga tushiradi.
Power Up Tashqariga chiqish uchun temir yoʻl orqali harakatlanish zarur, lekin isteʻmol generatori ishlamaydi, generatorga yoʻlni esa ulkan maxluq — Gargantua toʻsib turibdi. Freeman uni nosoz generator yoniga chalgʻitib olib boradi, u yerda esa Gargantua elektr zaryadidan halok boʻladi.
Temir Yoʻlda (On the Rail) Temir yoʻldan oʻtish maxsus boʻlinma tufayli ancha qiyinlashadi. Boʻlim soʻngida Frimen sunʼiy yoʻldosh uchiradi, natijada olimlar parallel olamdan maxluqlar hamon kelayotganini aniqlashadi.
Tutilish (Apprehension) Bu boʻlim nihoyasida Freeman qopqonga tushadi. Maxsus boʻlinma askarlari uni tutib olib doʻpposlashadi va Freeman hushidan ketadi. Askarlar undan sud va tergovsiz qutulish uchun axlathonaga tashlab yuborishadi.
Chiqindilarni Qayta Ishlash (Residue Processing) Biroq Freeman axlatni siquvchi pressdan omon chiqadi. Yana qurollanib, chiqindilarni qayta ishlash zavodidan chiqib ketadi.
Shubhali Axloq (Questionable Ethics) Freeman yashirin laboratoriyadan oʻtadi. Bunda u hukumatning parallel olamni jamiyatdan yashirincha oʻrganib kelayotgani haqida bilib qoladi.
Sirt Tarangligi (Surface Tension) Yer ostidagi doʻzaxdan qutulgan Frimen yer ustida ham fojealar boʻlayotganini koʻradi. U bir necha harbiy texnika(tanklar, vertolyot)ni ishdan chiqarib, minalashtirilgan binodan oʻtadi va oʻldirilgan askarning ratsiyasidan foydalanib, bir necha aviazarbalar soʻraydi; bu zarbalar natijasida yana bir Gargantua oʻladi va „Lyambda“ yashirin majmuiga yoʻl ochiladi.
"Freemanʼni Unuting!" („Forget about Freeman!“) Askarlar maxluqlarga qarshi kurashish befoyda ekanligini anglab, evakuatsiya boshlashadi. „Qora Mesa“ bombardimon qilinadi. Bu orada Freeman Lyambda Reaktoriga boradi.
Lyambda Reaktori (Lambda Core) Frimen hukumat teleportatsiya texnologiyasini ham egallaganini bilib qoladi. U teleportlar tizimidan foydalanib, yadro reaktorini ishga tushiradi, natijada Ksenga oʻtish yoʻli ochiladi. Olimlar izohlashicha, Ksendagi qandaydir mavjudot kaskadli rezonans asoratlarini daf etishga yoʻl qoʻymayotgan emish. Frimen shu mavjudotni yoʻq qilishi kerak.
Ksen (Xen) Gʻaroyib va sinoatlarga boy Ksen olami, tubsizlik uzra muallaq turgan orollar, yarimorganik teleportlar, kichik gravitatsiya va hk…
Gonarch Uyasi (Gonarch’s Lair) Freeman yoʻlida yana bir toʻgʻanoq — Gonarch paydo boʻladi. Uzoq davom etgan olishuvdan soʻnggina Freeman uni daf etadi.
Interloper Ksenning sirli fabrikalari. Bu yerda vortigauntlarning insonga yot emasligi aniqlanadi, biroq Ksenning xoʻjayinlari ularni odamlarga hujum qilishga majburlashadi. Frimen oxirgi teleportga kiradi.
Nihilanth Mana, nihoyat, fazolararo teshikni yopishga moneʼlik qilayotgan oʻsha mavjudot. Freeman Ksendagi maxluqlardan qochib, Nihilanth'ni yoʻq qilishi kerak. Nihilant oʻlimidan soʻng qulab tushayotgan gʻorda Freemanʼning oʻzi ham halok boʻlishi mumkin edi, lekin uni u yerdan allaqanday keys tutgan kishi chiqarib oladi. Ayon boʻladiki, Freeman nafaqat insoniyatni qutqargan, balki Ksenni odamlar tomonidan fath etilishiga ham tayyorlagan ekan. Freeman uni beburdlarcha ishlatishganini anglaganidan soʻng keys ushlagan kishi uning oldiga shart qoʻyadi: yoki uning hukumat tarafga oʻtib ishlash taklifini qabul qiladi, yoki maxluqlar qoʻshini oldida qurolsiz qolib, halok boʻladi.
Nihoya
Oʻyinning tushunarsiz nihoyasi gamer'lar orasida koʻplab savollar tugʻdirdi, lekin bu oʻyinning davomi chiqarilishi va shu bilan barcha savollarga javob topish mumkinligiga umid paydo qildi. Valve kompaniyasi aynan shunday yoʻl tutdi — Half-Life 2 nashr etildi. Lekin u yanada koʻproq savollar hosil qildi.
Oʻyin oxirida Freeman avvalboshda Mesa majmuasi boʻylab safar qilgani kabi vagonda paydo boʻlib qoladi. Vagon bamisoli fazoda uchib ketayotgandek, Freemanʼning roʻparasida esa keys tutgan G-man turibdi va unga „ish“ yoki „yutish iloji yoʻq jang“ taklif qilayapti. Vagonning ochilgan eshigi ortidagi teleportga sakrab, Frimen G-manning ish haqidagi taklifiga rozi boʻladi; aks holda esa, yaʼni vagonda G-man bilan harakatlanishda davom etsa, eshik yopilib, Freeman toʻsatdan oʻzga sayyoralik askarlar bilan toʻlib-toshgan joyga (Ksenga, deb taxmin etiladi) teleportatsiya etiladi („yutish iloji yoʻq jang“ — Freemanʼning na himoya kiyimi, na qurol-yarogʻi bor). Har ikki holda ham oʻyin yakunlanadi: Freeman yoki „yollandi“ (bu haqda tegishli titrlarda yoziladi), yoki halok boʻladi. Birinchi holda ayniqsa koʻp savollar tugʻiladi. Bu savollarga ikkinchi oʻyinda qisman javob topiladi, biroq baʻzi savollar hamon javobsiz (jumladan, keys tutgan kishining kimligi).
Shunisi qiziqki, Freeman „yollanishi“ bilan tugaydigan holda chiquvchi titrlar saqlangan fayl TRAITOR (sotqin), deb nomlangan, ikkinchi holdagi fayl esa LOSER (magʻlub), deb atalgan. | 8,048 |
5309 | https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston%20milliy%20teleradiokompaniyasi | Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi | Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi — Oʻzbekiston televideniye va radio axborot tarqatuvchi tashkiloti.
Tarix
1957-yil Oʻzbekiston radioeshtirish va televideniye qoʻmitasi sifatida tuzilgan. 1992-yil 7-yanvarda Oʻzbekiston Davlat Teleradioeshtirish kompaniyasiga, Oʻzbekiston Prezidentining 1996-yil 7-mayidagi Farmoni bilan esa Oʻzbekiston Teleradiokompaniyasi (Oʻzteleradio)ga aylantirilgan. Oʻzbekistonda televizion koʻrsatuvlar 1956-yil 5-noyabrda Toshkentda boshlangan. Oʻzteleradiokompaniya teledasturlari sutkasiga oʻrtacha 51,5 soat davomida asosan oʻzbek, rus, shuningdek, qozoq, qirgʻiz, tojik, uygʻur, turk, koreys, nemis tillarida efirga uzatiladi. Oʻzbekiston radiosi 1926-yildan buyon eshittirish berib keladi. Oʻzteleradio 4 ta respublika kanallari orqali radioeshittirishlarni efirga uzatadi. Radioeshittirishlarning kundalik oʻrtacha hajmi 91,7 soat.
„Oʻzbektelefilm“ studiyasi
„Oʻzbektelefilm“ studiyasi 1970-yilda Oʻzbekiston televideniyesining kinokoʻrsatuvlar tahririyati negizida paydo boʻlgan.
„Oʻzbektelefilm“ studiyasida har yili 23 soatga yaqin hujjatli, 24 soatga yaqin badiiy filmlar yaratish koʻzda tutilgan. Dublyaj boʻlimida bir yilda 550—600 soat atrofidagi filmlar oʻzbek va rus tillariga oʻgiriladi.
Badiiy jamoalar direksiyasi
Badiiy jamoalar direksiyasi Oʻzbekiston teleradiokompaniyasi qoshida 1987-yilda tashkil etilgan. Direksiya 7 jamoadan iborat: Xalq cholgʻu orkestri, Estrada simfonik orkestri, Xor jamoasi, Y. Rajabiy nomli "Maqom" ansambli, Gʻ. Toshmatov nomli "Dutorchilar" ansambli, Kamer orkestri, „Bulbulcha“ bolalar xori.
Respublika Telemarkazi
Respublika telemarkazi (RTM) 1956-yil tashkil qilingan. RTMning asosiy vazifasi Oʻzbekiston televideniyesi kanallari tomonidan tayyorlanayotgan koʻrsatuvlarni texnik tomondan taʼminlab, ularni efirga uzatishdan iborat. Hozirgi vaqtda RTM bir kecha-kunduzda 51,5 soat koʻrsatuvlarni efirga uzatishni taʼminlaydi. Yangi raqamli markaziy apparatxona va 5 kamerali umumiy maydoni 600 m2 studiya qayta jihozlanib ishga tushirildi. Hozirgi kunda 8 va 4 kamerali raqamli koʻchma televizion stansiya ishlab turibdi.
Respublika radioeshittirish va ovoz yozish uyi
Respublika radoeshittirsh va ovoz yozish uyi (RROYU) 1966 yili tashkil qilingan. Radio uyi 11 ta sex va boʻlimlardan iborat. RROYUning asosiy vazifasi radioeshittirshlarni texnik tomondan taʼminlab, ularni efirga uzatishdan iborat. Barcha appparatxonalariga Germaniyaning „Siemens“ firmasi bilan hamkorlikda raqamli uskunalar oʻrnatilgan.
„Oqtosh“ ijod uyi
Oʻzbekiston teleradiokompaniyasinig „Oqtosh“ ijod uyi Toshkent viloyati Boʻstonliq tumani Soyliq qishlogʻida joylashgan. Umumiy maydoni 8,5 gektar. Pansionatda jami 10 kottej boʻlib, shundan 6 tasi yangidir. Bu yerda birdaniga 220 kishi dam olishi mumkin. Pansionat asab va nafas yoʻllari kasalliklarini davolash va profilaktika qilish uchun ixtisoslashgan.
Xalqaro aloqalar departamenti
Germaniyaning MDR-ARD, Rossiya, Ukraina, Polsha, Fransiya (CFI), Misr, Xitoy, Turkiya teleradiotashkilotlari bilan imzolangan hamkorlik shartnoma va kelishuvlar asosida oʻzaro dasturlar ayirboshlab turadi. Shuningdek, Oʻzteleradio jahondagi koʻpgina yirik telekompaniyalar bilan, jumladan, AQShning CNN, Germaniyaning DW, Yaponiyaning NHK, TBS, FUJI, Janubiy Koreyaning KBS, Turkiyaning TRT kabi yetakchi telekompaniyalar bilan keng tarmoqli aloqalarga ega. Oʻzbekiston televideniyesining „Axborot“ dasturi SCOLA (AQSH) konsorsiumi hamkorligida Internet orqali uzatib boriliadi.
Oʻzteleradioning barcha xorijiy aloqalari va munosabatlari Xalqaro Aloqalar Departamenti orqali amalga oshiriladi.
MTRK raislari
Ganja Yoqubov (1990—1997)
Abdusaid Koʻchimov (1997—2005)
Alisher Xoʻjayev (2005—2017)
Xurshid Mirzohidov (2017-yil fevral-avgust)
Bobur Alixonov (2017-yil avgust-sentyabr)
Alisher Xoʻjayev (2017—2024)
Abdurashid Joʻraboyev (2024-yildan)
Manbalar
Oʻzbekiston shirkatlari | 3,902 |
5323 | https://uz.wikipedia.org/wiki/17-iyul | 17-iyul | 17-iyul — Grigoriy taqvimida yilning 198- (kabisa yilida 199-) kuni. Yil yakuniga 167 kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:17-iyul bayramlari
Rossiya dengiz aviatsiyasi kuni.
Slovakiya mustaqillik kuni
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:17-iyul voqealari
1429 — Inglizlardan qaytib olingan Reymsda Fransiya qiroli Karl VIIga toj kiydirish marosimi boʻlib oʻtdi (marosim chogʻida Janna d’Ark qirol boshi uzra bayroq ushlab turgan).
1453 — Yuz yillik urushning nihoyasi. Fransuzlar Kastilyonda inglizlarni magʻlub etishdi (bu jangdan soʻng Bordo fransuzlar qoʻliga oʻtdi).
1775 — AQShda ilk harbiy gospital ochildi.
1785 — Polyak Morits-Avgust Benevskiy oʻzini Madagaskar imperatori deb eʼlon qildi va Fransiyaga qarshi urush ochdi.
1791 — Parijda qirol Lyudovik XVIning isteʼfosini talab qilgan tinch namoyish oʻqqa tutildi.
1793 — Parijda Jan-Pol Maratning qotili Sharlott Korde qatl etildi.
1841 — ingliz hajviy jaridasi — „Panch“ (Punch)ning ilk soni nashr etildi.
1854 — Yevropada birinchi togʻ orqali oʻtgan temir yoʻl qurib bitirildi (Avstriya.
1868 — Yaponiya poytaxti Kiotodan Tokioga koʻchirildi.
1915 — Germaniya va Avstriya Bolgariya bilan ittifoq tuzdi.
1917 — Petrogradda ishci va askarlar namoyishi oʻqqa tutildi.
1928 — Meksikalik siyosatchi Obregon, mamlakat prezidentligiga saylovlarda yutib chiqqandan soʻng, Mexikoda oʻldirildi.
1938 — Amerikalik aviamexanik Duglas Korrigan anglashilmovchilik (kompas strelkalarini adashtirib yuborgan) tufayli Nyu-Yorkdan Dublinga uchib keldi (Los-Anjeles oʻrniga).
1942 — Stalingrad mudofaasi jangi boshlandi.
1944 — Normandiyada ingliz samolyoti nemis feldmarshali Ervin Rommelning avtomobilini oʻqqa tutdi, natijada nemis qoʻmondoni yaralandi.
1944 — Normandiyada Birinchi Kanada armiyasi jangga kirishdi.
1945 — Potsdam konferensiyasi boshlandi.
1946 — Yugoslaviyada antifashist harakati faxriysi polkovnik Draja Mihaylovich va uning sakkiz nafar tarafdori otib oʻldirildi.
1947 — Hind okeanida „Randas“ nomli hind kemasi halokatga uchradi, natijada 625 kishi halok boʻldi.
1972 — Monrealda „Rolling Stounz“ konserti oldidan guruh apparaturasi joylashgan yuk avtomobiliga qoʻyilgan bomba portladi.
1973 — Afgʻonistonda monarhiya bekor qilindi.
1974 — London Tauerida portlash. Bir kishi halok boʻldi.
1975 — „Soyuz“ (SSSR) va „Apollon“ (AQSh) kosmik kemalari jipslashishdi.
1975 — Kaliforniyada 75 yoshli fil Modok oʻldi, u Yerdagi eng koʻp yashagan sut emizuvchi hisoblanadi (odamlardan tashqari).
1976 — Monrealda XXI Olimpiya oʻyinlari boshlandi.
1979 — Nikaragua diktatori Anastasio Somosa AQShga qochdi.
1979 — Iroq prezidenti Saddom Husayn feldmarshal boʻldi.
1982 — Isroil Falastin Ozodlik Tashkilotiga Bayrutni tark etish uchun 30 kun berdi.
1990 — AQShda ilk mikrokompyuter patentlandi.
1994 — Braziliya terma jamoasi Italiya termasini magʻlub etib, futbol boʻyicha toʻrtinchi marotaba jahon chempioni boʻldi.
1996 — Nyu-York-Parij reysli samolyot halokatga uchradi, 229 yoʻlovchi halok boʻldi.
2011 — Oʻzbekiston xalqaro transport yoʻlagi boʻyicha bitimni tasdiqladi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:17-iyulda tugʻilganlar
1796 — Jan Batist Kamil Koro (Jean-Baptiste Camille Corot), fransuz musavviri.
1846 — Nikolay Mikluho-Maklay, rus sayyohi va etnografi.
1888 — Shmuel Agnon, isroillik yozuvchi, Nobel mukofoti sovrindori.
1889 — Erl Stenli Gardner, amerikalik yozuvchi.
1891 — Boris Lavrenev, rus yozuvchisi.
1894 — Jorj Lemetr, belgiyali astronom va matematik.
1898 — Berenis Ebbot, amerikalik fotograf.
1899 — Jeyms Kegni, amerikalik aktyor.
1901 — Bruno Yasenskiy, polyak yozuvchisi.
1917 — Dmitriy Belyayev, rus genetigi.
1934 — Donald Sazerlend, kanadalik aktyor.
1939 — Valeriy Voronin, rus futbolchisi.
1942 — Muslim Magomayev, ozarbayjon qoʻshiqchisi.
1947 — Kamilla Parker-Boulz, Uels shahzodasi Charlzning rafiqasi.
1949 — Terri Batler, ingliz rok-musiqachisi.
1949 — Garri Boumen, mashhur amerikalik jinoyatchi.
1956 — Brayan Trotye, kanadalik xokkeychi.
1963 — Letsiye III, Lesoto qiroli.
1972 — Yap Stam, golland futbolchisi.
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:17-iyulda vafot etganlar
1399 — Yadviga, Polsha qirolichasi.
1790 — Adam Smit, ingliz iqtisodchisi.
1907 — Ektor Malo (Hector Malot) (1830da tugʻilgan), fransuz yozuvchisi.
1912 — Jyul Anri Puankare (Jules Henri Poincaré) (1854da tugʻilgan), fransuz matematigi, astronom, faylasuf.
1918 — Nikolay II (1868da tugʻilgan), Rossiya imperatori.−
1933 — Styáponas Dáryus (1896da tugʻilgan), litvalik uchuvchi, milliy qahramon.
1933 — Stásis Girénas (1893da tugʻilgan), litvalik uchuvchi, milliy qahramon.
1959 — Billi Holidey (haqiqiy ismi Eleonora Feygan) (Billie Holiday — Eleanora Fagan) (1915da tugʻilgan), amerikalik jazz qoʻshiqchisi.
1975 — Konstantin Gamsaxurdiya (1891da tugʻilgan), gruzin yozuvchisi.
1988 — Fyodor Nikitin (1900da tugʻligan), sovet aktyori.
1990 — Valentin Pikul, rus yozuvchisi.
1995 — Huan Manuel Fanxio (Juan Manuel Fangio), argentinalik avtopoygachi.
1999 — Kenja Jon Kennedi, AQSh prezidenti Jon Kennedining oʻgʻli.,
2005 — Spartak Mishulin (1926da tugʻilgan), rus aktyori.
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 5,160 |
5342 | https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekcha%20Vikipediya | Oʻzbekcha Vikipediya | Oʻzbekcha Vikipediya — Vikipediya ochiq ensiklopediyasining oʻzbek tilidagi boʻlimi. Oʻzbekcha Vikipediya 2003-yil dekabrda oʻz faoliyatini boshlagan. Ayni damda oʻzbekcha Vikipediyaning ta maqolasi mavjud.
Dunyo boʻylab 37 millionga yaqin odam oʻzbek tilida soʻzlashishi hamda Oʻzbekistonda 17 milliondan ortiq Internet foydalanuvchi borligiga qaramasdan, oʻzbekcha Vikipediyada faol tahrirchilar soni oz va mavjud maqolalarning aksarida yetarlicha manba koʻrsatilmagan. Ammo 2012-yilning boshidan faol foydalanuvchilar soni ham, yaxshi yozilgan maqolalar soni ham sezilarli darajada oʻsa boshladi. 2013-yil boshida Vikipediyaning oʻzbek tilidagi versiyasi boshqa tillardagi Vikipediyalar ichida yillik koʻrishlar soni oʻsishi boʻyicha birinchi oʻrinni egalladi. 2022-yilda Oʻzbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi bilan hamkorlikda yoʻlga qoʻyilgan „WikiStipendiya“ loyihasi taʼsirida oʻzbekcha Vikipediyaga umumiy tashriflar hamda loyihadagi maqolalar va tahrirlar soni keskin oshdi.
Oʻzbek tilidagi Vikipediyada maqolalar lotin yozuvida yoziladi. 2012-yil avgust oyida foydalanuvchilar qomus sahifalarini ham kirill, ham lotin yozuvida oʻqiy olishlari uchun oʻzbekcha Vikipediyaga maxsus yozuv konverteri ishga tushgan.
Tarixi
Oʻzbekcha Vikipediya oʻz faoliyatini 2003-yilda boshlagan. Ilk tahrir 2003-yil 21-dekabrda qomusning bosh sahifasida qilingan. 2004-yil davomida oʻzbekcha Vikipediyada katta oʻzgarishlar roʻy bermadi. 2005-yilga kelib esa qomus ancha faollashdi.
2011-yil sentabr oyi oxiri, oktabr oyi boshlarida Oʻzbekiston hududida oʻzbekcha Vikipediya toʻsildi. Oʻzbekistonda toʻsilgan boʻlishiga qaramasdan, ensiklopediya 2012-yil jadallik bilan rivojlana boshladi. Oʻsha yili may oyidan loyihada bot orqali koʻp sonli maqolalar yaratish boshlandi. 2013-yil esa Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasidagi barcha maqola oʻzbekcha Vikipediyaga bot yordamida qoʻshildi.
2008-yil adresida oʻzbekcha Vikipediya koʻzgusi ochildi. Koʻzgu Oʻzbekistondagi foydalanuvchilar uchun xalqaro trafikni ozaytirish uchun yaratilgandi. Ammo 2012-yildan beri mazkur koʻzgu ishlamaydi.
Vikimajlislar
2007-yil Toshkent axborot texnologiyalari universitetida oʻzbekcha Vikipediya tahrirchilarining birinchi majlisi boʻlib oʻtdi. Majlisda Vikipediyada avval tahrir qilmagan talabalar ham qatnashdi.
VikiYoz
2008-yil Oʻzbekiston Respublikasi hukumatiga qarashli Uzinfocom axborot texnologiyalari markazi homiyligida VikiYoz tanlovi uyushtirildi. Tanlovning asosiy maqsadi oʻzbekcha Vikipediyani kengaytirish va rivojlantirish edi. Ammo tanlov muvaffaqiyatli kechmadi va natijasiz yakunlandi.
OzodWiki
2014-yilning fevralida Ozodlik radiosi oʻzbekcha Vikipediyaning rivojlanishiga hissa qoʻshish maqsadida OzodWiki ruknini taʼsis qildi Bu rukn ostida turli materiallar, jumladan faol Vikipediya tahrirchilaridan olingan intervyular, mavjud maqolalarga taqrizlar hamda Vikipediyada tahrir qilish boʻyicha darslar berib borildi. Bundan tashqari, oʻzbekcha Vikipediyani ommalashtirish uchun Ozodlik radiosi xabarlarida ishlatilgan ayrim soʻzlar ensiklopediyadagi mos maqolalarga ulandi. OzodWiki loyihasi har ikki taraf uchun ham foydali boʻldi: „Ozodlik radiosi oʻquvchilari kengroq maʼlumotga yoʻnaltirildi va Vikipediya yangi oʻquvchilar va mavzular hisobiga ommalashdi. Bundan tashqari, Ozodlik radiosi Vikipediyaga turli mavzularni yoritishni taklif qildi, Vikipediyada esa oʻz navbatida Ozodlikka havolalar qoʻshildi.“.
Qisqa vaqt ichida OzodWiki rukni ostida berilgan materiallarning oʻzbekcha Vikipediyaga ijobiy taʼsir qilayotgani kuzatildi. OzodWiki eshittirishi boshlanganidan keyin roʻy bergan oʻzgarishlarning barchasi faqat OzodWiki eshittirishi taʼsirida boʻlgani ehtimoldan xoli boʻlsa-da, oʻzgarishlarning aksari aynan shu loyiha doirasidagi eshittirishlar berilayotgan paytda yuz berdi. 2014-yil yanvar oyida oʻzbekcha Vikipediyaning bosh sahifasiga 20 368 marta tashrif qilingan boʻlsa, shu yilning mart oyiga kelib bu koʻrsatkich 56 274 ga yetdi. 2013-yil martida bosh sahifaga qilingan tashriflar soni 20 403 ni tashkil qilgan edi. 2014-yil aprel oyida bosh sahifaga qilingan tashriflar soni esa 136 592 ni tashkil qildi. 2013-yil aprelida bosh sahifaga qilingan tashriflar soni 12 134 ni tashkil qilgan edi.
Yanvar oyiga qaraganda fevral oyida oʻzbekcha Vikipediyada faollik sezilarli darajada oshdi. Yanvarda taxminan 1 400 marta tahrir tugmasi bosilgan boʻlsa, fevralda qomus 2 200 atrofida tahrir qilindi. Boshqacha qilib aytganda, fevralda avvalgi oyga qaraganda tahrirlar soni 59 foizga oshdi. Yanvar oyida dekabrga qaraganda tahrirlar soni 32 foizga ozaygani eʼtiborga olinsa, bu sezilarli oʻsishdir.
2014-yil yanvarda kuniga oʻrtacha bir dona maqola yaratilgan boʻlsa, fevralda bu koʻrsatkich uch baravarga oshdi. Yaʼni, OzodWiki eshittirishi berila boshlangan oyda oʻzbekcha Vikipediyada kuniga oʻrta hisobda uchta maqola yaratildi. 2013-yilning oktabr, noyabr, dekabr oylarida kuniga oʻrtacha ikkita maqola yaratilgan edi.
Shunday boʻlsa-da, 2014-yilning fevral oyida yangi foydalanuvchilar sonida sezilarli oʻzgarishlar kuzatilmadi. Mazkur oyda ham yanvar oyidagidek kamida oʻn dona tahrir qilgan yangi foydalanuvchilar soni avvalgi oyga solishtirganda uch kishiga oʻsdi: oʻzbekcha Vikipediyada dekabrda 184, yanvarda 187, fevralda esa 190 ta yangi foydalanuvchi paydo boʻldi. Shunday boʻlsa-da, mart va aprelda yangi foydalanuchilar soni bir oz oʻsdi. Kamida oʻn dona tahrir qilgan yangi foydalanuvchilar soni martda toʻrt, aprelda olti kishiga oʻsdi.
Loyiha davomida 33 dona maqola chop etildi. Oxirgi maqola 2016-yilning yanvar oyida eʼlon qilindi.
Qoidalari
Yozuv
oʻzbekcha Vikipediyada maqolalar lotin yozuvida yoziladi. Tarixda oʻzbek tili turli alifbolardan foydalanib yozilgan. 1928-yilgacha savodli kishilar oʻzbek tilida yozayotganda arab yozuviga asoslangan alifboni ishlatishgan. 1928-yildan 1940-yilgacha hozirgi lotin yozuvidan farq qiladigan lotin yozuvidan qoʻllanilgan. 1940-yildan boshlab oʻzbek tilida yozish uchun kirill yozuvidan qoʻllanila boshlangan. Kirill yozuvi 1993-yilgacha oʻzbek tilining asosiy yozuvi boʻlib qoldi.
Oʻzbekiston SSRIdan ajrab chiqib mustaqillikka erishganidan keyin mamlakatda oʻzbek tiliga yangi lotin yozuvi kiritildi. Hozirgi kunda maktab va oliygoh qoʻllanmalari, baʼzi gazeta va jurnallar hamda ayrim rasmiy qogʻozlar lotin alifbosida yoziladi. 2004-yildan boshlab baʼzi rasmiy saytlarda ham lotin yozuvidan qoʻllanila boshlandi. Shunday boʻlsa-da, kirill yozuvi hali ham keng qoʻllaniladi, ayniqsa yoshi katta va boshqa mamlakatlarda yashaydigan oʻzbeklar orasida.
Hozir oʻzbekcha Vikipediyada kirill yozuvida yozilgan matnni osonlikcha lotin yozuviga oʻgiruvchi funksiya bor. Vikifikator deb ataluvchi bu dastur tahrir oynasiga kiritilgan vikimatnni viki-belgi va oʻzbek tili tipografiyasining baʼzi bir qoidalariga asoslanib avtomatik tahrir ham qiladi. 2012-yil avgust oyida foydalanuvchilar qomus sahifalarini ham kirill, ham lotin yozuvda koʻra olishlari uchun oʻzbekcha Vikipediyaga maxsus yozuv konverteri qoʻshildi.
Boshqa qoidalar
Inglizcha Vikipediyada sahifalarni qayta nomlash, yarim himoya qilingan sahifalarni tahrirlash va fayl yuklash uchun avtotasdiqlangan () statusi kerak. Oʻzbekcha Vikipediyada bu harakatlar cheklanmagan. Hozirda oʻzbekcha Vikipediyada oʻn yettita administrator bor. Bularning bittasi nafaol.
Qamrovi
Oʻzbekcha Vikipediyada Oʻzbekiston siyosati haqida maqola juda oz. 2012-yil oʻzbekcha Vikipediya Oʻzbekistonda toʻsilgan boʻlishiga qaramasdan jadallik bilan rivojlanib, ensiklopediyada muhim mavzular boʻyicha yaxshi yozilgan maqolalar soni oʻsa boshladi. 2013-yil Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasidagi maqolalar bot yordamida oʻzbekcha Vikipediyaga qoʻshilganidan keyin onlayn qomusning qamrovi ancha kengaydi. Hozirda qomusda eng koʻp aholi punktlari, astronomik jismlar, shaxsiyatlar, musiqa va futbol haqida maqola mavjud.
Oʻzbekcha Vikipediyada koʻpgina boshqa Vikipediyalarda boʻlganidek, sifatiga qarab tanlangan va yaxshi maqolalar foydalanuvchilar kelishuvi bilan ajratiladi. Hozirda oʻzbekcha Vikipediyada ta tanlangan va ta yaxshi maqola bor. Tanlangan maqola statusiga ega maqolalar Yulduz, Falsafa, Koreya Respublikasi, Tehron, Halab, Qorabuloq, Encyclopædia Britannica, Alisher Navoiy, Cristiano Ronaldo, Britaniya imperiyasi, Texas, Palov va Ispaniya imperiyasi maqolalaridir.
Statistikasi
2012-yil 5-iyunda oʻzbekcha Vikipediya maqolalari soni 10 000 ga yetdi. 10 000-maqola kompas haqida boʻldi. Bir oydan keyin 5-iyulda maqolalar soni 20 000 ga koʻtarildi. 20 000-maqola meteorologiya haqida boʻldi. 2012-yil 8-noyabrda oʻzbekcha Vikipediya maqolalari soni 50 000 ga yetdi. 50 000-maqola kvadrat tenglama haqida boʻldi. 2013-yil 20-martda boʻlsa maqolalar soni 100 000 ga yetdi. 100 000-maqola ishchi kuchi maqolasi boʻldi. Oʻzbekcha Vikipediya maqolalari sonidagi bu oʻsishlarga asosan botlar yordamida erishildi.
Oʻzbek tilidagi Vikipediyada hozir ta maqola bor. Foydalanuvchilar soni — , ulardan nafari oxirgi oy ichida kamida bitta tahrir qilgan. Jami sahifalar soni (munozara, turkum va hokazolarni qoʻshib hisoblaganda) — . Jami tahrirlar soni — . Teranligi — . Maqola soni boʻyicha oʻrni — . Har bir Vikipediya boʻlimida boʻlishi kerak boʻlgan maqolalar soni boʻyicha oʻzbekcha boʻlim 72-oʻrinni egallaydi.
Toʻsilishi
Oʻzbekistonda Vikipediya toʻlaligicha ikki marta qisqa muddatga toʻsilgan. Dastlabki blok 2007—2008-yillarda sodir boʻlgan. 2011-yil sentabr oyi oxiri, oktyabr oyi boshlarida Oʻzbekiston hududida Vikipediyaning faqat oʻzbekcha boʻlimiga toʻsiq qoʻyilgan. Shunday boʻlsa-da, Ozodlik radiosi toʻsiq haqida 2012-yil 16-fevralda maqola yozganidan keyingina xalqaro ommaviy axborot vositalari bu mavzuni yoritdi. Boshida Oʻzbekistonda oʻzbekcha Vikipediya sahifalarini ochishga uringan foydalanuvchilar Microsoftning msn.com saytiga yoʻnaltirildi. Keyinchalik ensiklopediya sahifalari shunchaki ochilmay qoʻydi. Boshqa tillardagi Vikipediyalar ochildi, faqat oʻzbekcha Vikipediya sahifalari toʻsildi, xolos.
Oʻzbekcha Vikipediyaning toʻsilishi sababi maʼlum emas. Ayrimlar Oʻzbekiston hukumati ensiklopediyada oʻz faoliyatini tanqid qiladigan maqolalar yozilishidan xavotirda boʻlgani uchun toʻsib qoʻygan, deb taxmin qilishdi. Amerikalik antropolog Sarah Kendzior oʻzbekcha Vikipediyani hukumat shunchaki „oʻzini koʻrsatishi“ uchun toʻsgan, sababi Oʻzbekiston hukumati barcha oʻzbek tilidagi kontentni oʻz yurisdiksiyasiga kiradi, deb oʻylaydi, degan fikrni bildirdi.
Toʻsiq uncha kuchli emas edi: oʻzbekcha Vikipediya sahifalarini HTTPS ulanish bilan ochish mumkin edi. Shu sabab 2013-yil Google oʻzbekcha Vikipediya sahifalarini HTTPS bilan indeksatsiya qila boshladi va foydalanuvchilar avtomatik tarzda HTTPSga yoʻnaltirila boshlandi. Umuman olganda, 2013—2019-yillarda Oʻzbekistonda oʻzbekcha Vikipediya sahifalarini muammosiz ochildi. 2019-yilning mayida Oʻzbekiston hukumati bir necha matbuot va inson huquqlari tashkilotlari, jumladan, Amerika ovozi, BBC, Amnesty International hamda Human Rights Watch saytlariga qoʻyilgan toʻsiqni olib tashladi. Oʻshandan beri Oʻzbekistonda foydalanuvchilar oʻzbekcha Vikipediya sahifalarini hech bir muammosiz ocha oladilar.
Manbalar
Havolalar
Oʻzbekcha Vikipediyaning Facebook sahifasi
Oʻzbekcha Vikipediyaning Telegram guruhi
Oʻzbekcha Vikipediyaning Telegram kanali
Oʻzbekcha Vikipediyaning Twitter sahifasi
Oʻzbekcha Vikipediyaning YouTube kanali
Oʻzbekcha Vikipediya
Oʻzbek tili
Oʻzbekcha ensiklopediyalar | 11,468 |
5376 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Gollandiya | Gollandiya | Gollandiya:
Gollandiya
Gollandiya (tarixiy davlat) | 53 |
5377 | https://uz.wikipedia.org/wiki/18-iyul | 18-iyul | 18-iyul — Grigoriy taqvimida yilning 199- (kabisa yilida 200-) kuni. Yil yakuniga 166 kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:18-iyul bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:18-iyul voqealari
64 — Rim shahri katta yongʻin ichida qoldi.
1290 — Eduard I yahudiylarni Angliyadan quvish haqida qaror chiqardi.
1878 — Adolf Erik Nordenskiöld (suratda) Atlantika okeanidan Tinch okeaniga Shimoliy muz okeani orqali bordi.
1898 — Pierre Curie va Marie Curie urandan boshqa radioaktiv elementlar borligini isbotlashdi .
1925 — Adolf Hitlerning Mein Kampf kitobi nashrdan chiqdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:18-iyulda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:18-iyulda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 741 |
5379 | https://uz.wikipedia.org/wiki/19-iyul | 19-iyul | 19-iyul — Grigoriy taqvimida yilning 200- (kabisa yilida 201-) kuni. Yil yakuniga 165 kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:19-iyul bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:19-iyul voqealari
711 — Arablar Pireney yarim orolini egallashdi.
1822 — tarixdagi birinchi fotografiya olindi.
1900 — Parij metropoliteni (tasvirda) ochildi.
1949 — Laos Fransiyadan mustaqil bo’ldi.
1980 — Moskvada XXII Olimpiya o'yinlariga start berildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:19-iyulda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:19-iyulda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 603 |
5380 | https://uz.wikipedia.org/wiki/20-iyul | 20-iyul | 20-iyul — Grigoriy taqvimida yilning 201- (kabisa yilida 202-) kuni. Yil yakuniga 164 kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:20-iyul bayramlari
Xalqaro shaxmat kuni
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:20-iyul voqealari
1402 — Amir Temur turk sultoni Boyazid I Yildirimni magʻlub etdi.
1917 — Korf deklaratsiyasi imzolandi.
1924 — Parijda Xalqaro shaxmat federatsiyasi ochildi.
1940 — „Billboard“ jurnali 100 eng yaxshi qoʻshiqlar reytingini eʼlon qildi.
1941 — nemis harbiy-havo kuchlari tomonidan Moskvaning bombardimon qilinishi.
1944 — Adolf Hitlerga suiqasd.
1955 — Kreml (tasvirda) sayyohlar uchun ochildi.
1969 — AQSHning „Apollo-11“ kosmik kemasi Oyga qoʻndi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:20-iyulda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:20-iyulda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 836 |
5381 | https://uz.wikipedia.org/wiki/21-iyul | 21-iyul | 21-iyul — Grigoriy taqvimida yilning 202- (kabisa yilida 203-) kuni. Yil yakuniga 163 kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:21-iyul bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:21-iyul voqealari
mil. av. 356 — Gerostrat Artemida ibodatxonasini yoqib yubordi.
1613 — Mixail Romanov Rossiya imperiyasi podshohi boʻldi.
1773 — Rim papasi Iyezuitlar ordenini taqiqladi.
1774 — Kuchukqaynarji shartnomasi.
1798 — Ehromlar yonidagi jang (Suratda).
1969 — Neil Armstrong va Bazz Oldrin Oyga qoʻnishdi.
1994 — Yozuvchi Aleksandr Isaevich Soljenitsin Rossiyaga qaytdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:21-iyulda tugʻilganlar
Imom al-Buxoriy
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:21-iyulda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana
Tavallud
Web arxiv 2021 /webarchive2021
2007-Abdumannobov Boburjon Toshkent shahrida tug'ulgan kelajakda uni kotta ishlar kutyapti. 21-iyul Tavallud kuni | 903 |
5382 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Seshanba | Seshanba | Seshanba (forscha se — uch) — dushanba va chorshanba orasidagi hafta kuni. AQShda odatda saylovlar seshanba kunlari boʻlib oʻtadi. Lotin Amerikasi va Ispaniyada 13-sana seshanbaga toʻgri kelgan kun omadsiz, deb hisoblanadi.
Seshanba — haftaning dushanbadan keyingi, chorshanbadan oldingi ikkinchi kuni (qarang Hafta).
Hafta
Manbalar | 336 |
5383 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Chorshanba | Chorshanba | Chorshanba (forscha chor — to`rt) — seshanba va payshanba orasidagi hafta kuni. Chahorshanba, deb ham ataladi.
Chorshanba (fors.toj. chor — toʻrt va shanba) — haftaning yakshanbadan keyingi uchinchi kuni.
Hafta | 212 |
5384 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Payshanba | Payshanba | Payshanba (forscha panj — besh) — chorshanba va juma orasidagi hafta kuni. Birlashgan Qirollikda saylovlar payshanba kunlari oʻtkaziladi. SSSRda bu kun «Baliq kuni», deb eʼlon qilingan. Oʻzbekistonda payshanba kuni palov pishirish odati mavjud.
Payshanba (fors.) - haftaning chorshanbadan keyingi, jumadan oldingi toʻrtinchi kuni (qarang Hafta).
Hafta
Manbalar | 363 |
5385 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Hafta | Hafta | Hafta — (forscha haft — yetti) — koʻpchilik taqvimlarda yetti kundan iborat vaqt birligi.
Hafta (fors.-toj.) — vaqt oʻlchov birligi. Yetti sutka (dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma, shanba, yakshanba) dan iborat. H. deyarli barcha xalqlarda qadimdan mavjud. Yetti kunlik H. dastlab Sharkda qoʻllangan, milodiy 1-asrdan Rimda ishlatilgan. Qadimda xalqlar nazarida 7 raqami gʻayri tabiiy "muqaddas" son hisoblangan. Astronomik jihatdan esa H. oy fazalariga qarab belgilangan. Mas, qadimgi bobilliklar.oy fazasining taxminan 29,5 kunda oʻzgarib turishini aniqlaganlaridan soʻng oy deb atalgan vaqt oʻlchovi birligi boʻlganligi uchun 1 oyning har biri 7 kunga teng cho-rakka boʻlingan. Baʼzi xalqlarda besh kunlik va oʻn kunlikdan iborat H. boʻlinishlari boʻlgan; mas, oʻn kunlik H. (dekada) qadimgi misrliklarda, keyinchalik fransuz burjua inqilobi kalendarida mavjud boʻlgan (qarang Kalendar).
Shuningdek, qarang:
Vaqt o'lchov birliklari
Havolalar
Vaqt oʻlchov birliklari | 989 |
5392 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Polsha%20madhiyasi | Polsha madhiyasi | Polsha madhiyasi yoki Mazurek Dąbrowskiego ("Dąbrowski Mazurkasi") matni 1797-yili Józef Wybicki tomonidan yozilib, 1926-yilda qabul qilingandir. Musiqa muallifi nomaʼlum. Avvalboshda Pieśń Legionów Polskich we Włoszech ("Italiyadagi polyak legionlarining qoʻshigʻi") degan nom bilan atalgan.
Matni
Mazurek Dąbrowskiego
Jeszcze Polska nie zginęła,
Kiedy my żyjemy.
Co nam obca przemoc wzięła,
Szablą odbierzemy.
Marsz, marsz Dąbrowski,
Z ziemi włoskiej do Polski.
Za twoim przewodem
Złączym się z narodem.
Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę,
Będziem Polakami.
Dał nam przykład Bonaparte,
Jak zwyciężać mamy.
Marsz, marsz...
Jak Czarniecki do Poznania
Po szwedzkim zaborze,
Dla ojczyzny ratowania
Wrócim się przez morze.
Marsz, marsz...
Już tam ojciec do swej BasiMówi zapłakany -
Słuchaj jeno, pono nasiBiją w tarabany.
''Marsz, marsz...
Davlat madhiyalari | 873 |
5398 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Rasmiy%20til | Rasmiy til | Mantiq, matematika, informatika va tilshunoslikda rasmiy til harflari alifbodan olingan va maʼlum qoidalar toʻplamiga muvofiq yaxshi shakllangan soʻzlardan iborat.
Rasmiy tilning alifbosi til qatorlariga birikadigan harflar yoki belgilardan iborat. Ushbu alifbo belgilaridan birlashtirilgan har bir qator soʻz deb ataladi va maʼlum bir rasmiy tilga tegishli soʻzlar baʼzan yaxshi shakllangan soʻzlar yoki yaxshi shakllangan formulalar deb ataladi. Rasmiy til koʻpincha uni shakllantirish qoidalaridan tashkil topgan oddiy grammatika yoki kontekstsiz grammatika kabi rasmiy grammatika orqali aniqlanadi.
Informatika sohasida rasmiy tillar dasturlash tillarining grammatikasini va tabiiy tillar kichik toʻplamlarining rasmiylashtirilgan versiyalarini aniqlash uchun asos sifatida ishlatiladi.Bunda til soʻzlari maʼlum maʼnolar yoki semantika bilan bogʻliq boʻlgan tushunchalarni ifodalaydi.
Rasmiy til nazariyasi sohasi, birinchi navbatda, bunday tillarning sof sintaktik tomonlarini, yaʼni ularning ichki strukturaviy qonuniyatlarini o‘rganadi. Rasmiy til nazariyasi tabiiy tillarning sintaktik qonuniyatlarini tushunish usuli sifatida tilshunoslikdan paydo boʻldi.
Tarixi
XVII asrda Gotfrid Leybnits piktogrammalardan foydalanadigan universal va rasmiy til boʻlgan universal tilni tasvirlab berdi. Bu davrda Gauss Gauss kodlari muammosini ham tadqiq qildi.
Gottlob Frege attempted to realize Leibniz’s ideas, through a notational system first outlined in Begriffsschrift (1879) and more fully developed in his 2-volume Grundgesetze der Arithmetik (1893/1903). This described a „formal language of pure language.“
XX asrning birinchi yarmida rasmiy tillar bilan bogʻliq bir qancha ishlanmalar amalga oshirildi. Axel Thue 1906-yildan 1914-yilgacha soʻzlar va tilga oid toʻrtta maqola chop etdi. Emil Post keyinchalik „Thue Systems“ deb atagan narsani taqdim etdi. Keyinchalik Post ushbu maqoladan rasmiy tillarni yaratish uchun kanonik tizimni ishlab chiqdi.
Noam Xomskiy Xomskiy iyerarxiyasi deb nomlanuvchi rasmiy va tabiiy tillarning mavhum tasvirini ishlab chiqdi. 1959-yilda Jon Backus FORTRANni yaratganidan soʻng yuqori darajadagi dasturlash tilining sintaksisini tavsiflash uchun Backus-Naur shaklini ishlab chiqdi. Piter Naur 1960-yilda xuddi shunday sxemani ixtiro qilgan.
Alifbodagi soʻzlar
Rasmiy tillar kontekstida alifbo har qanday toʻplam boʻlishi mumkin, garchi koʻpincha soʻzning odatiy maʼnosida alifboni yoki umuman olganda, ASCII yoki Unicode kabi har qanday chekli belgilarni kodlashdan foydalanish mantiqiy boʻladi. Alfavit elementlariga uning harflari deyiladi. Alifbo cheksiz koʻp elementlardan iborat boʻlishi mumkin.Ammo rasmiy til nazariyasidagi koʻpgina taʼriflar cheklangan miqdordagi elementlarga ega alifbolarni belgilaydi va koʻpchilik natijalar faqat ularga tegishli boʻladi.
Alifbodagi soʻz har qanday chekli harflar ketma-ketligi (yaʼni, qator) boʻlishi mumkin. S alifbosidagi barcha soʻzlar toʻplami odatda S * bilan belgilanadi (Kleene yulduzi yordamida). Soʻzning uzunligi u tuzilgan harflar soni bilan tavsiflanadi. Har qanday alifbo uchun uzunligi 0 boʻlgan faqat bitta soʻz mavjudva u boʻsh soʻz deb ataladi. Boʻsh soʻz koʻpincha, e, e, l yoki hatto l bilan belgilanadi. Ikki so‘zni birlashtirib, yangi so‘z hosil qilish mumkin, uning uzunligi asl so‘zlarning uzunliklari yig‘indisiga teng. So‘zning bo‘sh so‘z bilan bog‘lanishi natijasida asli so‘z hosil bo‘ladi.
Baʼzi ilovalarda, ayniqsa mantiqda, alifbo lugʻat va formulalar yoki jumlalar sifatida ham tanilgan. .
Taʼrifi
S alifbosidagi rasmiy til L — bu S * ning kichik toʻplami, yaʼni shu alifbo ustidagi soʻzlar toʻplami. Baʼzan soʻzlar toʻplami iboralarga guruhlanadi. „Yaxshi shakllangan iboralar“ yaratish uchun qoidalar va cheklovlar ishlab chiqilishi mumkin.
„Rasmiy til“ tushunchasining haqiqiy taʼrifi: berilgan alifbodan tuzilgan chekli uzunlikdagi satrlarning (ehtimol cheksiz) toʻplami.
Misollar
L alifbosida S={0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, +, =}:
Tarkibida „+“ yoki „=" boʻlmagan va "0“ bilan boshlanmagan har bir boʻsh qator mavjud L .
„0“ qatori mavjud L .
„=" dan iborat qator mavjud L faqat bitta "=“ boʻlsa va u ikkita haqiqiy satrni ajratsa L .
Tarkibida „+“ boʻlgan, lekin „=“ boʻlmagan qator mavjud L, agar satrdagi har bir „+“ ikkita haqiqiy qatorni ajratsa L .
Ushbu qoidalarga koʻra, „23+4=555“ qatori mavjud L, lekin „=234=+“ qatori emas. Bu rasmiy til natural sonlar, yaxshi shakllangan qoʻshimchalar va yaxshi shakllangan qoʻshilish tengliklarini ifodalaydi, lekin ular nimani anglatishini (semantikasi) emas, balki faqat qanday koʻrinishini (ularning sintaksisi) ifodalaydi. Masalan, ushbu qoidalarning hech bir joyida „0“ nol sonini, „+“ qo‘shishni, „23+4=555“ noto‘g‘ri ekanligini va hokazo degan ko‘rsatma yo‘q.
Qurilishlar
Cheklangan tillar uchun barcha yaxshi tuzilgan soʻzlarni aniq sanab oʻtish mumkin. Masalan, biz tilni tasvirlashimiz mumkin L, xuddi L = {a, b, ab, cba}. Ushbu konstruktsiyaning degenerativ holati boʻsh til boʻlib, unda umuman soʻz yoʻq (L = ∅).
Biroq, hatto S kabi cheklangan (boʻsh boʻlmagan) alifboda ham = {a, b} potentsial sifatida ifodalanishi mumkin boʻlgan cheksiz sonli soʻzlar mavjud: „a“, „abb“, „ababba“, „aaababbbbaab“, . . . . Shuning uchun rasmiy tillar odatda cheksizdir va cheksiz rasmiy tilni tavsiflash L yozish kabi oddiy emas.L = {a, b, ab, cba}.
Tilning spetsifikatsiyasi rasmiyatchiliklari
Rasmiy tillar bir nechta fanlarda vosita sifatida ishlatiladi. Biroq, rasmiy til nazariyasi kamdan-kam hollarda alohida tillar bilan bogʻliq, lekin asosan tillarni tavsiflash uchun turli xil rasmiyatchiliklarni oʻrganish bilan bogʻliq. Masalan, til sifatida berilishi mumkin
baʼzi bir rasmiy grammatika tomonidan yaratilgan satrlar;
maʼlum bir muntazam ifoda bilan tasvirlangan yoki mos keladigan satrlar;
Tyuring mashinasi yoki chekli holat avtomati kabi baʼzi avtomatlar tomonidan qabul qilingan satrlar;
baʼzi qaror qabul qilish protseduralari (bogʻliq HA/YOʻQ savollari ketma-ketligini soʻraydigan algoritm) HA javobini beradigan qatorlar.
Bunday rasmiyatchiliklar haqida soʻraladigan odatiy savollarga quyidagilar kiradi:
Ularning ifoda kuchi nimada? (X formalizm Y tasvirlashi mumkin boʻlgan har bir tilni tasvirlay oladimi? U boshqa tillarni tasvirlay oladimi?)
Ularning tan olinishi nimada? (Maʼlum bir soʻz X formalizm bilan tavsiflangan tilga tegishli yoki yoʻqligini aniqlash qanchalik qiyin?)
Ularning solishtirish qobiliyati qanday? (Biri X formalizmda, ikkinchisi Y formatida yoki yana Xda tasvirlangan ikkita til aslida bir xil til ekanligini aniqlash qanchalik qiyin?).
Ajablanarlisi shundaki, koʻpincha bu qaror muammolariga javob „buni umuman qilish mumkin emas“ yoki „bu juda qimmat“. Shuning uchun, rasmiy til nazariyasi hisoblash nazariyasi va murakkablik nazariyasining asosiy qoʻllanilishi sohasidir. Rasmiy tillar Xomskiy iyerarxiyasida generativ grammatikasining ifoda kuchiga, shuningdek, tanib olish avtomatining murakkabligiga qarab tasniflanishi mumkin. Kontekstsiz grammatika va oddiy grammatika ekspressivlik va tahlil qilish qulayligi oʻrtasida yaxshi kelishuvni taʼminlaydi va amaliy dasturlarda keng qoʻllaniladi.
Manbalar
Tillar | 7,168 |
5399 | https://uz.wikipedia.org/wiki/22-iyul | 22-iyul | 22-iyul — Grigoriy taqvimida yilning 203- (kabisa yilida 204-) kuni. Yil yakuniga 162 kun qoladi.
Abdiraximova Iqbolaning tug‘ilgan kuni 1999-yil 22-iyul Payshanba Qashqadaryo viloyati G‘uzor tumani Zangtepa
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:22-iyul bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:22-iyul voqealari
1099 — Gotfrid Bulonsky (suratda) Quddus qiroli etib saylandi.
1814 — AQSH hindulari Buyuk Britaniyaga urush e’lon qildi.
2011 — Anders Breyvik bolalar lageriga hujum qildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:22-iyulda tugʻilganlar1992-yil Selena Gomez
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:22-iyulda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 667 |
5400 | https://uz.wikipedia.org/wiki/23-iyul | 23-iyul | 23-iyul — Grigoriy taqvimida yilning 204- (kabisa yilida 205-) kuni. Yil yakuniga 161 kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:23-iyul bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:23-iyul voqealari
1148 — salibchilar Damashqni qamal qilishdi.
1508 — Pedro Navarro qaroqchilardan Penon orolini (suratda) qaytarib oldi.
1793 — Olmoniya hududidagi Mayns Respublikasi barham topdi.
1881 — Xalqaro gimnastika federatsiyasi tashkil topdi.
1952 — Misrda Iyul inqilobi.
1992 — Abxaziya Gruziyadan mustaqil boʻldi.
1995 — eng yorugʻ kometalardan biri kashf qilindi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:23-iyulda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:23-iyulda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 724 |
5401 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Pi | Pi | („pi“, deb talaffuz qilinadi) soni — aylana uzunligining diametriga nisbati; irratsional son va transsendent (yaʼni butun koeffitsiyentli algebraik tenglama ildizi boʻlmagan) son.
Aylana uzunligi, doira yuzi, aylanma jismlar hajmini hisoblashda qoʻllaniladi.
soni aylana uzunligining uning diametriga nisbati sifatida avvalo geometriyada paydo boʻlgan, biroq hozirda u matematikaning boshqa boʻlimlarida ham ishlatiladi. soni irratsional hamda transsendentdir.
Bu sonni grek xarfi bilan birinchi bol`ib ingliz matematigi Jonson belgilashni boshlagan (1706), Leonard Eylerning mehnatlaridan soʻng esa bunday belgilash mashhur boʻlib ketdi.
Bunday belgilash yunoncha — periferiya soʻzining bosh harfidan olingan.
Soni
3.14159265358979323846264338327950288419716939937510…
Tarixi
irratsional sonini na butun son, na arifmetik kasr sifatida aniq ifodalash mumkin emas.
cheksiz va davriy boʻlmagan oʻnli kasrlar bilan ifodalanadi. soni aylana perimetrining uning diametriga nisbatidir. Qadimgi yunon matematigi Arximed π ning qiymatini uchta kasrgacha hisoblagan. Klavdiy Ptolemey π ning qiymatini toʻrtinchi kasrgacha koʻrsatdi. Oʻsha davrda π ning qiymati ekvivalentlarda ifodalangan, shundan beri oʻnli kasr yoʻq edi. Keyingi 1500 yil davomida gʻarbiy dunyoda π ning aniqroq qiymatini olishda muvaffaqiyatga erishilmadi. Biroq, ayni paytda qadimgi Xitoyda, aksincha, sonining qiymatini hisoblash sohasida sezilarli yutuqlar mavjud edi.
Qadimgi Xitoy matematiklari sonining taxminiy qiymatini olish uchun barcha usullarni sinab koʻrdilar.
Usullardan biri quyidagicha edi: aylana chizish, unga muntazam koʻpburchak yozish. Koʻpburchakning qanchalik koʻp tomonlari boʻlsa, koʻpburchakning maydoni va doira maydoni oʻrtasidagi farq shunchalik kichik boʻladi. Doira maydoni πr² formulasi bilan ifodalanadi, bu yerda radiusini oʻlchash orqali aniq hisoblash mumkin. Shunday qilib, koʻpburchakning maydoni aylananing maydoniga yaqinlashganda, π sonining taxminiy qiymati olinadi.
Arximed aylana ichiga muntazam 96 burchakli burchakni yozdi, natijada shunday qiymat hosil boʻldi: 3,140 <π< 3,142. Qadimgi xitoyliklarning hisoblash usuli Arximed usulidan farq qilmadi, lekin ular aniqroq qiymat oldilar.
Vey va Jin sulolalarining oʻzgarishi davrida yashagan Lyu Xuy xuddi shu usul bilan qiymatni hisoblab chiqdi. Lyu Xuy davrida odamlar aylana perimetrining uning diametriga nisbati 3:1 ga teng deb hisoblashgan, bu aylana ichiga chizilgan muntazam 6 burchakli perimetrning doira diametriga nisbatini bildiradi va π qiymati emas. 3:1 nisbatga asoslangan doiraning hisoblangan maydoni haqiqiy maydon emas. Oʻsha paytda odamlar doira maydoni „yarim perimetr x diametr“ formulasi yordamida hisoblanishini allaqachon bilishgan. Diametri toʻgʻri chiziqdir, nazariy jihatdan uning qiymati aniq oʻlchov bilan hisoblanishi mumkin. Shunday qilib, aylananing maydonini hisoblash uchun aylananing maydonini bilish kerak. Biroq, doira egri chiziq boʻlib, uni toʻgʻridan-toʻgʻri oʻlchash mumkin emas.
Shuning uchun, odamlar aylana perimetrini oʻlchash oʻrniga, oddiy 6-burchakni aylana ichiga sigʻdirish usulini oʻylab topishdi, ammo bu usul yechimda xatolikni keltirib chiqaradi. Egri chiziqni qanday qilib toʻgʻri chiziqqa aylantirish mumkin? Shu munosabat bilan, Liu Xui taʼkidladi: maʼlum bir doira ichiga yozilgan muntazam koʻpburchakning tomonlari sonining cheksiz koʻpayishi bilan uning tomonining uzunligi aylananing perimetriga intiladi. Shuning uchun aylana ichiga chizilgan muntazam koʻpburchak tomonlarining uzunligi aylananing perimetri oʻrnini bosuvchi boʻlib xizmat qiladi. Liu Xuining usuli „aylanani boʻlish“ deb ataladi. Liu Xui oʻz fikrini hayotga olib keldi: u qiymatini hisoblash jarayonida „aylana boʻlinishi“ usulidan foydalangan.
6 burchakdan boshlab, u koʻpburchakning tomonlarini qayta-qayta oshirdi, buning natijasida u 12-burchak, 24-burchak, 48-burchak,
96-burchak va hatto 192-burchak. Shunday qilib, u 3,141024 qiymatini oldi. Hisoblash paytida u „3.14“ qiymatini qoʻlladi.
Dalil topish uchun u koʻpburchakning tomonlarini 3072 ga oshirdi. Shubhasiz, aylanaga chizilgan 3072 burchakli burchakning maydoni aylananing haqiqiy maydoniga yaqinroq. Shunday qilib, Liu Xui qiymatini 3,1416 aniqlik bilan oldi, bu yunonlar tomonidan olingan natijalardan ancha aniqroqdir.
Liu Xuz tomonidan olingan qiymati bir vaqtlar dunyodagi eng aniq boʻlgan. Ammo Lyu Xuining hissasi nafaqat bu edi. U qiymatini hisoblashning ilmiy usulini yaratib, matematikaning rivojlanishiga hissa qoʻshdi. Uning ishi tufayli ning maʼnosini eng chuqur oʻrganish uchun mustahkam nazariy asos yaratildi. Agar avlodlar uning usuli boʻyicha hisoblashda davom etsalar, ular aniqroq qiymatga ega boʻlishadi. Bundan tashqari, uning nazariyasida chiziqli va egri chiziqli transformatsiyalar haqida koʻproq tushunarli fikr mavjud.
Chiziqli va egri chiziqli oʻzgarishlar esa differentsial va integral hisoblash nazariyasining manbai hisoblanadi.
Tengliklar
soni qatnashgan koʻpgina tengliklar mavjud, masalan:
Fransua Viet, 1593:
Leybnits qatori:
Eyler ayniyati:
Hisoblash usullari
sonini matematik hisoblab chiqarishni Arximed birinchi boʻlib taklif qilgan, deb taxmin etiladi. Buning uchun u aylana va unga tashqi va ichki chizilgan muntazam ko`pburchaklardan foydalangan. Aylana diametrini bir, deb hisoblab, Arximed tashqi chizilgan koʻpburchak perimetrini sonining yuqori, ichki chizilgan koʻpburchak perimetrini esa quyi qiymati, deb koʻrar edi. Masalan, oltiburchak uchun (rasmga qarang) tengsizlik kelib chiqadi.
Arximed 96 burchakli muntazam koʻpburchak uchun tengsizlikni keltirib chiqardi.
Arab matematigi Gʻiyosiddin Jamshid ibn Maqsud al-Koshiy 1424-yilda yozib bitirgan „Aylana haqidagi traktat“ kitobida sonini 17 xona aniqlikda keltiradi.
Ludolf van Seylen (1536—1610) sonini 20 xona aniqlikda xisoblab chiqarish uchun oʻn yil sarfladi (1596 yilda chop etilgan „Aylana haqida“ („Van den Cirkel“) kitobida). Arximed usulini qoʻllab, u n burchakli koʻpburchak ishlatdi, bu yerda . Ludolf kitobini ushbu soʻzlar bilan yakunladi: „Kimning xohishi boʻlsa, davom ettiraversin“. Uning oʻlimidan soʻng qoʻlyozmalarida soning yana 15 raqami topildi. Ludolf qabrtoshiga shu sonlarni yozib qoʻyishni vasiyat qilgan. Baʼzan sonini „Ludolf soni“, deb ham atashadi.
Keyinchalik sonini hisoblash uchun analitik usullardan foydalanishga oʻtishdi.
Birinchi samarali formulani 1706 yilda Jon Mechin (John Machin) taklif qildi:
Arktangensni Teylor qatoriga yoyib, sonini katta aniqlikda topishga imkon eruvchi yaqinlashuvchi qatorga keltirish mumkin.
Ramanujan va Chudnovskiy algoritmlari esa yanada tezroq ishlaydi:
Transsendentlik va irratsionallik
soning irratsionalligini birinchi boʻlib Iohann Lambert 1767 yilda sonini uzluksiz kasrga yoyib isbotlagan. 1794 yilda Lejandr va sonlarining irratsional ekanligiga yanada qatʼiy isbotlar keltirdi.
1882 yilda Kyonigberg, keyinchalik Myunhen universitetlari professori Ferdinand Lindeman sonining transsendentligini isbotladi.Feliks Kleyn v 1894da bu isbotni soddalashtirdi.
sonining transsendentligi aniqlangach, 2,5 ming yildan koʻp vaqt davom etib kelayotgan doira kvadraturasi masalasining Yevklid geometriyasida yechimi yoʻqligi koʻrinib, bu haqdagi bahslarga chek qoʻyildi.
Norasmiy bayramlar
„Pi Kuni“ (ingl. Pi Day) 14-martda nishonlanadi, chunki bu kun Amerika sanalar formatida 3.14 shaklida yoziladi, bu esa Pi sonining taqribiy qiymatidir.
Piga bogʻliq yana bir norasmiy bayram — „Taqribiy Pi Kuni“ (ingl. Pi Approximation Day) 22-iyulda oʻtkaziladi, chunki bu kun Yevropa sanalar formatida 22/7 shaklida yoziladi, bu esa Pi soning kasr shaklidagi taqribiy qiymatidir.
Yana qarang
Radian
Manbalar
Havolalar
soni million xona aniqlikda
soni 200 million xona aniqlikda
Pi Arbuz.uz da
Pi-memory
Matematika
Matematik qator | 7,826 |
5412 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Lech%20Kaczy%C5%84ski | Lech Kaczyński | Lech Aleksander Kaczyński (, 18-iyun, 1949, Varshava — 10-aprel, 2010, Smolensk) polyak siyosatdoni, "Huquq va Adolat" partiyasi a’zosi, Polsha Respublikasining Prezidentidir (2005 yil 23 dekabrdan).
Kishilar
Siyosat
Polsha prezidentlari | 238 |
5413 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Jaros%C5%82aw%20Kaczy%C5%84ski | Jarosław Kaczyński | Jarosław Aleksander Kaczyński (talaffuzi: Yarosuav Aleksander Kachinski; ) — Polsha konservativ siyosatdoni, Polsha Respublikasining sobiq Bosh Vaziri (2006-yil iyulidan 2007-yil noyabrigacha). Mamlakat prezidenti Lech Kaczyńskining akasi. Bosh Vazir mansabiga Kazimierz Marcinkiewicz isteʼfosidan soʻng erishdi.
Polsha bosh vazirlari
Yashayotgan insonlar | 356 |
5414 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Varshava | Varshava | Varshava ( [varˈʂava]) — Polsha Respublikasining poytaxti, Varshava voyevodaligining maʼmuriy markazi. Mamlakatning eng katta shahri, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ilmiy markazi. Visla daryosining har ikki sohilida joylashgan. Iqlimi moʻtadil kontinental, oʻrtacha yillik yogʻin 558 mm; yanvarning oʻrtacha temperaturasi —3,5°, iyulniki 19°. Aholisi 1,79 mln. kishi (2019). Shahar 18 ta maʼmuriy rayonga boʻlingan.
Tarixi
Varshava tarixiy manbalarda 13-asrdan boshlab tilga olinadi. 15—16-asrlarda Mazoveskiy knyazligi, 16-asr oxiri — 19-asr boshigacha butun Polsha poytaxti, 1807—13 yillar Varshava knyazligi, Vena kongressi (1814—15) qaroriga muvofiq, Varshava Rossiya tarkibiga kirgan Polsha qirolligining poytaxti. 19-asr oxiridan yirik sanoat shahri. 1915—18-yillarda Varshavani Germaniya qoʻshinlari bosib oldi. 1918-yil kuzidan mustaqil Polsha davlatining poytaxti. 1939-yil sentabrda Varshavani nemis qoʻshinlari egalladi. 1945-yil 17-yanvarda Varshava ulardan ozod qilindi. Oʻsha vaqtdan boshlab, shaharni tiklash ishlari boshlanib ketdi. Qayta tiklash ishlarining butun dunyo miqyosidagi ramzi sifatida Varshavaga jahon Faxriy mukofoti berilgan (1950). 1955-yilda Varshavada «Varshava shartnomasi» imzolandi.
Yangi davr
Ikkinchi jahon urushidan keyin shahar qayta tiklandi. Biroq, shaharning eng qadimgi qismi, yaʼni eski shahar, yangi shahar va Qirollik saroyi, shuningdek, unutilmas va meʼmoriy jihatdan qimmatbaho buyumlar tarixiy jihatdan qayta tiklandi, garchi ular har doim ham asl shaklida boʻlmasa ham. Misol uchun, eski shaharda ehtiyotkorlik bilan tiklangan jabhalar orqasida 1939-yilgacha boʻlgan tarixiy oʻtmishdoshlariga qaraganda butunlay boshqacha tartib va uskunalar bilan urushdan keyingi davr mezonlariga koʻra zamonaviy uylar yashiringan.
Iqtisod
Varshavaning Polsha YIM dagi ulushi — 15 % ni tashkil qiladi. Ishsizlik — 1,8 % (2008).
Sanoat
Mashinasozlik va metallsozlik (avto qurilish, elektrotexnika va boshqa), metallurgiya, kimyo, poligrafiya, tikuvchilik va oziqovqat sanoati tarmoqlari rivojlangan.
Ta'lim
Varshavada 15 oliy oʻquv yurti, jumladan universitet (1918-yildan), politexnika instituti (1915), iqtisod va qishloq xoʻjaligi oliy oʻquv maktabi konservatoriya, Polsha fanlar akademiyasi, tibbiyot, nafis sanʼat va jismoniy tarbiya akademiyalari mavjud boʻlib, ular quyidagilardir:
Varshava universiteti (Uniwersytet Warszawski)
Varshava politexnika instituti (Politechnika Warszawska)
Ijtimoiy psixologiya va gumanitar Fanlar universiteti (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny)
Iqtisodiyot Varshava maktabi (Szkoła Główna Handlowa)
Qishloq xoʻjaligi Oliy maktabi (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego)
Varshava tibbiyot akademiyasi (Akademiya Medyczna W warszawie)
Frederik Chopin Musiqa Akademiyasi (Akademiya Muzyczna im. Fryderyka Chopina)
Aleksandr Zelverovich nomidagi teatr akademiyasi (Akademiya Teatralna im. Aleksandr Zelwerowicza)
S. Vyshinskiy nomidagi kardinal universiteti bilan. (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego)
Harbiy texnika akademiyasi (Wojskowa Akademiya Techniczna)
Harbiy sanʼat Akademiyasi (Akademiya Sztuki Wojennej)
Jismoniy tarbiya Akademiyasi (Akademiya Wychowania Fizycznego w Warszawie)
Umuman olganda, shaharda yarim millionga yaqin oʻquvchi (shahar aholisining 29%, 2002-yil boʻyicha), ulardan 255 000 — dan koʻprogʻi oliy oʻquv yurtlari talabalari hisoblanadi.
Transport
Varshava shahrining ichki jamoat transporti koʻplab avtobus marshrutlari, uch oʻnlab chiziqlardan tashkil topgan tramvay tarmogʻi va metro tizimilaridan iborat. Sayohat chiptamatda yoki transportning oʻzida sotib olinishi mumkin boʻlgan chiptalar boʻyicha amalga oshiriladi (haydovchilar chiptalarni sotmaydi); barcha chiptalar universaldir, transport turlari boʻyicha boʻlinishlar yoʻq.
Shaharda Polshaning eng yirik xalqaro aeroporti (Frederik Chopin nomidagi Varshava aeroporti), Varshava/Modlin aeroporti (markazdan 49 kilometr shimolda) va ikkita temir yoʻl stantsiyasi mavjud.
Madaniyat
Koʻplab kutubxona, 20 dan ziyod muzey, teatrlardan Katta teatr, Xalq teatri mavjud. Meʼmoriy yodgorliklardan gotika uslubidagi Yan sobori (14-asr), Qasr maydonidagi (1643) Sigizmund III ustunlari (1644), Krasinskiylarning sobiq saroyi (17-asr), Vilyanuv (17-asr) va Lazenki (18-asr) bogʻ saroy ansambllari va boshqa saqlangan.
Sport
Futbol klublari
«Legiya» (Legia Warszawa) — Varshava futbol jamoasi, Polsha oliy ligasida (Extraclass) ishtirok etadi. 1916-yilda tashkil etilgan. Polsha Chempioni: 1955, 1956, 1969, 1970, 1994, 1995, 2002, 2006, 2013, 2014, 2016, 2017. Polsha kubogi sohibi: 1955, 1956, 1964, 1966, 1973, 1980, 1981, 1989, 1990, 1995, 1996, 1997, 2008, 2011, 2012, 2013. Polsha Superkubogi egasi: 1989, 1994, 1997, 2008.
«Poloniya» (Polonia Warszawa) — Varshava futbol jamoasi, 2012/2013, keyin moliyaviy muammolar toʻrtinchi ligasi koʻchib oʻtishga majbur boʻldi qadar oliy Polsha ligasi (Extraclass) amalga. 1911-yilda tashkil etilgan. Polsha Chempioni: 1948, 2000. Polsha kubogi sohibi: 1952, 2001. Polsha Superkubogi egasi: 2000.
«Gvardiya» - Varshava futbol klubi. 1948-yilda tashkil etilgan. Polsha 1957 chempionatining kumush medali sohibi, 1959 va 1973 Polsha chempionatining bronza medali sohibi, 1954 Polsha Kubogi gʻolibi, 1974 Polsha Kubogi finalchisi va chempionlar Kubogi birinchi oʻyini ishtirokchisi. 2013 / 2014 mavsumida Polshaning futbol boʻyicha yettinchi ligasi A guruhida oʻynaydi.
Sport inshoatlari
1955-2007-yillarda faoliyat koʻrsatgan Varshavadagi eng yirik stadion boʻlgan «Oʻn yillik» stadioni buzib tashlanib, uning oʻrnida 2011-yilda ochilgan Milliy stadion (2012-yilgi futbol boʻyicha Yevropa chempionatiga tayyorgarlik koʻrish maqsadida qurilgan) qurilgan. U oʻz bagʻriga 59 520 tomoshabinni sigʻdira oladi.
Bundan tashqari, «Poloniya» stadioni, "Poloniya" (Polonia Varshava)ning uy arenasi, sigʻimi 7150 oʻrinli, shuningdek, "Legia" (Legia Varshava) jamoasining uy stadioni boʻlmish - «Pepsi Arena» (2011-yilgacha-Polsha armiyasi stadioni) 31 103 tomashabinga moʻjallangan.
Varshavada, shuningdek, ippodrom, bir nechta yopiq konki maydonlari, Stegniy konkida uchish yoʻli, yil davomida ishlaydigan oʻnlab basseynlar, tennis kortlari, yuzlab kichik va yirik sport maydonchalari mavjud.
Iqlimi
Varshava iqlimi oʻrta kontinental boʻlib, yumshoq qish hamda issiq va nam yoz bilan oʻtadi. Oʻrtacha qish harorati +2 °C dan-5 °C gacha, yoz esa +15 °C dan +20 °C gacha boʻladi. Varshava iqlimi oʻrta belbogʻda joylashgan shaharlar orasida eng qulay hisoblanib, kamdan-kam hollarda yuqori issiqlik harorat +30 °C boʻladi va qisqa davom etadi, -15 °C past sovuq havo kamdan-kam hollarda kuzatiladi. Kuz uzoq va issiq, bahor esa asta-sekinlik bilan keladi.
Ma'muriy bo'linishi
2002-yilda maʼmuriy islohotidan soʻng Varshava 1 gmindan tashkil topgan povyat boʻlib, u oʻz navbatida 18 dzelnits (tumanlar)ga boʻlinadi.
Me'morchilik
Bugungi kunda Varshava Polsha poytaxtning boy tarixi tufayli turli xil meʼmoriy uslublarning aralashmasi hisoblanadi. II jahon urushi paytida eski shahar deyarli butunlay yoʻq qilindi va faqat urushdan keyingi yillarda qayta tiklandi. Misol uchun, qirol saroyi (Varshava tarixiy yuragi) faqat 1970 va 1980-larda qayta qurilgan va alohida taʼmirlash ishlari davom etmoqda. Varshava tarixiy markazi jahon merosi roʻyxatiga tarixiy merosni yaxshilab tiklashning taxminiy namunasi sifatida kiritilgan.
PXR vaqtlari stalinist imperiya tarzida binolarni tark etdi. PXR rejimining qulashi oqibatida bir nechta muhim tarixiy yodgorliklar qayta tiklandi. Soʻnggi oʻn yilliklarda shaharning koʻrinishi zamonaviy osmonoʻpar binolar va biznes markazlari bilan boyitildi.
Shaharning diniy binolari koʻplab katolik va bir nechta protestant cherkovlarini, shuningdek, Polshada koptik nasroniylikning markazi boʻlgan Trinity cherkovini oʻz ichiga oladi.
Diqqatga sazovor joylar
Rossiya bilan bogʻliq yodgorliklardan quyidagilar muhim:
Varshava Aleksandr qalʼasi-XIX asrning rus qalʼasi.
Aleksandr-Nevskiy cherkovi-1920-larda vayron qilingan shaharning eng baland binosi.
Praga Magdalalik Maryam cherkovi (1867-1869-yil)Sankt Martinianatserkov Butrus va Madaniyat va ilm-fan Pavladvorets nomi bilan cherkov-hali shahar meʼmoriy dominant boʻlib qolmoqda 231 metr Stalin Heights,.
Sovet askarlari qabriston-maqbarasi — Jvirka va Vigura koʻchasidagi yodgorlik majmuasi boʻlib, unda 21,5 ming kishi dafn etilgan. 1944-1945-yy. da shaharni nemis ishgʻolidan ozod qilishda vafot etgan qizil armiya askarlari.
Nomaʼlum askarning qabri-Marshal Jozef Pilsudskiy maydonidagi yodgorlik. Polsha askarlari xotirasiga bagʻishlangan, turli vaqtlarda Vataniga tushgan.
Varshavadagi pravoslav qabristoni-Varshavadagi Volskaya koʻchasida joylashgan 138/40 qabriston, shaharning eng qadimgi nekropollaridan biri hisoblanadi.
Saroylar
Aholisi
Varshava shahar aholisining oʻsishi va evolutsiyasi uzoq vaqt davomida shahar savdo yoʻllari va trans-Evropa migratsiyasining tranzit nuqtalaridan biri boʻlganligi bilan ajralib turadi. Bu holat aholining soni va milliy tarkibiga taʼsir koʻrsatishi mumkin emas edi. Shunday qilib, ilgari, shahar shakllanishidan oldin, sanoat va xizmatlar markazi sifatida aholi asosan savdo guruhlaridan iborat edi. 1897-yilgi aholi roʻyxatiga koʻra, 638 000 aholining 219 000 nafari (bu taxminan 34 %) yahudiylar boʻlgan. Aholining koʻp qirraliligi va koʻp millatliligi shahar madaniyatiga alohida taʼsir koʻrsatdi. Varshava, 300 yildan ortiq tarixga ega boʻlib, "Sharqiy Parij", "ikkinchi Parij"laqabini oldi. Ayollar va erkaklar nisbati: ~ 54% ayollar va ~46% erkaklar.
Faxriy fuqarolari
Ioann Pavel II (1920-2005) — Rim papasi (1978—2005).
Mariya Sklodovska-Kyuri (1867—1934) — polsha-fransuz eksperimental olimi (fizik, kimyogar), oʻqituvchi, jamoat arbobi. Ikki karra Nobel mukofoti sovrindori.
Yozef Pilsudskiy (1867-1935) - Polsha davlat va siyosat arbobi, qayta tiklangan Polsha davlatining birinchi rahbari, Polsha armiyasining asoschisi
Ignacy Yan Paderewski (1860-1941) - polshalik pianinochi, bastakor, davlat va jamoat arbobi.
Yozef Xaller (1873-1960) - polshalik general.
Lucian Jeligovskiy (1865-1947) - polshalik general va siyosatchi.
Maksim Vaygan (1867-1965) - fransuz harbiy rahbari.
Gerbert Klark Guver (1874-) 1964) — AQSHning oʻttiz birinchi prezidenti.
Ferdinand Foch (1851—1929) — fransuz harbiy rahbari, Fransiya marshali.
Aleksandr Geyshtor (1916—1999) — polshalik tarixchi, Polsha Fanlar akademiyasi prezidenti.
Rishard Kachorovskiy (1919-2010) - Polsha davlat arbobi.
Franciszek Kaminskiy (1902-2000) - Polsha armiyasi diviziyasi generali *Vladislav Bartoshevskiy (1922-2015) - polshalik tarixchi, publitsist, diplomat, davlat arbobi.
Galereya
Qardosh shaharlar
Varshava quyidagi shaharlar bilan qardosh tutingan:
Manbalar
Havolalar
http://www.um.warszawa.pl/en
Sayyohlar uchun Varshava shari haqida maʼlumot
Polshadagi shaharlar
Alfavit boʻyicha butun jahon yodgorliklari | 10,871 |
5422 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Toshkent%20%28metro%20bekati%29 | Toshkent (metro bekati) | «Toshkent» — Toshkent metropoliteni bekati. Toshkent temir yoʻl vokzali sharafiga nomlangan. Metroning Oʻzbekiston yoʻlida, «Oybek» va «Mashinasozlar» bekatlari orasida joylashgan. Bekat 1984 yil 7-dekabrda ishga tushirilgan. Ikkita yerosti vestibyul, ustunli platforma hamda yerosti oʻtish yoʻllariga ega. Loyiha mualliflari: arxitektor A.Tabibov, muhandis A.Zokirov va boshqalar. Bekat rassomlar Sultonmurodov va O.Habibulin tomonidan bezalgan.
Stansiya atrofidagi inshootlar
Galereya
Manbalar
1984-yilda Oʻzbekistonda tashkil etilganlar | 544 |
5431 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Mashinasozlar%20%28metro%20bekati%29 | Mashinasozlar (metro bekati) | „Mashinasozlar“ – Toshkent metropoliteni Oʻzbekiston yoʻli bekatlaridan biri.
1987-yil 7-noyabrda „Toshkent“ (oldingi „Chkalov“) Oʻzbekiston liniyasining ikkinchi qismida ochilgan.
„Toshkent“ va „Doʻstlik“ bekatlari oraligʻida joylashgan.
Tarixi
Bekat noqulay ekologik sharoit tufayli „Doʻstlik“ (oldingi „Chkalov“) stansiyasi bilan birgalikda ikki marta yopilgan.
1-marta 1989-yil 18-sentyabrda yopilib, 1989-yil 6-noyabrda Oʻzbekiston liniyasining uchinchi qismi „Alisher Navoiy“ va „Chorsu“ metro bekati bilan birga qayta ochilgan.
2-marta 1990-yil aprel oyida yopilgan. 1991-yil 30-aprelda Oʻzbekiston liniyasining toʻrtinchi qismi „Chorsu“ hamda „Beruniy“ bekati bilan birga ochilgan.
„Mashinasozlar“ bekati Yashnabod tumanida joylashgan.
1992-yil 1-maygacha stansiya „Tashselmash“ deb nomlangan. U sobiq Ittifoqda paxta terish mashinalari ishlab chiqaradigan yagona korxona – Toshkent qishloq xoʻjaligi mashinasozligi zavodi „Tashselmash“ sharafiga nomlangan.
Tavsifi
Stansiyaning meʼmoriy-badiiy dizayni ustunlar va yigʻma temirbeton konstruksiyalardan iborat.
Vestibyuldan yer osti oʻtish joyining devorlari shaffof marmar bilan bezatilgan.
Zalning ustunlari va shiftlari qizil-yashil rangdagi Sayon-Shusha marmarlari bilan bezatilgan.
Shisha elektr lampalari quyma yoʻl bilan tayyorlangan boʻlib, ular zalning markaziy qismidagi shiftlarga oʻrnatilgan. Lampalar zinapoyalar va platformalarning yon devorlarida ham davom etgan hamda vestibyulda badiiy kompozitsiya bilan yakunlangan (rassom: V. Gan).
Vestibyulning shiftida oʻrnatilgan elektr lampalar alyuminiy panjara bilan yopilgan boʻlib, yorugʻlikni tarqatishga yordam beradi.
Platforma poli, vestibyul va yer osti yoʻlaklarining pollari granit bilan qoplangan.
„Mashinasozlar“ metro bekatidan Elbek koʻchasiga, Temiryoʻl shifoxonasiga, Toshkent mexanika zavodiga, Toshkent don mahsulotlari zavodiga hamda Ashxobod sayilgohiga chiqish mumkin.
Galereyasi
Manbalar
1987-yilda Oʻzbekistonda tashkil etilganlar | 1,989 |
5433 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Do%CA%BBstlik%20%28metro%20bekati%29 | Doʻstlik (metro bekati) | „Doʻstlik“ – Toshkent metropolitenining Oʻzbekiston yoʻlidagi eng janubiy bekatdir. Mashinasozlar bekati soʻng joylashgan. 1987-yili 7-noyabrida ishga tushirilgan bu bekat 2012-yil 5-oktabrgacha sovet sinovchi-uchuvchisi Valeriy Chkalov sharafiga Chkalov deb nomlangan. Bekat tipi bir qubbali, sayoz. Ikkita yerosti vestibuli bor. Vestibyul va zinalari oq marmardan, poli qora granitdan ishlangan. 2017-yil oktabrdan boshlab ushbu metro bekatidan Qoʻyliq massiviga qadar qurilishi rejalashtirilgan. Yerusti halqa yoʻlining yerusti metro liniyasini barpo etish ishlari boshlab yuborildi. 2020-yil 30-avgust kuni liniya ishga tushdi.
Tarixi
Noqulay ekologik sharoit tufayli stansiya „Mashinasozlar“ (oldingi Tashselmash) stansiyasi bilan birgalikda ikki marta yopilgan.
1-marta 1989-yil 18-sentyabrda yopilgan va 1989-yil 6-noyabrda Oʻzbekiston liniyasining uchinchi qismi „Alishera Navoiy“ va „Chorsu“ metro bekatlari bilan birga qayta ochilgan.
2-bor 1990-yil aprel oyida yopilib, 1991-yil 30-aprelda Oʻzbekiston liniyasining toʻrtinchi qismi „Chorsu“ va „Beruniy“ bekatlari bilan birga ochilgan.
Metro 2012-yil 5-oktyabrgacha sinovchi uchuvchi, Sovet Ittifoqi Qahramoni V. P. Chkalov nomi bilan atalgan.
Tavsifi
Chkalov metro bekati qurilishida gumbazli temirbeton konstruktsiyasi ishlatilgan.
Shift feruza rangga boʻyalgan va kapalaklar shaklidagi elektr lampalar bilan bezatilgan boʻlib, zalga parvoz muhitini beradi.
Zalning markazida radarlar shaklida yasalgan alyuminiy ustunlar mavjud.
Qabulxona va zinapoyalar devorlari oq gazgan marmar bilan, pol yuzasi esa kulrang va qora granit bilan qoplangan. Foyening yon devorlaridan birida tarixda birinchi marta Moskvadan (SSSR) Shimoliy qutb orqali Vankuverga (Kanada) toʻxtovsiz parvozni amalga oshirilgan Valeriy Chkalovning 50 yilligiga bagʻishlangan panno tasvirlangan. 2012-yil oktyabr oyida ushbu dizayn elementlari demontaj qilingan.
Chiqish yoʻllaridan biri Toshkent mexanika zavodining (sobiq V. P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi) kirish qismi bilan birlashtirilgan.
Platforma qurilishida meʼmorlardan O. Aydinova, D. Dashkevich va B. Qurbonovlar hamda muhandis A. Zokirov ishtirok etgan.
Bekatdan Elbek, Alimkent koʻchalariga, GM Uzbekiston mexanika zavodiga, Boku kinoteatriga chiqiladi.
Bekat erta tong soat 5:00 da ochilib, tungi 0:00 da faoliyatini toʻxtatadi.
Metro yoʻli
Doʻstlik metro bekatining orqasida oltita boshi berk koʻchaga, shuningdek, „Oʻzbekiston“ elektr yoʻli deposiga olib boradigan yoʻl bor.
Stansiya atrofidagi inshootlar
TexnoPark
Doʻstlik istirohat bogʻi
Galereya
Manbalar
1987-yilda Oʻzbekistonda tashkil etilganlar | 2,660 |
5435 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Oybek%20%28metro%20bekati%29 | Oybek (metro bekati) | «Oybek» — Toshkent metropoliteni bekatlaridan biri. Oʻzbekiston yoʻlining «Kosmonavtlar» va «Toshkent» bekatlari orasida joylashgan. Mashhur oʻzbek adibi Oybek sharafiga nomlangan. «Mingoʻrik bekatiga» oʻtish mumkin. Qurilishida monolit konstruksiyalardan foydalanilgan. Kolonnalari marmar bilan bezatilgan va keramik ornamentlar ishlatilgan.
Galereya
Manbalar | 362 |
5437 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Kosmonavtlar%20%28metro%20bekati%29 | Kosmonavtlar (metro bekati) | Kosmonavtlar — Toshkent metropoliteni bekatlaridan biri. Kosmonavtlar sharafiga nomlangan.
Tarixi
1992-yilga qadar „Kosmonavtlar Prospekti“deb nomlangan edi. Meʼmoriy bezaklari Kosmonavtika mavzusiga bagʻishlangan. Ichidagi koʻk sopol Mirzo Ulugʻbek tasvirlari bilan bezatilgan, Undan tashqari, Valentina Tereshkova, Yuriy Gagarin, Vladimir Jonibekov va hokazo kosmonavtlarning suratlari bor. Juda mayda shisha yulduzlar bilan bezatilgan ship, somon yoʻlini eslatadi.
Galereya
Manbalar | 489 |
5439 | https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston%20%28metro%20bekati%29 | Oʻzbekiston (metro bekati) | «O’zbekiston» — Toshkent metropoliteni Oʻzbekiston yoʻlidagi bekat. Bir qubbali, bir platformali va ikki vestibyuldan iborat. Yoritkichlari paxta shaklida ishlangan, devorlarida daryolar tasvirlangan. Devorlariga granit, marmar, keramika, ganch, metall, shisha va boshqa materiallardan foydalanilgan.
Galereya
Manbalar | 320 |
5442 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Alisher%20Navoiy%20%28metro%20bekati%29 | Alisher Navoiy (metro bekati) | Alisher Navoiy — Toshkent metropolitenining Oʻzbekiston yoʻnalishidagi bekati. Stansiya 1984-yil 8-dekabrda liniyaning Alisher Navoiy- Toshkent oʻrtasidagi ochilish qismining gʻarbiy chekkasi sifatida ochilgan. 1989-yil 6-noyabrda liniya Chorsugacha uzaytirildi. Alisher Navoiy nomi bilan atalgan. Yer osti va yerga asoslangan lobbi bilan stantsiya ustuni turi. Chilonzor liniyasining Paxtakor stantsiyasiga o'tish mumkin.
Stansiya atrofidagi inshootlar
Tashkent City
Tashkent City Mall
O‘zbekiston Respublikasi Milliy olimpiya qo‘mitasi
O’zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi
Paxtakor Markaziy Stadioni
Galereya
Manbalar
Toshkent metropoliteni bekatlari | 667 |
5444 | https://uz.wikipedia.org/wiki/G%CA%BBafur%20G%CA%BBulom%20%28metro%20bekati%29 | Gʻafur Gʻulom (metro bekati) | «Gʻafur Gʻulom» () — Toshkent metropoliteni Oʻzbekiston yoʻli bekatlaridan biri. Oʻzbek adabiyotining yorqin vakili Gʻafur Gʻulom sharafiga nomlangan
Manbalar | 159 |
5446 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Chorsu%20%28metro%20bekati%29 | Chorsu (metro bekati) | Chorsu metro bekati Oʻzbekiston yoʻlida, "Tinchlik" va "Gʻafur Gʻulom" bekatlari orasida joylashgan. Ush bekatdan oʻrto osiyodagi eng qadimiy bozorlardan biri Chorsu va Xadra chorrahasiga chiqiladi. Meʼmorlar A.Xurshidov, S.Kozimov. (Rassom Y.Kim) Bekat 1987 yil 6-noyabrda ishga tushirilgan. Ushbu bekatdan Chorsu bozori va Xadra koʻchalariga chiqiladi.
Stansiya atrofidagi inshootlar
Toshkent Chorsu bozori
Xo'ja Ahror Valiy Jome Masjidi
Gelereya
Manbalar | 463 |
5448 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Tinchlik%20%28metro%20bekati%29 | Tinchlik (metro bekati) | «Tinchlik» — Toshkent metropoliteni bekati. Oʻzbekiston yoʻlida, «Beruniy» va «Chorsu» bekatlari orasida joylashgan. Bekat 1991-yil 30-aprelda ishga tushirilgan. Ikkita yerosti vestibyul, ustunli platforma hamda yerosti oʻtish yoʻllariga ega. Loyiha mualliflari: arxitektor Y.Mansurov, muhandis A.Zokirov va boshqalar. Bekat rassomlar Sultonmurodov va S.Kozimov tomonidan bezalgan. Ushbu bekatdan Gʻuncha kinoteatri va Registon toʻyxonalariga chiqiladi.
Galereya
anbalar
1991-yilda Oʻzbekistonda tashkil etilganlar | 518 |
5450 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Beruniy%20%28metro%20bekati%29 | Beruniy (metro bekati) | «Beruniy» () — Beruniy metro bekati Oʻzbekiston yoʻlining oxirgi bekatidir. Mazkur metro bekati buyuk mutafakkir Abu Rayhon Beruniy sharafiga nom berilgan. Metro poli va devorlari marmar, granit, sopol va shishadan ishlangan. 1991-yilning 30-aprelida ochilgan. 2 vestibyul va 1 orolchali platformadan iborat. Ushbu bekatdan Oʻzkoʻrgazmasavdo yarmarkasi va Oʻzbekiston milliy universitetiga chiqiladi. Me`morlar F.Muzaffarova, A Tabibov.
Ahamiyati
Beruniy metro bekatidan asosan quyidagi koʻchalarga, korxonalarga, davlat tashkilotlariga, taʼlim muassasalariga tashrif buyurish mumkin; Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti, Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti, Toshkent tibbiyot akademiyasi, Italiyaning Toshkentdagi Turing politexnika universiteti, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi, Oʻzbekiston Respublikasi Innovatsiyalar vazirligi, Talabalar shaharchasi, Shifokorlar shaharchasi, Respublika ixtisoslashtirilgan Onkologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi, Respublika sud tibbiyot byurosi, Respublika ixtisoslashtirilgan Urologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi, Toshkent tibbiyot akademiyasi 1 va 2 klinikasi, Respublika Patologik anatomiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi, Beruniy koʻchasi, Ibn Sino mavzesi, Farobiy koʻchasi, Qoraqamish mavzesi, Respublika ixtisoslashtirilgan Pediatriya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi, Respublika ixtisoslashtirilgan koʻz mikroxirurgik tibbiyot markazi, Toshkent shahar 1-sonli sil kasalliklari shifoxonasi, Moskva energetika universiteti, Milliy tadqiqot instituti Toshkent shahri filiali, Respublika oʻrta-maxsus va dorishunos hodimlar I malakasini oshirish va ularni ixtisoslashtirish markazi, Kichik xalqa yoʻli koʻchasi, AKFA xususiy klinikasi, Axmatxoʻja ota bogʻi, Xuvaydo mahalla fuqarolar yigʻini, Gʻalaba bogʻi, Beltepa mavzesi va yana boshqa muhim maskanlarga borish uchun qulay hisoblanadi.
Galereya
Manbalar
Abu Rayhon Beruniy sharafiga nomlangan joylar
1991-yilda Oʻzbekistonda tashkil etilganlar | 2,029 |
5452 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Paxtakor%20%28metro%20bekati%29 | Paxtakor (metro bekati) | "Paxtakor" ( — paxtakor) — Toshkent metropolitenining bekati .
1977-yil 6-noyabrda Chilonzor liniyasining birinchi uchastkasi tarkibida foydalanishga topshirilgan : „Sobir Rahimov“ - „Oktyabr inqilobi“.
Stantsiyalar orasida joylashgan : „Xalqlar doʻstligi“ va „Mustaqillik maydoni“.
Tarixi
"Paxtakor" - „Paxtakor“ deb tarjima qilingan.
Stansiya Oʻzbekiston paxtakorlari nomi bilan atalgan.
Oʻzbekiston har doim paxtachilikda yetakchilardan biri boʻlib kelgan.
Xususiyatlari
Stansiya: ustunli, uch oraliqli, er osti va yer vestibullari bilan sayoz.
Gʻarbiy, yer osti vestibyuli “Oʻzbekiston” liniyasining Alisher Navoiy stansiyasiga oʻtish joyi bilan birlashtirilgan.
Dizayn
Stansiya ustunlari ochiq rangli Gazgan marmarlari bilan qoplangan va ichkaridan yoritilgan alyuminiy poytaklar bilan qoplangan.
Trek devorlari keramika bilan qoplangan (rassom : VA. Jarskiy).
Zamin jilolangan kulrang va qora granit plitalari bilan qoplangan.
Devorlar va platformaga tushish rangli smalt panellar bilan bezatilgan (rassom : DA. Burmakin).
Galereya
Yana qarang
Toshkent metropoliteni bekatlari roʻyxati
Manbalar
Havolalar
Toshkent metropoliteni bekatlari | 1,166 |
5458 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Falsafa | Falsafa | Falsafa (yunoncha φιλοσοφία — „donishlikni sevish“, yunoncha φιλέω — „sevaman“ va yunoncha σοφία — „donolik“) — eng umumiy fan (nazariya), dunyoqarash shakllaridan biri boʻlib inson faoliyati sohalaridan biri. U kishi qanday yashashi, hayot kechirishi kerak (etika); qaysi narsalar mavjud va ularning tabiati qanday (metafizika); bilim nima (epistemologiya); hamda qanday fikrlash toʻgʻri (mantiq) ekanligini hal qilishga urinadi.
Falsafa, filosofiya — insonning dunyoda tutgan oʻrni va dunyoqarashining yaxlit tizimini ifodalovchi maʼnaviy faoliyatining bir shakli. Milodiy 2—3-asrlarda oʻtgan yunon faylasufi Diogen Laertskiyning shohidlik berishicha, yunon mutafakkiri Pifagor birinchi boʻlib oʻzini „filosof“ deb atagan. Bu soʻz Geraklitning falsafiy taʼlimotida narsalarning tabiatini tadqiq etishga nisbatan qoʻllanilgan, tadqiqotchining oʻzi esa „filosof“ deb atalgan. Keyinchalik „filosof“ soʻzi har taraflama, keng, tushunarli va haqqoniy fikr yuritishga intiluvchi kishiga nisbatan qoʻllanilgan. Tarixiy maʼlumotlar yunoncha „philosophia“ soʻzi arabchaga „falsafa“ boʻlib oʻtganligi, arablar bu fanni „hikma“ deb atashi, ruschaga „filosofiya“ tarzida oʻtganligini tasdiqlaydi, demak falsafa bilan filosofiya soʻzlari bir xil maʼnoga ega.
F.ga haqiqatga eltuvchi taʼlimot sifatida yondashgan sokratchilar maktabi vakillari nuqtai nazaridan kurasak, „haqiqatga muhabbat“, „haqiqatni sevish“ degan maʼno kelib chiqadi. F. haqida fan tarixida turlicha, hatto birbiriga qaramaqarshi qarashlar mavjud. F.ga hamma fanlarning boshlanishi, olamning asl mohiyatini va universal qonunlarini ochuvchi fan deb yondashishdan tortib uni oʻz tadqiqot obʼyekti va predmetiga ega boʻlmagan mavhum va oʻta umumlashgan, inson uchun foydasiz bilimlar majmui deb hisoblovchilar ham uchraydi. Insoniyat foydalanayotgan barcha bilimlar F.dan boshlanib, falsafiy xulosa bilan yakunlanadi. Falsafanini fan darajasiga olib chiqqan Platon uni „mavjudlikni, mangulikni va doimiylikni bilish“, Aristotel „narsalarning sabablari va asosiy tamoyillarini tadqiq etuvchi fan“ deb bilgan, stoiklar uni nazariy va amaliy tafeilotlarga intilish deb, epikurchilar unga „aql vositasida baxtga erishish yoʻli“ deb qaragan. Forobiy F.ni „hikmatni qadrlash“ yoki fikrlash sanʼati deb bilgan. Oʻrta asrlar xristian F.sida u „tabiiy akl nuri vositasida erishiladigan dunyoviy donolik“ (teologiya esa ilohiylik nuri vositasida erishiladigan ilohiy donolik) deb taʼriflangan.
F. Bekon va R. Dekart F.ni „tushunchalar shakliga burkangan yaxlit, yagona fan“ deb hisoblashgan. X. Volf F.ni „barcha mumkin narsalar va ularning qay maʼnoda va nega mumkinligi haqidagi fan“ desa, Kant F.ga „dunyoni qanday tushunish haqidagi, butun bilishning inson aqlining tub maqsadlariga munosabati haqidagi fan“ sifatida yondashishni taklif etadi. Fixte F.ga „qalb maʼrifati, maʼnaviy maʼrifat“ deb baho bergan boʻlsa, Shelling voqelikning butun kulami va teranligini oʻz tajribasiga kura bilib olishni F. deb hisoblangan. Gegel predmetlarni fikran qarab chiqishni F. deb atab, unga „oʻzoʻziga ergashuvchi aql xaqidagi fan“ sifatida taʼrif bergan. Shopengauer dunyoning butun mohiyatini abstrakt, yalpi umumiy va ravon shakldagi tushunchalarda ifodalash F.ning asosiy vazifasi deb bildi.
F.ning tarkibiy qismlariga bilish nazariyasi (gnoseologiya), metafizika (ontologiya, kosmologiya, falsafiy antropologiya, mavjudlik F.si, teologiya), mantik, etika, estetika, huquq F.si, naturfalsafa, fan F.si, tarix va madaniyat F.si, siyosat F.si, din F.si, psixologiya va boshqa kiradi. Bulardan tashqari, hozirgi zamon F.sida tibbiyot, tilshunoslik, musika, kibernetika va boshqa anik, fanlarning umummetodologik jihatlarini oʻrganuvchi F. yoʻnalishlari vujudga kelmokda. F.ning dunyoqarashlik, gnoseologik, metodologik, sotsiologik, aksiologik, antropologik, mantiqiy, psixologik va mafkuraviy funksiyasi bor.
F. tarixi — inson tafakkuri tarakqiyoti tarixidir. F. tarixiga oid adabiyotlarda insoniyat tarixida xitoy F.si, hind F.si, Yevropa F.si ajratib koʻrsatiladi. Yirik diniy taʼlimotlar sifatida hinduiylik F.si, xristianlik F.si, buddaviylik F.si, islom F.sini koʻrsatish mumkin.
Ilk falsafiy taʼlimotlar qad. Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo va Yunonistonda paydo boʻlgan, keyin Gʻarb mamlakatlariga yoyilgan. Qad. Hindistondagi falsafiy maktablar 2 turga bulinib, biri vedalaraxm kelib chiqqan va ularga suyanuvchi maktablar (vedanta, yoga, vaysheshika, nyaya, sankxya), ikkinchisi vedalarni rad etuvchi maktablar (jaynizm, buddizm, lokoyata) x, isoblanadi. Qad. Xitoydagi dastlabki falsafiy taʼlimotlar miloddan avvalgi 7-asrda vujudga kelgan. U Qad. Xitoy yozma manbalarida uchrab, bu manbalarga „Qoʻshiqlar kitobi“, „Bahor va kuz“ kabi qad. yodgorliklar va Konfutsiynnng „Aforizm“larini, daosizmni kiritish mumkin.
Markaziy Osiyodagi falsafiy qarashlar qad. turkiy yozuvlar, tangriga eʼtiqod qilish tamoyillarida va zardushtiylikning muqaddas kitobi Avestodya oʻz ifodasini topgan. Bundan tashqari, Sharq xalklarining tabiatning asosiy unsurlari yer, suv, havo va olovni eʼzozlash haqidagi naturfalsafiy qarashlari va gʻoyalari Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlariga keng yoyilib Qad. Misr, Bobil, Lidiya mamlakatlari xalklarining tafakkur tarziga singib ketgan. Yunonistonning ilk falsafiy maktabi — Milet maktabi ham oʻz gʻoyalarini Sharkdan olganligi tadqiqotchilarga maʼlum. Miloddan avvalgi 2—1-asrlarda Marv, Balx, Termiz, Sigʻnoq, Samarkand, Buxoro zaminini oʻziga qamrab olgan hududda kushonlar saltanati qaror topib, unda budda dini xukm suradi, uning falsafasi bu joyda yashovchi xalqning tafakkur tarziga oʻz taʼsirini oʻtkazadi. Ammo Avesto gʻoyalari xalq ongidan butunlay chiqib ketmaydi. Milodiy 3-asrga kelib tenglik gʻoyalarini ilgari suruvchi moniylik taʼlimoti paydo boʻldi. Bu taʼlimot mazdakiylar harakatinnnt maʼnaviy tayanchi boʻlgan.Assalomu alaykum aka yaxshimisiz
Yunonistondagi falsafiy maktablar, asosan, miloddan avvalgi 6—5-asrlardan vujudga kela boshladi va uning taraqqiyot bosqichlari klassik ellinizm va rimellinizm davrlariga boʻlinadi. Ellinistik F. davri sokratgacha davr (Milet maktabi, Eleya maktabi) va klassik (attik) F.ni (Sokrat, Platon, Aristotel) oʻz ichiga oladi. Sokratgacha davr F.si kosmologik (gilozoistik) F. va antropologik davrlarni oʻziga qamrab oladi. Dastlabki kosmologik falsafiy taʼlimot Falesga tegishli. U Anaksimandr, Anaksimen, Ferekid, Diogen bilan birgalikda Ioniya naturfalsafa maktabiga mansub. Ulardan soʻng borliq haqidagi taʼlimot bilan Ksenofan, Parmenid, Zenon (Eleyalik), Meliss shugʻullanganlar. Ular bilan birga Pifagor maktabi (Pifagor, Fillolay, Alkmeon, Arxit; miloddan avvalgi 6—4-asrlar) faoliyat koʻrsatgan. Bu davrda antropologik sofistika maktabi vakillari Protagor, Gorgiy, Gippiy, Prodik ijod qilishgan. Miloddan avvalgi 3—2-asrlarda stoiklar (Zenon Kitionlik), epikurchilar (Epikur, Lukretsiy), neoplatonchilar (Plotin) yunon F.siga oʻz hissalarini qoʻshishgan. Ayniqsa, Sokrat, Platon, Aristotel F.si yunon F.sining shuhratini oshiradi. Yunon F.sidagi asosiy qarashlar Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Makduniy)ning Sharqqa istilochilik yurishlari davrida Markaziy Osiyoga ham kirib keldi.
Islom dini yoyilgan mamlakatlardagi falsafiy taʼlimotlar quyidagicha oʻrganiladi: ilk islom F.si (6—8-asrlar), sharqiy islom F.si (Movarounnahr va Xurosondagi falsafiy taʼlimotlar), gʻarbiy islom F.si (Shim. Afrika va Ispaniyadagi falsafiy taʼlimotlar).
Ilk islom F.si davri yunon F.sining arab va suryoniy tillariga tarjima etilishi, bu tarjimalarda yahudiylik va xristianlik aqidalarining ustuvorlik qilishi bilan ajralib turadi. Bu davrda islomdagi jabariylar bilan qadariylar, moʻʼtaziliylar bilan mutakallimlar oʻrtasida falsafiy qaramaqarshiliklar boʻlgan. Sharqiy islom F.sida dunyoviy va islomiy gʻoyalarning, turli xalq va sivilizatsiyalarning tafakkur tarzi sintezlashgan. Shuningdek, tabiatshunoslik ilmlaridagi yirik kashfiyotlarni (mas, kimyo ilmining vujudga kelishi) falsafiy asoslash, hisoblash madaniyatining tubdan uzgarishi (Xorazmiy sistemasi) bilan bogʻliq belgilar kuzga tashlanadi. Sharqiy islom F.si (Muso Xorazmiy, Fargʻoniy, Kindiy, Abu Bakr Roziy, Abu Mansur Moturidiy, Ashʼariy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Nosir Xisrav, Yusuf Xos Xojib, Umar Xayyom, Gʻazoliy, Zamaxshariy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Faxriddin Roziy, Bahouddin Nakshband, Ibn Xaldun va boshqalar) va gʻarbiy islom F.si (Ibn Tufayl, Ibn Boja, Ibn Rushd) faylasuflarining musulmon olimlari tomonidan qayta ishlangan, tarjima qilingan asarlarining Yevropaga qayta takdim etilishi bu yerda Uygʻonish davrining boshlanishiga taʼsir koʻrsatgan. F.ning keyingi ravnaq topishi Markaziy Osiyoda temuriylar davri bilan boshlanadi. Amir Temur falsafiy gʻoyalarning mamlakat istiqboliga xizmat qilishini bilgan holda ilmfan ravnaqiga rahnamolik qildi. Bu davrda Markaziy Osiyoda tasavvuf F.si, tabiatshunoslik F.si, mantiq F.si va axloqiy taʼlimotlar rivojlandi (Rudakiy, Firdavsiy, Nizomiy, Saʼdiy, Jaloliddin Rumiy, Taftazoniy, Jurjoniy, Ulugʻbek, Xoja Ahror, Fuzuliy, Nasimiy, Jomiy, Navoiy, Muhammad Qozi, Maxdumi Aʼzam, Bobur, Mashrab, Bedil va boshqalar). Shuni qayd etish lozimki, islom F.si oʻzidan ilgari oʻtgan barcha dinlar bilan bogʻliq ilmiy anʼanalarni qabul qilgan. Islom F.si rivojiga iudaizm, xristianlik, buddizm va boshqa diniy taʼlimotlar taʼsir koʻrsatgan.
Yevropa F.si esa oʻzidan oldingi barcha falsafiy fikrni ilmiy bilimlarni jamiyat taraqqiyotiga xizmat qildirish bilan bogʻlagan. Toʻgʻri, Yevropadagi diniysxolastik falsafiy gʻoyalar jamiyat taraqqiyotiga salbiy taʼsir qildi. Lekin, arab olimlarining tarjimalari tufayli antik davr fani va F.si, qadriyatlarini qoʻlga kiritgan yevropalik olimlar jamiyatni bamisoli qayta uygʻotishdi. Yevropa F.si sxolastik davri, Uygʻonish davri, yangi davr va nemis klassik F.si davrlariga boʻlinadi. Sxolastika davri sxolastika ravnaqi (Buyuk Albert, Foma Akvinskiy, R. Bekon) va sxolastika inqirozi (Dune Skot, tomizm, U. Okkam) davrlariga boʻlinadi. Uygʻonish davrida italyan gumanizmi, reformatsiya, tabiatshunoslik F.si, ijtimoiy xayoliy nazariyalar ilgari surilgan. Yangi davrda F. Bekon, R.Dekart, T.Gobbs, J.Lokk, Spinoza, Leybnits, X.Volf, J.Berkli, D.Yum, GT.Beyl, Sh. Monteskye, Volter, Russo, D.Didro, D’Alamber, J.Lametri, P.Golbax va boshqa faylasuflar ijod qilishgan. Nemis klassik F.si Gerder, Kant, Fixte, Shelling, Gegel, Feyerbax nomlari bilan bogʻlangan.
F. tarixidagi falsafiy maktab va oqimlar oʻzlari ilgari surayotgan falsafiy gʻoyaning mazmuniga qarab quyidagi yoʻnalishlarga boʻlinadi: empirizm va ratsionalizm, nominalizm va realizm, materializm va idealizm, skeptitsizm va antiskeptitsizm, agnostitsizm va antiagnostitsizm, dogmatizm va relyativizm kabilar.
19—20-asrlardagi falsafiy oqimlar: Shopengauer F.si, O.Kont pozitivizmi, marksizm, empiriokrititsizm, neokantchilik, F. Nitsshening hayot F.si, pragmatizm, neopozitivizm, postpozitivizm, neotomizm, freydizm, ekzistensializm, germenevtika, strukturalizm, relyativizm, konstruktiv empirizm, fenomenalizm va boshqa 21-asrga kelib har bir mintaqa, davlat va millatning tafakkur tarzini oʻzida ifoda etuvchi falsafiy maktab va oqimlarning shakllanishidan tashqari jahondagi ijtimoiy jarayonlarning keskin va jadal oʻzgarib borishi, global miqyosga koʻtarilishi umumjahon miqyosidagi falsafiy muammolarni hal etish zaruriyatini tugʻdirmoqda. Bunday muammolar sirasiga ijtimoiy taraqqiyotning globallashuvi, tinchlik va urush muammosi, ekologik, energetik muammolar, xom ashyo, oziq-ovqat va chuchuk suv muammolari, demografiya, sogʻliqni saqlash, axborotlar muammosi, maʼrifat va maʼnaviyat tanqisligi muammosi va boshqa kiradi. Bu muammolarni yechish yoʻllarini koʻrsatish va tahlil etish 21-asr F.sining dolzarb vazifasidir. Oʻzbekiston F.si Sharq F.sining tarkibiy qismi, oʻzbek xalqining oʻziga xos boʻlgan tafakkur tarzining namoyon boʻlishidir. Uning tarixiy ildizlariga qad. Turon va Turkistondagi xalq ogʻzaki ijodiga oid hikmatlar, dostonlar, maqol va rivoyatlar, mutafakkirlarning falsafiy asarlari, Avestodagi ezgulik gʻoyalari, tariximizda oʻtgan moniylik, mazdakiylik, buddaviylik, yahudiylik, xristianlik dinlaridan kirib kelgan hikmatlar, islom F.si, islomning muqaddas kitoblari, tasavvuf F.si, moturidiylik taʼlimoti, sunniylik oqimi, kubroviylik, yassaviylik, naqshbandiya tamoyillari, vatanparvarlik goyalari, maʼnaviyaxloqiy qadriyatlar kiradi. Bu F. jahon falsafiy merosi durdonalaridan oziq oladi. Oʻzbekiston F.si oʻzbek xalqining tafakkur tarzi sifatida 20-asrda shakllandi. Unda Oʻzbekistonda yashovchi turli millat va elat vakillari ishtirok etishgan. Uning namoyandalari Behbudiy, Fitrat, Abdulla Avloniy, Munavvarqori, Choʻlpon, Abdulla Krdiriy, Ishoqxon Ibrat, Soʻfizoda va boshqa Sharq F.si anʼanalarini, milliymaʼnaviy, axloqiymaʼrifiy qadriyatlarni shoʻrolar davrida ham saqlab qolish va rivojlantirishga intilyshdi, lekin bu intilishlar ularning kommunistik tuzum qurboniga aylanishiga sabab boʻldi. Sovet tuzumini yoklagan ilm sohiblarigina qatagʻonlardan omon qolishdi. S.Ayniy va 3. V. Toʻgʻonlarning F. tarixiga oid bir qancha maqolalari bosilib chiqdi. Sovet davrida F. fani chuqur mafkuraviy inqirozga uchragan, kommunistik tuzumning xizmatkoriga aylantirilgan edi. Yozuvning arabcha grafikadan lotin grafikasiga, undan kirillcha grafikaga oʻtkazilishi milliy fan va F. taraqqiyotiga salbiy taʼsir koʻrsatdi. Naim Sayd, K. Yerzin, Hakim Neʼmat, R. Xolmurodov (Mallin) singari olimlar F. sohasida faoliyat koʻrsatdilar. Ikkinchi jahon urushi davrida Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi tashkil etilishi ijtimoiy fanlar, xususan, F. fani taraqqiyotiga turtki berdi. Bu davrda S. Valiyev, J. M. Boboyev, H.Gʻ.Rasulov, AL.Ayupov, S.Azimov, I.Moʻminov, V. Zohidovlar F. faniga sezilarli hissa qoʻshishdi. Oʻzbekistonda F. tarixi (V.Zohidov, M. M. Xayrullayev, M. Baratov, h. F.Vohidov, A.Sharipov), tabiatshunoslik F.si va bilish nazariyasi (O.Fayzullayev, B.Ismoilov, J.Tulenov, K.Ivanova, M.Abdullayeva), mantiq (M.Xayrullayev, K.Haqberdiyev, M. X. Nurmatov, L.Ye. Garber), madaniyat F.si (K. Sodshov, S.Shermuhamedov, N.Gʻoyibov), din (S.Azimov, A. Ortitov, M. A. Usmonov, J.Bozorboyev), axloq (Y. Jumaboyev, XAliqulov, X.Shayxova), ijtimoiy F. va siyosatshunoslik (E.Yusupov, R.Abdushukurov, K.Valiyev, h. Pulatov, S.Tursunmuhamedov, Q.Xonazarov) yoʻnalishlari boʻyicha tadqiqotlar olib borildi.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, F. fani oldida uni kommunistik mafkura asoratlaridan tozalash, jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlarini falsafiy tahlil etish, milliy istiklol gʻoyasining ilmiynazariy asoslarini ishlab chiqish, respublikada shakllanayotgan huquqiy, demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining rivojlanish xususiyatlarini ochib berish kabi vazifalar paydo boʻldi. Oʻzbekiston Prezidenti I. A. Karimov 1998-yilda „Tafakkur“ jurnali bosh muharririning savollariga bergan javobda yangi jamiyatni bunyod qilishda milliy mafkura va u tayanadigan milliy F.ning roliga katta baho berar ekan, gʻoyaga qarshi faqat gʻoya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat maʼrifat bilan bahsga kirishish kerakligini taʼkidladi.
Hozirgi davrda respublika faylasuflari oldida ijtimoiy voqelikning qonuniyatlarini tadqiq etish, mamlakatning istiqboli uchun xizmat qiluvchi gʻoyaviy zaminni yaratishdek muhim vazifalar turibdi.
Oʻzbekistonda F. boʻyicha i.t.lar oliy oʻquv yurtlari F. kafedralarida, Falsafa va hukuq institutida olib boriladi. Oʻzbekiston milliy universitetida F. fakulteta mavjud. Respublikada Oʻzbekiston faylasuflari milliy jamiyati faoliyat koʻrsatmokda. F.ga oid i.t.lar „Oʻzbekistonda ijtimoiy fanlar“ (Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi nashri), „Falsafa va huquq“ (Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi falsafa va huquq instituti, Oʻzbekiston faylasuflari milliy jamiyatining nashri), „Tafakkur“ jur.larida chop etiladi.
Adabiyot
Forobiy, Fozil odamlar shahri, T., 1993; Moʻminov I. M. Oʻzbekistondagi tabiiyilmiy va ijtimoiyfalsafiy tafakkurtarixidan lavhalar, T., 1998; Klassicheskaya nauka Sredney Azii i sovremennaya mirovaya sivilizatsii, T., 2000; Diogen Laerte kiy, O jizni, ucheniyax i izrecheniyax znamenitix filosofov, M., 1979.
Falsafaning qarama-qarshiliklarga sabab boʻlmagan yagona qatʼiy taʼrifi mavjud emas va u asrlar osha oʻzgarib, falsafa doirasida turli savollar koʻrilgan boʻlsa-da, mutaxassislar uning taʼkid va nazariyalar toʻplami emas, balki uslub ekanligini qabul etishadi. Falsafiy tadqiqotlar ratsional fikrlashga asoslangan bolib, tekshirilmagan farazlar va ishonchlarga oʻrin qoldirmaslikka intiladi. Turli faylasuflar ong tabiati haqida turlicha fikrlar bildirishgan, bu esa falsafaning oʻzi nima ekanligi haqidagi bahslarga sabab boʻlgan. Baʼzilarga koʻra, falsafa savol-javob jarayonini tekshiradi. Boshqalar esa falsafa muayyan falsafiy taʼkidlarni isbotlashi kerak, deb hisoblashadi.
„Falsafa“, aniqrogʻi „filosofiya“ soʻzi Gʻarbda paydo boʻlgan esa-da, falsafiy muammolar boshqa madaniyatlarda ham koʻrilgan. Uzoq Sharq faylasuflari Sharq falsafasiga oid boʻlishsa, Shimoliy Afrika hamda Yaqin Sharq falsafasi, Yevropa bilan uzviy aloqada boʻlishgani tufayli, Gʻarb falsafasiga doir, deb bilinadi.
Gʻarb falsafasi
Falsafa sohalarining toʻliq roʻyxatini keltirish mushkuldir, zero turli davrlarda faylasuflar har xil mavzularni oʻrganishgan.Falsafaga odatda etika, metafizika, epistemologiya va mantiqni kiritish mumkin. Boshqa katta sohalarga siyosat, estetika hamda din misol boʻla oladi. Bundan tashqari, aksar akademik fanlar oʻz falsafalariga ega, masalan fan falsafasi, matematika falsafasi va tarix falsafasi.
Metafizikailk borArastu tomonidan sistematik oʻrganila boshlangan. U bu atamani ishlatmagan; atama Arastuning fizikaga bagʻishlangan kitobidan keyin yozilgani va u kitob „metafizika“(„fizikadan keyin“)deb nomlanganligi tufayli paydo boʻlgan. Arastuning oʻzi ushbu fanni „birinchi falsafa“ (yoki baʼzida shunchaki „donolik“), deb ataydi va bu fan „narsalarning birinchi sabablari va prinsiplari“ bilan shugʻullanishini yozadi. Atamaning zamonaviy maʼnosi mavjudlik tabiatini oʻrganuvchi tadqiqotdir. Metafizikaning asosiy ostsohasi— ontologiya—mavjudlik oʻzi nima, degan muammoni hal qilishga urinadi, mavjud narsalarni tiplarga ajratadi (baʼzan ontologiyani metafizikaning oʻzi bilan adashtirishadi). Metafizikaning yana bir qismi ong falsafasidir.
Epistemologiya bilim tabiatini oʻrganadi va bilish ilojlimi, savoli bilan shugʻullanadi. Uning markaziy muammolaridan biri skeptitsizmning „bizning barcha ishonch va fikrlarimiz illuziyaviy yoki notoʻgʻri boʻlishi mumkin“,degan daʼvosi bilan bogʻliqdir.
Etika, yoxud „axloq falsafasi“, agentlar qanday amallar qilishi shartligi muammosi bilan mashgʻul boʻladi. Aflotunning ilk dialoglarida shaʼn nima ekanligi haqida gap ketadi. Metaetika etik qiymatlar obyektiv boʻla oladimi, degan savolni tadqiq etadi.Etika muammolari diniy falsafada ham koʻriladi.
Mantiq ikki katta ostsohaga ega:biri— matematik mantiq(formal simvolik mantiq), boshqasi esa falsafiy mantiqdir (til mantigʻi).
Gʻarb falsafasi koʻpincha uch davrga boʻlib, oʻrganiladi: Qadimgi falsafa, Oʻrta Asrlar falsafasi va Zamonaviy falsafa.
Yunon-Rim falsafasi
Qadimgi Yunon falsafasi Suqrotgacha, Suqrot davri va Arastudan soʻnggi davrlarga boʻlinishi mumkin. Suqrotgacha davr metafizik fikrlar, ayniqsa oʻta keng („Barcha narsa olovdir“ yoki „Barcha narsa oʻzgaruvchandir“ kabi) iddaolar bilan xarakterlanadi. Bu davrga oid muhim faylasuflar qatoriga Fisogʻurs, Fales, Anaksimandr, Anaksimen, Demokrit, Parmenid, Geraklit va Empedokl kiradi. Suqrot davri (Gʻarb falsafasining eng muhim faylasuflaridan biri Suqrot sharafiga shunday nomlangan) Aflotun va uning ustozi Suqrot tomonidan taʼrif, tahlil va sintez tushunchalarini oʻrnatgan Suqrot uslubi yaratilishi va bu uslub falsafada inqilobiy oʻzgarishlarga sabab boʻlishi bilan farqlanadi. Suqrotning biror qoʻlyozmasi saqlanib qolmagan, biroq uning fikrlari Aflotun ishlarida oʻz aksini topgan. Aflotun asarlari fundamental falsafaning asosiy matnlaridandir. Aflotun koʻtarib chiqqan masalalar uning maktabdoshi, Arastu bilan tortishuvlarga sabab boʻlgan. Arastudan keyingi davrga Yevklid, Epikur, Krisipp, Gipparx, Pirr va boshqa faylasuflar ishlari kiritilishi mumkin.
Bu davrlarga oid faylasuflarning baʼzi fikrlari hozirgi zamon ilmiy qarashlariga mos kelmasa-da (masalan, harakatning mavhum ekanligi, iddaosi), ular ishlatgan fundamental falsafiy va mantiqiy uslublar hozir ham qoʻllaniladi.
Oʻrta Asrlar falsafasi
Oʻrta Asrlar falsafasi Gʻarbiy Yevropa va Yaqin Sharqdagi hozir Oʻrta Asrlar, deb ataluvchi va Rim imperiyasi tugatilishidan to Renessansgacha boʻlgan davrga oid falsafadir. Oʻrta Asrlar falsafasi qisman antik Yunon-Rim madaniyatini qayta kashf qilish va teologik muammolar bilan shugʻullangan.
Ushbu davrga oid baʼzi muammolar eʼtiqod va ong munosabatlari, xudoning mavjudligi va birligi kabi masalalardan iboratdir.
Erta zamonaviy falsafa (1600 — 1800-yillar atrofi)
Zamonaviy falsafa skeptitsizm paydo boʻlishi va zamonaviy fizika tugʻilishi bilan boshlangan, deb hisoblanadi. Ushbu davrga oid muhim kishilar Montaigne, Descartes, Locke, Spinoza, Leibniz, Berkeley, Hume va Kant'dir. Bu davr 17-18-asrlarga toʻgʻri kelib, Kantʼning metafizik mavzularni Newton mexanikasi bilan bogʻlashga davomli urinishlari bilan yakun topgan, deb hisoblanadi.
Keyingi zamonaviy falsafa (1800 — 1960-yillar atrofi)
Keyingi zamonaviy falsafa 19-asr boshida Immanuel Kant falsafasidan soʻng boshlangan, deb qabul qilinadi.. Hegel va boshqa olmon idealistlari Kant gʻoyalarini kengaytirib, olam butkul ratsionaldir va uning tabiatini toʻla bilish ilojlidir, fikrini ilgari surishdi.
Idealizmni rad etgan boshqa faylasuflar keyinchalik, 20-asr akademik falsafasini egallagan qarashlar tizimiga asos solishdi, jumladan:
Peirce va William James pragmatizm maktabiga asos solishdi
Husserl fenomenologiyani ochdi
Kierkegaard va Nietzsche ekzistensializmga asos solishdi
Frege va Sidgwick ishlari tahliliy falsafaga asos boʻldi
Hozirgi zamon falsafasi (1960 — bugun)
Soʻnggi yuz yil ichida falsafa zamonaviy tadqiqotlar orasida faollashib, tabiiy fanlardan koʻproq farqlana boshladi. Ushbu davrga oid aksar falsafiy fikrlar tabiiy fanlar nazariyalari va insoniyat gʻoyalari, sogʻlom fikrlash orasidagi munosabatlarni izohlaydi.
Keyingi zamonaviy falsafa hozirgi zamon falsafa koʻtarilishi bilan tugadi, degan gap bahslidir. Zero, bugungi kunda ham 19-asr falsafasi shugʻullangan baʼzi muammolar hozirgi zamon falsafasida dolzarbligini yoʻqotmagan.
Falsafiy doktrinalar
Realizm va nominalizm
Realizm atamasi bilan baʼzan 18-asr idealizmiga zid boʻlgan qarashga aytiladi. Realizmga koʻra, narsalar ongdan tashqarida ham mavjuddir. Bu iddaoga nominalizm eʼtiroz bildiradi va mavhum yoki universal atamalar tayinli ruhiy holatni, fikr, ishonchni bildiradi, xolos, deydi. Nominalistik qarashlarga ega mashhur faylasuflarga William Ockham misol boʻla oladi.
Ratsionalizm va empiritsizm
Ratsionalizm odam ongining muhim ekanligini yoki ahamiyatini urgʻulovchi har qanday qarashdir. Ekstremal ratsionalizm butun bilimni yolgʻiz ongga asoslashga intiladi. Ratsionalizm daʼvolari odatda rad etilmaydigan taʼkidlardan boshlanib, har qanday bilim obyektining faqatgina ong orqali tanilishi iddaosiga mantiqiy olib borishga urinadi.
Ilk ratsionalist oʻlaroq Parmenidni (mil. avv. 480) koʻrish mumkin; u fikrlash haqiqatdan ham roʻy berishiga shubha qilish mumkin emasligini aytadi. Lekin fikrlash obyektsiz boʻla olmaydi, demak fikrlashdan tashqarida darhaqiqat biror narsa mavjud. Parmenid mavjud boʻlgan narsa muayyan sifatlarga ega boʻlishi kerak, degan xulosaga keladi; hali paydo boʻlmagan yoki yoʻqolib bitgan narsa ham vaqtdan tashqarida mavjud boʻla oladi, deydi. Zeno Elea (mil. avv. 489 tugʻ.) Parmenid shogirdi edi va u harakat ilojsiz ekanligi haqidagi tezisga uning mavjudligi haqidagi fikrning oʻzi mavjud ekanligi, demak harakat ilojlidir, degan qarshi taʼkid keltirgan.
Aflotun (mil. avv. 427-347) ham Parmenid ishlaridan taʼsirlangan, biroq u ratsionalizmni realizm bilan bogʻlagan. Aflotun mavjud narsalarning sifati universal (olamshumul) dir, deydi. Masalan, bir odam, bir uchburchak, bir daraxt sifatlari barcha odamlar, barcha uchburchaklar, barcha daraxtlar uchun ham oʻrinlidir. Aflotun sifatlar ongdan tashqari shakllar emas, deb fikrlaydi, oʻylash jarayonida yolgʻiz ongga ishonib, hissiyotlarga chalgʻish kerak emasligini uqtiradi.
Zamonaviy ratsionalizm Descartes ishlaridan boshlangan. Hissiy kechinmalar tabiati va fiziologiya hamda optikadagi ilmiy kashfiyotlar Descartes (shuningdek, Locke) ni biz obyektlardan emas, ular haqidagi fikrlardan boxabar ekanligimiz, haqidagi gʻoyaga olib keldi. Bu qarash quyidagi savollarni tugʻdirdi:
Fikr u tasnif etayotgan real narsaning haqiqiy nusxasimi? Hissiyot obyekt va bizning tanamiz orasidagi toʻgʻridantoʻgʻri aloqa emas, balki uni tasniflovchi fiziologik jarayondir (masalan, koʻz pardasidagi tasvir). Locke rang kabi ikkilamchi sifatlar hissiyotning obyekt haqidagi haqiqiy tasnifga aloqador emas, faqatgina birlamchi sifatlar (shakl, hajm kabi) haqiqiydir, deydi.
Stul-stol kabi fizik obyektlar, yoki hatto ularni tasnif etayotgan miya jarayonlari bunday jismlarning ruhiy tasnifiga aylanadi? Bu savol xayol-tana muammosi sifatida mashhurdir.
Agar hammamiz biror fikrdan boxabar boʻlsak, bu fikrni tugʻdirgan narsaning darhaqiqat mavjud ekanligini qanday qilib bilish mumkin?
Descartes soʻnggi muammoni ong orqali hal qilishga urindi. U Parmenidning „Fikrlayapman, demak mavjudman“ (lot. Cogito ergo sum) tezisini rad etib boʻlmaydi, degan fikrga keldi. Bu tezisdan Descartes butun bilim tizimini qurishda foydalanish kerakligini uqtiradi (bunday tizimda, masalan xudo mavjudligi bahsida ontologik argumentdan foydalanish mumkin). Uning ongning yolgʻiz oʻzi voqeʼlikni oʻrgana olishi mumkinligi, gʻoyasi zamonaviy ratsionalistlarga taʼsir koʻrsatdi (masalan, Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz va Christian Wolff); biroq empiritsist faylasuflar bu gʻoyani tanqid qilishdi.
Empiritsizm, ratsionalizmdan farqli oʻlaroq, olamni tanishda ongning ahamiyatini kamligini, bilimni asosan hissiyotlardan olish mumkinligini taʼkidlashadi. John Locke oʻzining An Essay Concerning Human Understanding (Odam Tushunishi Haqida Esse, 1689) asarida klassik empiritsistik qarashlarini yoritadi hamda naturalizm va empiritsizmni qatʼiy ilmiy (oʻsha paytda Newtonʼiy) prinsiplar asosida qurish kerakligini uqtiradi.
Bu davrda diniy gʻoyalar dunyoviy falsafaga kirishga intildi. Yepiskop Berkeley'ning Isaac Newton gʻoyalarining asosiy prinsiplarini rad etuvchi idealizmi bunga misol boʻlishi mumkin. Diniy mutafakkirlar qatoriga shuningdek Blaise Pascal, Joseph Butler va Jonathan Edwards kabi faylasuflarni misol qilib keltirish mumkin. Qolgan faylasuflar, masalan Jean-Jacques Rousseau va Edmund Burke, boshqacha yoʻldan borishni afzal bilishdi. Ushbu davrning farqli falsafiy qarashlari 20-asr falsafasining turli sohalarga boʻlinishi va akademik fanlar kabi qatʼiylashishiga turtki boʻldi.
Skeptitsizm
Skeptitsizm har qanday bilim ilojli ekanligini savol ostiga qoʻyuvchi falsafiy qarashdir. U ilk bor Pirron tomonidan oʻrtaga qoʻyilgan; Pirron shamoyildan boshqa hamma narsa shubha ostidadir, deb fikrlagan. Sextus Empiricus (I asr) skeptitsizmni „qanday qilib boʻlsa-da, shakl va qarorlarga qarshi chiqib, […] ruhiy xotirjamlikka ega boʻlishdir“, deb taʼriflagan. Yaʼni skeptitsizm quruq shubhalanish emas, balki shubhalanish orqali xotirjamlikkar erishishdir, deb koʻrilgan. Skeptitsizm oʻzini dogmatizmga qarshi, deb biladi.
Sextus biror axborotning ishonchliligi savol tugʻdiradi, chunki bu uni qabul qiluvchiga bogʻliqdir, deydi. Biror narsaning koʻrinishi turli vaziyatlarda turlichadir: masalan, echki shoxining boʻlagi oq boʻlib koʻrinsa, butun shox qora boʻlishi mumkin. Qalam yonidan qaralganda choʻp, deb qabul qilinadi; biroq unga bir uchidan qaralsa, u doira boʻlib koʻrinadi.
Skeptitsizm keyinchalik Michel de Montaigne va Blaise Pascal zamonasida qayta tugʻildi. Ayniqsa David Hume ishlarida skeptiklik yaqqol seziladi. Hume fikrlashning faqat ikki: ehtimoliy va namoyishli turlari borligini taʼkidlaydi (qarang, Hume sanchqisi). Bulardan birontasi ham bizni tashqi olamning haqiqatdan mavjudligini uzil-kesil isbotlay olmaydi. Namoyishli fikrlash namoyishning (yaʼni, aniq tezislardan deduktiv xulosa chiqarishning) yakka oʻzi tabiat uniformalligini (masalan, fan koʻrsatgan tabiat qonunlari uning barcha qismlari uchun taalluqli ekanligini) isbotlay olmasligi tufayli olam ongimizdan tashqarida mavjud ekanligi shubhalidir. Bunday ong yolgʻiz oʻzi kelajak va oʻtmish orasidagi aloqani topa olmaydi. Biz olam haqidagi qandaydir ishonchlarga ega boʻlishimiz mumkin (masalan, ertaga quyosh chiqib, tong otishiga ishonch), lekin bu ishonchlar odat va anʼanalar natijasidir va albatta shunday boʻlishiga qatʼiy mantiqiy isbotga bogʻliq emas. Umumiydan xusuiyga keltiruvchi ehtimoliy (induktiv) fikrlash ham yordam bermaydi: u ham tabiat uniformalligiga bogʻliqdir, bu uniformallik esa isbotsizdir. Ikkala fikrlash turining eng yaxshi natijasi nisbiy haqiqat boʻlishi mumkin: agar tayinli taʼkidlar rost boʻlsa, u holda tayinli xulosalar kelib chiqadi. shuning uchun olam haqida hech qanday bilim uzil-kesil qabul qilina olmaydi. Hume skeptik argumentga uni nazarga ilmaslikdan boshqa yechim yoʻqligini aytadi.
Agar hatto shu muammolar har bir hol uchun hal qilinsa-da, biz bu yechimni isbotlash muammosiga duch kelamiz va shunday qilib cheksiz regressga duch kelamiz (regress skeptitsizm atamasi shunga bogʻliq).
Koʻp faylasuflar shunday skeptik argumentlar ahamiyati ustida bahslar olib borishgan. Tashqi olam haqida bilim olamizmi, yoʻqmi, bu bizning bilimni qanday belgilashimiz, qay darajada aniqlik istashimizga bogʻliqdir. Agar biz mutlaq aniqlik istasak, ruhiy kechinmalardan tashqariga chiqa olmay qolamiz. Bunda biz hatto „Men“ tushunchasining kogerent yoki davomiyligini ham hal qila olmaymiz, tashqi olam haqidagi axborotlarga esa butkul ishonmay qoʻyamiz. Biroq, boshqa tomondan, agar biz oʻrnatgan aniqlik darajasi juda past boʻlsa, u holda turli illuziya va fokuslarga aldanib qolishimiz mumkin. Skeptitsizmga qarshi bunday argument faylasuf solipsizmdan tashqari chiqishi kerakligini, bilimning aniqlik darajasi baland boʻlishi, lekin mutlaq aniq boʻlmasligi mumkinligini bildiradi.
Idealizm
Idealizm fikrlovchi mavjudot ongidan tashqaridagi voqeʼlikni bilish ilojsiz ekanligini taʼkidlovchi epistemologik doktrinadir. Uning alternativ, qatʼiyroq metafizik shakli ongdan tashqarida hech nima yoʻqdir, deydi. Zamonaviy gʻarbiy falsafada epistemologik doktrina Descartes’ning asosiy gʻoyalaridan boshlangan — u ongimizdagi axborotga hissiyotlardan olingan axborotdan koʻra koʻproq ishonsa boʻladi, deydi. Metafizik idealizm esa George Berkeley ishlarida ilk bor koʻriladi. Berkeley ogʻriq kabi hislar va „tashqi“ narsalar haqidagi fikrlar orasida katta farq yoʻqligini aytadi. Masalan, olovga xos tayinli issiqlik va yorugʻlik sezishimiz bizni tashqarida olov borligiga ishontiradi va bu hislarning oʻzi „olov“dir, deb xulosa chiqarish mumkin. Berkeley buni lotin tilida esse est percipi: mavjudlik hissiyotdir, deb ifodalaydi. Bu nuqtai nazardan uylar, togʻlar va daryolar insondan „ustun, katta“ emas, balki bor-yoʻgʻi bizning ongga bogʻliq nimarsalar boʻlib qoladi.
Idealizm shakllari XVIII asrdan to XX asr boshlarigacha falsafada muhim boʻlib keldi. Immanuel Kant'ning transsendental idealizmiga koʻra tushunish mumkin boʻlgan narsalar doirasi cheklangandir, zero koʻp narsani obyektiv baholab boʻlmaydi. Kant oʻzining Sof Ong Tanqidi (Critique of Pure Reason) (1781-1787) asarida ratsionalizm va empirizmni bogʻlashga urinadi, metafizikani oʻrganishda yangi uslublar kiritadi. Kant shu ishi bilan biz bilgan biror narsani bilganligimiz uchun rost, deb qabul qilishimiz bilish yoʻlidir, deydi. Koʻrsatilgan katta mavzulardan biri tabiatning bizning cheklangan bilimimizga bevosita kira olmaydigan xususiyatlari bor ekanlgiga bagʻilshangan. Kant butkul hissiy maʼlumotni konseptual yoki kategorik tizimda jonlantirish uchun ongimizga obyektiv bilim kerakligini uqtirgan boʻlsa-da, oʻzidagi narsalar bizning hissiyotlarimizdan mustaqil mavjuddir, deb hisoblaydi; shuning uchun uni tom maʼnoda idealist, deb atash mumkin emas. Aslida, Kantʼning oʻzidagi narsa konsepsiyasi juda murakkab va qarama-qarshiliklarga egadir. Uning ishini davom ettirgan Johann Gottlieb Fichte va Friedrich Schelling olamning mustaqil mavjudligi gʻoyasidan voz kechishib, butunlay idealistik falsafaga berilishdi.
Bu Olmon idealizmining eng ahamiyatli ishlaridan biri sifatida G. W. F. Hegel'ning Ruh Fenomenologiyasi (Phenomenology of Spirit) (1807) asarini keltirish mumkin. Hegel falsafaning maqsadi odam ongida paydo boʻladigan qarama-qarshiliklarni (masalan, oʻzini ham subyektiv guvoh, ham olamning nofaol boʻlagi, deb bilish kabi) hisobga olish, ularni hal qilish va saqlab qolib, yuqori darajadagi fikrlashda bunday dissonanslarning oʻrnini koʻrsatishdir, deb bilgana. Qarama-qarshiliklarni bir vaqtning oʻzida bunday qabul qilish va rad etish (yechish) „Hegel dialektikasi“, deb ataladi. Hegel anʼanasiga sodiq faylasuflar qatoriga Ludwig Andreas Feuerbach, Karl Marx, Friedrich Engels va Britan idealistlari, masalan T.H. Green, J.M.E. McTaggart va F.H. Bradley kiradi.
XX asr faylasuflarining aksariyati idealizmni rad etishdi. Biroq, Hegel dialektikasini koʻplar qabul qilishdi. Immanuel Kantʼning „Copernic Yurishi“ ham bugun muhim falsafiy konsepsiya boʻlib qolmoqda.
Pragmatizm
Pragmatizm ishonch va haqiqatlarning asl qiymati ularning voqeʼlik bilan aloqasida emas, balki foydali va samarali ekanligidadir, deb hisoblaydi XIX asr oxirida amerikalik faylasuflar Charles Peirce va William James pragmatizmga asos solishdi, John Dewey esa keyinchalik uning asosida instrumentalizm gʻoyasini yaratdi. Biror ishonchning foydaliligi tayinli vaziyatga bogʻliq boʻlgani uchun, Peirce va James natijaviy haqiqat faqat kelajakda, barcha nuqtai nazarlar kesishgandagina ayon boʻlishini taʼkidlashdi. Tanqidchilar pragmatizmning sodda mantiqiy xato qurboni boʻlishini aytib oʻtishdi: biror narsa darhaqiqat foydali boʻlib chiqsa, bu foyda oʻsha narsaning haqiqatligini isbotlaydigan boʻlib qolmoqda. Pragmatist mutafakkirlar sirasiga John Dewey, George Santayana va C.I. Lewis kiradi. Yaqinda pragmatizmga Richard Rorty va Hilary Putnam tomonidan boshqacha yondashila boshlandi.
Fenomenologiya
Edmund Husserl asos solgan fenomenologiya tabiiy olam asosan inson ongi tomonidan shaklantirilishi gʻoyasini targʻib etadi. Husserl fenomenologik loyihasining asosiy vazifasi barcha ongli amallar intensionallik deb atalgan obyektiv maqsadga yoʻnaltirilganligini koʻrsatish edi.
Oʻz qarashlarini matematika orqali hamda Venalik ustozi — faylasuf va ruhshunos Franz Brentano taʼsiri ostida qayta koʻrib chiqib, Husserl faqatgina matematik qarorlar chiqarishga masʼul kechinmalar emas, balki umuman ongli kechinmalar strukturasini oʻrgana boshladi. Oʻzining ikki tomlik Mantiqiy Tadqiqotlar (Logical Investigations) (1901) kitobining birinchi qismida Gottlob Frege taʼkidlashicha „psixologizmga hujum boshlaydi“. Ikkinchi tomda esa Husserl tasnifiy fenomenologiya texnikasini ishlab chiqadi va u bilan obyektiv qarorlarning aslida ong kechinmalari asosida yotganini koʻrsatadi — bu yerda alohida olib koʻriladigan odam kechinmalari emas, balki umuman muayyan kechinmalar nazarda tutilmoqda.
U shuningdek har qanday anglash amalining asosiy xossalarini aniqlashga urindi. U keyinchalik Gʻoyalar (Ideas) (1913) kitobida transsendental fenomenologiyani, amaliy kechinmalarga asoslangan bilimni tavsiya etadi. Soʻngra u ushbu transsendental qarashni subyektlar orasidagi munosabatlarga asoslangan intersubyektiv hayot-olam modeliga tadbiq qilishga harakat qildi. Husserl hayotlik vaqtida oz ishlari chop etildi, bu ishlarda fenomenologiyaga faqat abstrakt metodologiya bilan yondashilgan; lekin u nashr etilmagan koʻpgina konkret tahlillarni ham qoldirgan.
Husserl’ning ishlari Olmoniyada zudlik bilan tarqalib ketdi va Myunix va Göttingenda fenomenologik maktablar ochildi. Fenomenologiya keyinchalik Martin Heidegger (Husserl’ning sobiq assistenti), Maurice Merleau-Ponty, Jean-Paul Sartre kabi faylasuflar asarlari orqali butun jahonga yoyildi. Heidegger va Sartre ishlarida Husserl’ning subyektiv kechinmalarga qaratgan eʼtibori ekzistensializmga asos boʻlib xizmat qildi.
Ekzistensializm
Ekzistensializm insonlar uchun avvaldan yozib qoʻyilgan yoʻl borligi iddaosini rad etuvchi falsafiy oqimdir. Biror tayinli ish qilish uchun yasalgan asboblardan (masalan, pichoq; u kesish uchun yasalgan) farqli oʻlaroq, odamlar oʻz maqsadlari nima ekanliklarini oʻzlari hal qila oladilar. XIX asr faylasuflari Søren Kierkegaard va Friedrich Nietzsche ekzistensializm asoschilari hisoblanishadi (ular bu atamani ishlatishmagan boʻlishsa-da). Biroq, ularning taʼsiri ekzistensializm chegaralaridan ham tashqariga chiqadi.
Kierkegaard va Nietzscheʼning ishlari ular yoshliklarida qiziqqan Hegel va Schopenhauer falsafasiga asoslangandi. Kierkegaard Hegel tirik odamning ichki subyektiv hayotini hisobga olmagan, deb oʻylagan boʻlsa, Nietzsche Schopenhauer’ning pessimizmi odamlarni asketik hayotga, yoki oʻzidan nafratlanishga olib keladi, deb hisoblagan. Kierkegaard haqiqat subyektivlikdir, deb iddao qilgan va buni ongli individ uchun eng muhim narsa hayot va oʻzining ichki aloqalaridir, deb asoslagan. Nietzsche esa haqiqat shaxsiy istiqbollarga bogʻliq, deb hisoblovchi istiqbolchilik (perspectivism) ni taklif qildi.
Kierkegaard taʼsiri ostida boʻlgan esa-da, olmon faylasufi Martin Heidegger'ning ekzistesialist boʻlganligi bahslar ostidadir. Shunga qaramay, oʻzining Mavjudot va Zamon (Being and Time) asarida u odam mavjudligining (Dasein) falsafiy tahlilini ekzistensial (existentiale) nuqtai nazardan keltirdi; va bu uni ekzistensializm oqimidagi katta figuralardan biri ekanligini taʼkidlashga asos boʻldi. Gumanizm haqida Maktubida (The Letter on Humanism) Heidegger Jean-Paul Sartre ekzistensializmini keskin rad etdi.
Sartre ekzistensializmning yorqin tarafdori sifatida mashhurdir; u bu qarashni nafaqat Mavjudlik va Yoʻqlik (Being and Nothingness) kabi nazariy ishlarida, balki pyesa va romanlarida ham yoritadi. Sartre, Albert Camus va Simone de Beauvoir bilan bir qatorda ekzistensializmning ateistik ostsohasida boʻlishdi, qaysiki hozirda absurdizm bilan tenglashtiriladi. Bu faylasuflar olam oldida oʻzining mavjudligi uchun javobgar odamga markaziy eʼtiborni qaratishdi.
Tahliliy falsafa
Tahliliy falsafa atamasi bilan maʼno aniqligini boshqa kriteriylardan yuqori qoʻyuvchi falsafiy uslublar guruhi nomlanadi. Ushbu konsepsiya Hegel va shogirdlarining falsafasi tanqidi oʻlaroq vujudga kelgan. Tahliliy falsafa maktablari oʻz ichiga tanqidiy realizm, mantiqiy atomizm, mantiqiy pozitivizm va oddiy til falsafasi iqmlarini olishgan. Tahliliy falsafa shaxsiy fikrdan tashqariga chiqishni va matematik isbotlarning inkor etilmasligini qabul etishni taklif etadi.
1921-yili Ludwig Wittgenstein oʻzining Tractatus Logico-Philosophicusini chop ettirdi; ushbu ishda tilshunoslik va falsafa muammolariga qatʼiy „mantiq“ bilan yondashish kerakligi koʻrsatiladi. U oʻsha paytlarda falsafa muammolarining aksariyati aniq fikrlash natijasida hal qilinishi mumkin boʻlgan oddiy semantik boshqotirmalardan oʻzga narsa emas, deb hisoblardi. Yillar oʻtib, u Tractatusda yozilgan iddaolarining baʼzilaridan voz kechadi (bu, masalan, uning ikkinchi katta asari, Falsafiy Tadqiqotlar (Philosophical Investigations) (1953) da ayon boʻladi). Tadqiqotlar Gilbert Ryle, J.L. Austin va boshqalar tavsiya etgan „oddiy til falsafasi“ rivojiga hissa qoʻshdi. „Oddiy til falsafasi“ mutafakkirlari eski faylasuflar (Jeremy Bentham, Ralph Waldo Emerson va John Stuart Mill) nuqtai nazarlariga suyanishdi va bu uslub XX asr ikkinchi yarmida gʻarb falsafasi uchun xarakterli boʻlib qoldi.
Shuningdek: Transsendentalizm.
Gʻarb etik va siyosiy falsafasi
Odam tabiati va siyosiy qonunlar
Qadimgi tarixdan beri siyosiy hukumat oʻrnatish ildizlari doimo odam tabiatiga bogʻliq boʻlib kelgan. Aflotun oʻzining Respublika (The Republic) sida ideal jamiyat faylasuf-qirol tomonidan boshqarilishi mumkinligini yozadi, chunki u falsafani yaxshi tushungan odam ezgulik tushunchasini ham yaxshi anglashini taʼkidlaydi. Biroq Hatto Aflotun ham faylasuflar oʻz ustida, oʻzining fikrlashi va olam-odam, odam-jamiyat aloqalarini qunt bilan oʻrganishni va biror jamiyatni boshqarishni keksalik (taxminan ellik yoshlardan soʻng) paytida, vazmin, ogʻir-bosiq fikrlay oladigan darajaga yetgandan soʻnggina oʻz qoʻliga olishi mumkinligini aytadi. Arastu uchun esa odamlar siyosiy (ijtimoiy) hayvondirlar va hukumatlar jamiyatga eng koʻp samara keltirish uchun oʻrnatiladi. Arastu davlat (polis) jamiyatning eng yuqori shakli boʻlganligi uchun uning maqsadi eng koʻp ezgulik (samara) keltirishdir, deb oʻylagan. Arastu siyosiy kuchni mohirlik va aqlning individlarda notekis tarqalgani, tabiiy notenglik natijasidir, deb koʻrgan. Bu notenglik bor ekan, demak siyosiy kuch eng mohir va aqllilar — aristokratiya qoʻlida yigʻilishini afzal bilgan. Arastuga koʻra, shaxs jamiyatda yashar ekan, komillika erisha olmaydi. Uning The Nicomachean Ethics va The Politics ishlarida shu masala koʻriladi. Birinchi kitobda ezguliklar (yoki „komilliklar“) fuqaro-shaxsda olib koʻrilsa, ikkinchi kitobda fuqarolarni komillikka olib borishi mumkin boʻlgan hukumat shakli borasida bahs ketadi. Ikkala kitobda ham adolatning jamiyatdagi muhim roli uqtiriladi.
Nicolaus Cusanus XV asr boshida Aflotun fikrlarini qayta koʻtardi. Oʻzining ishlarida va Florensiya Kengashida u Oʻrta Asrlar Yevropasida demokratiya qurish masalasini koʻradi. Biroq u Arastu va Hobbes anʼanalaridan farqli oʻlaroq barcha odamlarni teng koʻrgan (yaʼni hamma xudoning bandasidir, deb) va shining uchun demokratiya eng toʻgʻri hukumat shaklidir, deb oʻylagan. Cusanus’ning qarashlarini italyan Uygʻonish davri uchqunlari sifatida koʻrishadi; bu qarashlar „milliy davlat“ tushunchasiga asos soldi.
Keyinchalik Niccolò Machiavelli Arastu va Thomas Aquinas gʻoyalarini noreal deya rad etdi. Ideal mustaqillik doim ham ezgulikka olib kelmaydi; mustaqil shaxs foydali va muhim amallarni bajarishga intiladi, bu amallar esa ezgu boʻlmasligi mumkin. Arastu qarashlarini Thomas Hobbes ham shubha ostiga oldi. Hobbes’ga koʻra, odam tabiati aslida aksilijtimoiydir: odamlar tabiatan egoistdirlar va bu egoizm tabiiy holiga qoʻyib qoʻyilgan hayotni mushkullashtiradi. Bundan tashqari, Hobbes odamlar tabiatan noteng boʻlishsa-da, bu farqlar ahamiyatsizdir va boshqalardan kelishi mumkin zararlardan saqlamaydi. Shularga asoslanib, Hobbes davlat jamiyatni tabiiy ahvoldan koʻtarish uchun oʻrnatiladi, deydi. Bu ishni esa faqatgina jamiyatni qoʻrquv va kuch orqali ushlab turuvchi, suveren va qudratli davlat bajara oladi.
Oydinlanish davridagi faylasuflarning koʻpchiligi demokratik davlat qurishga yoʻl qoʻymaydigan mavjud siyosiy falsafa doktrinalaridan norozi edilar. Jean-Jacques Rousseau shu doktrinalarni yiqishga uringanlardan biri edi: u Hobbes’ga odam tabiatan „olijanob yovvoyi“ ekanligini, jamiyat va ijtimoiy aloqalar esa bu tabiatni buzishini aytib, eʼtiroz bildirgan. John Locke ham bu tanqidga qoʻshilgan. Oʻzining Second Treatise on Government asarida u Hobbes’ning millat-davlat usuli insoniyatni qutqara olishi haqidagi gapiga qoʻshilsa-da, erkinlikka erishgan shaxs vahshiylashib ketishi iddaosini tanqid ostiga olgan.
Fakt-qiymat farqi doktrinasi hamda David Hume va uning shogirdi Adam Smith ishlaridan soʻng siyosatni odam tabiatiga bogʻlashga urinishlar susaydi. Biroq hamon koʻpchilik siyosiy faylasuflar, ayniqsa realistlar, oʻz argumentlarini odam tabiatiga asoslashadi.
Konsikvensializm, deontologiya va aretaik burilish
Zamonaviy etikada konsikvensializm (amallar ularning oqibatlariga koʻra baholanishi kerak) va deontologiya (amallar ularni bajaruvchilarning burch yoki huquqlariga kirishi-kirmasligiga qarab baholanishi kerak) orasida bahs kechmoqda.
Jeremy Bentham va John Stuart Mill utilitarianizmni — amallar „imkon qadar koʻp shaxslarga imkon qadar katta baxt“ yetkazishiga qarab baholanishi kerakligi gʻoyasini targʻib etishdi. Bu gʻoya konsikvensializmni kengaytirdi.
Immanuel Kant konsikvensializmga qarshi chiqib, maʼnaviy prinsiplar shunchaki ong mahsuli ekanligini taʼkidladi. Kant amallar oqibatini etikaga kiritish xatodir, deydi. Kantʼga koʻra, ong mutlaq burch boʻlmish kategorik imperativga boʻysunadi. Bunga qoʻshimcha qilib, XX asr deontologi W.D. Ross prima facie deb ataluvchi imperativlar ham borligini aytadi.
Keyingi ishlar etikada shaxs roli alohida urgʻulandi; bunday qarash aretaik burilish (yaʼni, fazilatlar tomon burilish) oqimiga taalluqlidir. Bu oqimga xos fikrlash Bernard Williams ishlarida ayniqsa namoyon boʻladi. Williams konsikvensializm ham, deontologiya ham odamlarni sovuqqon harakat qilishga undaydi, deydi. Bu esa, Williams’ga koʻra, odamlarni oʻz ichki dunyosidan, oʻz ishlaridan voz kechishga olib keladi.
G.E.M. Anscombe „Zamonaviy Maʼnaviy Falsafa“ („Modern Moral Philosophy“) (1958) asarida fazilatlar etikasini Kantianizm va konsikvensializmga alternativ oʻlaroq koʻradi. Fazilatlarning qadimgi konsepsiyalarini oʻrganish aretaik burilishni ilhomlantirdi. Masalan, Arastu etikasi odamlardan Arastu meʼyorini — ikki ayb orasidagi muvozanatni saqlashini talab qilsa, Konfutsiy etikasi fazilat odamlar orasidagi garmoniyadadir, deydi. Fazilatlar etikasi faylasuflar Philippa Foot, Alasdair MacIntyre va Rosalind Hursthouse tomonidan targʻib qilinadi.
Sharq falsafasi
Koʻpgina jamiyatlar falsafiy muammolarni koʻrib chiqishdi va boshqa jamiyatlar ishlari asosida oʻz falsafiy anʼanalarini qurishdi. Masalan, Yaqin Sharq falsafasi Gʻarb falsafasi taʼsiri ostida boʻldi. Rus (baʼzilar buni Gʻarb falsafasiga taalluqli, deb koʻrishadi), Yahudiy, Islomiy, Afrika va baʼzi Lotin Amerikasi falsafiy anʼanalari Gʻarb falsafasidan taʼsirlanishdi; biroq, oʻzlarining aslliklarini ham yoʻqotishmadi.
Bu anʼanalar orasidagi farqlar xush koʻrilgan tarixiy faylasuflar, gʻoyalar, uslublar yoki tillar bilan aniqlanadi. Ularni bir-biriga tegishli metodlar bilan oʻrgansa boʻladi va ular orasida sezilarli umumiyliklar bor.
Sharq falsafasi atamasi bilan Hindiston, Eron, Xitoy, Koreya, Yaponiya falsafiy anʼanalari nomlanadi. Gohida bu roʻyxatga Yaqin Sharq ham qoʻshiladi, biroq Yaqin Sharq falsafasi Ibrohimiy dinlar yoyilishi va Yevropa bilan savdo-sotiq faolligi tufayli Gʻarb falsafasining koʻpgina alomatlariga ega.
Xitoy falsafasi
Falsafa Xitoy tamadduniga, umuman Sharqiy Osiyoga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Koʻpgina buyuk falsafiy maktablar Bahor va Kuz Davri hamda Davlatlar Urushi Davrida paydo boʻlib, Fikrning Yuz Maktabi nomi ostida tanildi. Ulardan eng ahamiyatlilari orasida Konfutsianizm, Taoizm, Mohizm va Legalizmlarni koʻrsatsa boʻladi. Keyinchalik, Tang Sulolasi davrida, bu safga Buddizm ham qoʻshildi (shuni aytib oʻtish joizki, Sharq falsafasida din va falsafa orasida qatʼiy farqlar yoʻq). Gʻarb falsafasi kabi, Xitoy falsafasi ham keng qamrovlidir va falsafaning har bir sohasiga taalluqli maktablarga ega.
Hind falsafasi
Hind ostqitʼasi tarixida Oriy-Vedik madaniyat oʻrnatilganidan soʻng ikki ming yillik davr ichida falsafiy va diniy mutafakkirlik oltita Nastika maktablari paydo boʻlishiga olib keldi. Bu maktablar hinduizm bilan chambarchas bogʻlangan edilar.
Hind falsafasi Janubiy Osiyo madaniyatining katta qismini qurgan va Uzoq Sharqqa ham dharmik dinlar orqali yetib borgan. Undagi fikrlar pluralizmi hind falsafasini liberal universalizm shakliga keltirgan.
Fors falsafasi
Fors falsafasi tarixi Qadimgi Eron falsafiy anʼanalari va ularning hind-eron ildizlariga borib taqaladi. Fors falsafasi Zardusht taʼlimotidan taʼsirlangan. Eron tarixidagi turli urushlar — Iskandar Zulqarnayn, arablar va moʻgʻullar istilolariturli madaniyatlar, dinlar aralashuvi va natijada turfa falsafiy maktablar paydo boʻlishiga olib keldi. Bularga zardushtiylik va islom taʼlimotlari, yunon falsafasi taʼsiridagi oqimlar, manixeylik, mazdakiylik va hokazo kiradi.
Oʻrta Osiyo falsafasi
Oʻrta Osiyo falsafasi Zardushtiylik, keyinchalik esa Islom dinlari taʼsirida shakllangan. Muhim faylasuflardan biri — ibn Sino Oʻrta Osiyo va umuman Islom olamida mantiq va metafizikani shakllantirdi; bunda u Arastu va Aflotun ishlariga tayandi. Ibn Sino olamning vaqt oʻqida yaratilishini rad etadi; olam uning yaratuvchisi emanatsiyasidir, deydi. Ibn Sinoning bu qarashlari islomiy deizm va pandeizmga yaqindir.
Keyinchalik Oʻrta Osiyolik boshqa faylasuflar — Beruniy, Forobiy, Gʻazzoliy, Navoiy, Bedil va hk — ibn Sino asos solgan islomiy metafizika doirasida fikrlashdi va bu oqimlardan baʼzilari Yevropagacha yetib bordi.
Afrika falsafasi
Boshqa falsafiy anʼanalar, masalan, Afrika falsafasi, xorijiy olimlar tomonidan nisbatan kam oʻrganiladi. Koʻpgina izlanishlar Gʻarb falsafasiga qaratilgani uchun boshqa falsafiy maktablar gʻoyalari tarqalishi qiyin kechishi mumkin. Buning ustiga, vaziyatni irqchilik muammosi murakkablashtiradi. Afrikalik muhim faylasuflar qatoriga Usmon Dan Fodio (Shimoliy Nigeriyadagi Sokoto Xalifaligi asoschisi) va Umar Tall (Senegal) kiradi; ikkovi ham islom ulamolari boʻlishgan. Mustamlakadan soʻnggi paytlar faylasuflariga misol qilib Cheik Anta Diop, Francis Ohanyido, CL Momoh va Chinweizu'larni koʻrsatish mumkin.
Zamonaviy Afrika falsafasi nafaqat Afrika qitʼasidagi, balki boshqa mamlakatlardagi kelib chiqishi afrikalik faylasuflar ishlaridan iboratdir. Bu faylasuflar safiga Frantz Fanon, Kwesi Wiredu, Paget Henry, Lewis Gordon, Mabogo Percy More va boshqalar kiradi.
Amaliy falsafa
Jamiyatdagi fikrlar uning amallariga chuqur taʼsir koʻrsatadi. Falsafani amaliy oʻrganish yangi sohalar, masalan, amaliy etika va siyosiy falsafa kabilarning paydo boʻlishiga olib keldi. Konfutsiy, Sun Tzi, Ibn Xoldun, Ibn Rushd, Ibn Taimiyyah, Niccolò Machiavelli, Gottfried Leibniz, John Locke, Jean-Jacques Rousseau, Karl Marx, John Stuart Mill, Mahatma Gandhi va boshqalarning siyosiy va iqtisodiy qarashlari maʼlum hukumatlar tuzilishiga va amaliyotiga sezilarli taʼsir qildi.
Siyosiy falsafa fikrlariga zamonaviy misol oʻlaroq Chicago Universitetida Leo Strauss tomonidan Aflotun ishlariga tayanib boshlangan neokonservatizm oqimini koʻrsatish mumkin. Ushbu falsafiy oqim George W. Bush siyosatini shakllantirib, „fil suyagidan yasalgan minora“dek koʻringani bilan, dunyo miqyosida taʼsirchan boʻla oldi.
Taʼlim falsafasi sohasida John Dewey taklif qilgan ilgʻor taʼlim XX asrda Amerikada qoʻllandi. Bu oqim avlodlari hozirda bolalar uchun falsafa ishlariga hissa qoʻshmoqdalar. Carl von Clausewitz'ning siyosiy urush falsafasi davlat, xalqaro siyosat va harbiy strategiyada samara berdi (ayniqsa, Ikkinchi Jahon Urushi soʻngida). Mantiq matematika, tilshunoslik, ruhshunoslik, informatikada juda muhim unsur boʻlib qoldi.
Falsafaning boshqa amaliy qoʻllanishlari epistemologiyaga ham oiddir, u orqali bilim, ishonch, dalil tushunchalari aniqlashtiriladi (bular huquqshunoslik, iqtisodiyot, qarorlar nazariyasi va boshqa ilmiy dissiplinalarda kerak). Fan falsafasi ilmiy metod asoslarini belgiladi hamda ilmiy tadqiqotlar va argumentlashlar xarakterini shakllantirdi. Bu juda katta natijalarga olib keldi. Masalan, Skinner’ning qatʼiy empirik bixeviorizmi oʻn yillar davomida oʻrnashib qolgan Amerika ruhshunosligini oʻzgartirib yubordi. Chuqur ekologiya va hayvon huquqlari dunyoni faqat odamlargina emas, balki odam emaslar ham egallashini eslatib, maʼnaviy qadriyatlarni qayta koʻrib chiqishga olib keldi. Estetika musiqa, adabiyot va umuman hayotning butun sanʼat qiyofasiga oid bahslarni hal qilishga yordam bermoqda.
Umuman aytganda, falsafa tegishli sohalardagi izlanishlarning nazariy asoslarini belgilashga harakat qiladi. Zero, fikrsiz harakat maʼnosizdir.
Gohida falsafa yaxshi oʻrganilmagan yoki tushunilmagan sohaning tadqiqoti, deb koʻriladi. Lekin bu sohalar keyinchalik muayyanlashib, tayinli ilmiy boʻlimga aylanadi, masalan, bir paytlar faqatgina falsafiy deb qaralgan ruhshunoslik, jamiyatshunoslik, tilshunoslik va iqtisodiyot hozirda matematika va mantiqqa tayanib, katta, mustaqil sohalarga aylandi. Lekin fan ilgʻorlagani sari, yangidan-yangi muammolar tugʻilaveradi, bu muammolarni hal qilishda esa avvalo falsafa yordam beradi.
Manbalar
Choriev N. K. Buyuk ilmiy inqiloblar tarixi. Oʻquv qoʻllanma. 2012 -yil.
Havolalar
Falsafa kursidan maʼruzalar (PDF)
Falsafa muammolari Bertrand Russel.
The Internet Encyclopedia of Philosophy
Philosophy Collection
Falsafa | 52,510 |
5461 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Kazimierz%20Marcinkiewicz | Kazimierz Marcinkiewicz | Kazimierz Marcinkiewicz (; talaffuzi: Kajimirj Marchinkevich) — Polsha konservativ siyosatdoni, Polsha Respublikasining sobiq Bosh Vaziri (2005-2006).
Havolalar
Rasmiy sayti
Polsha bosh vazirlari
Yashayotgan insonlar | 222 |
5463 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Poytaxt | Poytaxt | Poytaxt — davlatning bosh shahri, mamlakatning maʼmuriy-siyosiy markazi yoki maʼmuriy hududning bosh shahri hisoblanadi. Poytaxt odatda, markaziy hukumat, parlament va sud muassasalari qarorgohi hisoblanadi. Aksar hollarda poytaxtda hokimiyatning bosh organlari va boshqarmalari, davlat boshligʻining qarorgohi, Oliy Sud va boshqa muhim muassasalar joylashgan boʻladi. Odatda, Poytaxt alohida boshqaruv tartibi boʻlgan mustaqil maʼmuriy birlikka ajratiladi. Koʻpchilik federativ davlatlarda poytaxt federatsiyaning biron-bir subʼyekti tarkibiga kirmaydigan va federatsiyaning mustaqil subʼyekti hisoblanmaydigan maxsus federal okrug hududida joylashgan boʻladi. Koʻpchilik mamlakatlarda poytaxt qayerda boʻlishi konstitutsiya matnida toʻgʻridan-toʻgʻri koʻrsatiladi. Chunonchi, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 6-moddasida "Oʻzbekiston Respublikasining poytaxti — Toshkent shahri" deyilgan.
Yana qarang
Davlat poytaxtlari roʻyxati
Manbalar
Poytaxtlar | 968 |
5466 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Toshkent%20metropoliteni | Toshkent metropoliteni | Toshkent Metropoliteni — O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligi huzuridagi unitar korxonadir. Avval Oʻzbekiston temir yoʻllari kompaniyasi tarkibida boʻlgan. U Toshkent shahridagi jamoat transportlaridan biri boʻlgan metro tizimini boshqaradi.
2023-yil may oyi holatiga koʻra, Toshkent metropolitenining umumiy uzunligi 67,2 km, yoʻllari soni 4 ta va bekatlari soni 48 ta. Metroda haftaning dushanba-juma kunlarida bir kunda 330,000 va shanba-yakshanba kunlarida esa 150,000 nafar yoʻlovchi tashiladi. Toshkent Metrosida 4,200 nafar ishchi-xodimlar yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatadi.
Metro bekatilarining eʼlonlar berish jarayoniga (Ehtiyot boʻling, eshiklar yopiladi, keyingi bekat…) suxandonlar Tuhfa Ahmedova, Raʼno Dehqonova, Manzura Ahmadaliyevalar ovoz berishgan. 2006-yildan boshlab Muslima Murodovaning ovozi oʻrnatilgan.
Tarixi
Toshkent Metropolitenini rejalashtirish ishlari 1968-yilda, Toshkentdagi zilziladan ikki yil oʻtib, boshlangan. Markaziy Osiyoda yagona metro yoʻllari va bekatlar qurilishi 1972-yil iyul oyida boshlangan.
Chilonzor yoʻli
Toshkent metropoliteni 1-liniyasi — Chilonzor yoʻli 1977-yilda ochilgan boʻlib, hozirda bu liniya uzunligi 23,7 km va 17 bekatdan iborat. Ushbu liniyaning qurilishi quyidagi 3 asosiy bosqichda amalga oshirilgan:
1977-yil 6-noyabrda birinchi navbatdagi uzunligi 12,2 km boʻlgan 9 ta bekat („Olmazor“, „Chilonzor“, „Mirzo Ulugʻbek“, „Novza“, „Milliy bogʻ“, „Xalqlar do'stligi“, „Paxtakor“, „Mustaqillik maydoni“, „Amir Temur xiyoboni“) ochilgan.
1980-yil 18-avgustda ikkinchi navbatda uzunligi 4,6 km boʻlgan 3 ta bekat („Hamid Olimjon“, „Pushkin“, „Buyuk ipak yoʻli“) foydalanishga topshirilgan.
2020-yil 26-dekabrda uchinchi navbatda yer ustidan oʻtadigan 6,9 km boʻlgan 5 ta bekat (Bekat-1,2,3,4,5) ishga tushirildi. Bekatlar nomlari „Choshtepa“, „O'zgarish“, „Sergeli“, „Yangihayot“ va „Chinor“. Qiymati 82,66 million AQSh dollariga teng boʻlgan bu loyiha 2017—2020-yillarda qurildi. Bu yoʻnalishda kuniga qoʻshimcha 35,000 nafar, yiliga 11,5 million yoʻlovchi tashilishi kutilmoqda.
Oʻzbekiston yoʻli
Toshkent metropoliteni 2-liniyasi — Oʻzbekiston yoʻli 1984-yilda ochilgan boʻlib, hozirda bu liniya uzunligi 14,3 km va 11 bekatdan iborat. Ushbu liniyaning qurilishi quyidagi 4 asosiy bosqichda amalga oshirilgan:
1984-yil 7-dekabrda uzunligi 4,8 km boʻlgan 5 ta bekat („Alisher Navoiy“, „Oʻzbekiston“, „Kosmonavtlar“, „Oybek“ va „Toshkent“) ochilgan.
1987-yil 6-noyabrda uzunligi 3,3 km boʻlgan 2 ta bekat („Mashinasozlar“ va „Doʻstlik“) foydalanishga topshirilgan.
1989-yil 6-noyabrda uzunligi 2,4 km boʻlgan 2 ta bekat („Gʻafur Gʻulom“ va „Chorsu“) ochilgan.
1991-yil 30-aprelda uzunligi 3,8 km boʻlgan 2 ta bekat („Tinchlik“ va „Beruniy“) ishga tushirilgan.
Yunusobod yoʻli
Toshkent metropolitenining shahar markazini Yunusobod tumani bilan bogʻlaydigan 3-liniyasi — Yunusobod yo'li Mustaqilik yillarida qurilgab boʻlib, ushbu liniyaning umumiy uzunligi 10,5 kilometr va 8 ta bekatdan iborat. Ushbu liniya qurilishini quyidagi 2 bosqichga boʻlish mumkin:
2001-yil 26-oktabrda uzunligi 7,6 km boʻlgan 6 ta bekat („Mingoʻrik“, „Yunus Rajabiy“, „Abdulla Qodiriy“, „Minor“, „Bodomzor“ va „Shahriston“) qurilgan.
2020-yil 29-avgustda uzunligi 2,9 km boʻlgan 2 ta bekat („Yunusobod“ va „Turkiston“) foydalanishga topshirildi.
O'zbekiston mustaqilligining 30-yilligi yo'li
Toshkent metropolitenining 4-liniyasi — O'zbekiston mustaqilligining 30-yilligi yo'li yer ustidan oʻtadi. Umumiy uzunligi 52.1 km va bekatlari soni 35 ta boʻlishi rejalashtirilgan bu liniyaning birinchi bosqichi qurilishi 2017-yilda boshlandi va 2020-yil 30-avgustda ochildi. Ochilish marosimida Prezident Shavkat Mirziyoyev ishtirok etdi. Bu bosqichda qurilgan 7 ta bekatning (Texnopark, Yashnobod, Tezul, Olmos, Rohat, Yangiobod va Qo'yliq) umumiy uzunligi 11 km.
2023-yil aprel oyida Toshkentda yerusti halqa metro yo‘lining II bosqichi doirasida qurib bitkazilgan yana 5 ta bekatda yo‘lovchi tashuvlari boshlandi. Qo‘yliq, Matonat, Qiyot, Tolariq, Xonobod va Quruvchilar uchastkasida qurilish ishlari tugatilgan 5 ta bekatning umumiy uzunligi 7,74 kilometr. Yana ikkita stansiyani o‘z ichiga olgan, uzunligi qariyb 4 km bo‘lgan Quruvchilar, Turon va Qipchoq bekatining (Chilozor liniyasining Chinor bekati) qurilishi davom etmoqda.
Toshkent metrosi liniyalari
Metro bekatlari
Toshkent metropoliteni bekatlari loyihalashtirilgan davriga koʻra turli xil uslubda qurilgan. Metrodagi Chilonzor, Novza bekatlari gumbazsimon, Mustaqillik maydoni yigʻma monolit konstruksiyali kolonna tipida, boshqa bekatlar esa kolonna tipida qurilgan. Har bir bekatning badiiy meʼmorlik hamda haykaltaroshlik nuqtai nazaridan bezatilishi ramziy ravishda shu bekat nomini aks ettiradi. Ularda madaniy, monumental dekorativ va amaliy sanʼatning milliy anʼanalari oʻz aksini topgan. Bekatlarga bezak berishda, asosan, Oʻzbekistonda chiqadigan qora, qizil, kulrang granitlar, turli xil marmar, keramika, stomalit, yogʻoch, oyna, turli xil metall va boshqalardan foydalanilgan.
Yoʻlovchilarga qulaylik yaratish uchun baʼzi bekatlarda eskalatorlar oʻrnatilgan.
Toshkent metropoliteni 9 balli zilzilaga bardosh beradi.
Yunusobod liniyasi ustidan yerosti suvlari oʻtganligi sababli baʼzi bekatlarda shiftdan chakka oʻtadi. Lekin bu yoʻlovchilarga va metropolitenga hech qanday xavf tugʻdirmasligi aytilgan.
Harakat Tarkibi
Toshkent metropolitenida harakatlanadigan poyezdlarning eng yuqori tezligi 80 km/soatni tashkil qiladi, oʻrtacha tezlik — 60 km/soat. Profilaktika ishlari olib borilayotgan joylarda — 40 km/soatgacha tezlik pasaytiriladi.
Metropoliten huzurida yosh kadrlarni tayyorlash markazi bor ekan. Mashinist boʻlishni xohlaganlar avvaliga 7 oylik nazariy bosqichni oʻqib tugatib, soʻngra amaliyotga oʻtishadi. Mashinistlar 4 toifaga boʻlinadi: yangi ishga kirgan mashinistlar 4-toifaga mansub boʻladi; 2 yil davomida qoida buzmasdan poyezd haydasa, imtihon topshirib 3-toifaga oʻtishi mumkin boʻladi; keyin yana 2 yil davomida yaxshi ishlasa, imtihon topshirib 2-toifa oʻtadi va shu tarzda mashinistlarning mahoratlari oshib boradi.
Toshkent metropolitenining Chilonzor yoʻnalishida eʼlonlar uchun diktor Madina Hasanovaning ovozi yozib olingan. Yunusobod va Oʻzbekiston yoʻnalishlari uchun esa Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi xodimasi Muslima Murodova ovoz bergan.
Metropolitendan texnikaviy foydalanish qoidalari
Toʻlov
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 25-noyabrdagi „Umumiy foydalaniladigan transportda yoʻlovchi tashishda yoʻlkira haqini toʻlashning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish toʻgʻrisida“gi qaroriga koʻra Toshkentdagi avtobus va metropoliten yoʻnalishlarida avtomatlashtirilgan toʻlov tizimini joriy etildi va 2020-yil 3-yanvardan yagona transport kartalari muomalaga chiqarildi. Yagona transport kartalarining hisobini metro kassalari, oylik yoʻl chiptalarini sotish shoxobchalari, infokiosklar, barcha elektron toʻlov tizimlari, shuningdek, ATTO — mobil ilovasi orqali toʻldirish imkoniyati mavjud. Yoʻlovchilar toʻlovlarni yagona transport kartalari orqali amalga oshirishadi. Toshkent metropolitenining barcha bekatlari elektron toʻlovni amalga oshirish uchun mobil va statsionar validatorlar bilan toʻliq taʼminlandi.
2020-yil 1-noyabrdan boshlab Toshkent metrosi kassalarida jetonlar sotilishi toʻxtatildi. Ammo, jetonlardan foydalanish 2020-yil 31-dekabr kuniga qadar davom etdi. Buning uchun bekatlarning har bir kirish joyida bittadan jetonlarni qabul qiluvchi turniket qoldirildi.
Hozirda Toshkent metrosida quyidagi toʻlov usullari mavjud:
Yagona transport kartasi (ATTO);
Bir martalik QR-chipta. U sotib olingan paytdan boshlab 30 daqiqa davomida amal qiladi va faqat u sotib olingan bekatda amal qiladi;
NFC chipli bank kartalari (Humo, Visa, MasterCard);
ATTO va Click mobil ilovalarida yaratilgan QR-kod bilan.
2019-yil 15-avgustdan boshlab metroda yoʻl haqi 1400 soʻmni tashkil etadi.
Nafaqadagi fuqarolar poytaxt metrosidan har kuni soat ertalab soat 10:00dan kech soat 16:00gacha bepul foydanalanish huquqiga ega. Bekatga kirishda pensiya guvohnomasini taqdim etish kerak.
Shuningdek, quyidagi toifadagi fuqarolar metropolitendan doim bepul foydalanish huquqiga ega:
1941—1945-yillardagi urush qatnashchilari;
1941—1945-yillardagi urush nogironlari va 1-guruh urush nogironlarini kuzatib boruvchi shaxs;
1941—1945-yillardagi urush davrida front ortida fidokorona mehnati va harbiy xizmati uchun orden va medallar bilan mukofotlangan shaxslar;
Afgʻoniston va boshqa mamlakatlar hududlarida jangovar harakatlarda qatnashgan sobiq harbiy fuqarolar;
Chernobil AESidagi fojea oqibatida radiatsiya va boshqa kasalliklarga chalingan shaxslar;
koʻzi ojizlar va ularni kuzatib boruvchi shaxslar;
oddiy majburiy harbiy xizmatning barcha harbiy xizmatchilari va shartnomadagi harbiy xizmatchilar.
Ish soatlari
Toshkent metropolitenining Yunusobod yoʻnalishi ertalab soat 05:00dan kech soat 23:00gacha, Chilonzor va Oʻzbekiston yoʻnalishlari esa soat 05:00dan 00:00gacha ishlaydi.
2021-yil 21-maydan boshlab metropolitenning barcha yoʻllari ish tartibi vaqtincha ertalab soat 06:00dan kech soat 23:00gacha etib belgilanadi.
Metroda poyezdlar grafigi ikki turga boʻlinadi: yozgi va qishki. Har xil faslda kun botish vaqti oʻzgarishi sababli grafiklar ham farq qiladi.
Poyezdlar kunning eng tigʻiz vaqtlarida, yaʼni tonggi soat 07:00dan 09:00gacha va kechki 17:00dan 19:00gacha Chilonzor yoʻnalishi boʻyicha 4 daqiqa, Oʻzbekiston yoʻnalishi boʻyicha 5 daqiqa, Yunusobod yoʻnalishi boʻyicha esa 7 daqiqa interval bilan harakatlanadi. Kunning boshqa qismida esa bu interval choʻziladi.
2020-yil mart oyida COVID-19 pandemiyasi sababli Toshkent metrosi yoʻlovchilar uchun yopildi. 5 oylik tanaffusdan keyin 2020-yil 15-avgustdan metro yana qayta ishga tushirildi.
2020-yilning 24-sentabr kuni Toshkent metropoliteni bekatlaridagi 17ta vestibyul vaqtincha yopilgandi. 2020-yilning 10-dekabrigacha barcha vestibyullarning bosqichma-bosqich ochilishini maʼlum qilindi.
Kelajakdagi loyihalar
Toshkent metropoliteni tarkibida 2030-yilga qadar 10 ta yangi bekat, xususan, Beruniy bekatidan Qoraqamishgacha 2 ta bekat, Buyuk Ipak Yoʻli bekatidan TTZgacha (Toshkent Traktor Zavodi) 3 ta bekat hamda Mingoʻrik bekatidan Janubiy vokzalgacha 5 ta bekat qurish rejalashtirilmoqda.
2025-yilga borib Toshkent metropoliteni yana 4 barobar kattalashadi va poytaxt yer osti temir yoʻllarining umumiy uzunligi 157 kilometrni tashkil qiladi.
Shuningdek, yerusti Halqa yoʻli metrosi loyihasining umumiy qiymati 422 million AQSh dollaridan ziyod. Bu yoʻlning jami uzunligi qariyb 55 km boʻlib, bekatlari soni 35 ta boʻladi. Loyiha quyidagi 5 bosqichda amalga oshirilishi rejalashtirilgan:
1-bosqich: Doʻstlik bekatidan Qoʻyliq bozorigacha boʻlgan qism qurilib, foydalanishga topshirildi.
2-bosqich: Qoʻyliq bozori bilan Toshkent yerosti metrosining Olmazor bekati bogʻlanadi.
3-bosqich: Beruniy bekatigacha boʻlgan qism quriladi.
4-bosqich: Bodomzor bekatigacha boʻlgan qism quriladi.
5-bosqich: Halqa metro liniyasi yana Doʻstlik bekatiga ulanadi.
Toshkent Metropolitenini kengaytirish loyihasi bilan tanishish mumkin.
Texnik nosozliklar
2019-yil 18-dekabrda Yunusobod bekati qurilishida yon devorning qulab tushishi oqibatida avariya holati kelib chiqqan. Hodisaga kuchli yomgʻir natijasida beton devorning orasiga suv toʻplanib, devor ogʻirlik oqibatida qulab tushgani aytildi. Bu hodisada oʻsha paytda qazish ishlari olib borayotgan 6 nafar ishchi qurbon boʻldi. Oʻzbekiston temir yoʻllari har bir halok boʻlgan ishchining oilasi uchun 100 million soʻm (taqriban 10,400 AQSh dollari) hisobida tovon puli ajratdi..
2021-yil 18-mart kuni Chilonzor yoʻlining Olmazor va Sergeli yoʻlining Bekat-1 bekatlari orasidagi tunnelda ikki poyezd toʻqnashdi.
2021-yil 7-aprel kuni Toshkent metrosida ikki poyezd toʻqnashgani haqida xabar tarqaldi. Rasmiy izohda texnik sabablarga koʻra Oʻzbekiston yoʻlining Gʻofur Gʻulom bekatida yoʻlovchilar poyezddan tushirilib, zaxiraga kelgan navbatdagi poyezdga oʻtkazib yuborilgani, yoʻlovchilar tushirilgan poyezd boshqa poyezd yordamida shatakka olinib, Beruniy bekatiga olib kelingani maʼlum qilindi.
2021-yil 8-aprel kuni Sergeli yerusti metrosida poyezd yarim yoʻlda toʻxtab qoldi. Yoʻlovchilar poyezddan tushib, temir yoʻl boʻylab bekatgacha piyoda yurishga majbur boʻldi.
2021-yil 9-aprel kuni ijtimoiy tarmoqlarda Pushkin bekatidan Buyuk Ipak Yoʻli bekati tomon borayotgan poyezdning ochiq eshiklar bilan harakatlangani tushirilgan video tarqaldi.
2021-yil 28-aprel kuni Novza bekati yaqinidagi tunnelda poyezd texnik nosozlik tufayli toʻxtab qoldi. Ijtimoiy tarmoqlarda metro yoʻlovchilari tunneldagi relslar orqali harakatlanib, bekatga yetib olgani tasvirlangan video va foto suratlar tarqaldi. Bunda mashinist poyezd harakatlanayotgan paytda oldindagi yoʻlda kontakt relslarni quvvatlovchi tokopriyomnikda uchqun chiqayotganini koʻrib qolgan.
2021-yil 7-may kuni soat 21:10 dan 22:00 gacha Toshkent metropoliteni Halqa yo'lining 7-bekatida elektr energiyasi oʻchib qoldi. Metrodagi nosozlik sababli shahar jamoat transportida yuqori darajadagi tirbandliklar yuzaga keldi. Chilonzor yoʻlida harakat toʻxtab qolgani tufayli bekatlarda toʻplanib qolgan yoʻlovchilar tashqariga chiqishga majbur boʻlishdi.
2021-yil 13-may kuni Toshkent metropoliteni Amir Temur xiyoboni bekatida barcha yoʻlovchilar tushirib yuborildi, ijtimoiy tarmoqlarda voqea aks etgan videolar tarqaldi. Oʻzbekiston temir yoʻllari kompaniyasi shu kuni Chilonzor yoʻlida texnik-profilaktika ishlari olib borilishi munosabati bilan soat 10:30 dan 11:00 gacha poyezdlar aylanmasi Amir Temur xiyoboni bekatiga amalga oshirilini bildirdi.
2021-yil 24-may kuni ertalab soat 08:52da 4-sonli yoʻnalish boʻylab harakatlanayotgan poyezd texnik sabablarga koʻra Hamid Olimjon bekatida toʻxtab qoldi. 16-sonli yoʻnalish boʻyicha orqadan kelayotgan poyezd yoʻlovchilarni olib, jadvalga muvofiq harakatlanishni davom ettirdi.
2021-yil 7-iyul kuni soat 12:55 va 13:05 oraligʻida Toshkent shahar elektr taʼminotida uzilish yuzaga kelganligi sababli metroning barcha yoʻllarida ham chiroqlar va eskalatorlar ishlamay qoldi. Ammo poyezdlar harakati davom etdi.
Nojoʻya hodisalar
2022-yil 24-fevral kuni soat 21:15 larda Toshkent metropolitenining „Mirzo Ulugʻbek“ bekatida nojoʻya holat sodir boʻldi. 1984-yilda tugʻilgan E.Sh. ismli shaxs (Sirdaryo viloyati, Sardoba tumanida yashagan) oʻzini harakatlanib ketayotgan elektropoyezdning tagiga tashlab, olgan tan jarohatlari oqibatida voqea joyida vafot etgan.
Yana qarang
Metropoliten
Metropolitenlar roʻyxati
Manbalar
Havolalar
Toshkent Metropolitenini kengaytirish loyihasi
Metro
1977-yilda ochilgan metropolitenlar roʻyxati
Toshkent metropoliteni | 14,750 |
5483 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Qora%20Mesa%20Tadqiqot%20Markazi | Qora Mesa Tadqiqot Markazi | Qora Mesa Tadqiqot Markazi (Qora Mesa) - Nyu-Mexiko shtatida (AQSh) joylashgan, Half-Life oʻyini va uning baʻzi add-onlarida oʻyin voqealari kechadigan toʻqima ilmiy-tadqiqot majmuasi.
Kategory:Kompyuter oʻyinlari
en:Locations of Half-Life#Black Mesa Research Facility
pl:Lista lokacji ze świata Half-Life#Black Mesa Research Facility
sv:Platser i Half-Life#Black Mesa Research Facility | 388 |
5484 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Gordon%20Freeman | Gordon Freeman | Doktor Gordon Freeman, Ph.D. Half-Life o‘yinlaridagi bosh qahramondir. U muhim tajriba paytida ro‘y bergan halokat ketidan paydo bo‘lgan o‘zga sayyoralik maxluqlardan o‘zini himoya qilishga majbur bo‘lgan fizik-nazariyotchidir.
Tavsif
Freeman Half-Life voqealari vaqtida 27 yoshda edi. U MITni bitirgan fizika fanlari doktori, zararli odatlari yo‘q. | 351 |
5486 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Headcrab | Headcrab | Headcrab (hedkrab deb talaffuz qilinadi) Half-Life va Half-Life 2 kompyuter oʻyinlari va ularning ba’zi modlaridagi toʻqima oʻzga sayyoralik maxluqdir. Ular oʻyinda eng keng tarqalgan. Headcrab oʻz qurbonining boshiga oʻrnashib olib, uni zombiga aylantiradi.
Videooʻyinlar | 273 |
5488 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Mozambik%20davlat%20bayrog%CA%BBi | Mozambik davlat bayrogʻi | Mozambik davlat bayrogʻi 1983 yil 1 may kuni tasdiqlangan. Mozambik - davlat bayrogʻida zamonaviy qurol - Kalashnikov avtomati tasvirlangan dunyodagi yagona mamlakat hisoblanadi.
Davlat bayrogʻi Frelimo (Mozambik Ozodlik Fronti) harakati bayrogʻi asosida yaratilgan. Mustaqillikdan soʻng bir qancha vaqt davomida amalda bo'lgan Frelimo bayrogʻida hozirgi zamonaviy emblema bo'lmagan.
2005 yilda mamlakatning yangi bayrogʻini yaratish uchun konkurs eʼlon qilindi. Konkursda 119 ta daʼvogar loyiha qatnashdi va ular orasidan gʻolib aniqlandi. Lekin shu kunga qadar bayroq avvalgi holini saqlab kelmoqda. Bir vaqtning oʻzida yangi gerb va madhiya uchun ham konkurslar eʼlon qilindi. Ommaviy axborot vositalarining xabariga koʻra, Mozambikning parlament muxolifati bayroqdagi mustaqillikka kurash ramzi boʻlgan Kalashnikov avtomati suratini olib tashlashni talab qilmoqda.
Bu talab jamiyatda tanqidga uchradi.
Bayroq ramzlari
Yashil: Hosildor tuproq.
Qora: Afrika qitʼasi.
Sariq: Boy konlar.
Qizil: Mustaqillik uchun kurash.
Emblema:
Sariq yulduz: Fuqarolarning birdamligi va mamlakatning sotsialistik taraqqiyot yoʻli.
Kitob: Taʼlim.
Motiga: Dehqonchilik va qishloq xoʻjaligi ramzi.
Kalashnikov avtomati: Millatlarning ozodlikni himoya qilishga boʻlgan ishonchi. | 1,264 |
5491 | https://uz.wikipedia.org/wiki/2-avgust | 2-avgust | 2-avgust — Grigoriy taqvimida yilning 214- (kabisa yilida 215-) kuni. Yil yakuniga 151 kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:2-avgust bayramlari
Ozarbayjonda Milliy kino kuni.
Makedoniya Respublikasida Respublika kuni.
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:2-avgust voqealari
mil. av. 216 — Kann urushida Gannibal Qadimgi Rimni vayron qildi.
1769 — ispaniyaliklar Nuestra Senora la Reyna de Los-Anjeles manzilgohiga asos solishdi. Bu - hozirgi Los-Anjeles.
1865 — Makmillan nashriyotida L.Kerrollning "Alisaning Mo‘jizalar Mamlakatidagi sarguzashtlari" kitobi 1-marta nashr etildi.
1870 — Londonda Tauer Tuneli (suratda) ochildi.
1906 — Portugaliyaning "Portu" futbol klubiga asos solindi.
1934 — reyxsprezident Gindenburgning vafot etishi bilan Adolf Gitler Germaniya fyureri deb e’lon qilindi.
1945 — Potsdam konferensiyasi boshlandi.
1972 — Misr, Liviya va Suriya umumiy davlatga birlashdi.
1980 — Bolonyadagi terroristik aktlar natijasida 85 kishi nobud boʻldi.
1990 — Iroq Quvaytga bostirib kirdi. Ko‘rfaz urushi boshlandi.
2007 — rus olimlarining muz okeani tubiga tushishi.
2011 — Oʻzbekistonda mustaqillikga erishganidan beri birinchi marta Oliy o'quv yurtlariga kirish imtixonlari 1-avgustdan 2-avgustga ko'chirildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:2-avgustda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:2-avgustda vafot etganlar
Aleksandr Bell - Shotlandiyalik kashfiyotchi.
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 1,449 |
5496 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Vortigaunt | Vortigaunt | Vortigaunt (vortigont deb talaffuz etiladi; ba’zida "asir o‘zga sayyoraliklar" deb ham ataladi) Half-Life o‘yini va uning ba’zi modlaridagi to‘qima maxluqdir. Ular Yerga Qora Mesada kaskadli rezonans sodir bo‘lgandan so‘ng ochilib qolgan portallar orqali Ksendan kelishgan. Ular Half-Lifeda dushman, Half-Life 2'da esa hamkor sifatida qatnashishadi.
pl:Lista stworzeń ze świata Half-Life#Vortigaunty | 400 |
5498 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Aerogel | Aerogel | Aerogel — amorf kremniy dioksidi asosidagi qattiq, yengil, poʻkaksimon (yacheykalarining diametri taxminan 20 nm) modda.
Gelni degidratsiyalash orqali olinadi.
Guinness rekordlar kitobida zichligi eng kam qattiq modda sifatida qayd etilgan (3 kg/m³).
Havolalar
Aerogel haqida (Stardast loyihasi)
Materiallar | 314 |
5501 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Degidratsiya | Degidratsiya | Degidratsiya (yunoncha de - yoʻq, gidros - suv) - suyuq va amorf moddalarni suvsizlantirish. | 92 |
5503 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Ulug%CA%BBbek | Ulugʻbek | Ulugʻbek — Toshkent shahar tumani
Ulugʻbek — XIV asr Temuriylar sulolasidan hukmdor. | 84 |
5514 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Komandante | Komandante | Komandánte (isp. comandante) — ispanlashgan mamlakatlarda mayorning harbiy unvoni (shuningdek, «qo`mondon», «komandir» kabi ma`nolarda ham ishlatiladi, masalan, ekipaj komandiri).
Kuba inqilobi paytida (1956-1959 yillar) — bir-birlariga atayin mayordan yuqori unvon bermagan qo`zg`olonchilar orasidagi eng yuqori mansab. Mashhur komandantelar — Fidel Kastro, Ernesto Che Gevara, Camilo Cienfuegos.
de:Kommandant
en:Commander
es:Comandante
pl:Komandor porucznik
sv:Kommendörkapten | 481 |
5516 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Yangi%20Shvabiya | Yangi Shvabiya | Yangi Shvabiya (nem. Neu-Schwabenland yoki Neuschwabenland) — Antarktida hududidagi 20° sharqiy uzunlik va 10° gʻarbiy uzunlik orasida joylashgan, 1939-yil 19-yanvardan, 1945-yil 8-mayga qadar Germaniya daʼvogarlik qilgan hudud.
Yangi Shvabiya hududi Qirolicha Mod Yerida joylashgan. Ushbu hududga 1938-yildan to shu kunlarga qadar Norvegiya ham daʼvogarlik qiladi.
„Yangi Shvabiya“ (Uchinchi Nemis) ekspeditsiyasi 1938-yil 17-dekabridan 1939-yil fevraliga qadar Alfred Risher rahbarligida olib borilgan. Ekspeditsiyaning maqsadi Antarktidadagi nemis kit ovlovchi stansiyalarini himoya qilish boʻlgan. Lyuftvaffe uchuvchilari qariyb 600 ming kvadrat kilometr masofani (bu hozirgi Germaniya hududiga deyarli ikkita keladigan masofa) uchib oʻtib, har 25-30 kilometr masofada vimpellar tashlab oʻtishgan. 350 ming kvadrat kilometr masofa suratga olingan, 11 mingdan ortiq fotosuratlar tayyorlangan.
Yangi Shvabiya va Gamburg oʻrtasida „Shvabiya“ qidiruv kemasi orqali doimiy aloqa boʻlib turgan.
Afsonalar
Oʻta sirli Yangi Shvabiya bazasi (yoki 211-baza) haqida juda koʻplab afsonalar mavjud, biroq ulardan hech biri oʻz isbotini topmagan.
Baza joylashgan hududda yerosti shahri sirli laboratoriyalari bilan qurilgan.
Yangi Shvabiya muhandislarining „ijod mahsuli“ — uchar likopchalari hozirgi kunlarga hudud osminida uchib yuradi.
Gitler va balki, Genrix Muller va Martin Bormanlar sirli shahardan boshpana topgan boʻlishlari mumkin.
Uchunchi reyxni oʻrgangan olimlar: R.Vesko, V.Terziyski, D.Chayldersslarning soʻzlariga koʻra suvosti kemalari orqali Janubiy qutbga va „Yangi Shvabiya“ga konslagerlarning minglab asirlari va bir necha oʻnlab olimlar olib kelingan.
Dalillar
Isbotlanganki, bazada atom fizikasi va uranni boyitish boʻyicha tajribalar olib borilgan.
Antarktidada uran rudalarini qidirish ishlari olib borilgan.
Yangi Shvabiya haqidagi barcha hujjatlar Gitler Germaniyasining kapitulyatsiyasidan keyin yoʻq qilingan. Ittifoqchi kuchlar tomonidan topilgan baʼzi bir hujjatlar loyiha haqidagi toʻliq tasavvurlarni bera olmaydi.
Bazaning yer ustidagi qismi 1946-yilda admiral Richard Berd tomonidan yoʻq qilingan.
Shunisi maʼlumki, Yangi Shvabiyada 8 tagacha yirik suvosti kemalari boʻlgan.
Bugungi kunda
Hozrgi vaqtda janubiy uzunlikning 60° janubidagi hududlarda Antarktida haqida Konvensiya amal qiladi. Unga koʻra, a koʻrsatilgan hududlarda ilmiy-tekshirish ishlaridan boshqa har qanday harakatlar taʼqiqlangan. Yangi Shvabiya hududi (Qirolicha Mod Yeri)da "Nomayr" nemis stansiya ishlab turibdi, lekin nemis olimlarining faoliyati fashistik tarix bilan hech qanday aloqadorlikka ega emas.
Antarktida | 2,633 |
5522 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Uchinchi%20reyx | Uchinchi reyx | Uchinchi reyx yoki Natsistik Olmoniya (, «uchinchi imperiya») — 1933 yilning 24 martdan 1945 yil 23 maygacha Olmoniyaning norasmiy nomi. Bir qator tarixchilar Olmoniya kapitulyatsiya eʼlon qilgan kun – 8 mayni Uchinchi reyxning qulashi bilan adashtiradilar. Rasman u 23 mayda, Karl Dyonits boshchiligidagi Flensburg hokimiyati hibsga olinganidan keyin oʻz faoliyatini tugatgan. Shuningdek, ushbu davlatning fashistik Olmoniya, Mingyillik reyx kabi norasmiy nomlari ham mavjud.
Veymar Respublikasini almashtirish uchun hokimiyat tepasiga Adolf Gitler boshchiligidagi natsional-sotsialistik partiya keldi. Gitler Uchinchi reyxning faoliyatidagi amaldagi yagona reyxskantsleri boʻlgan.
Termin «uch podsholik» haqidagi oʻrtaasrlarning mistik taʼlimotidan olingan. Ushbu taʼlimot nemis milliy adabiyotida keng qoʻllanilgan. Birinchi imperiya oʻrta asrlarda hukm surgan olmon xalqlarining Muqaddas Rim imperiyasi hisoblangan. Uning asoschisi Otton I boʻlgan va u 1806 yilga qadar hukm surgan. Ikkinchi imperiya 1871 yilda asos solingan va 1918 yilda amaliy jihatdan (yuridik jihatdan emas) tugatilgan. Uchinchisi yangilangan, Birinchi Jahon urushidagi magʻlubiyatdan keyin ruhi koʻtarilgan va revolyutsiyalardan hosil boʻlgan yangi milliy Olmoniya boʻlishi kerak edi va u ming yil yashashi kerak edi. Natsistlar terminni oʻng kayfiyatdagi mashhur publitsist Meleren van den Bruk tomonidan nashr etilgan «Uchinchi reyx» kitobidan bevosita olishgan edi.
Saytlar
Uchinchi reyx ensiklopediyasi
«Jinoiy maqsadlar — jinoiy vositalar». Uchinchi reyx tomonidan bosib olingan SSRI hududlaridagi reyx siyosati
Natsizim tarixi . Maqolalar toʻplami
Mark Uloker «Natsional-sotsializmda fan»
www.verbrechen-der-wehrmacht.de
Germaniya tarixi | 1,733 |
5534 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Vodorod | Vodorod | Vodorod (), H — Kimyoviy elementlar davriy sistemasining birinchi guruhiga mansub kimyoviy element; atom massasi 1,00797. Odatdagi sharoitda rangsiz, hidsiz gaz boʻlib, taʼmi yoʻq. Metallarga kislotalar taʼsir ettirilganida yonuvchi gaz ajralishi 16- va 17-asr kimyogarlarining asarlarida koʻp eslatib oʻtiladi. 1766-yilda ingliz kimyogari Genri Kavendish ajralayotgan gazni yigʻib tekshirib, "alangalanuvchi havo" deb atadi va ana shu gaz flogiston boʻlsa kerak, deb oʻyladi. 1783-yilda Antuan Lavuaze suvni analiz va sintez qilish yoʻli bilan uning tarkibi murakkab ekanini isbot etgan. 1787-yilda esa "alangalanuvchi gaz"ni yangi element deb taʼrifladi va unga hoz. hydrogene (yun. hydro—suv va gennao—tugʻdiraman) nomini berdi. Ruscha "Vodorod" nomini 1824-yilda M. F. Solovyev taklif etgan.
Vodorod tabiatda keng tarqalgan boʻlib, Yer poʻsti (litosfera va gidrosfera) dagi miqdori ogʻirligi boʻyicha 1%, atomlar soni boʻyicha 16% ni tashkil etadi. Yerda eng koʻp tarqalgan birikma — suv (ogʻirligi boʻyicha 11,19% Vodorod) tarkibida hamda koʻmir, neft, tabiiy gazlar, tuproq, shuningdek, hayvon va oʻsimlik organizmlari (yaʼni oqsillar, nuklein kislotalar, yogʻlar, uglevodlar va b.) tarkibida uchraydi. Vodorod erkin holda juda kam, tabiiy gazlarda ozgina, atmosferada juda oz boʻladi. Yer atrofida protonlar oqimi sifatida Yerning ichki ("proton") radiatsion mintaqasini hosil qiladi. Fazoda eng koʻp tarqalgan element hisoblanadi. Plazma sifatida Quyosh va koʻpchilik yulduzlar ogʻirligining yarmini, yulduzlararo muhit hamda gaz tumanliklarining asosiy qismini tashkil etadi. Bir qator sayyoralarda N2 sifatida erkin hodda, metan SN4, ammiak NH3, suv N2O, =SN, =NH, —ON, =SiH, =RN va b. radikallar sifatida uchraydi.
Oddiy Vodorod ikki barqaror izotop: yengil Vodorod yoki protiy (ʻN) va ogʻir Vodorod yoki deyteriy (2N yoki D) lardan iborat. Tabiiy birikmalarida bir atom 2N ga oʻrtacha 6800 ta ʻN toʻgʻri keladi. Radioaktiv izotopi — oʻta ogʻir Vodorod yoki tritiy (3N yoki T) sunʼiy yoʻl bilan olingan. Buning yarim yemirilish davri T1/2=12,262 y. Tabiatda tritiy kosmik nurlar neytronlarining taʼsirida azotdan hosil boʻladi. Juda beqaror izotopi 4N ham olingan. Vodorod atomi boshqa elementlarinikiga nisbatan oddiy boʻlib, yadro va bitta elektrondan iborat. Elektronning yadro bilan bogʻlanish energiyasi (ionizatsiya potensiali) 13,595 eV ga teng .
Vodorod maʼlum moddalar ichida eng yengili boʻlib (havodan 14,5 baravar yengil), zichligi 0,0899 g/l (0° va 1 atm). Vodorod — 252,6° da qaynaydi (suyuqlanadi) va — 259,1° da suyuqlanadi (qotadi). Barcha gazlar ichida Vodorod eng koʻp issiq oʻtkazuvchandir (0° va 1 atmda 4,16-10 -* kal/sm sek. grad). Vodorod suvda kam eriydi (20° va 1 atmda 0,0182 ml/g), lekin metallar (Ni, Pt, Pd va b.) da, ayniqsa palladiyda yaxshi eriydi.
Oddiy sharoitda molekula holidagi Vodorod faol emas, bunday holda faqat metallmaslar bilan (ftor, nur taʼsirida xlor bilan ham) birika oladi. Qizitilganda koʻpgina elementlar bilan birikadi. Atom holidagi Vodorod molekula holidagi Vodorodga nisbatan kimyoviy jihatdan juda faol hisoblanadi. Vodorod kislorod bilan suv hosil qiladi: N2+1/2O2=N2O; bunda 68,3174 kkal/mol issiqlik ajraladi (25° va 1 atm.). Odatdagi sharoitda reaksiya sekin, 550° dan yuqorida esa portlash bilan boradi. Vodorod-kislorod aralashmasining portlash chegaralari 4 dan 92% N2 gacha, vodorod-havo aralashmasiniki esa 4 dan 74% N2 gacha (2 hajm N2 va 1 hajm O, aralashmasi qaldiroq gaz deb ataladi). Vodorod oksidlardan kislorodni tortib ola olishi sababli koʻpgina metallarni qaytarish maqsadlarida ishlatiladi.
CuO+H,=Cu+H2O; Fe3O4+4H>3Fe+4H2OL. galogenlar bilan galogenvodorodlar hosil qiladi, mas.,N2+S12=2NS1. Bunda ftor bilan portlash orqali, xlor va brom bilan nur yoki qizdirish orqali birikadi, yod bilan esa faqat qizdirilganida reaksiyaga kirishadi. Vodorod azot bilan birikib, ammiak hosil qiladi: 3H,+N2=2NH3. Oltingugurt bilan birikkanda vodorod sulfid hosil boʻladi. Yuqori temperaturada sof holdagi uglerod bilan birikib, metan beradi. Metallar bilan bevosita birikib, gidridlar hosil qiladi. H,+2Li=2LiH. Vodorod ning uglerod (I)-oksid bilan reaksiyasi amaliy ahamiyatga ega boʻlib, bunda temperatura, bosim va katalizatorga qarab turli xil organik birikma (mas., formaldegid, metanol va b.) lar olish mumkin. Toʻyinmagan uglevodorodlar Vodorod bilan reaksiyaga kirishib, toʻyingan uglevodorodlarga aylanadi (qarang Gidrogenlash). Vodorod baʼzi elektromanfiy elementlar (mas., Gʻ, O, N, S, V, S1, S, R) bilan vodorod bogʻ hosil qiladi.
Vodorod sanoatda tabiiy va yulakay gazlardan, koks gazi va neftni qayta ishlashda hosil boʻluvchi gazlardan olinadi. Elektroliz yoʻli bilan suvdan ham olinadi. Metandan suv bugʻi yoki kislorod taʼsir ettirib olinishi asosiy yoʻllardan hisoblanadi.
Vodorod 18-asrdan boshlab havo sharlarini toʻldirish uchun ishlatilib kelgan. Vodorod ammiak, metil spirt, sintetik benzin (sintin) ishlab chiqarishda, qattiq va ogʻir suyuq yoqilgʻilar, yogʻlarni gidrogenlashda, xlorid kislota sintezida, neft mahsulotlarini tozalashda, metallarni kavsharlash va qirqishda ishlatiladi. Vodorod izotoplari - deyteriy va tritiy atom energetikasida keng qoʻllaniladi.
Vodoród — rangsiz gaz, unsurlar davriy jadvalining birinchi unsuri. Eng yengil modda. Eng keng tarqalgan izotopi ¹H ning ioni — proton. Vodorodning baʻzi izotoplari oʻz nomiga ega: ¹H — protiy (Н), ²H — deyteriy (D) va ³H — tritiy (T). Tabiatda keng tarqalgan, yonuvchan.
Manbalar
Kimyo
Kimyoviy unsurlar | 5,481 |
5539 | https://uz.wikipedia.org/wiki/3-avgust | 3-avgust | 3-avgust — Grigoriy taqvimida yilning 215- (kabisa yilida 216-) kuni. Yil yakuniga 150 kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:3-avgust bayramlari
Niger — Mustaqillik kuni
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:3-avgust voqealari
1492 — yahudiylarning Ispaniyadan quvilishi.
1783 — Yaponiyada Asama vulqoni 35 ming kishini halok etdi.
1914 — Birinchi jahon urushi: Germaniya Fransiyaga urush eʻlon qildi.
1921 — rus shoiri Nikolay Gumilyov sovet tuzumiga qarshi chiqqanlikda ayblanib hibsga olindi.
1946 — AQSH basketbol assotsatsiyasi tashkil topdi.
1958 — «Nautilus» suvosti kemasi (suratda) Shimoliy qutbga yetdi.
1980 — SSSR poytaxti Moskva shaxrida yozgi olimpiyada oʻyinlarining yopilish marosimi bo'lib o'tdi
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:3-avgustda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:3-avgustda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 884 |
5540 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Grigoriy%20taqvimi | Grigoriy taqvimi | Grigoriy taqvimi (yoki yangi uslub) — Rim papasi Grigoriy XIII tomonidan Yulian taqvimi (eski uslub) oʻrniga 1582-yilda joriy etilgan taqvim. Perudjiy universiteti oʻqituvchisi Luidji Lilio 1576-yilda taklif etgan loyihaga binoan tuzilgan. Yulian taqvimida yoʻl qoʻyilgan xatolik tuzatilib hisob 10 kun oldinga surilgan. Bahorgi teng kunlik, yaʼni 21 martga toʻgʻri kelgan. Xatolik yana takrorlanmasligi uchun har 400 yilda kabisa yil 3 kunga qisqartirilgan, yaʼni 100 kabisa yili oʻrniga 97 kabisa yili joriy etilgan. Grigoriy taqvimiga koʻra oxirgi 2 raqami 4 ga boʻlinadigan yillar kabisa yillardir, lekin 2 nol bilan tugab, 400 ga boʻlinmaydigan yillar bundan mustasno, masalan, 1700-, 1800-, 1900- va 2100-yillar oddiy yil, 1600-, 2000-, 2400- va 2800-yillar esa kabisa yil hisoblanadi. Shu hisobda yilning davomiyligi 365, 242500 sutkani tashkil etib, tropik yilga qaraganda har yili 26 soniya ortib boradi va sal kam 3300-yilda 1 kun xato qilinadi. Grigoriy taqvimining birdan-bir noqulayligi oylardagi kunlar sonining har xilligidir. Sovet Ittifoqiga (shu jumladan, Oʻzbekistonda) Grigoriy taqvimi 1918-yil 14-fevraldan (eski uslubda 1-fevraldan) boshlab qabul qilingan.
Taqvim oylari
Adabiyotlar
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Grigoriy taqvimi
Taqvimlar | 1,277 |
5542 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Weimar%20Respublikasi | Weimar Respublikasi | Veymar respublikasi — nemis davlatining tarixiy nomi. Veymar shahrida boʻlgan konstitutsiyaviy Milliy yigʻin sharafiga shunday nomlangan.
Oʻz faoliyatining ilk yillari uning siyosiy mavjudligini sotsial-demokratlar, Germaniya demokratik partiyasi va Markaz partiyalaridan iborat parlament koʻpchiligi belgilab turgan. GSDP oʻzining avvalgi inqilobiy gʻoyalaridan voz kechgan. Demokratiya hukm surgan. Davlat qurilishini sotsializm yoʻnalishiga oʻtkazishga boʻlgan harakatlar bostirilgan. Shaxsiy mulk dahlsizligini saqlab qolgan.
Biroq 1920 yillarga kelib, respublika bazasi oddiy xalq orasida obroʻsi qanchalik moʻrt ekanligi koʻrinib qoldi. Iqtisodiy inqiroz, inflyatsiya, Rurning okkupatsiya qilinishi va 1923 yildagi kommunistik davlat toʻntarishlari Veymar respublikasida demokratlar ozchilikni tashkil etishini koʻrsatib qoʻydi.
1925 yildagi Lokarna bitimlari yakunari va 1926 yilda Millatlar Ligasiga kirish, magʻlub Germaniyaga xalqaro maydondagi siyosiy tenghuquqligini taʼminladi. Bu bilan shuni tushuntirish mumkinmi, aholi oʻsha yillarni «oltin yigirmanchi yillar» sifatida qabul qildi. Lekin respublikaning gullagan davri uzoq davom etmadi, 1929 yilda boshlangan yangi iqtisodiy inqiroz bilan respublikaning inqirozi ham boshlandi.
Saytlar
Mark Uolker «Veymar Germaniyasida fan»
Germaniya tarixi | 1,315 |
5556 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Germaniya%20Federativ%20Respublikasi%20%281949%E2%80%941990%29 | Germaniya Federativ Respublikasi (1949—1990) | Germaniya Federativ Respublikasi (GFR) — davlat, 1949-yil 7-sentabrda Trizoniya hududida tashkil etilgan. Respublika shu koʻrinishda 1990-yil 2-oktabrgacha faoliyat koʻrsatgan.
3-oktabrdan Germaniya Demokratik Respublikasi bilan birlashgan. Birlashgan Germaniya gʻarbiy davlat nomini saqlab qolgan.
Tarixi
Germaniya tarixi
Siyosat
Gerb, madhiya va bayroq
Germaniya madhiyasi
Germaniya bayrog'i
Qurolli kuchlari
Siyosiy partiyalari, tashkilotlari
Germaniya ozod demokrati partiyasi
Germaniya sotsial-demokratik partiyasi
Xristian-demokratik ittifoq
Xristian-sotsial ittifoq
Yashillar partiyasi (Germaniya)
Germaniya tarixi
Hozir yo'q davlatlar | 660 |
5559 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Kreml | Kreml | Kreml (rus.) — qadimgi rus shaharlarining markaziy qismi; atrofi devor bilan oʻralgan minorali qalʼa, mudofaa inshootlari, saroy va cherkovlardan iborat. Ilk bor 1331-yil yozma manbalarda "Kremnik" debtilga olingan. Kreml devorlari dastlab yogʻoch va loydan, 11chi asr dan tosh va gʻishtdan qurilgan. Asosan shaharning baland joyida, daryo yoki koʻl boʻyida barpo etilgan. Shaharning negizi hisoblanib, uning qiyofasida muhim oʻrin tutgan. Novgorod, Pskov, Tula, Smolensk, Moskva kabi shaharlar K.i saqlangan. K. da knyaz yoki podshohlarning qarorgohi, sobor, boyarlar uyi va boshqa boʻlgan. 16— 17-asrlarda K. qurilishi keng avj oldi, ammo 19-asr dan harbiy-strategik ahamiyatini yoʻqotib shahar majmuasidan faqat maʼmuriy markaz va tarixiy-ba-diiy ansambl sifatida oʻrin oldi.
Kreml — (shahar ichidagi qal'a, XIV asrgacha bo'lgan nomlanishi - Detinets) qadimgi rus shaharlarining markaziy qismi, minoralar va бойницаdan iborat qal'a devori bilan o'ralgan.
Kreml ichida cherkovlar, qurol-yarog' omborlari va ustaxonalar, boshqaruv xo'jaligi kabi hayotiy zarur muassalar joylashgan. Kreml qurilishida odatda daryo bo'yidagi yoki tabiiy to'siqlar oldida joylashgan tepaliklarda qurilgan.Qurdirgan hukmdor Ivan Kalita
Mashhurlari
Butunjahon merosiga kirgan kremllar ro'yxati
Moskva kremli
Novgorod kremli
Qozon kremli
Solovetskiy kremli
Himoya qilinadiganlari
Nijegorod kremli
Pskov kremli
Smolensk kremli
Kolomen kremli
Astraxan kremli
Zaray kremli
Tobol kremli
Tula kremli
Suzdal kremli
Rostov kremli
Aleksandrov kremli (Vladimir oblasti)
Devorsiz
Dmitrov
Ryazan
Vologda
Yaroslavl (ko'pincha Yaroslavl kremlini Spas-Brajenbo'yi monastiri deb adashtirishadi)
Vayronalar
Gdov
Izborsk
Porxov
Serpuxov
Velikiye Luki
faqatgina devorlari qolgan
Borovsk
Opochka
Starodub
Holati no'malum
Ostrov
Torjok
Volokolamsk
Manbalar | 1,853 |
5565 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Geliy | Geliy | Geliy (), He – Mendeleyev davriy sistemasining sakkizinchi guruh kimyoviy elementi, tartib raqami 2, atom massasi 4,0026, rangsiz va hidsiz gaz. Tabiiy Geliy ikki izotop aralashmasidan iborat (3He, 4He). 1868-yilda fransuz astronomi Geliy Jansen va ingliz astronomi Geliy Lokyer quyosh spektrida yangi sariq chiziqni aniqladilar. U oʻsha vaqgda maʼlum boʻlgan elementlar chizigʻiga sira oʻxshamasdi. Bu nomaʼlum elementga Geliy deb nom berildi (yun. helios – quyosh). 1895-yilda ingliz kimyogari Geliy Ramzay Geliyni radioaktiv kleveit mineralidan olishga muvaffaq boʻldi. Kleveitni qizdirilganda ajralib chiqqan gaz spektrida ham oʻsha chiziq bor edi. Yerda Geliy juda kam: 1 havoda bor-yoʻgʻi 5—24 , 1 kg yer moddasida 0,003 mg Geliy bor. Geliy fazoda eng koʻp tarqalgan elementlardan biri (vodoroddan keyin 2-oʻrinda turadi). Kosmos massasining deyarli 23% i Geliydan iborat. U hajm jihatidan yer atmosferasining 0,0005% ini tashkil etadi. Yer yuzida Geliy asosan Yer poʻstidagi radioaktiv elementlar (kleveit, monatsit va torianit) tarkibida uchraydi. Geliy sanoat miqyosida tabiiy gazlardan va neft gazlarining uglevodorodli yoki azotli birikmalaridan olinadi. Koʻpgina neft va gaz konlarida tabiiy Geliy zaxiralari bor. Yer yuzidagi Geliyning asosiy qismini 4Ne tashkil etadi. 4He uran, toriy kabi radioaktiv elementlarning parchalanishidan hosil boʻladi. 3He juda oz miqdorda uchraydi. Tarkibida 2 g uran va 10 g toriy tutgan 1 t granit radioaktiv parchalanganda 1 mg Geliy ajralib chiqadi. Atmosferada vodorodning ogʻir izotopi tritiy (T) parchalanganda 3He hosil boʻladi. Geliy normal sharoitda bir atomli gaz. Zichligi 0,17846 g/l, qaynash temperaturasi – 268,9°. Geliy normal bosimda har qancha sovitilganda ham suyuq holatini saqlay oladigan yagona modda. Geliy 2,5 MPa bosim ostida kristallanadi. Issiqlik oʻtkazuvchanligi 0,1437 Vt/(m. K.). Geliy atomining radiusi 0,85 dan 1,33 Ye gacha. 20° da 1 l suvda 8,61 /l, etanodda 3 /l Geliy eriydi. 4He izotoplaridan iborat suyuq Geliyning ajoyib xossalari bor. U tarkibida Geliy boʻlgan tabiiy gazlardan olinadi. Geliyning inertlik xossasidan metallarni qirqishda, payvandlash va oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda foydalaniladi. Geliyning yonmasligi va zichligining kichikligi stratostatlarni toʻldirishda qoʻl keladi. Geliy yuqori issiqlik oʻtkazuvchanligi, kimyoviy inertligi, yadro reaksiyasidagi neytronlar bilan deyarli reaksiyaga kirishmasligi tufayli atom reaktorlarini sovitishda qoʻllaniladi. Suyuq holdagi Geliy yer yuzidagi eng sovuq suyuqlikdir, u turli ilmiy tekshirishlarda sovutkich sifatida ishlatiladi.
Manbalar
Kimyoviy unsurlar | 2,616 |
5566 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Litiy | Litiy | Litiy (lito... va ), Li — Mendeleyev davriy sistemasining 1 guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 3, atom massasi 6,941, ishqoriy metallarga mansub. Ikkita barqaror iztopi bor: 6Li (7,52%) va 7Li(92,48%). 1817-yilda shved kimyogari Litiy Arfvedson kashf qilgan. Litiy tabiatda keng tarqalgan. Yer poʻstining massa jihatdan 6,5-10~3% ni tashkil qiladi. 150 dan ortiq minerali maʼlum. Asosiy minerallari: spodumen LiAl[Si2O6], lepidolit K, 5A1, 5[SiAll0] (F2OH)2 va petalit (Li,Na)[Si4A10lo]. Litiy kumushdek oqmetall (havoda xiralashib, qoramtir parda bilan qrplanadi) yengil, yumshoq, choʻziluvchan, pichoq bilan kesiladi. Zichligi 533 kg/m³ , suyuqlanish temperaturasi 180,54°, qaynash temperaturasi 1340°. Brinell boʻyicha qattiqligi 7850Pa. Barcha birikmalarida Litiy bir valentli. Kislorod bilan bevosita reaksiyaga kirishganda yoki isitilganda (havorang alanga berib yonadi) litiy oksid hosil qiladi. Suv bilan birikkanda litiy ishqori LiOH hosil qilib vodorod ajratib chiqaradi. Mineral kislotalar bilan faol reaksiyaga kirishib, tuzlar beradi. Azot, vodorod, galogenlar, uglerod, kremniy, fosfor birikmalari va boshqa koʻpgina moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. Metallorganik birikmalar hosil kila olish Litiyning muhim xususiyati. Shunga koʻra, organik sintezda koʻp qoʻllaniladi (qarang Litiyorganik birikmalar). Litiy olish uchun tarkibida 0,25—30% litiy oksid boʻlgan ruda boyitiladi. Natijada hosil boʻlgan mineral (spodumen, lepidolit, petalit) konsentratlaridan Litiy ajratib olinadi. Sanoatda Litiy metali litiy xlorid va kaliy xlorid aralashmasini elektroliz qilish yoʻli bilan olinadi. Hozirgi vaqtda Litiy metallotermik usul bilan ham olinmoqda. Metall Litiy quyma, donalar, sim, sterjen shaklida chiqarilib, vazelin yoki parafin qatlami ostida (germetik idishda) saqlanadi. Litiy yadro energiyasi ishlab chiqarishda, silikat sanoatida, kora va rangli metallurgiyada, kimyo, toʻqimachilik sanoatlarida va qishloq xoʻjaligida ishlatiladi.Litiyni 1818 -yilda Britaniyalik olim Gemfri Devid tomonidan metall xolida ajratib olingan
Lítiy (Li) — unsurlar davriy jadvalining 3 unsuri, metall.
Manbalar
Kimyo
Kimyoviy unsurlar | 2,153 |
5567 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Reyxskansler | Reyxskansler | Reyxskansler (), toʻgʻrisi imperiya kansleri - kayzer Germaniyasi va Veymar Respublikasidagi hukumat boshligʻi (bosh vazirga teng) lavozimi. Reyxskansler 1918 yilga qadar imperator tomonidan tayinlangan, 1918-yildan keyin reyxsprezident (Germaniya prezidenti) tayinlagan, lekin un (reyxskansler)ga nisbatan reyxstag saylovlarida gʻalaba qozongan partiya deputatlari tomonidan ishonchsizlik votumi eʻlon qilinishi mumkin boʻlgan, shuning uchun odatda reyxskansler reyxstagning partiya tarkibidan kelib chiqib tayinlangan.
Reyxskansler (nem. Reichskanzler) — 1871 — 1945-yillarda Germaniyada hukumat boshligʻi.
1933 yilda Adolf Gitler reyxskansler etib tayinlangan, shundan keyin Veymar Respublikasi oʻzgarmas dohiy fyurer bilan birga Uchinchi reyxga oʻzgargan (1934 yilda prezidentlik lavozimi bekor qilingan). Gitler oʻz joniga qasd qilgach, 1945-yil 30 apreldan 1 mayga qadar Yozef Gebbels bir kun reyxskansler boʻlgan (oʻz joniga qasd qilguncha), shundan keyin kansler lavozimini Flensburgdagi Karl Dyonits hukumatida graf Lyudvig Shverin fon Krozig bajargan.
GFR kansleri haqida Germaniya federal kanslerlariga qarang.
Manbalar
German imperiyasi
Veymar Respublikasi
Uchinchi reyx
Hukumat boshliqlari | 1,209 |
5569 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Imperiya | Imperiya | Imperiya (lot. imperium — hokimiyat) — 1) imperator boshqargan monarxiya davlatining nomi; baʼzi qadimiy zamon (Rim imperiyasi), oʻrta asr ("Muqaddas Rim imperiyasi") yirik monarxiya davlatlari ham imperiya deb atalgan. Podsho Rossiyasi Pyotr I davri (1721)dan Romanovlar hokimiyati agʻdarilguniga qadar (1917), Fransiya Napoleon I (1-imperiya) va Napoleon III (2-imperiya) davrida, Avstriya 1804— 1914-yillarda (1868-yildan Avstriya-Vengriya), Germaniya (1871-yildan 1918-yil inqilobiga qadar) imperiya boʻlgan; 2) mustamlakalari boʻlgan yirik davlatlar. Masalan, Buyuk Britaniya dominion va mustamlakalari bilan birga Britaniya imperiyasini tashkil etgan.
Imperiya (lot. imperium, ma'nosi yuqori hokimiyat) — boshligʻi imperator unvoniga ega boʻlgan monarxiya davlati. Bitta markazdan boshqariladigan koʻpmillatli, yoki koloniyalarga ega boʻlgan davlatlar ham imperiya deb yuritiladi. Hozirgi vaqtda davlat boshligʻi imperator boʻlgan bitta davlat bor - Yaponiya (lekin amalda Yaponiyaning oʻzi imperiya emas).
Mashhur imperiyalar
Avstriya-Vengriya imperiyasi (1867 — 1918)
Akkad imperiyasi (tah. e. a. 2350 — 2150 - tarixdagi ilk imperiya)
Ossuriya imperiyasi (ок. 900 — 612 до н. э.)
Bolgariya imperiyasi (681 — 1018; 1185 — 1396)
Braziliya imperiyasi (1822 — 1889)
Britaniya imperiyasi (ок. 1583 — 1960)
Venetsiya imperiyasi (c. 900 — 1797)
Vizantiya imperiyasi (395 — 1453)
Vetnam imperiyasi ( — 1945)
Gʻaznaviylar imperiyasi (977 — 1186)
German imperiyasi (1871 — 1918)
Germaniya kolonial imperiyasi (1884 — 1918)
Daniya kolonial imperiyasi
Misr imperiyasi (e. a. 1550 — 1070)
Oltin Oʻrda (1378 — 1502)
Asteklar imperiyasi (1375 — 1521)
Gabsburglar imperiyasi (Avstriya imperiyasi) (1804 — 1867)
Gaiti imperiyasi (1804 — 1806)
Gana imperiyasi
Gupta imperiyasi (320 — 550)
Inklar imperiyasi (1438 — 1533)
Kongo imperiyasi
Kushon imperiyasi
Mali imperiyasi
Nanda imperiyasi
Sosoniylar imperiyasi (224 — 651)
Temuriylar imperiyasi (1401 — 1505)
Tu'i Tonga imperiyasi (950 — 1875)
Ispan imperiyasi (1492 — 1975)
Italiya kolonial imperiyasi(1885-1960)
Xitoy imperiyasi (e. a. 221 — 1912)
Koreya imperiyasi (1897 — 1910)
Kxmer imperiyasi (802 — 1462)
Makedon imperiyasi (tah. e. a. 338 — tah. e. a. 309)
Boburiylar saltanati (1526 — 1857)
Maura imperiyasi
Meksika imperiyasi (1822 — 1823, 1864 — 1867)
Mog'ul imperiyasi (1206 — 1294)
Niderlandiya kolonial imperiyasi
Usmoniylar imperiyasi (1281 — 1923)
Fors imperiyasi (tah. e. a. 550 — 330)
Portugaliya imperiyasi (1495 — 1975)
Rim imperiyasi (27 до н. э. — 476)
Rossiya imperiyasi (1721 — 1917)
Muqaddas Rim imperiyasi (843 – 1806)
Serb imperiyasi (1345 — 1371)
Teotixuakan imperiyasi
Uchinchi reyx (1933 — 1945)
Birinchi fransuz imperiyasi (1804 — 1815)
Ikkinchi fransuz imperiyasi (1853 — 1871)
Fransuz kolonial imperiyasi (tah. 1605 — 1960-yillar)
Xett imperiyasi (e. a. 1460 — 1180)
Markaziy Afrika imperiyasi (1977 — 1979)
Shved imperiyasi (1561 — 1878)
Shved kolonial imperiyasi
Elam imperiyasi
Efiopiya imperiyasi (XIX asr — 1974)
Yaponiya imperiyasi(1867-1945)
Manbalar
Davlat
ja:帝国
lv:Impērija
nn:Kolonimakt
Imperiyalar
Imperiyalar tarixi
Imperatorlar
Yaponiya | 3,193 |
5571 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Monarxiya | Monarxiya | Monarxiya (yunoncha: monarchia — yakka hokimlik) — davlat boshqaruvi shakli. Bunda davlat boshligi monarx hisoblanadi. Monarxiyaning 2 turi mavjud: mutlaq (absolyut) monarxiya, bunda monarxning toʻla hokimiyatini cheklaydigan bironbir davlat organi boʻlmaydi; konstitutsiyaviy M., bunda monarx hokimiyati konstitutsiya asosida amal qiladigan muayyan vakolatli organ bilan cheklangan boʻladi, yaʼni qonunchilikni parlament, ijro hokimiyatini hukumat olib boradi. Ayrim mamlakatlarda davlat boshligʻi ayni vaqtda diniy rahbar ham hisoblanadi.
Monarxiya koʻrinishlari
Mutlaq monarxiya — monarx cheksiz hokimiyatga egalik qiladigan monarxiya koʻrinishi. Mutlaq monarxiyada hukumat yoki boshqa hokimiyat organlari faqat davlat boshligʻi boʻlgan monarx oldida javobgardir, odatda parlament boʻlmaydi, boʻlgan taqdirda u maslahat kengashi vazifasini bajaradi, xolos.
Konstitutsiyaviy monarxiya — monarx hokimiyati konstitutsiya bilan cheklangan monarxiya. Konstitutsiyaviy monarxiyada qonun chiqaruvchi hokimiyat organi vazifasini parlament bajaradi, bajaruvchi organ esa hukumat boʻladi. Konstitutsiyaviy monarxiya ikki xil koʻrinishda boʻladi: dualistik va parlamentar monarxiya.
Dualistik monarxiya — () — monarx hokimiyati konstitutsiya bilan cheklanuvchi monarxiya, lekin shunga qaramasdan monarx oʻzining hokimiyat uchun keng vakolatlarini saqlab qoladi.
Parlamentar monarxiya — monarx vakolatlari oʻta cheklangan, hukumat va hukumat organlari monarx oldida emas, parlament oldida javob beradi.
Teokratik monarxiya — siyosiy hokimiyat diniy rahbar qoʻlida boʻlgan monarxiya.
Hozirgi kundagi monarxiya davlatlari
Osiyo
Bahrayn
Bruney
Butan
Iordaniya
Kambodja
Qatar
Quvayt
Malayziya (saylanadigan)
BAA (saylanadigan)
Ummon
Saudiya Arabistoni
Tailand
Yaponiya
Afrika
Esvatini
Lesoto
Marokash
Yevropa
Belgiya
Vatikan (saylanadigan)
Birlashgan Qirollik
Daniya
Ispaniya
Lixtenshteyn
Lyuksemburg
Monako
Niderlandiya
Norvegiya
Shvetsiya
Andorra
Okeaniya
Samoa (vaqtincha)
Tonga
Manbalar
Davlatlar boshqaruv shakllari ro'yxati | 2,064 |
5686 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Nagasaki | Nagasaki | Nagasaki — Yaponiyadagi shahar, Kyusyu o.ning gʻarbida, Nagasaki qoʻltigʻi soxilida joylashgan. Nagasaki prefekturasining maʼmuriy markazi. Aholisi 423,2 ming kishi (2000). Yirik port. Yaponiyaning jan. suvlaridagi baliqovlash bazasi. Kemasozlik va kema taʼmirlashning yirik markazi. Mashinasozlik, oziq-ovqat, metallurgiya, toʻqimachilik, neft kimyosi, yogʻoch tilish sanoatlari rivojlangan. Universitet, savdo-sanoat muzeyi, qad. sanʼat va boshqa muzeylar bor. Shahar 12-asrdan maʼlum. 16— 17-asrlarda N.da por-tugallar faktoriyasi boʻlgan. Ikkinchi jahon urushi oxirida, 1945-yil 9-avgustda shaharga tashlangan atom bombasi natijasida shaharning koʻp qismi vayron boʻlgan, 75 mingdan ortiq kishi halok boʻlgan va yaralangan. N. erkin reja asosida kurilgan. Meʼmoriy yodgorliklaridan 16—19-asrlarda qurilgan Suva ibodatxonasi, budda ibodatxonalari ansambllari, koʻpriklar, katoliklar cherkovlari saqlangan. 1945-yil 9-avgustdagi vayronagarchiliklardan keyin qayta qurilgan binolar qatorida Tinchlik bogʻi (xalqaro madaniyat markazi binosi bilan) va monumenti qurilgan.
Nagasaki — Yaponiyadagi shahar, Kyusyu oroli gʻarbida, Nagasaki koʻrfazida joylashgan. Nagasaki Prefekturasi maʻmuriy markazi.
Aholisi - 447,4 ming kishi (2004).
Nagasaki 1945 yil 9-avgust kuni AQShning Yaponiyaga qarshi uyushtirgan ikkinchi yadroviy hujum nishoni boʻlgan: Amerika bombardimonchi samolyotlari tomonidan "Semiz" bombasi tashlangan va bu hujum halokatli natijalar va minglab insonlarning ommaviy halok boʻlishiga olib kelgan.
Hozirgi kunda Nagasaki - yirik savdo va yoʻlovchi porti, Yaponiyaning janubiy suvlaridagi baliqchilik bazasi. Yirik kema qurish va taʻmirlash markazi (suv sigʻimi 300-500 ming tonna boʻlgan kemalar tayyorlanadi). Mashinasozlik bilan bir qatorda oziq-ovqat (shuningdek baliq konervalash), metallurgiya, yengil sanoat, neftekimyo, o'rmonchilik sanoatlari ham rivojlangan.
Manbalar
Yaponiya shaharlari | 1,917 |
5688 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Xirosima | Xirosima | Xirosima — Yaponiyadagi shahar, Xonsyu oroli janubi-gʻarbida joylashgan. Xirosima prefekturasi maʻmuriy markazi.
Xirosima — Yaponiyadagi shahar. Xonsyu o.ning janubi-gʻarbida. Xirosima prefekturasining maʼmuriy markazi. Aholisi 1,12 mln. kishi (2000). Mamlakatning muhim transport, sanoat, moliya va madaniyat markazi. Ota daryosi deltasidagi port. Kemasozlik va stanoksozlik, avtomobilsozlik, harbiy, rezinatexnika, yogʻochsozlik, qogʻoz, toʻqimachilik, oziq-ovqat va poligrafiya sanoati korxonalari mavjud. universitet bor. Shahar zamindorlar qasri atrofida 16-asrda bunyod etilgan. 1945-yil 6 avgustda AQSH aviatsiyasi tomonidan tashlangan atom bombasidan qattiq zarar koʻrgan. Bombardimon natijasida halok boʻlganlar xotirasiga yodgorlik muzeyi barpo etilgan. Tinchlik memorial markazi X.dagi eng muhim zamonaviy meʼmoriy bino hisoblanadi.
Aholisi - 1,15 mln. kishidan koʻproq, maydoni - 905 kv. km.
Shahar tarixi XVI asrda mahalliy yer egasi shu yerda oppoq Zogʻora baliq qasri (Ridzyo)ni qurdirgani boshlanadi.
Mashinasozlik, tekstil, ximiya, harbiy va boshqa sanoat tarmoqlari rivojlangan. Universitet bor.
1945 yil 6 avgust kuni B-29 Enola Gay amerika bombardimonchi samolyoti Xirosimaga birinchi atom bombasini tashladi. Xirosimaning katta qismi vayronaga aylandi, birinchi yarimyillikning oʻzida 140 ming kishi vafot etdi.
1951-52 yillarda Tinchlik Hiyoboni arxitekturaviy-dam olish ramziy boʻgʻi qurilgan.
Bombardimon qilishdan maʻno boʻlganmi?
Haligicha Xirosimaning harbiy bombardimon qilinishidan maʻno bormi degan savolga yakuniy javob berilmagan. SSSR va uning maslakdoshlari, 1945-yil 6 avgustdagi Xirosimaga atom bombasini tashlanishi hech qanaqasiga urush yakunlanishini tezlashtirmagan, bu shunchaki jahonni yangi qurol bilan qoʻrqitish maqsadida qilingan, deb ishontirishga harakat qiladilar. Ularning fikricha, tasdiqlanganidek, Uzoq Sharqdagi urushga Sovet Ittifoqi ham qoʻshilgach, rasmiy Tokio baribir kapitulyatsiya eʻlon qilardi.
Yaponiya shaharlari | 1,986 |
5700 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Michael%20Jackson | Michael Jackson | Michael Joseph Jackson () (29-avgust 1958-yil — 25-iyun 2009-yil) pop-qoʻshiqchi, boshlovchi va raqqosdir. Ayrimlar M. Jeksonni "pop janrining qiroli" deb hisoblaydi.
Uning faoliyati 1965-yilda otasi Michael va uning toʻrt nafar ukalari bilan The Jackson Five („Jacksonlar beshligi“) guruhini tashkil etish bilan boshlanadi. 1969-yilda guruh „ABC“, „I Want You Back“, „The Love You Save“ va „Iʼll Be There“ qoʻshiqlari orqali mashhurlikka erishadi. Yakkaxon qoʻshiqchi sifatida M. Jekson 1979-yilda „Off the Wall“ („Rasm-rusumdan xoli“), 1982-yilda „Thriller“ albomlarini chiqardi. „Thriller“ dan soʻng uni „King of Pop“ („Pop qiroli“), deb atay boshlashdi. 1980-yildan u oʻzini raqqos sifatida namoyon eta boshladi. 1982-yilda uning „Beat it“, „Billie Jean" hamda 1987-yilda „Smooth criminal" nomi ostidagi qo'shiqlarni uning ijodining eng yorqin namunalari sifatida tan olinadi.
Vafoti
M. Jekson 2009-yil 25-iyun kuni Amerika Qoʻshma Shtatlarining Los Angeles shahrida teri saratoni oqibatida vafot etdi. Atigi 18 kundan keyin esa uning faoliyatidagi oxirgi konserti bo'lib o'tishi kerak edi. Uning oʻlimi butun dunyo boʻylab qayg'uni qoʻzgʻatdi, buning oqibatida esa uning musiqasi sotuvida keskin oʻsishga olib keldi. Los-Anjelesdagi Staples markazida boʻlib oʻtgan Jeksonning televideniyedagi xotira marosimini butun dunyo boʻylab 2,5 milliarddan ortiq odam tomosha qilgan. Vafotidan keyin ham, o'z qo'shiqlari orqali M. Jekson qariyb 2 milliard AQSH dollari ishlab topgan. Bu pullarning 40% qismi onasiga qolgan qismi esa farzandlarining hisobiga qolgan.
Albomlari roʻyxati
Got To Be There, Motown 1972
Ben, Motown 1973
Music & Me, Motown 1973
Forever, Michael, Motown 1975
The Best Of Michael Jackson, Motown 1975
Off The Wall, Epic 1979
One Day In Your Life (Greatest Hits), Motown 1981
Thriller, Epic 1982
E.T. The Extra-terrestrial, MCA 1982
Ainʼt No Sunshine (Greatest Hits), Motown UK 1982
Farewell My Summer Love, Motown 1984
The Great Love Songs Of Michael Jackson (Greatest Hits), Motown 1984
Motown Legends — Michael Jackson (Greatest Hits), Motown 1985
Michael Jackson Anthology (2 CD Greatest Hits), Motown 1986
Looking Back To Yesterday, Motown 1986
Bad, Epic 1987
The Michael Jackson Mix (2LP/2CD Greatest Hits mixes), Motown UK 1987
The Original Soul Of Michael Jackson (Greatest Hits), Motown 1988
Dangerous, Epic 1991
HIStory The Past Present & Future, Epic 1995
Blood On The Dancefloor, Epic 1997
Invincible, Epic 2001
Number Ones, Epic 2003
The Essential Michael Jackson, Epic 2005
Manbalar
https://www.koimoi.com/hollywood-news/do-you-know-michael-jackson-went-from-being-bankrupt-to-garnering-2-billion-posthumously/#:~:text=Michael%20Jackson%20made%20over%20%242,big%20fortune%20through%20his%20albums.
Havolalar
Video sayti
Rasmiy sayti (Sony)
Niderlandiyadagi Fan-klub
Rasmiy sayti
1958-yilda tugʻilganlar
2009-yilda vafot etganlar
Amerikalik erkak qoʻshiqchilar
Amerikalik erkak modellar
Amerikalik erkak aktyorlar
Afroamerikalik erkak aktyorlar
Afroamerikalik erkak qoʻshiqchilar
Amerikalik filantroplar
MTV Europe Music Award sovrindorlari
Grammy mukofoti sovrindorlari
Brit mukofoti sovrindorlari
Amerikalik erkak qoʻshiqnavislar
Amerikalik bola qoʻshiqchilar
Amerikalik erkak pop-qoʻshiqchilar
Amerikalik rok-qoʻshiqchilar
Qoʻshiqlari Billboard Hot 100 xit-paradida eng yuqori pogʻonaga koʻtarilgan ijrochilar | 3,388 |
5767 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Abdurauf%20Fitrat | Abdurauf Fitrat | Abdurauf Fitrat (1886, Buxoro shahri, Buxoro amirligi — 4-oktabr, 1938, Toshkent shahri, Oʻzbekiston SSR) — oʻzbek tarixchisi, filolog, tarjimon, yozuvchi, dramaturg va shoir, zamonaviy oʻzbek tili va adabiyoti asoschilaridan biri, Oʻrta Osiyo jadidchiligining taniqli vakili, birinchi oʻzbek professori (1926). Jadidchilik milliy maʼrifatparvarlik harakatining tarafdori. Turkiyada taʼlim olgan. Inqilobga qadar Oʻrta Osiyoni Rossiyadan ozod qilinishi harakatlarida faol qatnashgan, politsiya nazorati ostida boʻlgan. Turkiyadagi „Yosh turklar“ harakatidan ilhomlanib, Buxoroda „Yosh buxoroliklar“ partiyasini tuzgan, uning maʼnaviy rahnamosiga aylangan. Doʻsti va maslakdoshi Munzim bilan hamkorlikda buxorolik 70 nafar yosh turkistonliklarni Germaniyaning bir qator oliy taʼlim muassasalariga oʻqishga yuborgan (1922).
Hayoti
1886-yilda Buxoro shahrida ziyoli oilasida tugʻilgan, adibning otasi savdogarchilik bilan shugʻullangan boʻlib, 1918-yilgacha Qashqarda turib qoladi. Yosh Abdurauf asosan onasi Mustafo Bibi (Bibijon) tarbiyasida qoladi, undan Navoiy, Uvaysiy, Zebunniso, Bedil, Fuzuliy kabi yirik shoirlarning gʻazallarini tinglaydi. Dastlab eski maktabda, keyinchalik, Buxorodagi Mir Arab madrasasida tahsil olgan. 1902-1903-yillarda haj safariga chiqqan, uni ado etgach Arabiston, Anatoliya (zamonaviy Turkiya), Kavkazorti, Eron, Afgʻoniston, Hindiston boʻylab sayohat qilgan. 1906-1908-yillarda Rossiyaning Qozon, Nijniy Novgorod, Yaroslavl, Moskva, Petrograd shaharlarida boʻlgan. XX asr boshlarida vujudga kelgan „Tarbiyai atfol“ jamiyati koʻmagida 1908-1913-yillarda Istanbuldagi Voizon madrasasida tahsil olgan va qizgʻin ijod qilgan. Madrasada unga mudarris Yusuf Akchura taʼlim bergan.
1908—1913-yillarda Turkiya dorilfununida oʻqiyotganda uning zukko, bilimdonligi professor-oʻqituvchilarni hayratga soladi. Unga Fitrat — Donishmand taxallusini beradilar. Fitratning dastlabki maqolalari „Hikmat“ jurnalida bosilgan. Oʻzi esa Rossiya imperiyasidan kelgan muhojirlar bilan aloqa bogʻlagan. Fitratning Usmonlilar poytaxtida oʻtkazgan toʻrt yili Bolqon urushi va Yosh turklarning konstitutsiyaviy inqilobiga toʻgʻri keldi.
Fitrat oʻqishni Istanbulda davom ettirib yurgan kezlarida, hamyurtlari bilan birgalikda „Buxoro ta’limi maorif jamiyati“ni tuzgan. Bu jamiyat buxoroliklarning oʻzaro moddiy-maʼnaviy uyushmasi vazifasini bajargan hamda Buxoro va Turkiston maorifining olgʻa siljishiga doir bir qator ishlarni amalga oshirgan. Bu davrda Turkiya „Yosh turklar“ inqilobidan mast davrni oʻz boshidan kechirardi. Turkiyadagi bunday inqilobiy muhit albatta yosh Fitratga ham ijobiy taʼsir koʻrsatdi. U siyosat maydoniga shoʻngʻib ketdi. Bu yerda Fitrat Sharq adabiyoti, sanʼati, tarixini chuqur va atroflicha oʻrganadi. Ilgʻor taraqqiyparvar turk adabiyoti vakillari, turk adabiyoti orqali esa Gʻarb adabiyoti bilan yaqindan tanishadi. Gʻarb va Sharq xalqlari madaniyati, adabiyotlari oʻrtasidagi farqlarni oʻz koʻzi bilan koʻradi, uning sabablarini teranroq anglaydi.
Faoliyati, jadidchilik va hurriyat orzusi
Fitrat vataniga qaytgach, Buxoro jadidlarining tashkilotchilaridan biri sifatida xalqni maʼrifat va madaniyatdan bahramand qilish uchun astoydil kurashdi, xususan u Buxoroning turli tumanlarida oʻqituvchilik qilib, jadidchilik gʻoyalarini keng targʻib etdi. 1915-yildan „Yosh buxoroliklar“ harakatining soʻl qanotiga boshchilik qildi. 1916-yilga qadar buxorolik jadidlar yakdil va yagona jabha boʻlib ish olib borgan boʻlsalar, keyinchalik ular ikkiga boʻlinib ketadilar. Abdulvohid Burhonov boshchiligidagi jadidlarning bir qismi eski tarzda faqat maʼrifat-madaniyat tarqatish yoʻlini tutgan boʻlsa, ularning boshqa boʻlagi Fitrat, Fayzulla Xoʻjayev kabi chet mamlakatlarda oʻqib kelgan yoshlar omma oʻrtasida maʼrifat va madaniyat tarqatish bilan birga amirga qarshi kurashishni ham yoqlab chiqadilar. Bunday boʻlinishning asosiy sabablari:
Turkiston oʻlkasi, shu jumladan Buxoro amirligidagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyatning ogʻirligi, rus podshosi va amirlikning ikki yoqlama zulmkorlik siyosati;
bolsheviklarning mahalliy xalq oʻrtasida yurgizgan tashviqot va targʻibotlari taʼsiriga ishonuvchanlik;
mahalliy xalq vakillarining siyosiy vakuumda saqlanganligi, ularning siyosat borasidagi gʻoyaviy-nazariy saviyasining yetarli darajada rivojlanmaganligi.
Fitrat 1917-yilgi fevral voqealaridan soʻng jadidlarning Buxorodagi ahvoli murakkablashgach, Samarqandga koʻchib borib 1917-yil aprelidan 1918-yil martigacha chiqib turgan „Hurriyat“ gazetasiga muharrirlik qiladi (1917-yilgi 27-sonidan 1918-yilgi 87-sonigacha), gazeta ishlarini rivojlantirish maqsadida Fitrat nashriyotga Oʻrta Osiyo jadidchiligining dargʻasi, muftiy Mahmudxoʻja Behbudiyni taklif etadi. Ayrim maʼlumotlarga qaraganda Fitrat shu-yillarda „Ittihodi taraqqiy“ tashkiloti Eski Buxoro boʻlimining raisi ham boʻlgan.
1917-yilning oktabr oyini „Yurt qaygʻusi“ deb baholadi. Ammo nurli kelajakdan umid uzmadi. 1917-yil 27-noyabrda eʼlon qilingan Turkiston Muxtoriyatini soʻngsiz mehr bilan qarshi oldi. Hatto 27-noyabrni „Milliy laylatulqadrimiz“ deb atadi. Ammo uning bu quvonchi uzoqqa choʻzilmadi, 1918-yilning 19-20-fevralida Turkiston muxtoriyati bolsheviklar va armanlarning „Dashnaksutyun“ partiyasi tomonidan qonga botirildi. Bu voqea tarixda „Qoʻqon voqeasi“ nomini olgan.
1918-yil martdagi Kolesov voqeasidan keyin u Toshkentga keldi. Dastlab Xadradagi maktabda, may-iyun oylaridan boshlab Turkiston musulmon dorilfununi qoshida tashkil topgan dorulmualliminda til va adabiyotdan dars berdi. 1919-1920-yillarda Afgʻoniston amirligining Toshkentdagi vakolatxonasida tarjimonlik qildi.
Toshkentda u asosan ilmiy, ijodiy maʼrifiy ishlar bilan koʻproq band boʻldi. Bir qator darsliklar tuzdi, „Chigʻatoy gurungi“ nomli ijtimoiy-adabiy tashkilot tuzib, unda faol ishtirok etdi. 1920-yil 9-aprelda „Tong“ jurnalini tashkil etib, yosh ziyolilar avlodini millatparvarlik va vatanparvarlik ruhiyatida tarbiyalashga kirishdi. „Tong“ jurnalining shiori boʻlgan: „Miya oʻzgarmaguncha boshqa oʻzgarishlar negiz tutmas!“ soʻzlari Fitratning shu-yillarda olib borgan faoliyatining maqsad-mohiyatini toʻla ifodalaydi. Jurnalda „Chigʻatoy gurungi“ aʼzolarining deyarli barchasi ishtirok etdi. Afsuski, jurnal ishi 3-sondan keyin toʻxtab qoldi.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil topishi bilan Fitrat 1921-yilda Buxoroga taklif qilinadi va shu-yildanoq maorif noziri vazifasida ish boshlaydi. 1922-yilda xorijiya (tashqi ishlar) noziri, Xalq xoʻjaligi Kengashi raisi, Markaziy Ijroya Qoʻmitasi raisi oʻrinbosari, Xalq nozirlari shoʻrosi raisi oʻrinbosari, Hukumat plan va smeta tashkiliy hay’atining raisi, BXSR mehnat kengashining Prezidium aʼzosi va boshqa lavozimlarda xizmat qildi. Ikki yil davomida Buxoro Xalq Respublikasida taʼlim vaziri va iqtisodiy rivojlanish kengashining rahbari sifatida faoliyat yuritgan. U shu davrda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi mablagʻlari hisobiga 70 nafar turkistonlik istiqbolli yoshlarning Germaniyaga borib oʻqishi, Buxoroda Sharq musiqasi maktabining tashkil etilishi, fan va madaniyatga doir xalq qoʻlida sochilib yotgan noyob qoʻlyozmalarni toʻplashda tashabbuskor boʻldi. Fitratning saʼy-harakatlari bilan Buxoro Xalq Sovet Respublikasida turk (oʻzbek) tili davlat tili deb eʼlon qilindi. Davlat teatri tashkil qilinib, bu teatrda ishlash uchun Toshkentdan Mannon Uygʻur va Choʻlpon, vaqf ishlarini boshqarish uchun esa Munavvar Qori Abdurashidxonov taklif etildi (1921).
Ammo 1923-yilda Yan Rudzutak boshchiligida Moskvadan kelgan komissiya Fitratni ishdan olib, Rossiyaga „chaqirib olingan“ deb eʼlon qildi va Fitrat 1923—1927-yillarda Moskvadagi Sharqshunoslik instituti (1921-yilgacha Sharq tillari instituti deb nomlangan)da ishladi, ilm bilan shugʻullandi. Leningrad Davlat universitetining Sharq fakultetida Turk, arab, fors tili va adabiyoti, madaniyatidan talabalarga dars berdi. Leningrad Davlat universiteti professorligiga saylandi. „Abulfayzxon“, „Bedil“, „Qiyomat“, „Shaytonnig Tangriga isyoni“ kabi asarlar yozib, chop ettirdi. 1927-yilning boshida Rossiyadan qaytgach, 1937-yilga qadar Samarqanddagi Oliy pedagogika instituti (hozirgi Samarqand Davlat universiteti) hamda Toshkentdagi Til va adabiyot institutida faoliyat koʻrsatdi. Fitrat oʻz hayoti davomida yuzlab ijtimoiy-publitsistik maqolalar, oʻnlab ijtimoiy-siyosiy va ilmiy risolalar yaratdi. U birgina Turkistonda emas, Afgʻoniston, Hindiston, Turkiya, Kavkaz, Volgaboʻyi matbuotida ham faol ishtirok etdi.
Badiiy va ilmiy adabiyot
Fitratning adabiy merosi rang-barang. U adib sifatida badiiy ijodning barcha turlarida qalam tebratibgina qolmay, oʻzbek adabiyotining yangi janr va turlar bilan boyishi, sheʼr tuzilishining isloh etilishi, adabiy realizmning teranlashishi, davr, jamiyat va xalq hayoti bilan bogʻliq boʻlgan muhim ijtimoiy muammolarning oʻzbek adabiyotida badiiy talqin etilishiga ulkan hissa qoʻshdi.
Fitrat ijodini shartli ravishda uch davrga boʻlish mumkin: 1-davr 1909-1916-yillarni oʻz ichiga olib, Turkiya taassurotlaridan ilhomlangan holda jadid maʼrifatparvari sifatida ijod qilgan. 2-davr 1917-1923-yillarni qamrab oladi, bu davrda Fitrat milliy istiqlol gʻoyalari bilan toʻyingan asarlar yozadi. Ijodining 3-davri 1923-1937-yillarga oid boʻlib, Shoʻro maxfiy xizmatining doimiy nazoratida boʻlgan Fitrat asosan ilmiy va pedagogik ishlar bilan shugʻullanadi.
Fitrat zullisonayn adib boʻlib, adabiyotga shoir va adabiyotshunos sifatida kirib kelgan. Istanbuldagi toʻrt yillik taʼlimi davomida faqat forsiy tilda ijod qilgan. Koʻp oʻtmay u oʻzini dramaturgiya va prozada ham sinab koʻrdi. U „Munozara“ (dastlabki nomi „Hindistonda bir farangi ila buxorolik bir mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadid xususida qilgan munozarasi“) asarini Turkiyaga borishdan oldin, 1905-1907-yillarda yaratgan. „Sayha“ („Chorlov“, „Naʼra“) (fors tilida), „Sayyohi hindi“ („Bayonoti sayyohi hindi“), „Rahbari najot“, „Tarixi Islom“ asarlarini esa Turkiyada tahsil paytida yozgan va „Munozara“ 1908-yilda, „Sayha“ 1910-yilda, „Sayyohi hindi“ 1913-yilda Istanbulda bosilib chiqqan. „Rahbari najot“ va „Oila“ 1915-1916-yillarda Bokuda nashr qilingan. Bu asarlar oʻsha davrdayoq xalq orasida keng tarqaldi. Horijiy tillarga ham oʻgirildi. Masalan, „Munozara“ 1909-1914-yillar orasida turk, ozarbayjon tillarida, „Sayyohi hindi“ rus tilida chop etilgan. „Rahbari najot“ni esa doʻsti, shoir va noshir Abdulvohid Burhonov Sankt-Peterburgda nashrdan chiqargan. Bulardan tashqari uning „Mavludi Sharif“, „Abo Muslim“, „Begijon“ asarlari va dastlabki sheʼrlari „Oyna“, „Taraqqiy“, „Sadoi Turkiston“, „Turon“, „Hurriyat“, „Buxoroi Sharif“ kabi gazeta va jurnallar sahifalarida eʼlon qilingan.
Uning „Munozara“ va „Sayyohi hindi“ asarlari XX asr boshlarida Turkistondagi milliy uygʻonish harakatining norasmiy dasturi boʻlib xizmat qilgan va yoshlar dunyoqarashining keskin oʻzgarishi va ularning jadidlar safiga kelib qoʻshilishiga sabab boʻlgan. Keyinchalik bu asarlar orqali Fitratni millatchilikda, turkparastlikda va islomparastlikda ayblashgan.
Fitratning bizgacha yetib kelgan oʻzbek tilidagi sheʼrlari, 1917- va undan keyingi davrlarga oid. Maʼlumki, fevral inqilobidan keyin Turkiston xalqlarining mustaqillikka erishishlari uchun juda qulay fursat tugʻilgan. Fitrat shu davrda xalqni mustamlakachilik kishanlarini parchalab, milliy istiqlol uchun kurashga daʼvat etuvchi sheʼrlar yozishga kirishgan. Ammo anʼanaviy aruz vazni, uning nazarida, bunday zamonaviy gʻoyani ifodalash, xalqni oyoqqa turgʻazish va safarbar etish kuchiga ega emas edi. Shuning uchun ham Fitrat turk va tatar sheʼriyatlarida shakllangan, oʻzbek xalq ogʻzaki sheʼriyatida ayrim unsurlari boʻlgan sochmani milliy adabiyotimizga olib kirdi. Oʻz ona diyorini ozod va hur koʻrishni orzu qilgan shoir „Yurt qaygʻusi“ deb nomlangan bir sheʼr va toʻrtta sochma yozib, ularda hurriyat uchun kurash gʻoyasini baralla kuylaydi. Ijodkor mazkur sochmalarida Turkistonni xoʻrlangan va xorlangan Ona obrazida tasvirlab, bu jabrdiyda Onani zulmkorlardan xalos etish uchun Amir Temur singari insonlarni qoʻmsaydi.
U 1917-yillarda „Mirrix yulduziga“, „Sharq“, „Shoir“ kabi sheʼrlarni yaratib, Turkistonni endi „qizil mustamlaka“ga aylantira boshlagan bolsheviklarga va ular barpo etayotgan tuzumga nafrat tuygʻusini ifodaladi. Bundan tashqari Fitrat barmoq vaznida yozilgan mazkur sheʼrlari bilan xalq ogʻzaki sheʼriyatining mulki boʻlgan barmoqni isloh etib, Choʻlpon bilan birga uni yozma adabiyotga olib kirdi va unga yangi hayot bagʻishladi.
1922-yilda Fitrat tashabbusi bilan „Oʻzbek yosh shoirlari“ sheʼriy toʻplami bosilib chiqdi. Bu toʻplamdan Fitrat asarlari bilan birga oʻsha davrda qizgʻin ijod qilgan Choʻlpon, Botu va Elbekning sheʼrlari ham oʻrin olgan va xalq orasida katta qiziqish bilan oʻqilgan.
Nasr
Fitrat nasrda ham samarali ijod qilgan. XX asrning 10-yillarida sahna asari sifatida namoyish etilgan „Munozara“ Fitratning nasrdagi ilk asaridir. „Munozara“ ham „Sayyohi hindi“ ham Fitrat publitsistikasining yorqin namunalaridandir. Fitrat keyinchalik ham ijtimoiy, huquqiy, maʼnaviy hamda estetik qarashlarini ifodalashda publitsistikadan samarali foydalandi. Faqat 20-yillarning oʻrtalariga kelibgina u „sof“ nasriy asarlarni yarata boshladi („Qiyomat“, „Meʼroj“, „Oq mozor“, „Zayd va Zaynab“, „Zahroning imoni“ va boshqalar). „Munozara“ va „Sayyohi hindi“ asarlarida koʻtarilgan milliy qoloqlik, diniy fanatizm mavzusi 20-yillar uchun ham dolzarb ahamiyatga ega edi. Fitrat bu hikoyalarida diniy syujetlardan din taʼsiriga qarshi kurashda foydalandi. Bu asarlar, ayniqsa, 1930-yilda qayta ishlangan „Qiyomat“ xayoliy hikoyasi oʻzbek adabiyotida fantastikaning tugʻilishi va shakllanishida milliy manba boʻlib xizmat qildi.
Dramaturgiya
Fitrat dramaturgiyasi ham oʻziga xosligi bilan ajralib turadi. U 1916-yildan boshlab teatr uchun koʻplab asarlar yaratdi. Ammo uning nafaqat 1916—1918-yillarda yozgan „Begijon“, „Qon“, „Abo Muslim“, „Temur sagʻanasi“, „Oʻgʻizxon“ singari pyesalari, hatto 1934-yilda yozgan „Toʻlqin“ opera librettosi ham bizgacha yetib kelmagan. Maʼlumki, Fitratning 5 pardali „Begijon“ pyesasida dehqonlarning xon zulmiga qarshi koʻtargan isyonlari tasvir etilgan. „Temur sagʻanasi“ pyesasida esa muallifning „Yurt qaygʻusi (Temur oldinda)“ sochmasidagi istiqlol uchun kurash gʻoyasi oʻzining badiiy tajassumini topgan. Fitrat oʻsha-yillarda yozgan boshqa sahna asarlarida ham tarixiy oʻtmishga murojaat etganiga qaramay, bolsheviklarning Turkistonda olib borgan gʻayrimilliy siyosatiga faol munosabat bildirib, zulm va zoʻravonlikka asoslangan „yangi tuzum“ni keskin qoralagan. Fitrat ijodining shu davrdagi yetakchi motivi — bolshevizmga qarshi kurash gʻoyasi „Chin sevish“ (1920) va „Hind ixtilolchilari“ (1923) pyesalarida ayniqsa yorqin ifodalangan. Dramaturg Turkistonda Shoʻro hokimiyati-yillarida sodir boʻlayotgan fojeali voqealarni Britaniyaning mustamlakasi boʻlgan Hindistonga koʻchirib, ingliz mustamlakachilariga qarshi kurashayotgan hind istiqlolchilari siymosida, maʼlum maʼnoda, oʻz vatandoshlari obrazini yaratdi. Javoharlal Neruning eʼtirof etishicha, Fitratning bu asarlari hind xalqining mustamlakachilikka qarshi olib borgan kurashiga kuch va madad bergan.
Fitrat Moskvadalik paytida „Abulfayzxon“, „Shaytonning Tangriga isyoni“ (1924), ona yurtiga qaytgach esa „Arslon“, „Shoʻrishi Vose“ („Vose qoʻzgʻoloni“, 1927), „Toʻlqin“ (1934) pyesalarini yozdi. Bu asarlari orasida „Abulfayzxon“ oʻzining shekspirona epik koʻlami bilan ajralib turadi. Unda Fitrat Shekspir pyesalariga xos qabartma tip va xarakterlarni yaratdi. Zulmga asoslangan saltanat tojining otadan bolaga oʻtib kelishi natijasida paydo boʻluvchi qonli oqibatlarni haqqoniy tasvirladi. Mazkur pyesa asosida Ashtarxoniylar sulolasining soʻnggi vakili boʻlmish Abulfayzxon saltanatining tanazzuli (XVIII asr) natijasida Buxoroda Mangʻit amirlarining saltanat tepasiga kelishlari bilan bogʻliq tarixiy voqealar yotadi. Fitratning olis tarixiy voqeaga nazar solishdan maqsadi: „Podsholik qon bilan sugʻorilgan bir ogʻochdir, qon oqib turmagan yerda bu daraxtning qurib qolishi aniqdir“ degan falsafa bilan yashagan va oʻzi ham shu gʻayriinsoniy falsafaning qurboni boʻlgan Abulfayzxon singari qonxoʻr podsholarni tarix qaʼridan olib chiqib, xalqqa koʻrsatishdir. Fitrat bu asari bilan bolsheviklar tuzumi XX asrning Abulfayzxoni — Stalinni yaratishi va uning bepoyon mamlakatni qonga botirishini bashorat etdi. Shu maʼnoda mazkur tragediya Fitrat zakosi bilan yaratigan xalqni ogohlantiruvchi asardir. Fitrat bu asari bilan oʻzbek adabiyotida tragediya janriga asos solib, mazkur janrning asosiy tamoyillarini belgilab berdi.
Ijtimoiy publitsistika
Ijtimoiy, huquqiy, diniy va maʼrifiy asarlari orqali ham Fitrat ilm-fan, maʼrifatning turli sohalarida teran iz qoldirdi. U 1914-1916-yillardayoq „Rahbari najot“ („Najot yoʻli“), „Oila“, „Mavludi Sharif yoki Mur’oti xayr ul Bashar“, 1917-1920-yillarda „Oʻqu“ („Oʻquv“), „Sharq siyosati“, „Yigʻla, Islom“, 1925-yilda „Muxtasar Islom tarixi“ singari asarlarni eʼlon qildi. Fitrat mazkur asarlarida, bir tomondan, shu-yillarda roʻy bergan siyosiy, ijtimoiy masalalarga munosabatini ifodalagan boʻlsa, ikkinchi tomondan, musulmon olami uchun oʻz ahamiyatini yoʻqotmaydigan yoki muayyan tarixiy davrda saqlanib qoladigan maʼnaviy va maʼrifiy qadriyatlarni tushuntirib berdi. Fitrat bu asarlarida millatning nafaqat siyosiy-ijtimoiy, balki diniy maʼrifiy masalalarda ham yetarli darajada bilimga ega boʻlmaganini eʼtiborga olib, har bir musulmon bilishi lozim boʻlgan bir qator masalalarga yorqinlik bagʻishladi. Fors tilida yozilgan „Rahbari najot“ risolasida tafsir, hadis, fiqh, kalom ilmlari, shuningdek, lisoniy, falsafiy, dunyoviy ilmlar toʻgʻrisida aniq tasavvur berdi, avlod, badan, fikr, axloq tarbitasiga oid falsafiy, etik qarashlarini olgʻa surdi. Fitratning „Oila“ risolasida esa oilaning jamiyat va inson hayotidagi rolini oshirishga, oila aʼzolarining huquqiy meʼyorlarini belgilashga qaratilgan fikr va mulohazalari yanada rivojlantirildi.
Fitrat huquqiy davlat qurish va uning rivojini taʼminlash maqsadida 1918-yilda Yosh buxoroliklar partiyasining 13 bobdan iborat dasturini yozib berdi. Bu dasturda olimning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy qarashlari oʻzining chuqur ifodasini topdi.
Pedagogika
Fitratning maktab oʻquvchilariga moʻljallangan „Oʻqu“ („Oʻquv“, , Boku, 1917) qoʻllanmasi Vatan, dunyo, tabiiyot, tibbiyot va gigiyena singari masalalar, shuningdek, oʻtmishda yashagan allomalar haqida tasavvur beradi (nomaʼlum sabablarga koʻra, ushbu qoʻllanmaning 2-qismi yozilmagan).
Oʻzbek tili va adabiyotini oʻrganish
Bulardan tashqari Fitrat oʻzbek tilining grammatikasini oʻrganish ishlarini boshlab bergan va shu soha rivojiga katta hissa qoʻshgan. U 1918-yilda Shokirjon Rahimiy va Qayum Ramazon bilan hamkorlikda „Ona tili“ darsligini yaratdi. 1921-yilda Toshkentda boʻlib oʻtgan Til va imlo qurultoyida Fitrat oʻzbek tilining sofligini taʼminlash va rivojlantirishga qaratilgan bir qancha takliflarni oʻrtaga tashladi. U 20-yillarda oʻzbek tili tabiatini oʻrganishda davom etib, "Oʻzbek tili qoidalari toʻgʻrisida bir tajriba: „Sarf“ (1924), "Oʻzbek tili qoidalari toʻgʻrisida bir tajriba: „Nahv“ (1925) darsliklarini yaratdi va bu darsliklar 1930-yilga qadar bir necha marta nashr etildi. Olim oʻzbek tili morfologiyasi va sintaksisiga bagʻishlangan bu asarlari bilan oʻzbek tili grammatikasini ilmiy asosda oʻrganish ishiga tamal toshini qoʻydi. Fitratning tilshunoslik sohasidagi katta xizmatlaridan yana biri uning 20-yillarda qadimiy turkiy til, jonli xalq tili va shevalarga tayangan holda, ilmiy-adabiy muomalaga kirib kelayotgan yangi tushuncha hamda hodisalarni ifodalash uchun oʻzbek tilining lugʻat fondiga yangi soʻzlar hamda atamalarni olib kirganligidadir.
Olim „Eng eski turk adabiyoti namunalari“ (matn, tadqiqot, izohlar, 1927), „Oʻzbek adabiyoti namunalari“ (matn, tadqiqot, izohlar, 1-jild, 1928) tazkiralarini tuzib, milliy adabiy merosimizning eng qadimgi davrdan soʻnggi davrlarga qadar yaratilgan namunalarini toʻplab, muayyan tizimga soldi („Oʻzbek adabiyoti namunalari“ning ikkinchi jildi nomaʼlum sabablarga koʻra eʼlon qilinmagan). „Qutadgʻu bilig“ singari oʻzbek yozma adabiyotining xalq orasida sochilib yotgan noyob yodgorliklarini qoʻlga kiritish, oʻrganish va chop etishga intildi. Oʻzbek adabiyotining yirik namoyandalarini ilk bor oʻrganib, „Bedil“ (1923), „Navoiyning forsiy shoirligi va uning forsiy devoni toʻgʻrisida“, „Qutadgʻu bilig“ (1925), „Ahmad Yasaviy“ (1927), „Yassaviy maktabi shoirlari toʻgʻrisida tekshirishlar“, „Hibbat ul-Haqoyiq“, „Oʻzbek shoiri Turdi“ (1928), „XVI asrdan soʻngra oʻzbek adabiyotiga umumiy bir qarash“, „Muhammad Solih“, „Fors shoiri Umar Xayyom“ (1929), „Mashrab“, „Farxodu Shirin“ dostoni toʻgʻrisida" (1930) kabi katta ilmiy qimmatga ega risola va maqolalar yaratdi. Fitrat bu tadqiqotlari bilan oʻzbek adabiyotshunoslik maktabiga poydevor qoʻydi.
„Sheʼr va shoirliq“ (1919), „Adabyot qoidalari“ (1926), „Sanʼatning manshai“ (1927), „Aruz haqida“ (1936) singari maqola va risolalari bilan adabiyot nazariyasi faniga asos soldi.
Tarixshunoslik
Bundan tashqari Fitrat tarixshunoslik va sharqshunoslik sohalariga oid fors tilida maqola va risolalar ham yozdi, „Amir Olimxonning hukmronlik davri“ (1930) shular jumlasidandir. 1921-yilda B.Soliyev va B. S. Sergeyev bilan birgalikda Buxoro amiriga qarashli nodir qoʻlyozmalar, vaqf hujjatlarini yigʻish, ularga tartib va tavsif berish ishlarida ishtirok etdi. B. S. Sergeyev bilan birgalikda V. L. Vyatkin arxivida saqlangan qozilarga oid hujjatlarni oʻrganib, rus tilida “Казыйские документы XVI века” (1937) nomli kitobni nashr ettirdi.
Musiqa sanʼati
Fitratning sanʼatshunoslikka oid xizmatlari ham tahsinga sazovordir. U 1921-yil Buxoroda Sharq musiqasi maktabini tashkil etib, bu maktabning birinchi direktori lavozimida ishlaydi. Maktabga mumtoz musiqa bilimdonlari (sozanda, xonandalar) bilan birga Viktor Uspenskiy singari musiqashunoslarni ham taklif etdi. U shu vaqtdan boshlab „Shashmaqom“ kuylarini toʻplash va notaga yozib olish ishlariga rahbarlik qildi. Fitratning tashabbusi bilan ota Jalol va ota Gʻiyosdan Buxoro Shashmaqomi V. Uspenskiy tomonidan ilk bora notaga olinib, nashr etildi. Fitrat „Shashmaqom“, „Oʻzbek musiqasi toʻgʻrisida“ maqolalari va „Oʻzbek klassik musiqasi ham uning tarixi“ (1927) risolasi bilan XX asr oʻzbek musiqashunoslik fanini boshlab berdi.
Oilasi
Fitratning otasi Abdurahimboy savdogar va sarrof boʻlgan. Onasining ismi Bibijon (toʻla nomi Nastarbibi, ayrim manbalarda Mustafbibi) boʻlgan. Onasi 1866-yilda tugʻilgan. Oʻgʻli Abdurauf hibsga olingan vaqtda yaʼni 1937-yilda u hayot boʻlgan. Oilada Abduraufdan tashqari yana ikki farzand boʻlgan: ukasi Abdurahmon va singlisi. Singlisi Mahbuba Rahim qizi nomi bilan sheʼrlar yozgan, 1920-yillarning faol ayollaridan boʻlgan. Ukasi Abdurahmon 1910-yillarda Kogon bosmaxonasida harf teruvchi boʻlib ishlagan.
Fitrat uch marta uylangan. Birinchi xotinidan ajrashgan. Ikkinchi xotini vafot etgan. Uchinchi marta Buxorodagi Burhonovlar sulolasidan Fotima Burhonova (Mutal Burhonovning opasi)ga uylanadi.
Qatagʻon qilinishi
20-yillarning 2-yarmidan boshlab vaziyat oʻzgaradi. Sovet davlati mustahkam oʻrnashib borgan sari erkin fikrlashlar kamayib bordi. Ziyolilarni, ayniqsa jadidlarni qoralash boshlandi. Har qanday hodisaga sinfiy-partiyaviy yondashish nuqtayi nazari paydo boʻldi. 1929-yili „Qizil Oʻzbekiston“ roʻznomasining 3-sonida (13-, 14-, 15-may) J.Boyboʻlatov qalamiga mansub „Oʻzbek adabiyotida chigʻatoychilik“ nomli maqola nashr etilgan. Maqola Fitratning „Oʻzbek adabiyoti namunalari“ asariga tanqidiy ruhda yozilgan. Yaʼni Fitrat marksizmni inkor qilishda, oʻtmishni ideallashtirishda, burjua millatchiligi gʻoyalari tashviqotida ayblanadi. Maqola muallifi boʻlgan Fitrat va kitobga soʻzboshi yozgan Otajon Hoshim matbuotda qarshi javob raddiya bilan chiqadilar. 1930-yildan esa unga siyosiy ayblovlar qoʻyila boshlandi. Yozgan bir qancha ishlari uning „aksilshoʻroviy“ faoliyatiga „ashyoviy dalil“ sifatida tilga olindi.
„Sharq haqiqati“ roʻznomasining 1930-yilgi 180-, 182-, 183-sonlarida J.Boyboʻlatovning „Oʻzbeklarning adabiy merosi“ bayrogʻi ostidagi panturkizm" sarlavhali maqolasi bosildi. J.Boyboʻlatov yana Fitratning iziga tushdi. 1923-yildagi „ayb“larini qoʻzgʻadi, sudga tortilmay qolganini eslatdi, shoirni „sinfiy dushman“ deb eʼlon qildi. „Oʻzbeklarning adabiy merosi“ asarini „Qur’on“ni nashr qilish proletariat ishiga qanchalik xiyonat boʻlsa, mazkur „Oʻzbek adabiyoti namunalarining chop etilishi ham shunchalik jinoyatdir“, degan xulosa chiqardi. Ushbu maqolaning ruscha tarjimadagi bir nusxasi keyinchalik Fitratni ayblovchi hujjat sifatida uning „Jinoiy ishi“ga ilova qilingan. Matbuotdagi ayblovlarga qaramasdan F.Xoʻjayev 1923-yildagi singari doʻstini yana bir marta saqlab qoldi. 1937-yilning 24-apreliga kelib Abdurauf Fitrat Oʻzbekiston prokurorining koʻrsatmasi bilan Davlat Xavfsizligi Boshqarmasi toʻrtinchi boʻlimining boshligʻi Davlat Xavfsizligi leytenanti Ogʻabekov tomonidan hibsga olindi.
Vafoti
Fitrat ilgʻor demokratik gʻoya va fikrlari uchun koʻpchilik jadidlar qatorida shakkoklik va isyonkorlikda ayblandi. Chor maʼmurlari esa uni mustamlakachilikka qarshi turganlikda aybladilar, kommunistik mafkura humron boʻlgan shoʻrolar davrida esa, millatchilikda, panturkizm gʻoyasi tarafdori, „xalq dushmani“ degan tuhmatlar bilan aybladilar. Professor H.Yoqubovning hikoya qilishicha, Fitratni 1937-yilgacha uning doʻsti Fayzulla Xoʻjayev oʻz himoyasiga olib kelgan. 1937-yilda koʻpchilik qatori Fitrat ham NKVD tomonidan qamoqqa olingan. Iosif Stalinning 1938-yil 28-martdagi „Otuvga eʼlon qilinganlar roʻyxati“ga tushgan.
Abdurauf Abdurahim oʻgʻli Fitrat 1938-yil 4-oktabr kuni Toshkent shahrining hozirgi Yunusobod tumani Boʻzsuv qirgʻogʻidagi qatlgohda otib oʻldirildi. Uni oʻlimga mahkum qilish haqidagi sud qarori bir kundan keyin yaʼni 1938-yilning 5-oktabrida imzolandi.
1963-yil Iosif Stalin vafotidan soʻng Fitrat nomi oqlandi.
Xotira
1991-yil 25-sentabrda Abdurauf Fitratga oʻzbek dramaturgiyasini rivojlantirishdagi, realistik adabiy tanqidchilik hamda adabiyotshunoslik maktabiga asos solishdagi xizmatlari uchun Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi Davlat mukofoti berildi. Mustaqillik ordeni berildi. Toshkent va Buxoroda Fitrat nomidagi koʻchalar, maktablar ochildi. Buxoro shahrida Fitrat bogʻi va uy-muzeyi tashkil qilindi (1996). Buxoro shahrida Fitrat haykali oʻrnatildi.
1996-yilda Abdurauf Fitrat tavalludining 110-yilligi mamlakat miqyosida nishonlandi, „Oʻzbekiston pochtasi“ tomonidan Fitratga bagʻishlangan pochta markalari chiqarildi.
Nashr qilingan asarlari
Fitrat. Sheʼrlar. „Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati“, 1987-yil 11-dekabr.
Fitrat. Sheʼrlar. „Sharq yulduzi“, 1991, 6-son.
Fitrat. Hind ixtilolchilari. „Sharq yulduzi“, 1990, 4-son.
Fitrat. Turkistonda ruslar. „Sharq yulduzi“, 1992.
Fitrat. Oʻzbek klassik musiqasi tarixi. T.: „Fan“, 1993.
Fitrat. Tanlangan asarlar, Ikki jildlik. T.: „Maʼnaviyat“, 2001.
Fitrat. Chin sevish. T.: „Adabiyot va sanʼat“, 1996.
Fitrat. Najot yoʻli. T.: „Sharq“, 2002.
Manbalar
Havolalar
Oʻzbekiston tarixi va madaniyati
Oʻzbekiston shoir va yozuvchilari
Oʻzbekiston tarixi va madaniyati
Adabiyotlar
Aliyev A., Abdurauf Abdurahim oʻgʻli Fitrat, T., 1984;
Fidoyilar, T., 1990;
Qosimov B., Maslakdoshlar. Behbudiy. Ajziy. Fitrat, T., 1994;
Qosimov B., Milliy uygʻonish, T., 2002.
Qosimov B., Fitrat (chizgilar). Sharq yulduzi, 1992, 10-son, 170-bet.
Qosimov B., Inson fojealari. Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati, 1990-yil 6-aprel.
Qosimov B., Fitrat. Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati, 1991, 10-son.
Gʻaniyev I., Fitrat, eʼtiqod, ijod, T., 1994;
Gʻaniyev I., Fitratshunoslik, Buxoro, 1994;
Gʻaniyev I., Fitratning tragediya yaratish mahorati. T., 1994.
Boltaboyev H., Abdurauf Fitrat, T., 1996;
Boltaboyev H., Fitratning ilmiy merosi, T., 1996;
Boltaboyev H., Qatagʻon qilingan ilm. T.: „Xazina“, 1996.
Boltaboyev H., Nomaʼlum Fitrat. Yoshlik, 1990, 34-38-betlar.
Boltaboyev H., Fitratning ilmiy merosi. T.: „Fan“, 1996.
Boltaboyev H., Fitrat — adabiyotshunos. T.: „Yozuvchi“, 1996.
Boltaboyev H., Boburshoh Fitrat talqinida. Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati, 1993, 2-son, 15-bet.
Qurbonova M., Fitrat — tilshunos, T., 1996;
Ergasheva M., Abdurauf Fitrat — buyuk huquqshunos, T., 2001;
Milliy uygʻonish va oʻzbek filologiyasi masalalari. T.: Universitet, 1993.
Erkinov S. Fitrat — navoiyshunos. Oʻzbek tili va adabiyoti, 1990, 3-son, 3-bet.
1886-yilda tugʻilganlar
Buxoroda tugʻilganlar
Buxoro amirligida tugʻilganlar
5-oktyabrda vafot etganlar
1938-yilda vafot etganlar
Toshkentda vafot etganlar
Buxorolik kishilar
Oʻzbekshunoslar
Buxoro madrasalarida tahsil olganlar
Mir Arab madrasasida tahsil olganlar
Oʻzbekiston SSRda qatl etilganlar
Oʻzbek xonliklarining madaniyat va sanʼat namoyandalari
SSSRda qatagʻon qilingan sharqshunoslar
Qatagʻon qurbonlari
Oʻzbekiston inqilobchilari
Oʻzbek tarixchilari
Oʻzbekiston tilshunoslari
Oʻzbekistonlik shoirlar
Oʻzbek shoirlari
Yosh buxoroliklar
Jadidchilik
Buxoro amirligi adiblari
Buxoro amirligi olimlari
Sankt-Peterburg davlat universiteti oʻqituvchilari
Samarqand davlat universiteti oʻqituvchilari
Oʻzbekistonlik forszabon yozuvchilar
Oʻzbekistondagi katta tozalash qurbonlari
Buxoro viloyati loyihasining TM darajali maqolalari | 29,285 |
5789 | https://uz.wikipedia.org/wiki/1-yanvar | 1-yanvar | 1-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 1-kuni. Yil yakuniga 364 (kabisa yilida 365) kun qoladi.
Oʻrta Asrlar davomida koʻplab davlatlar Xristian Cherkovi taʼsiri ostida yil boshini biror-bir muhim Xristian bayramlaridan biriga oʻtkazishga majbur boʻlgan. Masalan: 25-dekabr, 1-mart, 25-mart va hattoki Pasxaga. Sharqiy Yevropa davlatlari esa pravoslavlik tufayli yil boshini 988-yildan boshlab 1-sentabr deb qabul qilishgan.
Angliyada 1-yanvar Yangi Yil bayrami sifatida nishonlangan, lekin 12-asrdan 1752-yilga qadar yil 25-martdan boshlangan. Buning natijasida ingliz Parlamenti arxividagi hujjatlarda Karl I qatl etilgan kun 1648-yilning 30-yanvari deb yozilgan, hozirgi olimlar esa Karl I qatl etilgan kunni 1649-yil 30-yanvar deb qabul qilishgan.
Koʻplab gʻarbiy Yevropa davlatlari yil boshini 1-yanvarga Grigoriy taqvimiga oʻtilmasidanoq koʻchirishgan. Masalan: Shotlandiya 1600-yilda 1-yanvarga oʻtgan. Angliya, Irlandiya va britan koloniyalari yil boshini 1752-yil 1-yanvarda oʻzgartirishgan. Keyinroq shu yili sentabrda Grigoriy taqvimiga Britaniya va britan koloniyalarida oʻtildi. Bu ikki islohot 1750-yilgi yangicha taqvim qonuni orqali bajarilgan.
Davlatlarda 1-yanvar yil boshiga aylanishi yillar tartibi bilan:
1522 Venetsiya Republikasi
1544 Muqaddas Rim imperiyasi (Germaniya)
1556 Ispaniya, Portugaliya
1559 Prussiya qirolligi, Shvetsiya
1564 Fransiya
1576 Janubiy Niderlandlar
1579 Lotaringiya
1583 Niderlandiya birlashgan provinsiyalari (shimoliy)
1600 Shotlandiya
1700 Rossiya
1721 Toskana
1752 Buyuk Britaniya va uning [[Britaniya imperiyasi|koloniyalari.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:1-yanvar bayramlari
Yangi yil.
Xalqaro tinchlik kuni (Xalqaro tinchlik uchun ibodat kuni)
Bruney, Sudan va Gaitida mustaqillik kuni
Kuba, Slovakiya va Tayvanda milliy bayram kuni
Xalqaro oila kuni
Italiyada Konstitutsiya kuni
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:1-yanvar voqealari
Milodgacha
Mil. av. 153 — Qadimgi Rimda yillik konsullikning boshlanishi 1-yanvarga koʻchiriladi.
Mil. av. 104 — Rim konsuli Gaius Marius Numidiyaning asir etilgan shohi Jugurthani Rim boʻylab aylantirdi.
Mil. av. 45 — Yuliy taqvimi birinchi marta kuchga kiradi.
XVIII-asrgacha
49 — Kichik Agrippina Claudiusga turmushga chiqdi.
1515 — Fransisk I voris qoldirmagan qaynotasi Lyudovik XIIdan soʻng fransuz qiroliga aylanadi.
1622 — Paplik devonxonasi yilni 1-yanvardan boshlashga qaror qiladi.
1660 — Samuel Pepys „Kundaliklar“ni yozishni boshlaydi.
XVIII-asr
1751 — Denis Diderot va Jean le Rond d'Alembertlarning mashhur ensiklopediyasining birinchi tomi chop etildi.
1785 — Eng eski kunlik London gazetasi „The Daily Universal Register“ning birinchi soni chiqdi (Nomi 1788-yilda „The Times“ga oʻzgaradi).
1788 — Ingliz gazetasi „The Times“ chop etila boshladi.
1793 — Buyuk fransuz inqilobi davrida Konvent dekretiga muvofiq „Milliy qoʻriqlash qoʻmitasi“ tuzildi.
XIX-asr
1801 — Palermolik astronom Giuseppe Piazzi ilk asteroid — Sererani kashf qiladi. Hozirda Serera asteroid deb hisoblanmaydi.
1801 — Irlandiyada navbatdagi qoʻzgʻolondan soʻng irland parlamenti bekor qilinadi.
1804 — Gaitining mustaqilli eʼlon qilinadi.
1806 — Fransiyada respublika taqvimining ishlatilishi toʻxtatildi.
1813 — rus armiyasining yurishi boshlandi.
1863 — Abraham Lincoln qullarni ozod etish haqidagi manifestni nashr qiladi.
1886 — Angliya Birmani bosib oladi
1887 —
Buyuk Britaniya qirolichasi Victoria Hindiston imperatori deb eʼlon qilinadi.
Sherlok Holms toʻgʻrisidagi birinchi kitob — Qizil rangli etyud chop etildi.
XX-asr
1905 — Libertadores kubogi soni boʻyicha rekordchi Argentina klubi „Independente“ga asos solindi.
1909 — Buyuk Britaniyada ilk nafaqa toʻlovlari amalga oshirildi.
1912 — Nankinda Xitoy respublikasining eʼlon qilinishi.
1919 — Belorus SSRining tashkil topishi.
1925 — Norvegiya poytaxti Xristianiya nomini Osloga oʻzgartiradi.
1930 — Misrda Vafd Nahas-posho milliy partiyasi gʻalabasidan soʻng hukumat tuzildi.
1934 — Alkatras rasman AQShning federal qamoqxonasiga aylanadi.
1935 — Turkiyada unvonlar bekor etilib, familiyalar kiritildi.
1940 — SSRI Rimdagi antisovet chiqishlar sababli oʻz konsulini Italiyadan chaqirtirib oladi.
1942 — 26 davlat Vashington Deklaratsiyasini imzolab, antigitler koalitsiyasini tuzishdi.
1946 — Yaponiya imperatori Xirohito oʻzining ilohiy statusidan voz kechdi.
1947 — Churchill SSSRning temir pardasi haqida Fulton nutqini soʻzlaydi.
1956 — Sudan Misr va Buyuk Britaniyadan mustaqillikka erishadi.
1958 — Yevropa iqtisodiy ittifoqi oʻz ishini boshladi.
1959 — Fidel Kastro boshchiligidagi inqilobiy askarlar Kuba poytaxti Gavanaga kirishdi. Diktator Fulgencio Batista hukumat tepasidan agʻdarildi.
1960 — Isroil kichik pul islohoti amalga oshirildi. Bir isroil lirasi 1000 prutot oʻrniga 100 agorotga oʻzgardi.
1970 — Unix davri boshlandi.
1973 — Buyuk Britaniya, Irlandiya va Daniya Yevropa ittifoqiga qoʻshiladilar.
1983 — ARPANET asosiy protokolini NCPdan TCP/IPga oʻzgartiradi, buning natijasida zamonaviy internet kelib chiqadi.
1984 — Bruney mustaqillikka ega boʻladi.
1992 — Serbiya va Xorvatiya BMT qoʻshinlarini mintaqada joylashtirilishiga rozi boʻladilar.
1993 — Chexoslovakiya Chexiya va Slovakiyaga boʻlinib ketadi.
1995 — Avstriya, Finlandiya va Shvetsiya Yevropa ittifoqiga qoʻshiladilar.
1999 — Yevro naqd boʻlmagan toʻlovlarga kiritiladi.
XXI-asr
1993 - Slovakiya Respublikasi tashkil topdi.
1995 - Shvetsiya, Finlandiya va Avstriya Evropa Ittifoqiga qoʻshildi. Ittifoqqa a’zo davlatlar soni 15 taga etdi. Shengen shartnomasi hayotga joriy etildi.
2002 — Yevro naqd toʻlovlarga kiritiladi.
2007 — Bolgariya va Ruminiya Yevropa ittifoqiga qoʻshildilar.
Sulavesi osmonida Boeing-737 uchoqi xalokati roʻy berdi.
Sloveniya yevro zonaga kirdi.
Pan Gi Mun BMTning 8-bosh kotibiga aylandi.
2009
Slovakiya yevro zonaga kirdi.
Norvegiyada bir jinsli turmush toʻgʻrisidagi qonunlar kuchga kirdi.
2011
Estoniya yevro zonaga kirdi.
2013 — Abijandagi (Kot-dʻIvuar) stadionda yangi yil mushakbozligi boshlanganidan soʻng tiqilinch boshlandi. 60dan koʻp kishi vafot etdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:1-yanvarda tugʻilganlar
XIX-asrgacha
1431 — Rodrigo di Borgia, yaʼni Papa Alexander VI.
1449 — Lorenzo de Medici (vaf. 1492), Florensiya hukmdori, rassomlar va adiblar himoyachisi.
1467 — Zygmunt I Stary, Litva knyazi, Polsha qiroli.
1484 — Ulrich Zwingli (vaf. 1531), Shveysariya Reformatsiyasining faoli, svinglianchilikning asoschisi.
1557 — Istvan Bockai, Transilvaniya knyazi.
1618 — Bartolomé Esteban Murillo (vaf. 1682), ispan musavviri.
1714 — Kristijonas Donelaitis (vaf. 1780), Litva badiiy adabiyotining asoschilaridan biri, shoir, lyuteran pastor.
1767 — Maria Edgeworth (vaf. 1849), irland yozuvchisi, bolalar uchun didaktik hikoyalarning muallifi.
XIX-asr
1815 — Charles Bernard Renouvier (vaf. 1.09.1903), faylasuf, fransuz neokantianligining yetakchisi.
1819 — Arthur Hugh Clough, shoir, Matthew Arnoldning doʻsti.
1823 — Sándor Petőfi (vaf. 1849), vengr shoiri.
1854 — James George Frazer (vaf. 1941), ingliz olimi, din tarixining tadqiqotchisi.
1863 — Pierre de Coubertin (vaf. 1937), baron, zamonaviy olimpiya harakatining asoschisi.
1863 — Rūdolfs Blaumanis (vaf. 1908), latish yozuvchisi.
1864 — Alfred Stieglitz (vaf. 1946), fotosanʼatning amerikalik ustasi va nazariyachisi.
1879 — Edward Morgan Forster, ingliz yozuvchisi.
1887 — Wilhelm Kanaris (vaf. 1945), nemis admirali, aygʻoqchi.
1895 — John Edgar Hoover (vaf. 1972), amerikalik kriminalchi, advokat, siyosiy arbob, FBI asoschisi.
1898 — Viktor Ullmann (vaf. 1944), chex bastakori, dirijyor.
1899 — Juozas Antano Tallat-Kljapsha (vaf. 1949), Litva bastakori, dirijyor, musiqiy-ijtimoiy arbob, Litva sanʼatlarining xizmat koʻrsatgan arbobi.
1999-yil 1-yanvarda Ilyosbek Usmonov tugʻilgan hozirda 22 yoshda
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:1-yanvarda vafot etganlar
XX-asrgacha
1560 — Joachim du Bellay (t. 1525), fransuz shoiri.
1748 — Iogann Bernulli (t. 1667), shveysar matematiki va mexaniki, Differensial tenglama teoriyasi, geometriya va mexanikaga hissa qoʻshgan.
1817 — Мартин Генрих Клапрот (t. 1743), olmon kimyogari. uran, tsirkoniy, titan, tellur elementlari va polimorfizm hodisasini kashf qilgan.
1894 — Henry Rudolph Gerz (t. 1857), olmon fizigi.
XX-asr
1931 — Мартин Beyering (t. 1851), golland mikrobiologi va botanigi. Ekologik mikrobiologiya asoschilaridan biri. Virusologiya asoschisi, birinchi marta „virus“ atamasini taklif qilgan.
1953 — Hank Williams (t. 1923), amerikalik kantri musiqasi ijrochisi.
1984 — Alexis Corner (t. 1928), ingliz blyuz qoʻshiqchisi. Mik Jagger va Charley Watts („The Rolling Stones“), Ginger Baker va Jack Bruce („Cream“), Robert Anthony Plunt („Led Zeppelin“) va boshqa koʻplab qoʻshiqchilarni tanitgan.
1992 — Grace Hopper (t. 1906), amerikalik kompyuter mutahasisi va harbiy, kontr-admiral, AQShdagi birinchi kompyuter — Mark Ini yaratish ustida ishlagan. Tarixdagi birinchi COBOL dasturlash tilining kompilyatorini yaratgan.
2000 - Venesuela yangi nom bilan Venesuela Bolivarcha Respublikasi deb ataldi.
Manbalar
Sana | 9,142 |
5790 | https://uz.wikipedia.org/wiki/2-yanvar | 2-yanvar | 2-yanvar – Grigoriy taqvimida yilning 2-kuni. Yil yakuniga 363 (kabisa yilida 364) kun qoladi.
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:2-yanvar voqealari
1492 – Granadaning olinishi (suratdaʼ').
1547 – Gian Louigi Fiesci Genuyada hokimiyatni olishga urindi.
1860 – Fransiya Fanlar Akademiyasida Vulqon sayyorasi kashf qilinganligi eʼlon qilindi.
1870 – Brooklyn koʻprigi qurilishi boshlandi
1901 – Zigmund Frayd „Hayotiy psixopatologiya“ asarini yozdi.
1905 – Port-Artur mudofaasi tugadi.
1959 – SSSRdagi birinchi kosmik kema Oyga uchirildi.
1992 – Rossiyada narx erkinlashtiruvi boshlandi.
1992 – Oʻzbekiston va Xitoy oʻrtasida diplomatik aloqalar oʻrnatildi.
1992 – Rossiya Federatsiyasi prezidenti Boris Eltsin baholarni liberallashtirish toʻgrisida qonun chiqardi.
Tavalludlar Yana qarang: :Turkum:2-yanvarda tugʻilganlar 1642 – Mehmed IV
1880 – Vasiliy Degtyaryov
1886 – Alixan Bukeyxanov
1929 – Latif Fayziyev
1949 – Boʻritosh Mustafoyev
1950 – Fayzulla Mullajonov
1968 – Oleg Deripaska
1989 – Fozil Musayev
1992 – Ayzek Azimov
Vafot etganlar Yana qarang: :Turkum:2-yanvarda vafot etganlar''
1917 – Eduard Bernett Taylor
1984 – Shodmon Umarov
1991 – Gʻulom Karimov
2002 – Masharip Quvapov
2016 – Nimr an-Nimr
Havolalar
days.peoples.ru
Yangi yil urf-odatlari
Sana
Yanvar | 1,306 |
5791 | https://uz.wikipedia.org/wiki/3-yanvar | 3-yanvar | 3-yanvar – Grigoriy taqvimida yilning 3-kuni. Yil yakuniga 362 (kabisa yilida 363) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:3-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:3-yanvar voqealari
1851 – Jean Fuko (suratda) tajriba oʻtkazib, Yerning aylanishini isbotladi
1868 – Yaponiyada Meydzi imperatorlikni qayta tikladi.
1958 – Vest-Indiya federatsiyasi tashkil topdi.
1962 – Ioann XXIII Fidel Castroni cherkodan badargʻa qildi.
1987 – Areta Franklin ismi Rock-n-Roll hurmat taxtasiga yozildi.
1993 – George H. W. Bush va Boris Yeltsin Qurollanishni cheklash haqida shartnomaga imzo chekdilar.
1994 – Tu-154 uchogʻi halokati.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:3-yanvarda tugʻilganlar
1927 – Doʻsjon Nasirov
1938 – Yoqub Ahmedov
1883 – Clement Attlee
1936 – Veniamin Akudin
1945 – Mariyash Bostanova
1953 – Karlush Keyrush
1956 – Mel Gibson
1961 – Vladimir Potanin
1970 – Bahrom Avazov
1995-Kim Jisoo
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:3-yanvarda vafot etganlar
1501 – Alisher Navoi
1871 – Konstantin Ushinskiy
1923 – Jaroslav Hašek
1971 – Viktor Jirmunskiy
1977 – Aleksey Kozlovskiy
1990 – Oʻktam Usmonov
1993 – Bobo Xoʻjayev
1995 – Saodat Sodiqov
2009 – Pat Hingle
Havolalar
days.peoples.ru
Sana
Yanvar | 1,249 |
5792 | https://uz.wikipedia.org/wiki/4-yanvar | 4-yanvar | 4-yanvar – Grigoriy taqvimida yilning 4-kuni. Yil yakuniga 361 (kabisa yilida 362) kun qoladi.
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:4-yanvar voqealari
1698 – Londondagi qirollar saroyi yonib ketdi.
1884 – Londonda Fabianlar jamiyati tashkil topdi.
1894 – Frank-rus ittifoqi tuzildi
1989 – AQSH va Liviya Qurolli kuchlari oʻrtasidagi janglar
2004 – „Spirit“ marsoxodi Marsga qoʻndi (tasvirda).
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:4-yanvarda tugʻilganlar
1643 – Isaac Newton
1710 – Giovanni Battista Pergolesi
1929 – Rustam Nurullin
1934 – Zurab Sereteli
1941 – Shafoat Rahmatullayeva
1942 – Joʻra Mahmudov
1948 – Flyura Hafizova
1975 – Dilshod Muxtorov
1986 – Aleksandr Lobanov
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:4-yanvarda vafot etganlar
1752 – Kramer Gabriyel
1932 – Jalil Mamadqulizoda
1941 – Henri Bergson
1960 – Albert Camus
1961 – Erwin Schrödinger
1965 – T. S. Eliot
2011 – Minavar Tursunov
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 951 |
5793 | https://uz.wikipedia.org/wiki/5-yanvar | 5-yanvar | 5-yanvar – Grigoriy taqvimida yilning 5-kuni. Yil yakuniga 360 (kabisa yilida 361) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:5-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:5-yanvar voqealari
1477 – Nansi jangi.
1769 – James Watt par mashinasini patentladi.
1933 – San-Fransiskoda Oltin darvozalar (tasvirda) koʻprigi ishga tushdi.
1968 – Chexoslovakiyada Aleksandr Dubchek hokimiyat tepasiga keldi.
2005 – Palomar observatoriyasi Erida sayyorasi mavjudligini tasdiqladi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:5-yanvarda tugʻilganlar
1902 – Hubert Beuve-Méry, fransuz jurnalisti (v. 1989)
1902 – Stella Gibbons, ingliz jurnalisti (v. 1989)
1903 – Harold Gatty, avstraliyalik uchuvchi (v. 1957)
1904 – Jeane Dixon, amerikalik astrolog (v. 1997)
1904 – Erika Morini, avstriyalik skripkachi (v. 1995)
1906 – Kathleen Kenyon, ingliz arxeologi va akademigi (v. 1978)
1907 – Volmari Iso-Hollo, fin atletikachisi (v. 1969)
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:5-yanvarda vafot etganlar
Manbalar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 1,043 |
5794 | https://uz.wikipedia.org/wiki/6-yanvar | 6-yanvar | 6-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 6-kuni. Yil yakuniga 359 (kabisa yilida 360) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:6-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:6-yanvar voqealari
1579 — Aras uniyasi tuzildi.
1943 — Qizil armiya uchun pogonlar ishlab chiqildi.
1978 — AQSH Davlat kotibi Cyrus Wens Vengriya hukumatiga Ishtvan tojini (tasvirda) berdi.
1992 — Gurjiston prezidenti Gamsaxurdiya hokimiyatdan agʻdarildi
1992 — Togli Qorabog Respublikasi oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. Aslini olganda respublikada yashovchi armanlar Armaniston davlati yordamida bu hududning tub aholisi boʻlgan ozarbayjonlarni u yerdan haydab chiqarib, oʻzlari hokimiyatni egallab olishdi.
1994 — Muborak gazni qayta ishlash zavodida yangi 14-blok ishga tushirildi.
1994 — „Toshkent-Jizzax“ elektr poyezdi qatnovi yoʻlga qoʻyildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:6-yanvarda tugʻilganlar
Rowan Atkinson (1955-yilda tugʻilgan) — ingliz aktyori.
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:6-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 1,053 |
5795 | https://uz.wikipedia.org/wiki/7-yanvar | 7-yanvar | 7-yanvar – Grigoriy taqvimida yilning 7-kuni. Yil yakuniga 358 (kabisa yilida 359) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:7-yanvar bayramlari
Rojdestvo (yulian taqvimida)
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:7-yanvar voqealari
1558 – Fransiya Kale yerini bosib oldi.
1610 – Galileo Galiley Yupiterning to'rt yo'ldoshini topdi.
1785 – Jan-Pyer Blanshar La-Mansh bo'g'ozidan uchib o'tdi.
1953 – AQSh Prezidenti Trumen mamlakatning o'z vodorod bombasi borligi haqida aytdi.
1979 – Vyetnam armiyasi Kambodjada Pol Pot rejimini ag'dardi.
2015 – Parijdagi Charlie Hebdo tahririyatiga terroristik hujum uyushtirildi.
Tavalludlar
Yana qarang :Turkum:7-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:7-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 775 |
5796 | https://uz.wikipedia.org/wiki/8-yanvar | 8-yanvar | 8-yanvar – Grigoriy taqvimida yilning 8-kuni. Yil yakuniga 357 (kabisa yilida 358) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:8-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:8-yanvar voqealari
1297 – Francesco Grimaldi Monakodagi saroyni egallab oldi.
1806 – Kap koloniyasi gollandlardan Buyuk Britaniyaga oʻtdi.
1926 – Abdulaziz ibn Saud Hijoz taxtiga chiqdi.
1977 – Moskvada terroristik hurujlar sodir boʻldi.
1993 – Oʻzbekiston avtomobil transporti ("Oʻzavtotrans") Davlat aksiyadorlik korporatsiyasi tashkil etildi.
2004 – "Queen Mary 2" (tasvirda) kemasi suvga tushirildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:8-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:8-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 749 |
5797 | https://uz.wikipedia.org/wiki/9-yanvar | 9-yanvar | 9-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 9-kuni. Yil yakuniga 356 (kabisa yilida 357) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:9-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:9-yanvar voqealari
475 — Vizantiya imperatori Konstantinopoldan quvildi.
1713 — Shimoliy urush: shvedlar Altona shahrini yoqib yuborishdi.
1792 — Yas tinchlik shartnomasi tuzildi.
1951 — Nyu Yorkda BMT shtab-kvartirasi (tasvirda) ochildi.
1992 — Qoraqalpog’iston Respublikasining Oʻzbekiston Respublikasi tarkibida suveren respublika boʻlishi qonun yoʻli bilan mustahkamlandi.
2000 — Islom Karimov 5 yil muddatga ikkinchi marta Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:9-yanvarda tugʻilganlar
1897 — Ronald Norrish
1913 — Richard Nixon
1920 — Clive Dunn
1922 — Har Gobind Khorana
1944 — Ikrom Aliboyev
1947 — Azimboy Saʼdullayev
1970 — Lara Fabian
1980 — Guljigit Satibekov
1982 — Catherine Middleton
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:9-yanvarda vafot etganlar
1962 — Lev Vasilyevich Oshanin
1998 — Kenichi Fukui
2012 — Alisher Azizxoʻjayev
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 1,125 |
5798 | https://uz.wikipedia.org/wiki/10-yanvar | 10-yanvar | 10-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 10-kuni. Yil yakuniga 355 (kabisa yilida 356) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:10-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:10-yanvar voqealari
49 — Yuliy Sezar qoʻshini bilan Rubikon daryosidan oʻtdi.
1072 — Robert Gviskar arablardan Palermoni qaytarib oldi.
1430 — Oltin moʻyna ordeni (tasvirda) taʼsis etildi.
1863 — Londonda dunyoda birinchi metropoliten ishga tushdi.
1946 — BMT Bosh Assambleyasining birinchi majlisi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:10-yanvarda tugʻilganlar
1893 — Vasiliy Shishkin
1940 — Shirin Azizova
1942 — Rixsivoy Avazov
1951 — Oʻlmas Saidjonov
1957 — Alisher Fayzullayev
1985 — Chaker Zouagi
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:10-yanvarda vafot etganlar
1778 — Carl Linnaeus
1944 — Valdemar Shalandin
1997 — Aleksandr Todd
2016 — David Bowie
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 886 |
5799 | https://uz.wikipedia.org/wiki/11-yanvar | 11-yanvar | 11-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 11-kuni. Yil yakuniga 354 (kabisa yilida 355) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:11-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:11-yanvar voqealari
1693 — Sitsiliya zilzilasi oʻn minglab odamlarni halok qildi.
1879 — Britaniya imperiyasi Zuluslarga urush eʼlon qildi.
1917 — Rossiyada Barguzin qoʻriqxonasi ochildi.
1923 — Rur mojarosi.
1949 — Los-Anjelesda qor yogʻdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:11-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:11-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 591 |
5800 | https://uz.wikipedia.org/wiki/12-yanvar | 12-yanvar | 12-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 12-kuni. Yil yakuniga 353 (kabisa yilida 354) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:12-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:12-yanvar voqealari
1919 — Berlinda spartakchilar qoʻzgʻoloni bostirildi.
1945 — Ikkinchi jahon urushi: Vislo-Oder operatsiyasi boshlandi.
1959 — Berry Gordy Motown Records (tasvirda) studiyasini ochdi.
1990 — Ruminiyada kommunistik partiyalar taqiqlandi.
2010 — Gaiti zilzilasi: 220 ming kishi halok boʻldi.
== Tavalludlar ==
Kozimjonov Azizbek Azamjon ogli Andijon viloyat Paxtaobod tumanda tugulgan xozr ATB Mikrokreditbankda ishlamoqda
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:12-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 741 |
5801 | https://uz.wikipedia.org/wiki/13-yanvar | 13-yanvar | 13-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 13-kuni. Yil yakuniga 352 (kabisa yilida 353) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:13-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:13-yanvar voqealari
532 — Vizantiya imperiyasida Nika inqilobi boshlandi.
1840 — Lexington kemasidagi (tasvirda) yongʻin tufayli 139 kishi halok boʻldi.
1915 — Italiyadagi Avetsanno zilzilasi 30 000 kishini halok qildi.
1953 — SSSRda "Shifokorlar ishi" boʻyicha qamoqqa olishlar boshlandi.
1992 — Toshkentda Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil qilindi.
1992 — Mongoliyaning amaldagi konstitutsiyasi qabul qilindi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:13-yanvarda tugʻilganlar
2011 - Saidazizxon Saidkamolov, Prezident maktabi o’quvchisi
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:13-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 840 |
5802 | https://uz.wikipedia.org/wiki/14-yanvar | 14-yanvar | 14-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 14-kuni. Yil yakuniga 351 (kabisa yilida 352) kun qoladi.
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:14-yanvar voqealari
1506 — Laokoon“ (tasvirda) skulpturasi topildi.
1761 — Panipat jangi.
1814 — Kil shartnomasi tuzildi.
1969 — USS Enterprise kemasidagi yongʻinda 27 kishi halok boʻldi.
2004 — Gurjiston bayrogʻi tasdiqlandi.
2011 — Tunis prezidenti Zin al-Obidin bin Ali lavozimidan chetlatildi va u mamlakatdan qochib ketishga majbur boʻldi.
2011 — Turku shahri Yevropaning madaniy poytaxti deb e’lon kilindi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:14-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:14-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 713 |
5803 | https://uz.wikipedia.org/wiki/15-yanvar | 15-yanvar | 15-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 15-kuni. Yil yakuniga 350 (kabisa yilida 351) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:15-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:15-yanvar voqealari
1759 — Londonda Britaniya muzeyi ochildi.
1892 — James Naismith basketbolning (tasvirda) 13 qoidasini tuzdi.
1919 — Boston shahrini suv bosdi.
1938 — Fargʻona, Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Xorazm va Toshkent viloyatlari tashkil topdi.
2006 — „Stardust“ kosmik kemasining kapsulasi Yerga tushdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:15-yanvarda tugʻilganlar
1991 — Marc Bartra, ispaniyalik futbolchi
1991 — Nicolai Jørgensen, daniyalik futbolchi
1991 — James Mitchell, avstraliyalik futbolchi
1996 — Dove Cameron, amerikalik aktrisa va qoʻshiqchi
1996 — Deebo Samuel, amerikalik furbolchi
2004 — Grace VanderWaal, amerikalik qoʻshiqchi va qoʻshiqnavis
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:15-yanvarda vafot etganlar
1905 — George Thorn, avstraliyalik siyosatchi, sixth Kvinslend shtati bosh vaziri (1838-yilda tugʻilgan)
1919 — Karl Liebknecht, germaniyalik siyosatchi (1871-yilda tugʻilgan)
1919 — Rosa Luxemburg, germaniyalik iqtisodiyotchi va faylasuf (1871-yilda tugʻilgan)
1926 — Enrico Toselli, italiyalik pianinochi va musavvir (1883-yilda tugʻilgan)
1929 — George Cope, amerikalik musavvir (1855-yilda tugʻilgan)
1945 — Wilhelm Wirtinger, avstriyalik-germaniyalik matematik va nazariyotchi (1865-yilda tugʻilgan)
1948 — Josephus Daniels, amerikalik diplomat (1862-yilda tugʻilgan)
1950 — Henry H. Arnold, amerikalik general (1886-yilda tugʻilgan)
1955 — Yves Tanguy, fransiyalik-amerikalik musavvir (1900-yilda tugʻilgan)
1959 — Regina Margareten, vengriyalik ishbilarmon ayol (1863-yilda tugʻilgan)
1964 — Jack Teagarden, amerikalik qoʻshiqchi, qoʻshiqnavis va trombonist (1905-yilda tugʻilgan)
1967 — David Burliuk, ukrainalik illustrator (1882-yilda tugʻilgan)
1968 — Bill Masterton, kanadalik-amerikalik xokkeychi (1938-yilda tugʻilgan)
1970 — Frank Clement, angliyalik poygachi (1886-yilda tugʻilgan)
1970 — William T. Piper, amerikalik muhandis va biznesmen, Piper Aircraft shirkati asoschisi (1881-yilda tugʻilgan)
1972 — Daisy Ashford, angliyalik yozuvchi (1881-yilda tugʻilgan)
1973 — Coleman Francis, amerikalik aktyor, rejissyor va prodyuser (1919-yilda tugʻilgan)
1973 — Ivan Petrovsky, rossiyalik matematik (1901-yilda tugʻilgan)
1974 — Harold D. Cooley, amerikalik siyosatchi (1897-yilda tugʻilgan)
1981 — Graham Whitehead, angliyalik poygachi (1922-yilda tugʻilgan)
1982 — Red Smith, amerikalik jurnalist (1905-yilda tugʻilgan)
1983 — Shepperd Strudwick, amerikalik aktyor (1907-yilda tugʻilgan)
1987 — Ray Bolger, amerikalik aktyor, qoʻshiqchi va raqqos (1904-yilda tugʻilgan)
1988 — Seán MacBride, irlandiyalik siyosatchi, Nobel mukofoti laureati (1904-yilda tugʻilgan)
1990 — Gordon Jackson, shotlandiyalik-angliyalik aktyor (1923-yilda tugʻilgan)
1990 — Peggy van Praagh, angliyalik balerina va xoreograf (1910-yilda tugʻilgan)
1993 — Sammy Cahn, amerikalik songwriter (1913-yilda tugʻilgan)
1994 — Georges Cziffra, vengriyalik-fransiyalik pianinochi va bastakor (1921-yilda tugʻilgan)
1994 — Harry Nilsson, amerikalik qoʻshiqchi va qoʻshiqnavis (1941-yilda tugʻilgan)
1994 — Harilal Upadhyay, hindistonlik shoir (1916-yilda tugʻilgan)
1996 — Les Baxter, amerikalik pianinochi va bastakor (1922-yilda tugʻilgan)
1998 — Gulzarilal Nanda, hindistonlik iqtisodchi va siyosatchi, Hindiston bosh vaziri (1898-yilda tugʻilgan)
1998 — Junior Wells, amerikalik qoʻshiqchi va qoʻshiqnavis (1934-yilda tugʻilgan)
Manbalar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 3,625 |
5804 | https://uz.wikipedia.org/wiki/16-yanvar | 16-yanvar | 16-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 16-kuni. Yil yakuniga 349 (kabisa yilida 350) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:16-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:16-yanvar voqealari
1120 — Nablus cherkovi Quddus qirolligining ramzlarini (tasvirda) qabul qildi.
1756 — Whitehall konvensiyasi qabul qilindi.
1820 — F. Bellinsgauzen Antarktidaga yetib keldi.
1878 — Plovdivdagi jang.
1979 — Eron shohi oilasi bilan mamlakatdan chiqib ketdi.
2001 — Toshkent Xalqaro Vestminster Universiteti tashkil topdi.
2002 — BMT Xavfsizlik Kengashi „Al-Qoida“ va „Tolibon“ni terroristik tashkilot deb hisobladi.
2011 — Janubiy Sudanda referendum oʻtkazilib, u mustaqil davlat deb e’lon kilindi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:16-yanvarda tugʻilganlar
●1996-Kim Jennie
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:16-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 888 |
5805 | https://uz.wikipedia.org/wiki/17-yanvar | 17-yanvar | 17-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 17-kuni. Yil yakuniga 348 (kabisa yilida 349) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:17-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:17-yanvar voqealari
1772 — Kristiansborgda (tasvirda) Daniya Qirolichasining shifokori Struenze hibsga olindi.
1966 — Ispaniyadagi aviahalokat tufayli termoyadro quroli yoʻqoldi.
1991 — Fors koʻrfazida „Sahrodagi boʻron“ operatsiyasining boshlanishi.
1992 — Oʻzbekiston va Vyetnam davlatlari oʻrtasida diplomatik aloqalar oʻrnatildi.
1995 — Kobe zilzilasi 6434 kishini halok qildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:17-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:17-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 732 |
5806 | https://uz.wikipedia.org/wiki/18-yanvar | 18-yanvar | 18-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 18-kuni. Yil yakuniga 347 (kabisa yilida 348) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:18-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:18-yanvar voqealari
1535 — Fransisko Pisarro Lima shahriga asos soldi (suratda).
1778 — James Cook Gavayi orollarini kashf etdi.
1871 — Versal saroyida Germaniya imperiyasi tuzilgani haqidagi bitim imzolandi.
1915 — Okuma Sigenobu Xitoyga 21 shart qoʻydi.
1919 — Parij tinchlik konferensiyasi boshlandi.
1943 — SSSR armiyasi Leningrad qamalini yakunlashdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:18-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:18-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 708 |
5807 | https://uz.wikipedia.org/wiki/19-yanvar | 19-yanvar | 19-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 19-kuni. Yil yakuniga 346 (kabisa yilida 347) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:19-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:19-yanvar voqealari
1817 — Xose San-Martin (tasvirda) Armiyasi bilan And togʻlaridan oʻtdi.
1945 — Lodzin gettosi ozod qilindi.
1977 — Mayamida va Bagama orollarida qor yogʻdi.
1978 — ":ru:Volkswagen Käfer" avtomobili ishlab chiqarishdan toʻxtatildi.
1992 — Oʻzbekiston va AQSh o’rtasida diplomatik aloqalar o’rnatildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:19-yanvarda tugʻilganlar
1875-yil 19-yanvarda Mahmudxo'ja Behbudiy Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog'ida tug'ilgan
2004-yil 19-yanvarda Saxobiddinov Murodjon Sirdaryo viloyatidagi Yangiyer shaxrida tug'ilgan
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:19-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 861 |
5808 | https://uz.wikipedia.org/wiki/20-yanvar | 20-yanvar | 20-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 20-kuni. Yil yakuniga 345 (kabisa yilida 346) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:20-yanvar bayramlari
Xalqaro erkaklar kuni
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:20-yanvar voqealari
1752 — Louigi Vanvitelli Kazertdagi qirol saroyini (tasvirda) qurishni boshladi.
1892 — AQSHda birinchi basketbol oʻyini.
1942 — Vanzey konferensiyasi Yevropa taqdiri masalasini koʻrib chiqdi.
1961 — John Kennedy AQSh Prezidenti etib saylandi.
1990 — Bakuda qonli voqealar.
2009 — AQShning 44-prezidenti Barak Obama prezidentlik vazifasini bajarishga kirishdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:20-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:20-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 759 |
5809 | https://uz.wikipedia.org/wiki/21-yanvar | 21-yanvar | 21-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 21-kuni. Yil yakuniga 344 (kabisa yilida 345) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:21-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:21-yanvar voqealari
1506 — Rim papasi Yuliy II qarori bilan sveytsar gvardiyasi tashkil qilindi.
1775 — Moskvada Yemelyan Pugachev qatl qilindi.
1793 — Fransiya sobiq qiroli Lyudovik XVI qatl qilindi.
1854 — RMS Tayleur kemasi halokati.
1948 — Kvebek parlamenti binosiga (Suratda) bayroq o’rnatildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:21-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:21-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 650 |
5810 | https://uz.wikipedia.org/wiki/22-yanvar | 22-yanvar | 22-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 22-kuni. Yil yakuniga 343 (kabisa yilida 344) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:22-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:22-yanvar voqealari
565 — Yustinian I Yevtixiyni Konstantinopol patriarxligidan bo’shatishga erishdi.
1861 — Anri Muo Kambodjada Angkor-vat ibodatxona majmuasini topdi (suratda).
1863 — Rossiya imperiyasida Yanvar inqilobi boshlandi.
1905 — Sankt-Peterburgda Qonli yakshanba (1905).
1919 — Ukraina yagona davlatga birlashdi.
1944 — Antanta ittifoqchi qoʻshinlari Rimga tushirildi.
1991 — SSSRda pul islohoti oʻtkazildi.
2005 — Kim Ke Gvan KXDR Yadro quroliga egaligini aytdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:22-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:22-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 828 |
5811 | https://uz.wikipedia.org/wiki/24-yanvar | 24-yanvar | 24-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 24-kuni. Yil yakuniga 341 (kabisa yilida 342) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:24-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:24-yanvar voqealari
1458 — Matiash I Mojariston qiroli bo’ldi.
1848 — Kaliforniyada oltin koni topildi.
1895 — Antarktidaga odam qadami yetdi.
1984 — Apple Macintosh kompyuteri ishlab chiqarildi.
1986 — «Voyageur-2» (tasvirda) Urandan 81.500 km uzoqlikda uchib o’tdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:24-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:24-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 618 |
5812 | https://uz.wikipedia.org/wiki/25-yanvar | 25-yanvar | 25-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 25-kuni. Yil yakuniga 340 (kabisa yilida 341) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:25-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:25-yanvar voqealari
1533 — Genrix VIII va Anne Boleyn (suratda) xufiyona turmush qurdilar.
1554 — Jose di Anchieta Iyezuitlar missiyasini boshlab berdi.
1725 — Amaro Pargo zodagon unvonini oladi.
1755 — Moskva davlat universiteti tashkil topdi.
1905 — JARda 3106 karat keladigan „Kullinan“ olmosi topildi.
1919 — Parij tinchlik konferensiyasida Millatlar ligasining prinsiplari tasdiqlandi.
1924 — Shamonida Qishki olimpiya oʻyinlari boshlandi.
1992 — Oʻzbekiston Moʻgʻuliston va Daniya bilan diplomatik aloqalar oʻrnatdi.
1994 — Toshkentda Yevropa va Osiyo mamlakatlari sanoatchilar va ishbilarmonlar xalqaro kongressi kengashining yigʻilishi ish boshladi.
2004 — "Opportunity" fazo kemasi Marsga qoʻndi.
2006 — Sankt-Peterburg sammitida Evroosiyo iqtisodiy hamjamiyatiga Oʻzbekiston Respublikasi rasman a’zo boʻldi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:25-yanvarda tugʻilganlar
1902 — General-mayor Sobir Rahimov.
1938 — Vladimir Visotskiy
1952 — Mark Vayl, oʻzbekistonlik rejissyor.
1982 — Noemi, Italiyalik qoʻshiqchi.
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:25-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 1,320 |
5813 | https://uz.wikipedia.org/wiki/26-yanvar | 26-yanvar | 26-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 26-kuni. Yil yakuniga 339 (kabisa yilida 340) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:26-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:26-yanvar voqealari
1500 — Y. Pinson Amazonkani tadqiq etdi.
1582 — Livon urushi tugatildi.
1911 — Drezden opera teatrida (suratda) Shtrausning asari taqdim etildi.
1924 — Petrograd shahri Leningrad deb nomlandi.
1934 — Germaniya va Polsha oʻrtasida hujum qilmaslik haqida bitim tuzildi.
1983 — AQShda "Lotus 1-2-3" elektron jadvali yaratildi.
1992 — Oʻzbekiston va Yaponiya davlatlari oʻrtasida diplomatik aloqalar oʻrnatildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:26-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:26-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 780 |
5814 | https://uz.wikipedia.org/wiki/27-yanvar | 27-yanvar | 27-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 27-kuni. Yil yakuniga 338 (kabisa yilida 339) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:27-yanvar bayramlari
Xolokost qurbonlarini yod etish kuni
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:27-yanvar voqealari
661 — Ali ibn Abu Tolib vafot etishi bilan Xulafoi Roshidin davri tugadi.
1918 — Finlandiyada fuqarolar urushi boshlandi.
1944 — Leningrad qamali yakunlandi.
1962 — Inga Voronina „Medeu“ muz oʻyingohida (tasvirda) konkida uchish boʻyicha jahon rekordini yangiladi.
1973 — Vyetnamda tinchlik o‘rnatish haqidagi kelishuv.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:27-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:27-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 728 |
5815 | https://uz.wikipedia.org/wiki/28-yanvar | 28-yanvar | 28-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 28-kuni. Yil yakuniga 337 (kabisa yilida 338) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:28-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:28-yanvar voqealari
1855 — Panama temir yoʻlidan ilk poyezd oʻtdi.
1932 — birinchi shnxay urushi.
1933 — Rahmat Ali Hindiston musulmonlari davlatini Pokiston deb atashni taklif etdi.
1986 —"Challenger" fazo kemasi (tasvirda) portlab ketdi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:28-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:28-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 588 |
5816 | https://uz.wikipedia.org/wiki/29-yanvar | 29-yanvar | 29-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 29-kuni. Yil yakuniga 336 (kabisa yilida 337) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:29-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:29-yanvar voqealari
1710 — Pyotr I farmoni bilan Rus alifbosi joriy qilindi.
1804 — Xarkov universiteti tashkil topdi.
1819 — Stanford Ruffles Singapurga asos soldi.
1845 — Nyu Yorkdagi gazeta Edgar Poning sheʼrini chop etdi.
1886 — Karl Benz ichki yonuv dvigatelida ishlaydigan ilk avtomobilni (suratda) patentladi.
1992 — Oʻzbekiston va Koreya Respublikasi davlatlari oʻrtasida diplomatik aloqalar oʻrnatildi.
2002 — George W. Bush KXDR, Iroq va Eronni „yovuzlik oʻqlari“ deb atadi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:29-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:29-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 836 |
5817 | https://uz.wikipedia.org/wiki/30-yanvar | 30-yanvar | 30-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 30-kuni. Yil yakuniga 335 (kabisa yilida 336) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:30-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:30-yanvar voqealari
1826 — Angliyada Menay ko’prigi (suratda) qurildi.
1930 — Pavel Molchanov Pavlovskda radiozond uchirdi.
1933 — Adolf Hitler Olmoniya kansleri etib saylandi.
1945 — SSSRning C-13 suvosti kemasi nemislarning «Vilgelm Gustloff» kemasini cho’ktirib yubordi.
1969 — The Beatles Londonda so’nggi konsertini berdi.
1972 — Derrida «qonli yakshanba».
1992 — Oʻzbekiston Respublikasi Evropa Xavfsizlik va hamkorlik Tashkilotiga qabul qilindi.
1996 — C/1996 B2 kometasi topildi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:30-yanvarda tugʻilganlar
1882 — Franklin Roosevelt, AQSHning 32-prezidenti
1923 — Leonid Gayday, Sovet Ittifoqi va Rossiya aktyori, kinorejisyori
1938 — Islom Karimov, Oʻzbekiston birinchi prezidenti.
1968 — Felipe VI, Ispaniya Qiroli
1974 — Christian Bale, ingliz aktyor
1975 — Arda Turan, Turkiya milliy futbol terma jamoasi futbolchisi
1986 — Nigina Amonqulova, Tojikiston qoʻshiqchisi
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:30-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 1,213 |
5818 | https://uz.wikipedia.org/wiki/31-yanvar | 31-yanvar | 31-yanvar — Grigoriy taqvimida yilning 31-kuni. Yil yakuniga 334 (kabisa yilida 335) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:31-yanvar bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:31-yanvar voqealari
1865 — Dmitriy Mendeleyev «Spirtni suv bilan arlashuvi» mavzusidagi dissertatsiyani yoqladi.
1918 — Buyuk Britaniyaga qarashli beshta suv osti kemalarining toʻqnashuvi naijasida yuzlab odam halok boʻldi.
1929 — Lev Trotskiy Sovet Ittifoqidan surgun qilindi.
1953 — Shimoliy dengiz qirgʻoqlaridagi boʻron oqibatida 2000dan ortiq odam halok boʻldi.
1958 — Explorer-1 sunʼiy yoʻldoshi (suratda), Yerning radiatsion qatlamini aniqladi.
1977 — Parijda Pompidu markazi oʻz ishini boshladi.
1990 — SSSR hududidagi birinchi McDonald’s oʻz ishini boshladi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:31-yanvarda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:31-yanvarda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 922 |
5819 | https://uz.wikipedia.org/wiki/1-fevral | 1-fevral | 1-fevral — Grigoriy taqvimida yilning 32-kuni. Yil yakuniga 333 (kabisa yilida 334) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:1-fevral bayramlari 1-fevral Halqaro hijob kuni. Manba : Azon.uz
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:1-fevral voqealari
1411 — Buyuk urush (1409—1411) bitim tuzish bilan yakunlandi.
1662 — Tayvan Zhang Cheng-gun qoʻliga oʻtdi.
1908 — Lissabonda qirol Karlush I va gersog Luish Felipe terrorchilar tomonidan otib oʻldirildi.
1942 — Widkun Kvisling Norvegiya Bosh vaziri boʻldi.
1978 — rejissyor Roman Polanski AQShdan Fransiyaga qochib ketdi.
2003 — „Kolumbiya“ shattli halokatga uchradi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:1-fevralda tugʻilganlar
2007 - Komron Egamqulov
1884 — Yevgeniy Zamyatin
1876 — William Emmons
1889 — Viktor Shchekin
1906 — Nu'monbek Dolimov
1922 — Tachat Oganesov
1924 — Bektosh Rahimov
1931 — Iajuddin Ahmed
1931 — Boris Yeltsin
1944 — Oydin Norboyeva
1953 — Sirojiddin Rahmatullayev
1956 — Kim Nam Sok
1996 — Roma Acorn
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:1-fevralda vafot etganlar
1561 — Bayramxon
1921 — Yevgeniy Navrotskiy
1964 — Abduvahob Azimov
1966 — Buster Keaton
1976 — George Whipple
1976 — Werner Heisenberg
1985 — Petr Protasov
1987 — Rahmatulla Alimov
2001 — Qodir Tojiyev
2014 — Ubaydulla Abdurazzoqov
Havolalar
days.peoples.ru
Sana
Fevral | 1,341 |
5820 | https://uz.wikipedia.org/wiki/2-fevral | 2-fevral | 2-fevral — Grigoriy taqvimida yilning 33-kuni. Yil yakuniga 332 (kabisa yilida 333) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:2-fevral bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:2-fevral voqealari
962 — Otton I Buyuk Gʻarbiy Yevropada 40 yil ichida ilk bor imperatorlik tojini kiydi.
1536 — Pedro de Mendosa Buenos-Ayres shahriga asos soldi.
1905 — Sankt-Peterburgdagi Misr koʻprigi (suratda) qulab tushdi.
1918 — SSSR Xalq Komissariati «Cherkovni davlat va maktabdan holi ekanligi» haqida dekret chiqardi.
1922 — «Uliss» romani chop etildi.
1943 — Stalingrad jangida 91 000 nafar nemislar feldmarshal Paulyus boshchiligida asir olindi.
1946 — Janubiy Saxalin va Kuril orollari SSSR tarkibiga kirdi.
1982 — Suriyada Islomiy harakat bilan boʻlgan toʻqnashuvda tinch aholi vakillari qurbon boʻldi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:2-fevralda tugʻilganlar
1861 — Mehmed VI
1882 — James Joyce
1904 — Boʻzurg Alaviy
1905 — Valeriy Chkalov
1944 — Oqil Oqilov
1952 — Park Geun-hye
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:2-fevralda vafot etganlar
1907 — Dmitriy Mendeleyev
1939 — Vladimir Shuxov
1970 — Bertrand Russell
2014 — Philip Seymour Hoffman
Havolalar
days.peoples.ru
Sana
Fevral | 1,209 |
5821 | https://uz.wikipedia.org/wiki/3-fevral | 3-fevral | 3-fevral — Grigoriy taqvimida yilning 34-kuni. Yil yakuniga 331 (kabisa yilida 332) kun qoladi.
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:3-fevral voqealari
382 — Rim imperiyasining sharqiy qismi imperatori Feodosiy Gotlarni Rim federatlari sifatida Frakiyaga joylashtirdi.
1451 — Mahmud II Fotih ikkinchi marta Usmoniylar imperiyasi sultoni bo‘ldi.
1509 — Diu jangidan keyin Portugaliya Hindistoni tashkil topdi.
1565 — Moskva knyazi Ivan Grozniy oprichninani joriy qildi.
1783 — Ispaniya AQShning mustaqilligini tan oldi.
1830 — „Buyuk davlatlar“ (Buyuk Britaniya, Rossiya, Fransiya) Gretsiyaga mustaqilligini tan oluvchi London protokolini imzolashdi.
1867 — Mutsixito (Meydzi) Yaponiya imperatori bo‘ldi.
1895 — Jahon kinosining debochasi — Aka-uka Lyumerlar kinoga olish uskunasi ixtirosi uchun patent olgan kun.
1916 - Ottavada Parlament hovlisi yonib ketdi.
1930 — Gonkongda Vetnam Kommunistik partiyasi tashkil topdi.
1934 — Pyotr Kapisa tarixda birinchi bo‘lib geliyni suyuq holda olishga muvaffaq bo‘ldi.
1958 — Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg Benilyuksga birlashdi.
1966 — „Luna-9“ Avtomatik sayyoralararo stansiyalar ichida birinchi boʻlib Oyga qoʻndi.
1969 — Yosir Arofat Falastin ozodlik tashkilotining rahbari etib saylandi.
1977 — Efiopiyada harbiy to‘ntarish.
1997 - Navoz Sharif yetakchiligidagi Pokiston musulmon ligasi hokimiyat tepasiga keldi.
2000 — O‘zbekiston Respublikasining Mudofaa doktrinasi qabul qilindi.
2014 - Moskvadagi 263-maktabda otishmalar sodir boʻldi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:3-fevralda tugʻilganlar
1702 — Mixael Adelbulner (1779) — nemis matematigi, fizik va astronom.
1735 — Graf Ignasiy Krasitskiy (1801) — Maʼrifat asridagi polyak shoiri, dramaturgi va publisisti.
1757 — Konstantin Fransua Volney (1820) — fransuz maʼrifatparvari, faylasuf, sharqshunos olim, siyosatchi.
1795 — Antonio Xose de Sukre (1830) — ispanlarga qarshi milliy ozodlik harakati rahbarlaridan biri, Boliviyaning 2-prezidenti (1926-1928).
1809 — Felix Mendelson (1847) — nemis bastakori.
1830 — Robert Gaskoyn-Sesil Solsberi (1903) — britaniyalik davlat arbobi, Buyuk Britaniyaning 44, 46, 49-bosh vaziri.
1847 — Melngaylis Emilis (1954) — latish kompozitori, dirijyor va folklorshunos. Zamonaviy latish musiqasi yirik namoyondasi.
1859 — Hugo Yunkers (1955) — nemis muhandisi, ixtirochi, aviakonstruktor, „Junkers & Co“ kompaniyasi asoschisi.
1899 — Lao She (1966) — Xitoy xalq yozuvchisi
1948 — Tog‘ay Murod (2003) -
Isteʼdodli adib, „O‘zbekiston xalq yozuvchisi“ (1999).
1960 — Yoaxim Lyov — nemis futbol murabbiyi, jahon chempioni (2014).
1970 — Uorik Devis — britaniyalik karlik aktyor.
1982 — Vera Brejneva — ukrainalik va rossiyalik qo‘shiqchi, „VIA Gra“ guruhining sobiq solistkasi.
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:3-fevralda vafot etganlar
Bugun 3-fevral 2023-yil, juma.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:3-fevral bayramlari
Xalqaro qo‘pol so‘zlashishga qarshi kurash kuni.
Xalqaro muloyimlik kuni.
Milliy bayramlar
— To‘rt kapellan kuni.
Mozambik — Qahramonlar kuni.
San-Tome va Prinsipi — Halok bo‘lganlarni xotirlash kuni.
— Gullar festivali.
— Veteranlar kuni.
Vetnam — Kommunistik partiya tashkil topgan kun.
— Qadimiy va qiziqarli Sesubun bayrami.
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 3,271 |
5822 | https://uz.wikipedia.org/wiki/4-fevral | 4-fevral | 4-fevral — Grigoriy taqvimida yilning 35-kuni. Yil yakuniga 330 (kabisa yilida 331) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:4-fevral bayramlari
Butunjahon saraton kasalligiga qarshi kurash kuni.
Xalqaro insonlar birodarligi kuni.
Neandertal odami kuni.
Yaxshi kayfiyat bayrami.
Milliy bayramlar
Angola — Qurolli qo‘zg‘olon kuni.
— Tuluzada fialkalar festivali.
— Venetsiya karnavali.
Shri Lanka — Mustaqillik kuni.
Tayvan — Fermerlar kuni.
— Sapporoda qor festivali.
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:4-fevral voqealari
634 — Birinchi Arab-Vizantiya urushi: Amr ibn al-Os boshchiligidagi musulmon qoʻshinlari Datin jangida vizantiyaliklarni magʻlub etishdi.
900 — Forxxaymdagi anjumanda Lyudovik IV Sharqiy Franklar qiroli taxtiga oʻtirdi.
960 — Tay Szu Xitoy imperatori bo‘ldi. Sun sulolasi boshlandi.
1169 — Sitsiliya sharqidagi zilzila natijasida 15 000 kishi halok boʻldi.
1194 — Genrix VI Gogenshtaufen Angliya qiroli Richard I Sheryurakni to‘lov evaziga ozod qildi.
1348 — Yaponiyada Shimoliy Saroy qoʻshinlari Shijonavata jangida Janubiy Saroy qoʻshinlarini magʻlub etishdi.
1508 — Trentoda Maksimilian Gabsburg Muqaddas Rim imperiyasi imperatori unvonini oldi.
1703 — Ako qasosi.
1719 — Pyotr I Rossiya imperiyasi aholisining birinchi roʻyxatini oʻtkazish toʻgʻrisida farmon chiqardi.
1755 — imperator Yelizaveta Petrovna Moskva universitetini tashkil etish toʻgʻrisidagi farmonni imzoladi.
1789 — AQSh Prezidenti etib George Washington saylandi.
1794 — Fransiya inqilobi: Milliy Konvent Fransiya va uning koloniyalarida qullikni bekor qildi.
1797 — Ekvadorning Riobamba shahri zilzila natijasida butunlay vayron bo‘ldi. Taxminan 40 ming kishi vafot etdi.
1824 — Amerikalik ixtirochi va tadbirkor Charles Goodrich Bostonda rezina kalishlarni ommaga taqdim etdi.
1857 — Neandertal kuni: neandertal birinchi marta ilmiy jamoatchilikka tanishtirildi.
1858 — German Goldshmidt Yevropa 52 asteroidini kashf etdi.
1861 — Amerika Konfederativ Shtatlari tashkil topdi.
1899 — Wake Atoll hech kimga tegishli boʻlmagan yer sifatida AQSh tomonidan anneksiya qilingan.
1899 — Filippin-Amerika urushi boshlandi.
1899 — Bremen (Germaniya) ning „Verder“ futbol klubiga asos solingan.
1911 — Rolls-Royce oʻz avtomobillari uchun emblemani oʻrnatdi.
1915 — Birinchi jahon urushi: Germaniya Britaniya orollariga dengiz blokadasini eʼlon qildi, bu cheklanmagan suv osti urushining boshlanishini bildirardi.
1921 — Baron Ungern hujum qilig Moʻgʻuliston poytaxti Urga shahrini Xitoy qoʻshinlaridan ozod qildi.
1944 — Amerika olimlari DNK ning tirik organizmlarda irsiy belgilarni saqlash va nasldan-naslga o‘tkazish vazifasini bajarishini isbot qilishdi.
1945 — Qrim konferensiyasi boshlandi.
1945 — Belgiya nemis bosqinidan butunlay ozod qilindi.
1948 — Shri Lanka mustaqilligi eʼlon qilindi.
1949 — Eronda Shahanshoh Muhammad Rizo Pahlaviyga suiqasd.
1961 — Angolada ozodlik urushi boshlandi.
1971 — Britaniya avtomobil va samolyot dvigatellari ishlab chiqaruvchi Rolls-Royce Limited kompaniyasi bankrotlik natijasida milliylashtirildi.
1976 — Insbrukda (Avstriya) XII Qishki Olimpiya oʻyinlari ochildi.
1977 — Keniya milliy aviakompaniyasi Kenya Airways tashkil etildi.
1980 — Abul Hasan Banisadr (tasvirda) Eronning birinchi prezidenti boʻldi.
1992 — Hugo Chávez Venesuelada davlat toʻntarishi uyushtirdi.
1994 — Toshkentda kompyuter aloqasi tarmog‘i (1996-yildan UzPAK) tashkil etildi.
1994 — Oʻzbekiston Avtomobil transporti xalqaro uyushmasiga aʼzo boʻldi.
1997 — JAR ning yangi Konstitutsiyasi kuchga kirdi.
1998 — „Ustoz“ jamg‘armasi tashkil topdi.
2003 — Yugoslaviya Ittifok Respublikasi tugatilib, uning oʻrnida Serbiya va Chernogoriya davlati tashkil topdi.
2004 — Facebook ishga tushdi.
2005 — Ukraina Oliy Radasi (375 deputat) koʻpchilik ovoz bilan Yuliya Timoshenkoni Ukrainaning Bosh vaziri etib tasdiqladi.
2009 — Britaniya Harbiy-dengiz kuchlarining HMS Vanguard va Fransiyaning Le Triomphant yadroviy suv osti kemalari (ikkalasi ham bortida WMD bilan) Atlantika okeanida suv ostida toʻqnashib ketdi.
2022 — Pekinda (XXR) XXIV qishki Olimpiya oʻyinlarining ochilishi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:4-fevralda tugʻilganlar
1494 — Fransua Rable (1553) — fransuz yozuvchisi, eng mashhur satiriklardan biri.
1682 — Johann Friedrich Böttger (1719) — nemis kimyogari, oq farfor olgan birinchi yevropalik.
1746 — Tadeusz Kostyushko (1817) — Polsha milliy qahramoni, harbiy va siyosiy arbob.
1799 — Juan Batista de Almeida Garrett (1854) — portugaliyalik shoir, dramaturg va siyosatchi.
1808 — Josef Kaetán Thiel (1856) — chex dramaturgi va shoiri, Chexiya madhiyasi matnining muallifi.
1873 — Mixail Prishvin (1954) — rus sovet yozuvchisi, publisist.
1875 — Ludwig Prandthal — (1953) — nemis mexanigi va fizigi, aerodinamika asoschilaridan biri.
1881 — Kliment Voroshilov (1969) — sovet davlat, partiya va harbiy arbobi, Sovet Ittifoqi Marshali.
1900 — Jacques Préver (1977) — fransuz shoiri, kinodramaturg, ssenariynavis.
1902 — Manuel Alvarez Bravo (2002) — meksikalik atoqli fotograf.
1903 — Simo Bayich (1942) — partizan, Yugoslaviya milliy qahramoni.
1906 — Clyde William Tombo (1997) — amerikalik astronom, Plutonni kashf qilgan.
1913 — Rosa Parks (2005) — amerikalik ijtimoiy faol, Qoʻshma Shtatlardagi qora tanlilarning fuqarolik huquqlari harakatining kashshofi.
1945 — Po‘lat Bulbul o‘g‘li — sovet va ozarbayjon qo‘shiqchisi, bastakor, siyosatchi va diplomat.
1947 — Abirqul Boʻtayev (2002) — tarixchi olim va muzeyshunos, SSSR Xalq maorifi aʼlochisi. Samarqand viloyatida 1984-yilda Tarix va oʻlkashunoslik muzeyiga asos solgan.
1948 — Alice Cooper (haqiqiy ismi — Vincent Fourne) — amerikalik rok musiqachi.
1973 — Oskar de La Hoya — amerikalik bokschi, olimpiya chempioni (1992), jahon chempioni.
1975 — Vincent Fourne) - avstraliyalik qoʻshiqchi va aktrisa.
1985 — Leslie (Leslie Burgoin) — fransuz R’nʼB qoʻshiqchisi.
1989 — Valentina Gunina — rossiyalik shaxmatchi, grossmeyster.
1995 — Lisa Vittozzi — italiyalik biatlonchi.
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:4-fevralda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 6,130 |
5823 | https://uz.wikipedia.org/wiki/5-fevral | 5-fevral | 5-fevral — Grigoriy taqvimida yilning 36-kuni. Yil yakuniga 329 (kabisa yilida 330) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:5-fevral bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:5-fevral voqealari
1901 — Moskvada Yeliseev doʻkoni (tasvirda) ochildi.
1909 — Leo Buckeland plastmassa ixtiro qildi.
1919 — Mary Pickford, Douglas Farbenks, Charlie Chaplin va David Griffith United Artists kinostudiyasini tuzishdi.
1995 — Qirgʻizistonda ikki palatali Oliy Kengash saylandi.
2000 — Chechenistonda qirgʻin.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:5-fevralda tugʻilganlar
1985-yil 5-fevral sanasida Afsonaviy Futbolchi Cristiano Ronaldo tavallud topgan.U hozirgi kunga qadar Dunyoning eng kuchli futbolchilaridan biri bo'lib kelmoqda.Shuningdek PSJ futbol klubi wingeri Neymar JR ham bugun tavallud ayyomini nishonlamoqda.
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:5-fevralda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 920 |
5824 | https://uz.wikipedia.org/wiki/6-fevral | 6-fevral | 6-fevral — Grigoriy taqvimida yilning 37-kuni. Yil yakuniga 328 (kabisa yilida 329) kun qoladi.
Bayramlar
Yana qarang: :Turkum:6-fevral bayramlari
Voqealar
Yana qarang: :Turkum:6-fevral voqealari
1191 — Kliment III Tevton ordenini taʼsis etdi.
1643 — Abel Tasman Fiji orolini (tasvirda) kashf etdi.
1936 — Adolf Hitler Qishki Olimpiada oʻyinlarini ochib berdi.
1952 — Elizabeth II Birlashgan Qirollik Qirolichasi boʻldi.
1958 — Myunxendagi aviahalokat natijasida „Manchester United“ futbolchilari halok boʻldi.
Tavalludlar
Yana qarang: :Turkum:6-fevralda tugʻilganlar
Vafot etganlar
Yana qarang: :Turkum:6-fevralda vafot etganlar
Havolalar
days.peoples.ru
Sana | 680 |