id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
968 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Republiek | Republiek | En Republik is en Land, wat kenen König oder süns en vun Adel as Oberhaupt vun den Staat hett.
Faken sünd Republiken demokraatsch verfaat, obers dat mutt nich so sien. Anners gifft dat ok Monarchien, t. B. Königrieken, de demokraatsch verfaat sünd.
In de Antike weer t. B. dat Röömsche Riek en Republik, vun den Dag an, wo se den König rutsmeten harrn. Un vun dat Röömsche Riek kümmt ok dat Wort Republik. Op Latiensch heet dat res publica, wat so veel heet as de apentliche Saak.
Politik |
969 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wetenschop | Wetenschop | Wetenschop is all dat, wat de Minschen rutkreegen hebbt över Minsch un Natur as ok dat Ünnersöken vun Tosamenhäng un Saken, de opstunns noch nich verstahn warrt. Ne’et Weten kriggt de Wetenschop dör de Forschung. Wat dormit rutfunnen warrt, mutt denn so opschreven warrn, dat annere Lüüd dor ok rankümmt. Dat heet sünners in Böker un wetenschoplich Tiedschriften. Sünners wichtig is bi’t Forschen de Bewies. Een kann nich blots vertellen, wat he utfunnen hett, man he mutt ok verkloren, woans he dorop kamen is un dat all’ns mit dat Weten tohopenpasst, wat dat al gifft. Dör de Lehr warrt dat Weten wiedergeven, sünners an de Universitäten.
För de Wetenschop hett sik – as dat Karl Popper formuleert hett – inbörgert, dat
toerst en Hypothees formuleert warrt. Dat is en Idee, woans wat sien kann.
denn mutt wieterforscht warrn, dat dor Inholt bi de Hypothees kümmt.
denn kann ut de Hypothees en Theorie warrn.
de Theorie mutt so formuleert warrn, dat se vun anner Lü pröövt warrn kann. Dat heet, dat se verifizeert oder falsifizeert warrn kann.
Wetenschoplich Arbeet mutt sik an sünnere Kriterien hollen:
Objektivität: twüschen Person un Saak ünnerscheden
Reliabilität: Toverlatig in Forschung un Darstellen sien.
Validität: Wat rutkregen warrt, authentisch beleggen (Bewies föhren)
Wetenschop geiht faaken na düsse Schritt för sick:
Wunnerwarken över wat, wat een sick noch nich klor moken kann
Nakieken, woans sick dat mit een Phänomen verhollt un dat nipp un nau opschreewen.
Sammeln un Ordnen vun Material
systematisch Experimenteern as Fraag an de Natur. Dorbi mööt de Experimente so dokumenteert warrn, dat jedereen se (tominns in't Prinzip) namoken kann un dorbi to dat sülvige Ergebnis kümmt. Dat güldet besünners för de Natuurwetenschoppen
Opstellen vun Hypothesen un Theorien
Bewies oder vun de Theorien oder Nawies, dat se falsch sünd
de niegen Erkenntniss opschreewen un in Tiedschriften un Beukers openbar moken.
De modernen wetenschoplich Methoden gaht trüch op Francis Bacon.
Indelen vun de Wetenschoppen
In de olle Tiet weer de Indelen na de söven Künst (lat. Artes). Dor weer ok de Astronomie bi, de fröher ok de Astrologie as Deel harr. De annern Künsten weren Gramatik, Rhetorik, Dialektik, Arithmetik, Geometrie un Musik.
Ok in de anfangen Niege Tied weer Wetenschop noch nich so opdeelt as hüüt. De Wetenschopler harrn sick üm verscheden Rebeden kümmert, so as Leonardo da Vinci un Gottfried Wilhelm Leibniz.
Hüüt warrn de Wetenschoppen faaken so indeelt:
Natuurwetenschoppen, t.B.
Physik
Chemie
Biologie
Eerdwetenschoppen
Medizin
Ingenieurswetenschoppen, t.B.
Boingeneurswesen
Schippboingeneurswesen
Geisteswetenschoppen, t.B.
Philosophie
Spraakwetenschop, t.B.
Germanistik
Romanistik
Indoeuropäistik
Theologie
Juristeree
Sellschopswetenschoppen, t.B.
Weertschapswetenschoppen
Soziologie
Politologie
Wetenschop |
970 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Esperanto | Esperanto | Esperanto is en Spraak, de in dat Johr 1887 plaant worden is. De Dokter för Ogenheelkunn Ludwik Lejzer Zamenhof, de in de domalig Russland leevt hett, konstrueerde en Grammatik mit blots 16 Regeln. Esperanto is en egen Spraak, man de Wöör sünd sünnerlich ut dat Latien nahmen oder ut Dochterspraken vun’t Latien (de romaanschen Spraken Franzöösch, Italieensch, Spaan’sch un Portugees’sch, man ok welke ut Hoochdüütsch, Engelsch, Greeksch un annere Spraken.
Esperanto warrt regelmatig opschreven. Dor gifft dat en Alphabet bi, wat anners is as dat nedderdüütsche Alphabet:
Grote Bookstaven:
A - B - C - Ĉ - D - E - F - G - Ĝ - H - Ĥ - I - J - Ĵ - K - L - M - N - O - P - R - S - Ŝ - T - U - Ŭ - V - Z
Lütte Bookstaven:
a - b - c - ĉ - d - e - f - g - ĝ - h - ĥ - i - j - ĵ - k - l - m - n - o - p - r - s - ŝ - t - u - ŭ - v - z
Dat Esperanto is logisch konstrueert, met ganz wenige Regeln, de olle sünner Utnaamen gellen. Dorüm is et bannig veel lichter to lehren as natüürlich gewassene Spraaken.
Anners as de mehrsten Plaanspraken is Esperanto nich blots en Projekt bleven. Dat gifft nu in de hele Welt Minschen, de Esperanto snacken un schrieven doot.
Zamenhof hett nich an sien Recht an de Spraak fasthollen. So kunn se vun Anfang an vörankamen dordörch, dat se bruukt warrt, so as annere Spraken ok.
De Spraak hett sik bannig entwickelt, över de Basis is stabil, so dat man de ole Texten vun Zamenhof ümmer noch perfekt verstaht.
Besünnere Bookstaven met Overteken
De Besünneren Bookstaven sünd doföör do, om de Kombinatschonen to vermeden, de in’t Hoochdüütsche bruukt warrt, om Luden eenfach to schrieven, för de dat latinsche keen eigen Bookstaven hett (so as de Ümluden ä, ö un ü en dat Hoochdüütsche):
Ĉ staats tsch – Ĝ staats weeket dsch – Ĥ staats ch – Ĵ staats weeket sch as en dat franse Garasch – Ŝ staats sch – Ŭ kottet, verbunnenet u
Düsse besünneren Bookstaven kann man mit alle Programme schrieven, de Unicode schrieven künnt. In de Esperanto-Wikipedia schrievst du eenfach Cx staats Ĉ, Gx staats Ĝ un so wieder. Na den spiekern sühst du denn de richtige Esperanto-Bookstaven.
Weblenken
Esperanto in Düütschland
Kursen un Wöörböker
Wikipedia op Esperanto
Annere Plaanspraken sünd:
Volapük
Ido
Interlingua
Lingua Franca Nova
Interslaawsch
Plaanspraak |
971 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6%C3%B6nkohl | Gröönkohl | Gröönkohl (in Bremen un in't Brunswieksche seggt een ok Bruunkohl dorto, in't Hümmling man Kool) Brassica oleracea 'var' sabellica' L. is en Plant ut de Familie vun de Kohlplanten (Brassicaceae). He warrt as Grööntüüch in de Landweertschap op grote Feller trocken, aver ok in’n Goorn.
De Gröönkohl is sünners in Noorddüütschland een vun de Natschonaleten. Goden Gröönkohl mutt toeerst Fröst hebben, anners smeckt he nich. Dorüm is de Gröönkohlsaison ok in’n Winter. Hüdigendags wurd de Gröönkohl aber ok dör en groot Gefreerschapp transporteert und denn is dat dat sülvig, as wenn he Fröst afkregen hett. Bruunkohl het ok dorum, wiel he in dissen Fall so lang kokt wurd, bit he bruun wurd.
To den Gröönkohl höört röken Fleesch dorto. In dat Rebeet vun Bremen un üm rum warrt de Pinkelwust dorto eten, de mehrst blots ut fetten Speck un Havergrütt is. Dorüm heet dat door „Kohl un Pinkel“.
För dat Kaken vun den Kohl bruukt een en bannig groten Pott, best geiht en Grapen. Dor kümmt Smolt rin. To dat Smolt denn en groten, in lütte Stücken sneden Zibbel. Jümmers rühren bit de Zibbelstücken dörsichtig sünd. Denn kümmt de tweemol waschen Gröönkohl rin. De warrt in den Pott mit en scharp Mess lütt sneden. Denn kümmt Brüh rin, dat nix anbrennt. Dat dat later ok smeckt, kümmt en lütt beten mahlen Peper rin, en lütt beten Solt un good röken Buukfleesch, Mettennen un Kassler. Allens good dör un dör röhren. Havergrütt (gifft dat in’t Reformhuus) mutt ok rin. Se bindt den Kohl un maakt em sämig un let em en beten na Nött smecken. In Bremen kümmt dor denn ok noch „Wunnerpeper“ (Piment) mit bi. Gröönkohl smeckt beter, wenn he jümmers wedder opwarmt warrt. Un för dat Fleesch kümmt Semp dorto.
In’t Mönsterland un anslutend in Neerlaund warrt de Gröönkohl, ok „Moos“ nöömt, an’n levsten mit Eerdappels trech maakt. In dat Norden vun Neerlaund nöömt se dat „Mous“. In Sleswig-Holsteen un Noordneddersassen sünd ok solten un söte Braatkantüffeln begäng. De söten Braatkantüffeln warrt in Zucker anbraat un karameliseert.
Weblinks
Eten
Planten |
974 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Navigatschoon | Navigatschoon | Navigatschoon is dat Lenken vun een Fohrtüüch to een Oort wo ji hen wullt. Dat Woort Navigeern
kümmt ut'n Latienschen navigare: schippern, navis: dat Schipp. Wenn ji navigeern wullt, hebbt ji dree Opgaven:
1) Ji mött ersmool rutfinnen, wo ji grode sünd (Positschoon/Ortung).
2) Denn mött ji en goden Kurs utreken, un
3) den mött ji denn ok noch bibeholen (tominnst mött ji dat versöken).
Dat kunn een Kurs för een Schipp, Floogtüüch oder en anner Fohrtüüch sien.
Navigatschoon is ok de Technik un Wetenschop, de sik mit de Ortung befaten deit, nämlich to'n Biespeel dormit, rut to kriegen, wat in een Ogenblick de Loog, de Hööchd, de Snelligkeit
un de Richtung vun en Fohrtüüch is.
Toeerst is de Navigatschoon för de Seefohrt bruukt wor'n.
Ober hüüt ward Navigatschoonscomputers nich nur dor för insett,
sonnern ok in'n Stratenverkehr un' bi de Landvermeters (Geodäsie).
De terrestrische Navigatschoon is de Ortung in de Neegde vun de Küst, wenn ji nakiekt, ob dor wat Opfälliges to seihn is (Landmarken).
De astronoomsche Navigatschoon kiekt na baben un rekent denn anhand vun de Steerns, de Sünn oder de Planeten dien Oort ut.
Bi de Kartennavigatschoon warrt de Positschoon mit Hölp vun Seekarten utrekent.
Bi de Funknavigatschoon ward Spezioolsenders utnützt, de Funksignole extra dor för utsenn.
Bi de Satellitennavigatschoon (kiek ok GPS na) ward de Satelliten nutzt, de jümmers an'n Himmel unnerwegens sünd un rumpiepen doot. Wenn ji dat Piepen höört, künnt ji ut de Tied, de dat Signool bruukt hett, rutkriegen, wo ji sünd.
De Sichtnavigatschoon is dat Nakieken op een Koort, wo dat Gelände dor umto is. Jeder vun uns mookt dat unbewuss („mental Modell“ un Gliekgewichtssinn), aver ok dor sünd Kompschuterklabüsterer bi, de dat programmeern wüllt.
Kiek ok an: Nautik, Luftfohrt, Ruumfohrt, Schipperee
Technik
Seefohrt
Logistik |
975 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aalsupp | Aalsupp | De Aalsupp is een norddüütsche, besünners Hamborger Spezialität. Gifft ober ook hollandsche, Bremer, Holsteener und Mekelnborger Variantens.
Etymologie
De Naam kümmt dorvun, dat dor allens rinkümmt, was so in de Keuk is, dat kann, mutt obers nich, ok Aal sien. För dat de Söödlanner nich anfangt to muulen un vun wegen dat dat ok beter smeckt, kümmt hüüt tomeist obers doch wat Aal rin. Tomeist is dat rööken Aal, af un an ok kaakten oder braten Aal. De Aalsupp is een sülvstannig Haupteeten.
Geschichte
De öllste opschrewen Naricht kümmt ut een Keukenordnung vun dat Hamborger Hillig-Geist-Hospital ut dat Johr 1756. De Encyklopädie vun Johann Georg Krünitz ut 1782 seggt, se is een Gericht "für gemeine Leute" un twors "an denen Orten, wo diese Fische in Mengen anzutreffen sind".
De Landphysikus Rambach beschreew 1801 dat Rezept as so "abentheuerlich, daß sie einem Ausländer fast ebenso lächerlich seyn muß als das Rezept zur römischen Suppe des Doktors im Peregrin Pickle... Dieß Gemenge ist für den Hamburger ein äußerst wohlschmeckendes Gericht, und wird deswegen gewöhnlich allein, ohne weitere Zukost aufgetragen. So mannigfaltig ihre Zusammensetzung ist, so habe ich noch niemals Nachtheil von ihr gesehn, ob sie gleich immer bis zum Uebermaß gegessen wird".
Vun düsse Tied an keem de Aalsupp to den Status as Lief- un Mogen-Eeten vun de Norddüütschen. Dat Holsteinische Idiotikon vun 1801 (Autor: Johann Friedrich Schütze) wiest ut: "Bei den Aalsuppenschmäusen, welche von den Holsteinischen städtischen und ländlichen Gastwirthen nach der Art der Picknicks für männliche Gäste angestellt werden, ist die Aalsuppe das Hauptessen."
Kulinarik
Grunnlaag vun de Aalsupp is een op den Knaaken kaakte Fleeschbrüh. De ward mit Suppengreun un Backbeern fein mookt. Vun de Backbeern mutt dor so veel rin, dat de Supp lütt beten sööt smeckt. Beten Zucker kann dor noch to. Denn kümmt Eddig rin, dat de Smack sööt un suur ward. Denn köönt ook noch Mehlklüten rin.
Wat rin mutt, is dat Aalkruut, een Mixtur ut verscheeden aromatische Gewürze. Welk dat sünd, steiht nich fast, man hangt vun de Region un den Smack af. To dat Aalkruut heurt besünners: Thymian, Mairaan, Peersill, Salbei und Bohnkruut, ok Bruunsilken, Estragon, Portulak, Sellerie, Kerbel, Mint, Dill, Melisse, Suuramper, un Tripmadam.
Een vun de velen Rezepten:
Knaaken vun een Schinken 10 min. in een grooten Pott oder Grapen kaaken.
Suppengreun, lütt sneden Zibbel un wat Water dorto. 1 Stünn kaaken.
Fleesch vun den Knaaken afleusen, Knaaken, Suppengreun un Zippel rut ut de Supp.
Supp afkeulen laaten un Fett rut.
Sellerie, Porree, Woddeln, Arften un Backbeern dorto, 20 min. kaaken laten.
Afsmecken mit Eddig un Zucker, dat dat sööt un suur ward. Aalkruut dorto, lütt beten Peper un wat mehr Jamaikapeper.
Aal in witten Win kaaken oder rööken Aal nehmen. In Stücken sneden.
Aal to gewen, ca. 10 min. op lütt Füer kaaken.
Wenn vun den Aal wat vun den Kopp oder Steert binnen is (good för den rööken Smack), kümmt de nu ut de Supp.
Opdischen.
Weblinks
http://www.botanischerverein.de/pdf/pflanzenportraits/aalsuppe.pdf Die "Hamburger Aalsuppe" und ihre Würzkräuter (hoochdüütsch)
Supp |
994 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Auerk | Auerk | Auerk is de Kreisstadt vun den Landkreis Auerk in Oostfreesland in' Noordwesten vun Neddersassen. Auerk is de tweetgröttste Stadt vun Oostfreesland - sowohl nah Inwahners (achter Emden) as ok nah de Flach (achter Wittmund). Mit rund 40.000 Inwahners is Auerk en sülvstännig Gemeend un wurrd in de Ruumordnung vun dat Land Neddersassen as Middelzentrum führt.
Auerk weer in de Loop vun de Johrhunnerte nahnanner de Residenz vun de oostfreesch Fürsten, de Sitt vun de preußisch, hannobersch un weer preußisch Verwalten in Oostfreesland. Ok nah den Tweeten Weltkrieg weer de Stadt Sitt vun den glieknamigen Regeerensbezirk bit de mit de Regeerensbezirken Ollnborg un Ossenbrügge to'n Regeerensbezirk Werser-Eems verschmüllt (1978) wurr un de 2004 ganz uplööst wurr. Ut disse Traditschoon spiest sück de Sülvstbeteken vun Auerk as heimlich Hööftstadt vun Oostfreesland.
Auerk is bit hüüd Sitt vun tallriek Behörden, dorünner ok Bunds- un Landsbehörden. In de Auerker Blücher-Kaserne is de 4. Luftwaffen-Division vun de Bundswehr to Huus. Buterdem het de Ostfreesch Landschap, dat Kulturparlament vun Oostfreesland, in de Stadt ehrn Sitt.
Nah den Tweeten Weltkrieg hett sück in Auerk so nah un nah en Industrialiseeren vulltrucken un dormit en Wannel weg vun en rein Beamtenstadt. In de 1990er Johren wurr dat besünners dör den Upstieg vun den Windenergieanlagenhersteller Enercon düütlich, de mittlerwiel mit mehr as 2.800 Beschäftigten de gröttste private Arbeitgever vun de Stadt is un in Auerk sien Sitt hett.
Siet 2004 is Auerk berechtigt, tweesprakig Oortschiller in hoochdüütsch un plattdüütsch uptostellen.
Geografisch Laag
Auerk liggt midden vun de Oostfreessch Halfinsel un hett en Flach vun 197,25 Quadratkilometern bi en Noord-Süüd-Utdehnen vun 16 Kilometern un en Oost-West-Utdehnen vun 19 Kilometern.
Dat Intoogsrebeet reckt düütlich över de Stadt rut. Sowohl de Auerker Behörden as okr de Ünnernehmen beschäftigen nich blots Arbeitnehmer ut de Stadt un de direkt Ümlandgemeenden, sonnern ok vun wieder her. Ok as Inkoopsstadt strahlt Auerk – besünners dör sien zentraal Laag binnerhalv vun Oostfreesland bedingt – wiet över de Stadt un hör unmittelbor Nahbergemeenden ut.
Auerk wurrd in de Ruumordnung vun dat Land Neddersassen as Middelzentrum führt. En Upstuufen to en Middelzentrum mit böverzentraal Deelfunktschonen, as se 2007 de Nahberstadt Emden kreeg, wurr vun de Raatsmehrheit un den Börgermeester fordert, aber vun dat Land torüchwiest. Ok hett dat Land den Vörslag aflehnt, dat Auerk, Leer un Emden en gemeensam Middelzentrum mit böverzentraal Deelfunktschonen billen.
Geologie
Dat middlere Ostfreesland weer fröher starker vun Mooren bedeckt, as dat aktuell Landkoorten erahnen laaten. Tüschen den Leegmooren an' Rand vun de Geest un vör allen up de Scheitellagen vun den Oostfreeschen Geestrügg befindlichen Hoochmooren wurrn sandig Geestdörraagen vun de Grundmoräne för Siedelsgsrünnen bruukt. Up so en, etwa dree bit negen Meter över den Meeresspegel, liggt de Auerker Karnstadt.
Geest un Moor prägen wiet Deelen vun dat, dat to meest dree Veertel landwertschaplich bruukt wurrd. Auerk hett todem – in' binneroostfreesschen Vergliek – en överdörsnittlich groot Waldflach. Good en Teihntel vun de Stadtflach is bewaldet, wat Auerk nah de Samtgemeend Haag un de Nahbargemeend Freebörg to de oostfreesch Kommune mit den darthööchsten Waldandeel an de Gesamtflach maakt. Neben Forsten maken ok Wallheech en Gooddeel vun den Boombestand vun de Stadt ut. Se prägen de Landschap in de up de Geest liggend Butenberieken vun dat Stadtrebeet.
Nahbergemeenden
De Nahbergemeenden (in' Klockricht, anfangend in' Westen) sünd Süüdbrookmerland un Grootheid (beid Landkreis Auerk), Eversmeer, Westerholt, Neeschoo un Blombarg (all Samtgemeend Holtriem in' Landkreis Wittmund), Dunum (Samtgemeend Esens in' Landkreis Wittmund), de Kreisstadt Wittmund sülvst as ok Freebörg (Landkreis Wittmund) un toletzt noch Wiesmoor, Grootfehn un Ihl (wedderum all in' Landkreis Auerk). Auerk is dormit de Kommune mit de meest Nahbergemeenden in Oostfreesland. Dat gellt ok denn, wenn de Liddmaatsgemeenden in de nömmt Samtgemeenden nicht eenzelt tellt wurrd.
Stadtgleedern
Dör de Gemeendrebeetsreform 1972 sünd völ ehmalig sülvstännig Gemeenden in de Stadt Auerk ingleedert wurrn. De nee Oortsdeelen billen Oortsräde, in de de öörtliche Belange vertreden wurrd.
De Bevölkerungsdicht in de Stadt Auerk is – en Utwirken vun de Kommunalreform – bannig ungliek verdeelt. In' Stadtkarn, de bit 1972 de Stadt Auerk dorstellen dee, is en Bevölkerungsdicht vörtofinnen, de grootstädtisch Niveau hett: mehr as 2.000 Inwahner pro Quadratkilometer. An dat anner Enn' vun de Skala reckt de vun Wald, Moor un landwertschaplich bruukt Flachen präägt Stadtdeel Brockzetel mit rund 20 Inwahners pro Quadratkilometer nich mal en Elftel vun den bundsrepubliekaanschen Dörsnitt.
Stand: 31. Dezember 2005
Klima
Auerk liggt in de gemäßigten Klimazoon. Dat Stadtrebeet steiht hööftsächlich in' direkten Infloot vun de Noordsee. In' Sömmer sün de Temperaturen an' Dag faken deeper, in' Winter faken höhger as in dat wiedere Inland. Dat Klima is insgesamt vun de middeleuropäisch Westwindzoon präägt. Klimatisch beünnere Verhältnisse herrschen hengegen in de Hoochmoor-Rebeeden, de sück vör allen in' Oosten un Süüdoosten vun dat Stadtrebeet befinnen. Wegen de Ünnergrundverhältnisse in en Regenmoor sünd de Temperaturünnerscheeden tüschenTag un Nacht extrem. In' Sömmer kamm dat över Dag to düchtig hooch Temperaturen an' Grund kommen, so dat Moorbrände entstahn könnt. Todem sünd de Moorgegenden düchtig völ nebelintensiver as de Ümgegend.
Nah de Klimaklassifikatschoon vun Köppen befind sück Auerk in de Indeelen Cfb.
Klimazoon C: Warm-Gemäßigtes Klima
Klimatyp Cf: Feucht-Gemäßigtes Klima
Klimaünnertyp b: warm Sömmer
Dat dörsnittliche Johrestemperaturmiddel liggt bi 8,4 °C. De warmste Maand is de Juli mit en Maandtemperaturmiddel vun 16 °C. De koldste Maand is de Januar mit 1,0 °C in' Dörsnitt.
De Nedderslagsmenge binnerhalv vun en Johr liggt in Auerk bi knapp 830 mm. De meest Regen kummt in' November rünner mit 84,4 mm, de regenarmste Maand is de Februar mit 43,1 mm.
In't Johr schient in Auerk de Sünn all tosommen good 1.455 Stünn, wat en Middelwert vun good 121 Stünn pro Maand ergifft. In' Mai gifft dat mit 205 Stünn Sünnschien de meeste Sünn. Dat Gegendeel is in' Dezember. Denn schient de Sünn blots 29 Stünn lang.
De angeven Werte betrecken sück up dat langjohrig Middel vun de Johren 1961 bit 1990.
Schuulrebeeden
In Auerk gifft dat en Völtall vun Natuurschuul- un Landschapsschuulrebeeden as ok Natuurdenkmalen. Dat siet 2007 ünner Natuurschuul stahn un rund 279 ha groot Natuurschuulrebeet Kollrunger Moor befind sück up dat Rebeet vun de Stadt Auerk un de Nahbergemeend Freebörg (Landkreis Wittmund). Dat is Deel vun dat Fauna-Flora-Habitat-Rebeet „Kollrunger Moor und Klinge“ un ümfaat sowohl Resthoochmoorflachen as ok weddervernässte Rebeeden nah den Törfafbau. 171 ha groot is dat NSG Brockzeteler Moor dicht bi. Dat steiht siet 1986 ünner Natuurschuul. In' Noordwesten vun dat Stadtrebeet hett Auerk Andeel an dat 1.180 ha groot Natuurschuulrebeet „Ewiges Meer und Umgebung“. Dat Meer sülvst liggt up dat Rebeet vun de Nahbergemeend Eversmeer. Dat steiht siet 1990 ünner Natuurschuul un is Deel vun dat FFH-Rebeet „Ewiges Meer, Großes Moor bei Aurich“ un vun dat EU-Vagelschuulrebeet „Ewiges Meer“. Inrahmt wurrd dit Natuurschuulrebeet vun dat Landschapsschuulrebeet Berumerfehner-Meerhusener Moor (1726 ha). Dat is siet 1973 schuult. All siet 1966 steiht dat 871 ha groot „Egelser Wald und Umgebung“ ünner Schuul. Süüdlich vun den Stadtdeel Schirum hett Auerk Andeel an dat 833 ha groot LSG „Ihlower Forst und Niederung des Krummen Tiefs“, dat siet 1986 schuult is. Dorto kommen lüttgere Landschapsschuulrebeeden: Upstalsboom und Umgebung (6,4 ha, seit 1965), Wilhelminenholz (3,2 ha, siet 1964), Popenser Gehölz und Umgebung (15,6 ha, siet 1972) un Am Forstamt Sandhorst (8,5 ha, siet 1969). Siet 1986 steiht en 4,9 ha groot Amphibienbiotop in Brockzetel as Natuurdenkmal ünner Schuul. To de beid öldste Natuurdenkmalen (Ünnerschuulstellen 1941) hörrn dat Grootsteengraff Tannhuusen un de Lindenallee up den Auerker Stadtwall. De Linden- un Bökenallee an de Esenser Straat is siet 1969 as Natuurdenkmal schuult, de Bökenallee Moltkebahn siet 1983. Dorto kommt en Reeg vun wiederen Solitärbööm in dat Binnenstadtrebeet as ok in de Butenberieken vun de Stadt.
Historie
De Historie vun Auerk lett sück bit in dat 13. Johrhunnert torüchverfolgen. De Oorsprungssiedlung Aurechove wurrd eerstmalig in en freesch Rechtsupteken ut dat Johr 1276, den Brookmerbreef, nömmt. De öldste Siedensspoor in de Auerker Karnstadt (Gefäß-Brookstücken) stammt ut dat 9. Johrhunnert un wurr 2009 bi Utgravungen opdeckt.
Se leeg um de Lambertikark herüm, de vun Grafen Moritz von Ollnborg stift un den Hilligen Lambertus, den in dat Johr 703 dood maakt Bischop vun Maastricht, weeht wurr. Hör wuchtig Karktoorn, de sück in hüüdig Form siet 1662 wiest, is en vun Wohrteken vun de Stadt.
In dat laat Middelöller geev dat en Tiet de vun Konflikten vun mehreren Hööftlings-Familien präägt wurr, de eerst to Enn' gung, as sück um 1350 de Cirksena dörsetten kunnen, dat latere Grafen- und Fürstengeschlecht. De hebbt eerst in Emden ehrn Sitt harrt, hebbt ehr Hoff aber 1561 nah Utnannersetten mit Repräsentanten vun de Habenstadt nah Auerk verleggt.
Nah dat Utstarven vun de Cirksena hebbt de Preußen de Herrschap över Oostfreesland övernommen. An' 7. Juni 1744 wurr Auerk ahn Wedderstand vun 500 preußisch Suldaten un Beamten besett. An' 23. Juni hett dat Land de preußisch Kroon huldigt. Auerk bleev Sitt vun de Landsbehörden, kreeg en Kriegs- un Domänenkamer un wurr Regeerenshööftstadt vun de preußisch Provinz Oostfreesland.
In de napoleoonsch Tiet hebbt tonächst holländsch, later franzöösch Suldaten de Stadt besett. Oostfreeskland wurr as „Departement de l’Ems-Oriental“ („Osterems“) dat franzöösch Kaiserriek angledert. Auerk werr Sitt vun den böversten franzöösch Beamten, den Präfekten.
Nah den Wiener Kongress wurr de Stadt mit Oostfreesland to dat Königriek Hannober toslahn, full denn nah den Düütschen Krieg 1866 weer an Preußen. Ehr Status as Verwaltenszentrum vun Oostfreesland kunn Auerk ünner de verscheeden Herrschapen erhollen. To en Industrialiseeren keem dat aber in de Tiet nich. Wertschaplich bleev de Stadt vun hör Stellung as bedüüdend Veehhannelsplatz präägt, de se siet dat 14. Johrhunnert immer wieder utbauen kunn.
In dat 20. Johrhunnert kreegen de Natschonalsozialisten af Midden vun de 1920er Johren immer mehr Toloop. Bi de Rieksdagswahlen 1932 hebbt 44,2 % vun de Stimmberechtigten in' Regeerensbezirk Auerk de NSDAP wählt. De Wahlen van 1932 un 1933 weeren to glieker Tiet ok dat Enn' vun de jung Demokratie. För Jöden, Kommunisten un anner de nee Machthevers nich genehme sellschopplich Gruppen fung en Tiet vun dat Utgrenzen, de Verfolgung un den Mord an. Vun groot Bevölkerungsschichten wurrn de Natschonalsozialisten aber begeistert begrööt. In de Folgejohren keem dat to eenig Grootveranstaltungen in Auerk mit mehreren Duusend begeistert Tokierkers.
In de Nacht van' 9. up den 10. November 1938 keem dat ok in Auerk to de vun de Rieksleitung vun de Natschonalsozialisten befohlen Utschreitungen gegen den Jöden, de later as „Reichskristallnacht“ oder Novemberpogrome 1938 betekent wurrn. Twee Johr later wurr de Stadt as judenfrei meld.
Wiels den Tweeten Weltkrieg bleev Auerk vun grötter Luftangreep. Dremal wurr de Stadt bombardeert. Dorbi keemen all tosommen 17 Minschen to Dood un 24 wurrn verletzt. De gröttsten Schäden sünd an' 27. September 1943 entstahn, as dör Spreng- un Brandbomben 30 Hüüs kumplett kört gungen, 180 swoor und 285 licht beschädigt wurrn. Alleen an dissen Dag keemen 13 Minschen to Dood un 18 wurrn verletzt.
Nah 1945 wurr de Stadt vun völ Flüchtlings bevölkert. Har se bi Kriegsutbröök 7.089 Inwahner, weer de Tall Enn' 1945 all up 10.350 ansteegen.
An' 1. Juli 1972 wurrn in' Rahmen vun de kommunal Rebeedsreform in Neddersassen völ hüüdig Oortsdeelen to dat Stadrebeet Auerk toslahn. Dör de Ingemeenden vun wiet Deelen vun dat hüüdig Stadtrebeet hett sich de Inwahnertall vun Auerk um etwa dat Düppelte vun sien vörherig Grött un hett de de 30.000-Inwahner-Marke düütlich överschreeden. Siet de Kommunalreform is Auerk somit nah Inwahner de tweetgröttste Kommune vun Oostfreesland.
In de 1990 Johren fung 1984 de Upstieg vun dat grünnd Windenergieanlagenherstellers Enercon, de binnerhalv vun twee Johrteihnten nah sien Grünnen to en Industrieunternehmen mit en veerstellig Mitarbeitertall in Auerk heranwuss.
Naamsentwicklung
Över de Düüden vun den Stadtnaam gifft dat verscheeden Hypothesen. Entweder he is en Person (Affo, oostfreessch Vörnaam) un sien Besitt (Riek) totoordnen oder he betreckt sück up en Waterwark an de fruchtbor, waterriek Neederung vun den lütten Stroom Aa (oder Ehe), an de de Stadt erricht wurr. Bekannt sünd de Schrievwiesen Aurichove, Aurike, Aurikehove, Auryke, Auwerckhove, Auwerick, Auerk, Auwerck, Auwreke, Awerck, Awreke, Awrik, Auwerich un Aurickeshove.
Inwahnerentwicklung
De Stadt Auerk tellt hüüd good 40.000 Inwahner, weer um 1900 noch en lütt Stadt vun etwa 5.000 Inwahner. En wesentlich Schuuv in de Inwahnerentwicklung ergeev sück nah den Tweeten Weltkrieg, as völ Flüchtlings ut de fröhere Oostrebeeden vun dat Düütsch Riek upnommen weern. De Inwahnertall vun Auerk leeg 1945 temelk genau um 50 Perzent höhger as 1939. En tweet Schuuv in de Inwahnerentwicklung geev dat dör dat Ingemeenden vun völ lütt Umlandgemeenden in' Rahmen vun de Kommunalreform in Neddersassen 1972.
De Tonahm vun de Inwahnertall siet 1990 ergifft sück to'n Eenen ut Personen, de ut de nee Bundslänner nah Aurich trucken sünd, noch mehr aber ut Laatutsiedlers, de in Auerk en nee Heimat funnen hebbt. Siet Enn' vun de 1990er Johren liggt de Inwahnertall vun Auerk recht konstant bi en beeten wat mehr as 40.000. De Gebortensaldo is siet Anfang vun dat 21. Johrhunnert negativ, wurrd aber dör Totrecken weer utgleeken. Dorbi spelen Ruheständler ut anner Regionen vun Düütschland, de hör Levensavend in Oostfreesland verbringen will, en wichtig Rull.
Religionen
De Auerker Bevölkerung is överwiegend protestantisch. De Landkreise Auerk un Wittmund hebbt de hööchst Andeelen an Lutheranern an de Gesamtbevölkerung in ganz Düütschland. De liggt bi rund 85 Perzent vun de Inwahner.
Dennoch präägt, as in dat övrige Oostfreesland, Völfalt dat religiöös Leven vun de Stadt. Neben de lutherschen Gemeenden gifft dat in Auerk ok de kathoolsch St.-Ludgerus-Gemeend, de reformeerte Kark, de neeapostoolsch Gemeend un dorneben noch völ Freekarken. Siet Midden vun de 1990 er Johren hebbt sück in de Stadt ok völ Muslime daallaaten. En jöödsch Gemeend gifft dat siet de Tieden vun den Natschonalsozialismus nich mehr.
Christendom
De Evaangelsch-lutherisch Kark in Auerk harr lang Tiet blots en Goddeshuus, de Lambertikark. Nahdem de Stadt in Folge vun den Totoog vun de Verdreven nah den Tweeten Weltkrieg bannig anwuss, wurr dat bald notwennig, dat karlich Leven nee to ordnen. In eenzelt Oortschapen vun de Stadt wurrn bald nee Karkengemeenden grünnd. De Karkenkreis Auerk, to de ok wiet Rebeeden in dat zentraal Oostfreesland tellen, is mit mehr as 75.000 Liddmaaten, de tweetgröttste Karkenkreis vun des Landskark.
Neben den Lutheraners gifft dat in Auerk siet de franzöösch Besetten en evangeelsch-reformeert Karkengemeend. De Gemeend entstunn dör de Ansiedlung vun hugenottsch Flüchtling an lutherschen Fürstenhoff. Later wuss se dör Totüüg ut de reformeert Rebeeden vun Oostfreesland un dör Gloovensflüchtlinge ut de Palz, de um 1800 bi Auerk de Palzdörper grünnen deen. De Bau vun hör Goddeshuus in de Karkstraat in de Johren 1812–1814 geiht up en Spende vun Napoleon torüch. Hüüd hörrn to de Gemeend etwa 1400 Personen.
En Röömsch-kathoolsch Karkengemeend geev dat nah de Reformatschoon nich mehr. Eerst in dat 19. Johrhunnert weer de Antall an Katholiken in Auerk weer so anwussen, dat de königlich Regeeren in Hannober an' 2. Mai 1849 den Bau vun en kathoolschen Kark genehmigen dee. De wurr an' 17. Oktober 1849 inweeht. De St.-Ludgerus-Gemeend is vör allendör den Totoog vun Verdreven ut Schlesien in dat Johr 1946 enorm anwussen. Hüüd tellt se mehr as 3.000 Gemeendliddmaaten.
Ünner de Freekarken kunn de Adventgemeend up de längste Historie torüchkieken. Hör Vörlöpergemeend wurr 1900 grünnd un 1972 uplööst. 1998 is se weer nee grünnd, aber 2010 ok weer uplööst wurrn.
Evangeelsch-Freekarklich Christen, ok Baptisten nömmt, hebbt nahwieslich siet Midden vun dat 19. Johrhunnert in Auerk leevt. Se wurrn tonächst vun de Baptistengemeend Hamswehrum (siet 1875 Jennelt) un af 1908 vun de Baptistengemeend Moorhusen ut betrüet. 1947 sünd de Auerker Baptisten en Twieggemeend wurrn, deren Betrüen anfangs de Moorhusener un af 1952 de Emder Baptisten övernehmen deen. 1961 kreeg de Evangeelsch-Freekarklich Gemeend hör Sülvstännigkeit. Bit 1958 funnen de gemeendlichen Tosommenkünfte in dat Gymnasium Ulricianum statt. De 1958 inweeht Krüüzkark an' Eickebuscher Weg deen etwa 40 Johr lang as Gemeendeuentrum. Siet 1998 hett de Evangeelsch-Freekiarklich Gemeend Auerk hör Ünnerkommen in dat nee baut Gemeendzentrum an de Oldersumer Straat in Auerk-Rahe.
De Gemeendbezirk vun de Evangeelsch-methodistisch Kark besteiht ut de beid Gemeenden Auerk un Neeschoo. Beid tosommen hebbt etwa 400 Liddmaaten, vun de de meest in Neeschoo betrüet wurrn. De Goddesdeensten vun de Methodistisch Kark in Auerk wurrn siet 2010 mit de Bethlehemkark (Neeschoo) tosommenleggt, nahdem de lütt Stadtgemeend an' Sluss noch en Dörsnittsbesöök vun 12 Personen harr.
De Free evangeeelsch Gemeend wurr 1980 grünnd. Se is Liddmaat in den Bund Freier evangelischer Gemeinden in Deutschland.
Islam
Siet dat Totrecken vun Gastarbeiters un Flüchtlings, vör allen in' Tosommenhang mit den Jugoslawien-Konflikt gifft dat ok Muslime in de Stadt, de aber kien eegen Goddeshuus hebbt. Goddesdeensten wurrn to Tiet in privat Gebetsrüüm afhollen. De nächstliggend Moschee befind sück siet Oktober 2009 in Emden. Se drocht de Naam Eyüp-Sultan-Moschee.
Jodendom
De jöödsch Gemeend Auerk bestunn över en Tietruum vun ruch weg 400 Johren vun hör Anfänge 1657 bit to hör Enn' an' 1. März 1940. Eerstmals nömmt wurrn jöödsch Inwahner all 1635. De jöödsch Gemeend weer de tweetgröttste vun Oostfreesland nah de Gemeend vun Emden. De hööchste Andeel an de Gesamtbevölkerung wurr 1925 mit 7,4 Perzent reckt, in afsluuten Tallen wurr 1885 mit 406 Liddmaaten de Hööchtpunkt reckt.
Nah 1933 utgrenzt un verfolgt, sünd völ Jöden emigreert. De 1810 baut Synagoog vun de jöödsch Gemeend wurr an' 9. November 1938 zerstört.Man nimmt an, dat etwa 200 vun de rund 400 Auerker Jöden in' Holocaust umkommen sünd, de Rest is över de ganze Welt verstrüet.
An de jöödsch Gemeend wurrd hüüd mit en Gedenksteen för de dallbrennt Synagoog up den Hohen Wall, en Gedenktafel to Erinnerung an de ehmalge Jöödsch School an dat Huus vun de Ärztekamer in de Karkstraat un en Henwiesschild an de Bullenhall in Auerk erinnert, in de de Jöden in de Nacht van' 9. up den 10. November 1938 tosommendreven wurrn. Todem is de jöödsch Karkhoff an de Emder Straat erhollen. Nah den letzten jöödschen Gemeendvörsteher Abraham Wolffs wurr en Straat nömmt.
Politik
Stadtrat
Dör de Kommunalwahl in Neddersassen an' 11. September 2011 ergeev sück folgend Sittverdeelen för den Raat vun de Stadt Auerk:
SPD: 34,75 Perzent, 14 Seeten
CDU: 27,05 Perzent, 11 Seeten
Bündnis 90/Die Grönen: 13,87 Perzent, 6 Seeten
AWG: 9,26 Perzent, 4 Seeten
Gemeinsam für Aurich (GfA): 8,50 Perzent, 3 Seeten
Die Linke: 3,38 Perzent, 1 Seet
Wählergruppe Grün-Alternative Politik (GAP): 2,30 Perzent, 1 Seet
De Wahlbedeeligen leeg mit 51,01 Perzent licht ünne den neddersassischen Dörsnitt vun 52,5 Perzent.
Auerk hörrt to de wenig Kommunen in Düütschland, de siet Johren Schulden afbauen. Leeg dat kumuleert Johresdefizit Mdden vun de 1990er Johren noch bi mehr as 50 Million Euro, so sullen dat nah Huushaltsplaan Enn' 2008 noch knapp 20 Million Euro ween. Besünners in de Wahlperiood 2001 bit 2006 wurrn düütlich Schulden afbaut. De Stadt harr in de vergangen Johren immer tüschen 40 un mehr as 50 Million Euro Gewarfstuern innommen, vör allen vun Enercon.
Börgermeester
Mit en Wahlbedeeligen vun 57,18 Perzent geev dat an' 24. September 2006 en Steekwahl för dat Amt vun den Börgermeester vun de Stadt Auerk. To Wahl stunnen de Amtsinhaberin Sigrid Griesel un hör Herutforderer Heinz-Werner Windhorst, beid ehmalg SPD-Liddmaaten un intüschen parteilos. Griesel wurr vun de Auerker CDU un de GAP ünnerstütt, Windhorst vun de SPD, den Grönen as ok de Auerker Wählergemeenschap (AWG). Griesel kreeg 44,7 Perzent vun de Stimmen, Herutforderer Windhorst 55,29 Perzent. Windhorst hett sien Amt an' 1. November 2008 antreden. Siet 2006 gellt in Neddersassen för Börgermeester en Amtstiet vun acht Johren. Se is dormit um dree Johr länger as de för de Raatsliddmaaten.
Vertreder in Landtag und Bundsdag
In' Landdag vun Neddersassen (Legislaturperiood bit 2013) is to Tiet en Afordneter ut den Wahlkreis 86 (Auerk, Südbrookmerland, Ihl, Grootfehn, Brookmerland, Grootheid) vertreden. Dat Direktmandat wunn bi de Wahl 2008 de Sozialdemokrat Wiard Siebels. Över Listenplatzen vun de Parteien is kien wiedere Politiker ut den Wahlkreis in den Landdag in.
De Bundsdagswahlkreis Aurich/Emden umfaat de Stadt Emden un den Landkreis Auerk. Bi de Bundsdagswahl in' Harvst 2005 wurr de Sozialdemokrat Garrelt Duin direkt wählt. Mit en Tweetstimmen-Ergevnis van 55,9 Perzent gelung de SPD in' Wahlkreis Auerk/Emden dat best Resultat in Düütschland. Buterdem wurrd de Wahlkreis vun den Bündnisgrönen Thilo Hoppe ut Auerk vertreden. De truck bi de Wahl över de Landslist in de Bundsdag in.
De Ergevnisse vun de Bundsdagswahl, Wahlkreis 25: Auerk/Emden an' 28. September 2005 in' Eenzelnen:
Kommunale Finanzen
Auerk is Ünnernehmenssitt vun den Windkraftanlagenhersteller Enercon, de alleen de Stadt siet Johren en tweestelligen Millionenbetrag an Gewarfstüern betahlt. Auerk isdorüm een vun 36 so nömmt abundanten Kommunen in Neddersassen, de kien Slöteltowiesen vun dat Land krriegen, sonnern völmehr en Deel vun hör Stüerkraft as Finanzutglieksumlaag afführen mooten.
Stadtwappen
{{Wappenbeschreibung|Wappenbild=DEU Aurich COA.svg|Blasoneeren=In Sülver up gröön Boden tüschen twee bewuddelt gröön Loovbööm en mit en golden Loovkroon kröönt root Schild mit den golden gootschen Grootbookstaven A. De Farven vun de Stadt sünd root-gold. Dat Deenstseegel enthollt dat Wappen un de Ümschrift „Stadt Aurich (Ostfriesland)“.|Beschrieven=Stadtwappen sünd meestens ut Seegeln hervörgahn. An' 16. März 1539 wurrn Auerk de Stadtrechte dör Graf Enno II. mit de Berechtigung verleeht, en sückser Seegel to führen. 1736 wurr en nee un grötter, repräsentativer Seegel inführt. Wohrschienlich is to disse Tiet ok dat eerste Wappen entstaahn. Nipp un nau Tietangaven sünd aber nicht bekannt.
Flagg
De Flagg besteiht ut twee gliek breet Striepen Root un Gold mit dat Stadtwappen.
Städerpartnerschapen
Siet September 1989 ünnerhollt Auerk en Städerpartnerschap mit Appingedam (Nedderlannen). De Verbindungen tüschen Auerk un Appingedam gaht bit in dat 14. Johrhunnert torüch. 1327 kreeg Appingedam offiziell de Sülvstännigkeit in Gerichtsborkeit un Verwalten. Dat Appingedamer Stadtrechtsprivileg, fastleggt in den so nömmten Buurbreef, is vermootlich in Auerk beslooten wurrn, den Oort, wo eenst de freeschen Länner tosommen keemen. Eenmal in't Johr wurrd disse Partnerschap mit Festen in de Städer fiert. Buterdem finnen regelmatig Schöleruttuuschen statt.
Kultur un wat antokieken is
Theater
Auerk is Speeloort vun de Landesbühne Niedersachsen Nord, de över dat Johr verdeelt etwa teihn Inszeneeren in de Stadt präsenteert. Veranstaltensoort is de Stadthalle Auerk, de rund 500 Sitzplatzen beden kann. Neben de Landesbühne bruuken punktuell ok anner Theater as dat Ohnsorg-Theater den Veranstaltensoort.
In Auerk is dat Niederdeutsche Theater Aurich to Huus. Siet sien Grünnen 1923 as „Spöldeel“ vun den Heimatvereen Auerk präsenteert de Laienspeelbühne Theaterstücken in plattdüütsch un sett sück för de Pleeg vun de Spraak in. Dat Theater hett rund 60 Liddmaaten, vun de etwa de Hälft Dorsteller sünd. Pro Johr wurrn twee Upführungen speelt. Dat Theater bruukt för sien Proben un Versammlungen Rüüms in de ehmalge Gordenbauversööksanstalt Auerk-Haxtum. Stännig Speelloort in Auerk is dat Ostfrieslandhaus Aurich.
Museen un Utstellungen
Dat Historsch Museum befind sück in de „Alten Kanzlei“, en historsch Bauwark in de Footgängerzoon in de Binnenstadt. Dat Bauwark wurr um 1530 vun Graf Enno II. as Stadthuus ut Steens vun de 1529 afbraken Klosterkark in Ihl för sien Bröer Johann baut, dornah deen dat lang Tiet as Raat- un Wienhuus. Dat Museum wiest siet den 5. Juli 1985 Exponate ut de Historie, Kunst un Kultur in Auerk un Oostfreesland vun de Steentiet bit hüüd.
Dat MaakMitMuseum „miraculum“ befind sück in de Borgstraat in de Footgängerzoon vun Auerk. Dat is en Kinner- und Jöögdmuseum un vermiddelt in jedes Johr wesselnd Utstellungen up spelerisch Oort un Wies ok komplizeert Sachverhalte. De Utstellungen as to'n Bispeel „Piraten und ihre wahren Taten“, wurrd speziell för Kinner un Jöögd entwickelt un vun de Kunstsschool „miraculum“ mit Kinner inhaltlich vörbereit. Dat Ümsetten vun de Ausstellungskonzeptschoon un de Bau vun de Utstellungsobjekte wurrd hööftsächlich dör de Jöögdprojektwerkstätten vun de Kreisvolkshoochschool Auerk maakt.
Dat Mühlenfachmuseum Stiftsmühle befind sück in de Stiftsmöhlen, de mit en Gesamthööcht vun 29,95 Meter tweethöchst Möhlen in Oostfreesland. 1977 hett de Heimatvereen Auerk de Möhlen in de Oldersumer Straat vör den Verfall bewohrt un hett ut den Galerieholländer en Museum maakt. Binnen wurrd dor över de fiev Etagen diverse Exponate as Maschinen, Mahlgeräte un Möhlenmodelle utstellt. Up Schautafeln wurrd de eenzelt Träen vun den Mahlbedriev dorstellt, todem wurrd de Mahlbedriev to bestimmt Tieden anschaulich vörführt.
De hüüdig Kunstpavillon an' Ellernfeld wurr 1803 ünner de Naam Teehäuschen dör den Auerker Architekten Conrad Bernhard Meyer (1755–1830) as Gordenhuus för den Bauherrn Christian Bernhard Conring baut. Dat klassizistisch Bauwark hett in de Loop vun de Tiet völ Veränderungen erfohren. De Gordenpavillon deen van 1937 bit 1945 as Kinnergorden, later as Obdachlosenquartier un wurr 1969 vun de Stadt Auerk erwurben. Van 1973 bit 1986 deen dat den Bildhauer Friedrich Büschelberger as Wahnung un Atelier. Nah Saneeren vun dat gesamt Objekt is dat hüüd dat Domizil vun den Kunstvereen Auerk, wurrd för Kunstutstellungen bruukt un as Kunstpavillon betekent.
Bauwarken
In de Stadt Auerk gifft dat en Völtall vun Bauwarken, de ünner Denkmalschuul staht. 2007 is Auerk in en Städtebau-Förderungsprogramm vun dat Land Neddersassen upnommen wurrn. Bit 2019 wurrd all tosommen rund 19 Millionen Euro in de Saneeren vun de Oltstadt investeert – gemeensom vun Land un Kommune.
As en vun de Wohrteeken vun de Stadt gellt dat Pingelhus. Dat steiht in unmiddelbor Nahberschap to dat Bauwark vun de Oostfreesch Landschap, is aber düütlich öller. Dat wurr um 1800 vun den Baumeester Conrad Bernhard Meyer baut. Dat oorsprünglich tweegeschossig Bauwark deen de Treckfohrtssellschopp as Habenwärter- un Speditschoonshuus, as de Haben noch dor leeg, wo sück hüüd de Georgswall befind. 1934 verschwunn dat ünnere Stockwark as se de old Haben toschütt hebbt. Dat Pingelhus hett sien Naam vun dat Pingeln (up düütsch so völ as Klingeln, Glockenläuten). Immer teihn Minüüt vör Affohrt vun dat Fohrgastschipp nah Emden wurr mit de Pingel en Signal geven. De Fohrttiet nah Emden bedroog etwa dree Stünn. Siet 1959 wurrd dat Huus dör den Heimatvereen Auerk bruukt, ünner annern för Hochtieden und ähnliches (dorbi wurrd denn ok hüüd noch pingelt).
Ebenfalls as en Wohrteken vun de Stadt gellt de Lambertikark. In hör hüüdig Form wiest se sück siet 1835.
Dat Knodtsche Huus, en Börgerhuus in' nedderlannschen Laatbarockstil, wurr um 1735 rüm vun den fürstlichen Hoffbaumeester Heinrich Horst baut. Tonächst wurr dat vun Horst as eegen Wahnuus bruukt. In de Binnerrüüms gifft dat noch erhollen Deckenstuckaturen un en Fayence-Aben ut dat Johr 1780 in' Stil vun Louis XVI. Dat Bauwark wurr later nömmt nah den langjohrigen Eegendömer, en Afkaat mit Naam Knodt. Hüüt is in dat Bauwark direkt an' Auerker Marktplatz en Wertschapp mit Beergorden ünnerbracht.
Ebenfalls an' Marktplatz, doch düütliche nee'eren Datums is de Sous-Toorn. Um den grooten Marktplatz en Sehenswürdigkeit to geven, hett de Stadt Auerk den ut Würselen bi Aken stammen Künstler Albert Sous beupdragt, en Plastik to maken. 1990 wurr dat Kunstobjekt, en 25 Meter hooch Toorn, de ut mit Plexiglas verkleed Stahlröhr besteiht, upstellt. De Baumaterialien weern in' Wesentlichen Afgefall ut dat Forschenszentrum Jülich. Dat Bauwark weer (un is) nich unumstreden. An den Toorn sülvst is en Schild anbrocht, dat up de Utnannersetten över den Sous-Toorn ingeiht. Ziteert wurrd darop de Emder Publizist Henri Nannen mit de Wöör: „Der Turm in Aurich ist anstößig, und Kunst muss Anstöße geben, also anstößig sein“. De Toorn sall verscheeden Zivilisatschoonsstufen dorstellen. Doch as so daken bi modern Kunst, erslutt sück de Sinn vun dat Wark oder de Afsicht vun den Künstler nich up den eersten Blick. De Interpretation blifft den Betrachter överlaaten. De Auerkers nömmt dat Wark ok spöttisch Auerker Dööpsieder, futuristisch Schrotthoopen oder ok Weltruumpenis. Bi Besökers un Gasten vun de Stadt is dat allerdings en geern nommen Fotoobjekt.
De Auerker Slottbezirk weer de fröhere Residenz vun de oostfreesch Fürsten, later vun de hannobersch un preußisch Verwalltenstipp vun Oostfreesland. De öldste erhollen Bau in den Slottbezirk is de Marstall van 1588, dat Hööftgebäude stammt ut de Johren 1851 bit 1855 un is in' engelschen Tudorstil hollen. Wiedere Bauwarken grupperen sück um en gröön Binnenhoff: Ünnerbrocht sünd in den Komplex dat Landgericht, dat Amtsgericht un de Böverfinanzdirektschoon Neddersassen, Afdeelen 4 – Landesweite Bezüge- und Versorgungsstelle Aurich. Dat is plaant, dat de Toorn vun dat Slott dör all togänglich maakt wurrd, um en Rundblick över Auerk mögelk to maken.
Mit en Gesamthööcht vun 29,95 Metern is de Stiftsmöhlen nah de Windmöhlen in Haag de tweethööchste Möhlen in Oostfreesland. De Galerieholländer erstreckt sück över fiev Stockwarken un wurr ut rund 200.000 Tichelsteen müert. En Flögelpaar mett 24 Meter Längt. De Möhlen wurr 1858 baut. Anfang vun de 1930er Johren wurr se vun den Sethestift – dorher de Beteken Stiftsmöhlen – övernommen, de de Möhlen vör de Afriss bewohrt hett. 1977 hett de Heimatvereen Auerk dat Bauwark övernommen un dorin en Möhelnfachmuseum maakt.
Dat Auerker Mausoleum is en neoromaansch Teihneckbau mit Kuppelgewölbe. Baut hett dat 1875/76 de Auerker Müermeester Gerhard Neemann. Siet 1880 befind sück in dat Mausoleum de Ruhstäe vun de Grafen- un Fürstenfamilie Cirksena vun Oostfreesland.
De Auerker Bahnhoff wurr 1883 vun de preußisch Staatsbahn för de Bahnstreck in Richt Emden inweeht. In' September 1967 wurr de Personenverkehr nah Auerk instellt. Siet 1995 beherbargt dat ehmalig Bahnhoffsgebäude Ünnerrichtsrüüms vun dat benahbert Gymnasium Ulricianum. De Musiker vun de School hebbt hier hör Domizil funnen.
Dat Grootsteengraff Tannhuusen (in' Volksmund ok Botter, Brood un Kääs nömmt) sünd twee groot Megalithanlagen ut de Vörtiet, de eng benahbert dicht bi den Auerker Stadtdeel Tannhuusen liggen.
Vereens
Sportlich „Uthangschild“ vun de Stadt is de Handball-Drittligist OHV Aurich. De Afkörten OHV steiht för Ostfriesischer Handballverein.
Gröttst Sportvereen vun Auerk un de tweetgröttst in Oostfreesland (nah den ISV Emden) is de MTV Aurich. As Grootvereen mit mehr as 2.500 Liddmaaten is de MTV ok Liddmaat in' Freiburger Kreis, in de de liddmaatstarksten Sportvereens vun Düütschland tosommenslooten sünd. Neben völ anner Sportoorten wurrd bi den MTV ok Basketball un Volleyball angeboten. De Basketballer speelt to Tiet in de Regionalliga un sünd dormit das hööchstklassig spelende Team vun Oostfreesland. De Footballers vun de Sportvereinigung (SpVg) Auerk speelt to Tiet in de Bezirksvöverliga, de af de Saison 2008/09 söbenthööchst Speelklass. In mehreren Vereens wurrn ok de Freesen-Sportoorten Boßeln un Klootscheeten bedreven.
De Vereen Playground bedrifft in Auerk de nah eegen Angaven gröttst rein Skateboarding-Hall vun Düütschland mit en Binnenflach vun 3.500 m². De Hall sülvst befind sück in Besitt vun de Stadt.
De Kunstvereen Auerk, grünnd 1988, bütt veer bit söss Kunstutstellungen oder Workshops pro Johr in dat Kunstpavillon an' Ellernfeld. Utstellungen finnen doröver herut ok regelmatig in dat städtisch Raathuus un dat Kreishuus, den Sitt vun de Kreisverwalten vun den Landkreis Auerk, statt.
Regelmatig Veranstaltungen
De Auricher Filmklappe is en Körtfilmwettbewarf för Schölerinnen un Schölers, de sück an all Schoolen vun Oostfreesland richt. Teel is dat, Kinner un Jöögd en Plattform to beden, hör Biller un Geschichten to verapenlichen. De Priesverleehn find jedes Johr in' Juni in den Grooten Saal vun dat Auerker Kino statt. Intüschen gifft dat twalv Filmklappen in Neddersassen. Ut disse lokal Filmklappen is Die Niedersachsen Filmklappe entstaahn, de eenmalig in Düütschland is un vun de Medienberaders in Neddersassen bedreven wurrn. Se wurr to'n eersten Mal in' Oktober 2008 in de Stadthall in Auerk verleeht un steiht ünner de Schermherrschap vun de Kultusministerin vun dat Land Neddersassen. In Auerk liggt de Pennführen bi dat Medienzentrum vun den Landkreis. In de tokommen Johren sall in Auerk in' Oktober de Neddersassen Filmklapp verleeht wurrn.
Jedes Johr find – tomeest in' Juli – dat Auricher Open-Air-Festival statt, dat ok ünner den Naam Seaside-Festival firmeert. Seaside betreckt sück up den Veranstaltensoort, dat Mehrzweckgelände an' Badesee in' Stadtdeel Tannhuusen. Dat Festival treckt jedes Johr mehrere Dusend Rock- un Metal-Frünnen an.
De Auricher Wissenschaftstage sünd ut en Projekt vun dat Gymnasium Ulricianum un de Beropsbillend Schoolen Auerk hervörgahn. Schöler präsenteeren dorbi Ergevnisse vun hör Nahwuss-Forschertätigkeiten. 2010 funnen de all to'n 20. Mal statt. Jedes Johr wurrd dorto renommeert Referenten to wesselnd Fachthemen inlaaden. De Vördrääg sünd apenlich.
An Veranstaltungsöörd in Auerk finnen in jeden Laatsömmer ok een oder mehrere Konzerte vun den Musikalischen Sömmer in Oostfreesland statt, en Konzertreeg mit tomeest klassisch Musik. Dat Eröffnungskonzert find traditschonell in de Auerker Lambertikark statt.
Dat Auerker Stadtfest wurrd in’ August in de Binnenstadt fiert.
Todem liggt neben dat Gymnasium Ulricianum siet Mai 2009 en Multifunktschoonshall, de den Sponsoring-Naam Sparkassen-Arena drocht. Dor finnen nich blots Sportveranstaltungen (vör allen de Spelen vun den Handballvereen OHV Aurich), sonnern ok Messen un kulturelle Veranstaltungen as to’n Bispeel Konzerte statt. Ahn Stöhl könnt dor maximal 3.000 Personen ünnerbrocht wurrn En anner Veranstaltungsort för kulturelle Zwecke is de Auerker Stadthall. Hier finnen ok regelmatig Upführungen vun de Landesbühne Niedersachsen Nord statt.
Spraak un Naams
In Auerk wurrd neben Hoochdüütsch ok Plattdüütsch snackt. Wiel in Auerk aber de Tall vun de nich in Oostfreesland boren un dementsprekend nich mit Plattdüütsch upwussen Personen höhger is as in de Umlandgemeenden, liggt de Andeel vun de Plattdüütschsnackers leeger. De Stadt is vun dat Neddersassisch Binnenministerium berechtigt wurrn, tweesprakig Oortsingangsschiller mit de Naams Aurich un Auerk uptostellen.
De bi wieden fakenst Naam is Janssen, wenn ok in verscheeden Schrievwiesen. Disse Naam find sück in dat Auerker Telefonbook över 1.158-mal. Up Rang twee folgt mit grooten Afstand de Naam Meyer (475), dornah Saathoff (471), Harms (432) un Hinrichs (380).
Wertschap un Infrastruktur
Branchen un Ünnernehmen
Auerk weer wegen sien völ Behörden över Johrhunnerten de „Schrievdisch vun Oostfreesland“. De apenliche Hand stellt mit en veerstellig Tall vun Beschäftigten ok hüüd noch en wichtig Arbeitsmarktfaktor dor. Jedoch hett sück in de Stadt nah den Tweeten Weltkrieg nah un nah ok Industrie ansiedelt – beziehungsweise dat hebbt sück ut bescheeden Anfängen gröttere Industriebetrieven entwickelt.
De Elektrotechnik un de Maschinenbau tellen to de industriell Swoorpunkten vun Auerk. De Windenergieanlagen-Hersteller Enercon, de mit 14 Perzent Weltmarktandeel (2007) Veert in de Branche achter Vestas (Däänmark), Gamesa (Spanien) un GE Wind (USA) is, bringt de Region up de een Siet mehr as 2.800 Arbeitsplatzen in Auerk un de Stadtkass todem tweestellig Millionenbeträäg an Gewarfstüerninnahmen, führt aber up de anner Siet ok in en nich unkritische Afhängigkeit vun een enkeld Ünnernehmen.
De Firma WIMA (110 Mitarbeiter) mit een vun hör Standöörd in Auerk is up dat Rebeet vun de Folienkondensatoren Weltmarktführer. Dat is för Ünnernehmen in den Elektronikbaudeelensektor mit Standoort Düütschland en Rarität. Dat Elektrotechnik-Ünnernhemen Rolf Janssen (etwa 400 Mitarbeiter) hett sück ünner annern up Kraftwarkstechnik un Schippselektrik spezialiseert. De Nehrendmiddelindustrie (ünner annern mit de Mulkeree Rücker GmbH) as ok de Stahl- un Metallbau sünd ebenfalls in de Stadt vertreden. In’ Beriek Nehrensmiddel is neben de Mulkeree dat Ünnernehmen Auricher Süßmost to nennen, en Hersteller vun Appelsaft. De Bedriev wurrd vun Aaftbuern ut de Region as ok vun Privatlüüd mit Appels beleefert un verarbeit to Spitzentieden etwa 150 Tünn Appels jeden Dag. Aurich is ok Sitt vun de Sporkass Auerk/Nörden.
Dör de Nähe to de Küst is de Tourismus en wichtig Standbeen vun de heimisch Wertschap. Eerstmals kunn Auerk 2010 mehr as 200.000 Übernachtungen verteeken. Todem wurr de Stadt faken vun Tagestouristen besöcht, de hör Urlaub in Oostfreesland verbringen.
Auerk nimmt – sünners dör sien zentraal Laag binnerhalv vun Oostfreesland begünstigt – en heruthaben Funktschoon in den regionalen Eenzelhannel in. De Eenzelhannelszentralität leeg 2007 bi 153 %. De 387 Eenzelhannelsgeschäfte mit tosommen etwa 121.000 Quadratmeter Verkoopsflach hebbt 2007 en Johresumsatz vun good 325 Millionen Euro makt.
Deenstleistungsünnernehmen hebbt en Andeel vun rund 40 Perzent an de Bruttowertschöpfung. Wiedere 35 Perzent entfallen up dat verarbeitend Gewarf. De Hannel hett en Andeel vun 15 Perzent. De restlichen 10 Perzent vun de Bruttowertschöpfung entfallen up de Landwertschap, de in de utdehnt Butenberieken vun de Stadt immer noch en wichtig Rull speelt. In Auerk is de Umslagplatz vun den Vereen vun de Oostfreesch Stammveehtüchter (VOSt), en indragen Genossenschap to’n Afsatz vun Melkveeh, to Huus. To Tiet sünd de Veehhallen noch binnenstadtnah ünnerbrocht, söllt aber in dat Gewarfrebeet in Schirum in’ Süüden vun de Stadt verleggt wurrn.
Eenzelt Buern hebbt sück up de ökologisch Landwertschap verleggt, sowohl bi den Ackerbau as ok in de Deertenhollen.
Verkehr
Dör de Stadt Auerk verloopen de Bundsstraten B 210 (Emden–Willemshaven) un B 72 (Nörddiek–Schneiderkrug in’ Landkreis Cloppenburg), de tüschen Georgsheil un Auerk över desülvige Trass führt wurrn. Auerk wurr bither nich an dat Autobahnnett anslooten. En mögelk Tobringer un togliek en Oortsümgahn vun Auerk, de B 210n vun de Anslussstäe Riep an de A 31 um Auerk herüm bit to de B 210 in Richt Wittmund, wurrd to Tiet plaant. Dat Vörhaben is wegen de Ingreep in de Landschap aber nich unumstreeden. Dat hett sück en Börgerinitiative grünnd, de dat Teel hett, de so nömmt B 210 nee to verhinnern.
De Auerker Utfallstraaten tellen to de an’ starksten belast Bunds- un Landsstraaten in Oostfreesland. An de B 72 in Auerk-Extum wurrn 2005 meest nipp un nau 28.000 Fohrtüüch tellt, wat dissen Afsnitt to den an’ starksten befohren ünner de oostfreesch Bundsstraaten maakt. De östlich Deel vun den Auerker Binnenstadtring (ebenfalls B 72) wurr vun meest 26.300 Fohrtüüch befohren. Dorünner weern knapp 1400 Lastkraftwagen, wat den hööchsten Wert för den Swoorverkehr up de Bundsstraaten vun Oostfreesland dorstellt. Achtergrund is, dat dat Industrierebeet Sandhörst, in dat ünner annern Enercon produzeert, in’ Nörden vun de Stadt liggt, de Afsatzrebeeden aber meest utnahmslos süüdlich vun de Stadt liggen. Up de Esenser Straat (B210), de Utfallstraat in Richt Wittmund/Willemshaven, sünd jeden Dag dörsnittlich etwa 23.000 Fohrtüüch fohren. De Landsstraat 34, de en Deel vun den Landkreis Wittmund un de ööstlich Auerker Stadtdeelen an de Binnenstadt ansluuten, wurr vun knapp 14.400 Gohrtüüch jeden Dag befohren, wat den hööchsten Wert ünner de Landsstraaten in Oostfreesland dorstellt. Neben de upführt Straaten führen noch dree wiedere Landsstraaten ut Auerk herut: de L1 nah Süüden in Richt Riep mit den dortigen Autobahnansluss an de A 31, de L 7 in Richt Nörden nah Dornum un de L 14 vun de süüdlichen Auerker Stadtdeel Schirum nah Neermoor mit Togang to de glieknaamig Anslussstäe an de A 31.
An’ 14. Juni 1883 funn in Nörden de fierliche Inbedrievnahm vun de Küstenbahn tüschen Emden un Wittmund statt, to de de Streck Auerk–Abelitz bahntechnisch as Nebenbahn hörrn dee. Se wurr an’ 15. Juni 1883 in Bedriev nommen. De Personenverkehr up de Streck wurr 1967 instellt. Sietdem wurrd de Personenverkehr mit Bussen afwickelt. De letzt Gödertoog vör de Reaktivierung is 1996 fohren. En Makborkeitsstudie übbersöcht to Tiet de Fortführung vun de Bahnstreck nah Wittmund, wo en Ansluss in Richt Ollnborg un Willemshaven besteiht.
Fröher fung in Auerk ok en Streckenast vun de Kreisbahn Auerk an, de de Städer Leer, Auerk, Esens un Wittmund un den Küstenoort Bensersiel up 1.000 mm Spoorbreet verbunn un vörnehmlich den Göderverkehr, aber ok den Personentransport deenen dee. Deelen vun de old un längst afbaut Bahnstreck sünd hüüd Radweeg.
Bus-Överlandlinien führen in all Nahberstäder as Emden, Nörden, Leer un Willemshaven (överr Wittmund un Jever). Vun besünner Wichtigkeit sünd dorbi de Verbinnen, de in de Städer mit Personenbahnhööf ümto führen, vör allen de nah Leer. Överlandbussen verkehren todem in de Landgemeenden ümto. Binnerhalv vun Auerk gifft dat intüschen kien Stadtbuslinien mehr. De Busverkehr binnerhalv vun de Stadt wurrd – tosätzlich to de Haltepunkte an de Överlandlinien – dör Anroopbusse sekerstellt. Dorto wurrd Lüttbusse un ok Taxis insett.
An dat Bahnnett vun de Düütsch Bahn is Auerk siet den 4. April 2008 in’ Göderverkehr weer offiziell anslooten. An de Dag hett de dormolige Ministerpräsident vun Neddersassen, Christian Wulff de Bahnstreck Abelitz-Auerk, de siet 1996 stillleggt weer, weer för den Verkehr freegeven. De Streck tüschen Auerk un Abelitz wurrd vun de Eisenbahninfrastrukturgesellschaft Aurich-Emden mbH (EAE) bedreeven. De Windenergieanlagen-Hersteller Enercon weer de andrievend Kraft achter den Utbau un hett deswegen de Eisenbahngesellschaft Ostfriesland Oldenburg (e.g.o.o.) övernommen. An’ 14. April 2008 is de eerste Gödertoog vun dat Industriegebiet Nord in Auerk in den Emder Hafen fohren, wo Enercon sien Anlagen up Scheep laaden lett. Intüschen fohrt de e.g.o.o. jeden Warkdag en Gödertoog mit Lademaatöverschreeden, de Windanlagenkomponenten transporteert, wobi en speziell veerdeelig Flachwagen, up de en meest 40 Meter lang Rotorblatt monteert is, en Besünnerheit dorstellt. Dat ok weer regelmatig Personenverkehr inführt wurrd, is nich vörsehn. Woll wurrd aber över dat Anleggen vun en Bahnstieg för Sünnerfohrten to bestimmte Anlaaten, as ok mit de Museumsiesenbahn Küstenbahn Oostfreesland nahdocht De Bahnstreck vun Auerk draapt in Abelitz up de Strecke vun de Oostfreesch Küstenbahn in Richt Emden.
Auerk is todem över den 1880 bit 1888 bauten Eems-Jade-Kanal mit Emden un Willemshaven verbunnen. Disse Kanal mit en Gesamtlängt vun 72,3 km hett intüschen aber meest blots noch Nedüüden för de Sportschippfohrt. Blots de Transport vun Baustoffen vun' Emder Hafen in den lütten Auerker Hafen fallt noch en beeten in't Gewicht. Allerdings wurrd to Tiet (Stand: Frohjohr 2008) in de regionaal Politik diskuteert, den Eems-Jade-Kanal uttobauen, um so en leistungsfähige Verbinnen tüschen den Jade-Werser-Port in Willemshaven, Auerk un Emden to schaffen. Dat würr Willemshaven nich blots mit Emden, sonnern ok över de Eems un den Düörpm-Eems-Kanal ok mit den Mittellandkanal un dat Ruhrrebeet verbinnen. De Waterverbinnen tüschen Auerk un Emden is aber all öller: Dat Treckfohrtsdeep wurr in de Johren 1798/99 anleggt un hett siether de beid Städer up den Waterweg mitnanner verbunnen. Bi de Bau vun de Eems-Jade-Kanal wurrn Deelen vun dat Deep integreert.
De nächstliggen zivil Floogplatzen finnen sück in Leer, Nörddiek un Emden. De nächstliggen internatschonal Verkehrsflooghaben is in Bremen. In Brockzetel liggt dat Segelflooggelände Auerk-Brockzetel.
Medien
In Auerk sünd de Ostfreesch Nahrichten ansässig, en eegenstännig Dagblatt för den Oltkreis Auerk. Buterdem liggt de Stadt in dat Verbreedensrebeet vun de Ostfriesen-Zeitung un is Sitt vun de Bezirksredaktschoon för Auerk un Wittmund. En tweemal in' Week rutkommen Anzeigenblatt is dat Heimatblatt/Sonntagsblatt, dat to de Emder Zeitung hörrt. Dorneben is in Auerk en vun dree Studios vun den Börgerrundfunksenner Radio Ostfriesland to Huus.
In den Oortsdeel Popens bedrifft de Norddüütsch Rundfunk den Grundnettsenner Ostfreesland för TV (DVB-T) un Radio (DAB, UKW-Rundfunk). As Antennendräger kummt en 227 Meter hooch, afspannt Stahlröhrmast to'n Insatz, de dormit dat sösshööchst Bauwark vun Oostfreesland is - nah fiev up dat Rbeeet vun de Gemeend Ostrhauderfehn stahn Antennen vun den Längstwellensenner DHO38 vun de Marine.
Apenlich Inrichtungen
As ehmalige Residenzstadt vun dat oostfreesch Fürstenhuus hett Auerk en lang Traditschoon as Verwaltensstandoort. Neben de Stadtverwalten un de Kreisverwalten vun den Landkreis Auerk sünd in de Stadt noch en Reeg vun wiederen Behörden un sonstig Körperschaften vun dat apenlich Recht to Huus.
Justizbehörden
Dat Landgericht Aurich is tostännig för den Ruum Oostfreesland, also de Stadt Emden as ok de Landkreises Auerk, Leer un Wittmund. De jeweiligen Vörinstanzen, also de „togehörigen“ Amtsgerichte, befinnen sück in de Städer Auerk, Emden, Leer, Nörden un Wittmund. De Staatsanwaltschap Auerk is ebenfalls för den Ruum Oostfreesland tostännig. In Auerk gifft dat todem en Justizvollzugsanstalt, de tweete in Oostfreesland befind sück in Emden. Auerk is buterdem Sitt vun en Sozialgericht. In dat oostfreesch Justizwesen sünd etwa 750 Personen beschäftigt, de Grootdeel dorvan in Auerk. Alleen an dat Landgericht arbeiten 81 Personen.
Behörden un Körperschaften vun den Bund
De Water- un Schippfohrtsdirektschoon Nordwest hett ehr Sitt in Auerk.
All siet 1866 is Auerk Garnisonsstadt. In de 1937 entstahn Blücher-Kaserne in' Stadtdeel Sandhörst is de 4. Luftwaffen-Division vun de Bundswehr ünnerbrocht. In den Stadtdeel Brockzetel gifft dat doröver herut en Radar-Anlaag, de den norddüütschen Luftrüum överwacht. Bit Dezember 2010 weern in Auerk etwa 1.000 Suldaten statschoneert. Nah Uplöösen vun den Insatzführensberiek 4 in Brockzetel sünd dat blots noch etwa de Hälft. De Upgaaven hett denn de Insatzführensberiek 2 in Erndtebrück övernommen. De Wartung vun de Radar-Anlaag in Brockzetel nimmt sietdem en afsett technisch Toog wohr.
Behörden un Körperschaften vun dat Land
De Neddersassisch Landsbedriev för Waterwertschap, Küsten- und Natuurschuul (NLWKN) hett en Bedrievstäe in Auerk. Dor weern 2007 insgesamt 79 Mitarbeiter beschäftigt.
De Neddersassisch Landsbehörde för Geoinformatschoon, Landentwicklung un Liegenschaften (ehmalige Katasterbehörden) hett een vun hör 14 Dienststellen in Auerk. De Auerker Dienststäe is för Oostfreesland tostännig.
De Neddersassisch Landsbrhörde för Straatenbau un Verkehr ünnerhollt in Auerk een vun hör 13 regionaal Geschäftsberieken. De is tostännig för den Bau un dat Ünnerhollen vun Bunds- und Landsstraaten in Oostfreesland, in' Landkreis Friesland un in Willemshaven.
Een vun söss Dienststellen vun dat Neddersassisch Staatsarchiv is in Auerk to Huus. De betrüet ganz Oostfreesland.
Auerk is todem mit etwa 340 Mitarbeiters de gröttste vun de veer Standöört vun de Böverfinanzdirektschoon Neddersassen Afdeelen 4 – Landesweite Bezüge- und Versorgungsstelle Aurich
De Polizeiinspektschoon Auerk/Wittmund mit Sitt in Auerk is för den Beriek vun de Landkreise Auerk un Wittmund tostännig.
Wiedere Körperschaften vun dat apenlich Recht' De Handwarkskamer för Oostfreesland is in Auerk to Huus, as ok en Bezirksstäe vun de Landwertschaftskamer Neddersassen.
In Auerk gifft dat todem Bezirksstäen vun de Ärztekamer Neddersassen un de Kassenärztlichen Vereenigung Neddersassen.
Bildung
Neben Grundscholen, den wiederführend Scholen vun dat dreegleedrig Schoolsystem, Beropsbillend Scholen (BBS) un Förderscholen gifft dat in Auerk ok twee Gesamtscholen.
In Auerk gifft dat een Hööftschool un en Realschool as ok twalf Grundscholen. De befinnen sück all in städtisch Drägerschap.
In Drägerschap vun den Landkreis Auerk befinnen sück dat Gymnasium Ulricianum as ok de Beropsbillend Scholen I un II. An de wurrd nich alleen Schöler ut den Landkreis Auerk ünnerricht, sonnern ok ut de Kreisen ümto un de Stadt Emden. Dat passeert in' Rahmen vun en Kooperatschoon un Afstimmen vun de Angebote, dormit nich an mehreren BBSen dat glieker Angebot vorhollen wurrn moot. Ebenfalls in Drägerschap vun den Landkreis Auerk befinnen sück de Integreerte Gesamtschool (IGS) Auerk-West (bit Johrgang 13) un de IGS Waldschool Egels (bit inslöuutend Johrgang teihn).
An de IGS Auerk-West wurrd zirka 1.600 Schöler ünnerricht. De Nahfraag is dorbi höhger as dat Angebot: To dat Schooljohr 2007/08 kunnen 70 interesseert Schöler nich upnommen wurrn. An dat Gymnasium Ulricianum wurrn sogor rund 2.000 Schüler ünnerricht, womit dat Gymnasium to de koppstarksten in Neddersassen tellt. Dorbi is allerdings en Butenstäe in Moorhusen in de Nahbergemeend Südbrookmerland inrekent.
In Auerk gifft dat todem twee Förderscholen för Körperbehinnerte un för Lernbehinnerte, beid in Drägerschap vun den Landkreis.
Neben de Plichtscholen för Kinner un Jöögd gifft dat in Auerk noch en Kreisvolkshochschool, en Kunstschool mit de Naam Miraculum un een vun de beid Standöörd vun de Musikschool Landkreis Auerk gGmbH, deren alleenig Sellschopper de Landkreis Auerk is. De anner Standoort befind sück in Nörden.
De Stadt is Sitt vun de Ostfreesch Landschap, de hier de Landschapsbibliothek mit en Bestand vun zirka 115.000 Bannen un 640 loppend Tietschriften ünnerhollt un de historsch Regionalforschung fördert. Dorneben gifft dat noch de för jedermann togänglich Stadtbibliothek, de siet 1999 in de historsch Rüüms vun de Ostfreesch Sporkass ansässig is un en Bestand vun 34.000 Bannen umfaat.
Meetstatschonen
In de Auerker Karnstadt un den Auerker Stadtdeel Middels befinnen sück je een vun rund 1800 Meetstäern vun dat Radioaktivitätsmeetnett vun dat Bundssamt för Strahlenschuul (BfS). De Meetstatschoon mett de Gamma-Oortsdosisleistung (ODL) an' Meetoort un send de Daten an dat Meetnett. De över 24 Stünn gemiddelt Daten könnt direkt in dat Internet afroopen wurrn.
Siet August 2011 wurrd in Auerk ok en Meteomedia Weerstatschoon bedreven. Se steiht in den Oordsdeel Brockzetel un leefert aktuell Weerdaten, de över dat Nett vun Meteomedia un up de Internetesiet vun de Stadt Auerk afroopen wurrn könnt.
Persönlichkeiten
Ehrenbörger
Dat Ehrenbörgerrecht is de hööchste Würdigung vun de Stadt Auerk. In de Verwalten geiht man dorvan ut, dat de Ehrenbörgerschap mit den Dood vun den Inhaber to Enn' is, weshalb man ok nichts ünnernommen hett, Adolf Hitler de Ehrenbörgerschap wegtonemmen. De Stadt hett bither blots fiev Personen dormit uttekent:
Friedrich Theodor von Frerichs (1819–1885), Internist un Oogendokter.
Paul von Hindenburg (1847–1934), Generalfeldmarschall un Riekspräsident ut dat düütsch Adelsgeslecht von Beneckendorff und von Hindenburg.
Adolf Hitler (1889–1945), Politiker vun de NSDAP un ünner de Beteken „Führer und Reichskanzler“ togliek Regeerenschef un Staatsböverhoopt vun dat Düütsch Riek.
Franz Seldte (1882–1947), Politiker vun de NSDAP un Rieksarbeitsminister. Hüm wurr de Ehrenbörgerschaft an' 30. August 1945 weer aferkannt.
Jann Berghaus (1870–1954), liberaal oostfreesch Politiker. He weer van 1922 bit 1932 Regeerenspräsident vun den preußischen Regeerungsbezirk Auerk un nah den Tweeten Weltkrieg Präsident vun de Oostfreesch Landschap.
Söhns un Döchter vun de Stadt
De woll berühmteste Söhn vun de Stadt Auerk is Rudolf Eucken, Nobelpriesdräger för Literatur in dat Johr 1908. He is dormit ok de eenzig Oostfrees, de överhoopt en Nobelpries kreegen hett. He weer de Vader vun den Natschonalökonomen Walter Eucken. Ünner de noch leven Personen is de Philosoph Hermann Lübbe to nennen.
As traditschonell Verwaltens- un Justizstandoort hett Auerk ok dree bedüüdend Personen in' juristischen Beriek hervörbrocht: Rudolf von Jhering, Cirk Heinrich Stürenburg un Karl Heinrich Ulrichs, de as Vörkämper vun de Lesben- un Schwulenbewegen gellt. De ehmalige Binnenminister vun Nordrhien-Westfalen, Herbert Schnoor, is ebenfalls gebörtig Auerker.
De evangeelsch Theoloog un Sozioloog Karl Dunkmann stamm ut Auerk, as ok de Theoloog un Mathematiker Michael Walther de Jüngere.
Um de Kultur in Oostfreesland un doröver herut hebbt sück de Pädagoog un up plattdüüsch schrievend Schriever Ewald Christophers as ok de Künstler un Musikjournalist Hannes Flesner verdeent maakt. De Koopmann Conrad Bernhard Meyer weer ok Künstler un Architekt.
Up dat Rebeet vun de Medizin is de Internist un Oogendokter Friedrich Theodor von Frerichs to nennen. Wilhelm Plagge (1794–1845) weer en Pharmakoloog un Hoochschoollehrer in Gießen. De in Auerk boren Medizininalraat Friedrich Wilhelm von Halem (1762-1835) weer Mitbegrünner vun dat Seebad Nörderneei.
De latere preußisch General Friedrich August Peter von Colomb hett sück as spoodriek Freekorpsführer vun de Befreeungskriege tegen Napoleon Bonaparte en Naam maakt.
In dat Düütsch Kaiserriek wurr de in Auerk boren Georg Franzius in Kiel de woll bedüüdenst Waterbauingenieur. Sien noch in Wittmund boren Bröer Ludwig Franzius hett dat Gymnasium in Auerk besöcht. De wurr dör de so nömmt Werserkorrektschoon un den Utbau vun de Havens in Bremen berühmt.
De in Auerk ünner de Naam Franz Reuss boren Jurist Yitzhak Raveh (1906–1989) weer een vun de vörsitten Richters vun den Eichmann-Prozess.
Marie Hoppe, Dochter vun de Auerker Grönen-Bundsdagsafordneten Thilo Hoppe, is siet Juni 2011 Afordneten vun de Bremisch Börgerschap för de Grönen-Fraktschoon.
In den Beriek Sport sünd de Dressurriederin Karin Rehbein (* 1949) un de Footballspelers Frank Löning (* 1981) und Jens Wemmer (* 1985) to nennen.
Persönlichkeiten, de vör Oort wirkt hemm
En Reeg vun Personen sünd woll nich in Auerk boren, hebbt aber dor wirkt un sück in hör jeweilig Fachrebeeden Vereenste erwurben.
En Reeg vun Politikers hett in Auerk wirkt – dorünner gliek dree vun Bündnis 90/De Grönen: de ut Willemshaven stammen Gila Altmann (fröhere Bundsdagsafordnete un parlamentarische Staatssekretärin in dat Bundsumweltministerium), de in Leer boren latere sleswig-holsteensch Umweltminister Rainder Steenblock un de aktuell Bundsdagsafordnete vun den Wahlkreis Auerk/Emden, Thilo Hoppe. De ehmalig Auerker Landdagsafordnete Wolfgang Ontijd (CDU) wurr up Borkum boren.
Aloys Wobben, Grünner un Inhaber vun den Windenergieanlagenhersteller Enercon, stammt ut de Gemeend Rastdörp in dat Eemsland.
Wilhelm Büning, Volker Jürgens un Oda-Gebbine Holze-Stäblein weern Landssuperintendenten vun den Sprengel Oostfreesland vun de ev.-luth. Kark.
Literatur
Karl Anklam: Die Judengemeinde in Aurich. In: Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums, Jg. 71 (1927), Nr. 4, S. 194–206.
Kurt Asche: Bürgerhäuser in Ostfriesland. Verlag Soltau-Kurier, Nörden 1992, ISBN 3-922365-39-6.
W. J. Buma (Hrsg.): Die Brokmer Rechtshandschriften (Oudfriese Taal – en Rechtsbronnen 5), Den Haag 1949.
Werner Conring, Heinz Ramm: Die Stadt- und Gerichtsverfassung der ostfriesischen Residenz Aurich bis zum Übergang Ostfrieslands an Preussen im Jahre 1744. Verlag Ostfriesische Landschaft, Auerk 1966.
Martin Jhering: Hofleben in Ostfriesland. Die Fürstenresidenz Aurich im Jahre 1728. Hannober 2005, ISBN 3-7752-6023-4.
Rüdiger Musolf: Gerhard Silomon. Die Geschichte eines Textilhauses. Auerk 1994, ahn ISBN (tallriek Afbillen, umfangriek Literaturangaven ünner annern to de Auerker un oostfreesch Wertschapshistorie)
Robert Noah: Die Lambertikirche in Aurich (Ostfriesische Kunstführer, Heft 4), Aurich 1982.
Robert Noah: Die reformierte Kirche in Aurich (Ostfriesische Kunstführer, Heft 6) Aurich 1983.
Harry Pladies: Ostfriesland während der Befreiungskriege und zur Zeit des Wiener Kongresses (1813–1815). In Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterländische Altertümer zu Emden. Auerk 1966
Heinz Ramm: Die Anfänge von Aurich. In: Collectanea Frisica, Beiträge zur Historischen Landeskunde Ostfrieslands. Ostfriesische Landschaft, Auerk 1995, S. 101–162.
Dietmar von Reeken: Ostfriesland zwischen Weimar und Bonn. Eine Fallstudie zum Problem der historischen Kontinuität am Beispiel der Städte Aurich und Emden. Hilmessen 1991, ISBN 3-7848-3057-9.
Friedemann Rast: Die Geschichte einer Auricher Weinhandlung von 1838-1988. 150 Jahre J.C. Winter. Aurich 1988, ahn ISBN.
Herbert Reyer (Hrsg.): Aurich im Nationalsozialismus. Aurich 1993, ISBN 3-925365-49-4.
Herbert Reyer: Ostfriesland im Dritten Reich – Die Anfänge der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft im Regierungsbezirk Aurich 1933–1938. Ostfriesische Landschaftliche Verlags- und Vertriebsgesellschaft mbh, Auerk 1992.
Friedrich-Wilhelm Schaer: Die Stadt Aurich und ihre Beamtenschaft im 19. Jahrhundert. Lax Verlag, Hilmessen1963, ISBN 3-8269-2523-8.
Hinrich Schoolmann: Unsere liebe kleine Stadt – Ein Gang durch das alte Aurich, Verlag A.H.F. Dunkmann KG, Auerk, ahn Johr, ahn ISBN.
Tileman D. Wiarda: Bruchstücke zur Geschichte und Topographie der Stadt Aurich bis zum Jahre 1813'', (Nahdruck vun de Utgaav Emden 1835), Leer 1980, ISBN 3-7963-0193-2.
Weblenken
Websteed vun de Stadt Auerk
Feerjenoort Auerk, afroopen an' 6. Februar 2017.
Enkeld Nahwiesen
Auerk
Oort
Oostfreesland |
996 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Stadt | Stadt | Ene Stadt is en groot Oort mit den Titel Stadt, dat heet, dat dat en Steed is, wo Minschen sik nederlaten hebbt.
De Ünnerscheed to Därper is meest in de Grött. Tomeist warrt en Hümpel Hüüs denn Stadt nöömt, wenn dor mehr as 10.000 Minschen in wahnt. Freuger weer dat anners. Dor geev dat ok lütte Städer mit 500 Inwahners, de sik Stadt nömen dröffen. Ok vundag gifft dat noch so lütte Städer, as t.B. Arnis an de Slie bi Kappeln in Sleswig-Holsteen. Dat hett minder denn 1000 Inwahners.
En Stadt hett en Regeren. De Böverste is de Börgermeester, in gröttere Städer heet he ook Oberbörgermeester. Un in Hamborg heet he Erster Börgermeester. Denn gifft dat den Magistraat un den Raat. In de olen Hansestäder, so as Hamborg, Bremen, Lübeck, Rostock, Wismer un so, warrt de Stadtregeren Senat nöömt un dat Stadtparlament, wat woanners tomehrst Stadtraat heet, is de Börgerschap.
En Stadt kann ok en Lann för sik ween, so as Hamborg un Bremen, de Bundslänner sünd. Freuger weern dat egen Republieken.
Kiek ok
List vun de Grootstäder in Düütschland
Geografie
! |
999 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aurich | Aurich | Aurich betekent
Aurich, Stadtdeel von de Stadt Vaihingen an der Enz in’n Landkreis Ludwigsburg, Baden-Württemberg.
Dat is ok de hoochdüütsche Naam von
Auerk, Stadt in’n Landkreis Auerk, Neddersassen.
Aurich is de Familiennaam von
Andreas Meyer-Aurich (* 1964), düütschen Agrarwetenschopper,
Eberhard Aurich (* 1946), düütschen FDJ-Funkschonär,
Frithjof Aurich (1933–2013), düütschen Physiker,
Gustav Aurich, düütschen Swemmer,
Hans Günter Aurich (* 1932), düütschen Chemiker,
Harald Aurich (1932–2005), düütschen Biochemiker,
Horst Aurich (1913–1995), düütschen Radsportler un Schriddmaker,
Juan Aurich, Naamgever von’n peruaanschen Footballvereen Juan Aurich,
Karsten Aurich (* 1970), düütschen Filmproduzent,
Max Aurich (1893–1976), düütschen Grafiker, Maler un Offzeer,
Oskar Aurich (1877–1968), düütschen Bildhauer un Medalljör,
Otto Aurich (1900–1961), nedderlandschen Schauspeler un Theaterbaas,
Paul Aurich (1886–1918?), düütschen Schriever,
Rolf Aurich (* 1960), düütschen Filmwetenschopper, Redaktör un Schriever.
Kiek ok bi: Aurig. |
1001 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Seefohrt | Seefohrt | De Seefohrt is de Verkehr op de See mit Scheep un Boote.
Na den Sinn ünnerscheed wi
Hannelsfohrt (mit Frachtscheepe, hüdigendags sunnerlich mit Containerscheepe)
Kriegsfohrt (mit Oorlogscheepe)
Fischeree
Forschungsfohrt
Seeröveree
För dat de Seefohrers ook na den Hoben finnen doot, gifft dat de Navigatschoon. Freuger weer de Seefohrt de enigste Meuglichkeet, vun een Kontinent na een annern un ok vun en Insel na den Fasten Wall un anners rum to komen. Hüüt geiht dat twoors ok mit den Fleger, aver de Welthannel baseert jümmers noch op de Seefohrt. Dat hett ok sien Grund, vun wegen datt de Seefohrt de Saken nich blots billiger transporteert. Ok för de Umwelt is dat veel beter, vun wegen dat dor nich so veel Larm un Kohlenstoffdioxid bi rutkümmt.
De Seefohrt is de öllste Oort vun Verkehr - afsehn vun dat to Foot loopen. Al in de Steentied harrn de Lü anfungen, Boote to baun un dormit op de See to fohrn. Op ole Steenteken in Skandinavien is dat al antokieken. Toeerst güng dat blots na lütte Inseln vör de Küst, later denn ook wieder. De Ägypters harrn sick denn op den Nil de ersten grötteren Scheep infallen laaten, denn ok de Karthagers un de Greeken.
Water
Schipperee |
1002 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Verkehr | Verkehr | De Verkehr umfatt allens, wat dor to heurt, vun een Sted na een anner to kommen.
Na dat Rebeet ünnerscheed wi
de Schipperee
Seefohrt
Binnenschipperee
de Lannverkehr
Footgänger
Fahrrad
Isenbohn
Auto
de Luftverkehr
Ballon
Zeppelin
Dwarsmeuhlen
Fliegtüch
Ook wenn Information transporteert ward, snackt wi vun Verkehr, t.B.
de Narichtenverkehr
de Datenverkehr
Verkehr |
1007 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Duborg-Skolen | Duborg-Skolen | Duborg-Skolen is en däänsch Gymnasium in Flensborg, dat siet 1958 besteiht. De School is dat eenzige däänsche Gymnasium in Flensborg. De School is för Kinners vun de däänsche Minnerheid in Süüdsleeswig dacht, de in Däänmark wiederstuderen wullt. Man se warrt ok vun vele düütsche Schölers besöcht.
Siet 2008 gifft dat in Dütschland en tweete däänsche Gymnasium, de A.-P.-Møller-Skolen. Arnold Mærsk Mc-Kinney Møller, en rieke Dään, hett in Sleswig op de Frieheit (dat oole Kasernengebiet an de Schlie) de groote, nie School buut.
School
Däänsch
Flensborg |
1008 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hamborger%20Platt | Hamborger Platt | Hamborger Platt heet allens, wat in Hamborg snackt ward un plattdüütsch is. Man egentlich sünd dat heel verschedene Saken, wat de Lüüd dor mit menen doot; dat gifft näämlich nich blots een Oort Plattdüütsch in Hamborg.
In en heel Deel Böker kannst du lesen, dat dat in Hamborg twee Soorten Platt geven deit: Geest-Platt un Marsch-Platt.
Geest-Platt, dor meent se denn allens mit, wat op de Geest snackt ward, also nicht direktemang an de Elv, man in de Gegenden, de wieder in’n Noorden liggen doot. Dütt Geest-Platt höört sik denn üm un bi so an as dat, was se ok in Holsteen snacken doot. Mit dat Wichtigste sünd de Vokalen un de Bookstaav v: Op Geest-Platt heet dat geven mit [v] in de Mitt (also so as ok in dat Woort wo) un maken richtig mit [a:], so as de Lüüd dat in Noorddüütschland anners ok seggen doot (nich so wiet vörn in’n Mund as op Hoochdüütsch, man wieder achtern, un de Lippen sünd ’n beten runner). Un denn heet dat höörn un Köök, richtig mit [ø:], üm un bi so as op Hoochdüütsch ok.
Masch-Platt snackt de Lüüd, de neger an de Elv ran wahnt, un dor höört ok de Gegenden mit to, de in'n Süden vun de Elv liggen doot. Finkwarder Platt kennt veel Lüüd (wiel dat ’n poor Lüüd ut Finkwarder Böker op platt schreven hebbt). Man dat gifft ok dat Platt ut Veerlannen, ut’t Oolland, ut Horborg un noch veel mehr. Op Masch-Platt heet dat nich geven, man geben (mit [b]), un dor seggt de Lüüd ok nich maken, man moken mit [o:]. För dat ö in’t Geest-Platt seggt se hier fakens eu, also [oi], man blots in bestimmte Wöör; bi annere Wöör gifft dat liekers noch ’n ö. Dat heet to’n Bispeel heuern, avers Köök. Un dat heet nich töven, man teuben, un nich baven, man boben. So’n Oort Platt hebbt se fröher ok in’n Haven un op St. Pauli snackt; dorüm seggt en dor ok Havenplatt to.
Egentlich snackt de mehrsten Lüüd in Hamborg vundaag Hoochdüütsch, besünners de Lüüd, de richtig in de Stadt wahnen doot. Man op’t Land, wat to Hamborg höört, dor snackt se ok noch Platt, also in de Veer- un Maschlannen oder ok in’t Oolland. Un dat sünd Dialekten ut’t Masch-Platt. So kümmt dat, dat de Lüüd mit Hamborger Platt vundaag tomehrst Masch-Platt menen doot. Ok wenn du Lüüd in de Mööt kümmst, de fröher in’n Haven arbeidt hebbt oder op St. Pauli opwussen sünd, de snackt denn ok Marsch-Platt. Wenn se Platt snackt: Dat kann ok angahn, dat se nich richtig Plattdüütsch snackt, man Missingsch. Dat is wedder wat anners, näämlich ’n Spraak twüschen Plattdüütsch un Hoochdüütsch; Missingsch kümmt dor bi rut, wenn een Hoochdüütsch snacken will un egentlich blots Plattdüütsch kann.
Hamborger Platt (Geest- un Marsch-Platt) höört to Noordnedderdüütsch mit to, un dat is wedder ’n Deel vun't Neddersassische (Westnedderdüütsch). In Veerlannen kannst du aber an’n poor Saken höörn, dat dat al ’n beten dichter bi Mekelnborg bi is.
Spraakvarietät
Plattdüütsch
Hamborg |
1009 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eurodicautom | Eurodicautom | Eurodicautom is de ehmolige Datenbank för Begrepen vun de EU.
Dat weer en fre’en Deenst, de nix köst hett. Över een Web-Interface künn een dat EU-Vokabular twüschen de offiziellen Spraken vun de EU översetten. Plattdüütsch is dor noch nich bi wesen.
In de Twüschentiet warrt de Siet nich mehr op’n nee’sten Stand hollen. An de Steed vun Eurodicautom gifft dat vundaag dat System IATE.
Weblinks
Websteed vun IATE
Europa
Datenbank |
1011 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ob | Ob | De Ob is een Stroom in Russland. De is 3650 km lang.
De Stroom entsteiht dör de Vereenigung vun de beid ut dat süüdsibirisch Altai kommend Strööm Bija un Katun dicht bi de Stadt Bijsk. He münnt in de Karasee.
Stroom
Russland |
1012 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Reekner | Reekner | En Reekner (ingelsch: Computer) is en elektroonsch Rekenmaschien. Hüüt is he obers nich blots för dat Reken dor, een kann ok dormit Texten schrieven, wat teken, un ok speelen. Binnen is en Slag Elektronik inbaut, un dormit rekent he.
En Computer besteiht ut
de Hardware, dat is allens, wat een anfaaten kann
de Software, dat sünd de Programmens.
De Hardware is tomeist ut
een Perzesser, de allens stüürt. Bi en Multiperzessersystem sünd dat ok mehr.
de Spieker (dat RAM), wat de Arbeitsspieker is un de allens vergeten deit, wenn de Strom ut is
de Fastplaat (Plattenspieker), de ok na dat Utmooken nix vergeten deit.
Na de Grött ünnerscheed wi
Personalcomputers
Desktop
Laptop anneren secht og Schlepptop dor to.
Klapprekner (Notebook)
Mini-Computers, de wat grötter sind
Mainframes
De eersten Reekner weern bannig groot. Den eersten harr Konrad Zuse baut. Weer noch rein elektromechaansch, mit Relais un so. Kort dorop weer denn in de USA de Eniac baut. De Elektronik weer ut Röhrens. De Reekner weern bannig groot, so as en Kamer. Un kunnen graad so'n beten wat vun dat, wat vundaag een lütten Taschenreekner kann. As denn de Transistor dor weer, kunnen de Reekner wat lütter warrn. Un mit de integreerten Schaltkrinks (IC) noch wat lütter. Denn keem de eerste CPU op, de 4004 un later de 8008 vun Intel.
De meesten Reekner sünd Personalcomputers. Se köönt mitnanner to en Nettwark knütt sien. Lütte Nettwarken heet LAN, grote as dat Internet WAN.
KDE, dat is en grafisch Böversiet för dat Bedriefssystem Linux, gifft dat nu ok op platt.
Link:
Dat plattdüütsche Computer-Lexikon
Reekner |
1013 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostfreesk | Oostfreesk | Oostfreesk betekent
de olle oostfreeske Taal, de fröher in Oostfreesland, in de Landkreis Freesland, in Butjadingen, in dat Land Wursten, in de Groninger Ommelanden un in anner Streken proot wurr,
dat oostfreske Plattdüütsch, dat vandag in Oostfreesland proot word.
Oostfreesland |
1018 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schappt%C3%BC%C3%BCch | Schapptüüch | Dat Schapptüüch is dat Tüüch to’n Antrecken, wat meisttieds in dat Schapp is. Ward blots an’n Sünndag ruthoolt un antrocken. En anner Woort dörför is de Sünndagsstaat.
Dat is bi de Mannslüü
de feine Antog mit Jack un Büx
dat witte Hemd
de swatten Schoh
de Hoot
un bi de Fruunslü sün dat
de besünners goden Kledaaschen
de feinen Schoh
de Hanndasch
de Hoot
Schapptüüch is dat Gegendeel vun dat Alldagstüüch.
Huusholt
Kledaasch |
1020 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ubbo%20Emmius | Ubbo Emmius | Ubbo Emmius (* 5. Dezember 1547 in Greetsiel; † 9. Dezember 1625 in Groningen) weer en freesche Historiker un de eerste Rektor Magnifikus vun de Universität Grunneng.
Emmius wörd 1547 int ostfreessche Greetsiel baren. He studeerte Theologie in Genf un wörd 1579 Rektor vun de latiensche Schoul in Nörden, wat he sülven noch als Schouler besöcht het. Hie hett in de Schoul een un anner fix in Gang kregen, man vunwegen dat he Calvinist weer, wörd hie vun de Grafen ontlaten. Dan is he noa Leer trokken, weer he as Rektor vun de latiensche Schoul anstellt wörd. 1595 wörd he Rektor vun de latiensche Schoul in Grunneng.
Emmius hett sik as Historiker veel mit dat Beschrieven vun de Historie vun de Freesen befaat. 1596 is sien eerste Book rutkamen. All sien historische Schrieven is 1616 onner de Naam Rerum Frisicarum Historia rutkamen.
1614 wörd de latiensche School to ’n Universität. Emmius wörd Rektor Magnifikus un hett doar ok as Perfesser för Greeksche Spraak un Historie arbeit’.
1624 is he dan doot bleven. Sien Liek liggt in de Keller vunt Akademiegebäude in Grunneng.
Mann
Oostfreesland
Protestantismus
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven 1625 |
1025 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Linux%20op%20Platt | Linux op Platt | Linux op Platt, dat is dat eerste plattdüütsche Bedriefssystem.
Dat is en Linux, wat en Unix-Bedriefssystem is. Dat heet, dat de KDE-Schrievdisch na Plattdüütsch översett is. Aver ok de GNOME Schrievdisch is to’n Deel översett.
Kiek ok
Software
Weblenken
KDE op platt
GNOME op platt
Linux |
1026 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Binnenschipperee | Binnenschipperee | De Binnenschipperee is de Schippfohrt op dat söte Water (meest in en Stroom). Dat heet, allens, wat nich op de See is.
Dat is ok normalerwies de billigste Art, wat vun een Ort to’n annern to kriegen. Vör allen grote Saken (Schwertransporte), Containers un Massengöder.
In Europa gifft dat en heel Nettwark von Kanals de de Steden unnerenanner verbinden deiht.
De Scheepe, de Binnenscheepe, sünd meist lang un smaal un hefft keen groten Freeboord.
De Binnenschippers sünn veel unnerwegs und wohnt faken recht op dat Schipp. Veel hefftt ehr Auto un Fahrrad un Motorrad un wat nich noch allns an Bord, so dat de in den Hoben dat Fahrtüch an Land hebbt un denn ok mobil sünd.
Schipperee |
1027 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Herd | Herd | Wi underschäidet in’t Mönsterland den Herd as Füerställ ond den Köökenherd, ook „Maschine“ nöömt. Düsse Maschine was in Arbeiderhusholde den Middelpunkt van’e ganze Familje weil et den enzigen warmen Plass in’t Huus was. In’n Winter wörden de kollen Föte gierne in den Backkasten stäieken. Ook wörden Sandkruken oder Backsteene in den Backkasten vörwörmt unn met in’t Bedde nommen.
Vandage bij de Zentralheizung is et nich mehr nödig.
Weblenken
Huusholt |
1028 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Westf%C3%A4%C3%B6lsk%20Plat | Westfäölsk Plat | Westfäölsk aor westfäölsk Plat (nds. Westfäälsch, westfäälsch Platt) is een Koppel van platdüütske Dialekten, wel in Westfaolen, in't Ossenbrügger Land un in Hessen küert wät. Ok mannigeen Dialekt van Neddersass'sk op de nedderlannske Kant wäert to't Westfäölsk tellt. Westfäölsk häff een egen Spraokcode, nämlik wep.
Kunnige Skrievers, wel op Westfäölsk warkeden oar warken, sint t.B. Augustin Wibbelt, Eli Marcus un Hannes Demming.
Westfäölske Dialekte
In Düütskland
Austwestfäölsk Platt
Süüdwestfäölsk Platt
Suerlänner Platt
Mönsterlännsk Platt
Westmönsterlännsk Platt
Emslänner Platt
Bentemmer Platt
In Nedderland
Tweants
Achterhooks
Sallaands
Veluws
Drents
Stellingwarfs
Westerwolds
Kik auk
Austfäölsk
Spraakvarietät
Hessen
Noordrhien-Westfalen |
1029 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ollnborg | Ollnborg | Ollnborg (na Sass: Ollenborg; hoochdüütsch Oldenburg) is en Grootstadt in Neddersassen mit 160.000 Inwahners. De Stadt liggt an de Hunte un hett enen Haven un ene Universität. Fröher is Ollnborg Residenz vun dat Land Ollnborg wesen.
Geschichte
Wahrschienlich al in dat 10. Jahrhunnert geef dat twüschen de Utlöper von de Delmenhorster un de Ammerlänner Geest an dat Hunteknee ene faste Anlaag un laterhen ene Borg, de as Aldenborg oder Olde Borg de Siedlung ehren Naam geef. In de Schuul von de Borg woor ut de Siedlung bilütten een Martplatz för den Warenuttuusch twüschen Freesland und Westfalen. Inladungen to de Marten gungen um 1243 bit na Utrecht un Düörpm.
Siet 1180 is Ollnborg sülfstännige Graafschup, de Stadt weer de Seet von de Grafen von Ollnborg un laterhen von de Groothertöge von dat Groothertogdoom Ollnborg.
Graaf Anton Günther vun Ollnborg (1603–1667) weer de lesde un de beröhmteste von de Ollnborger Grafen. He bewahrde Ollnborg vör de Schrecken von den Dartigjährigen Krieg.
Na den Dood von Graaf Anton Günther full Ollnborg an de däänsche Kroon (1667–1773). 1676 leet een Grootbrand ungefähr de ganze Stadt in Flamen unnergahn. 1773 woor Ollnborg een sülfstännig Hertogdoom un harr siene Bleuhtiet unner de Hertöge Peter Friedrich Ludwig (1785–1829) un Paul Friedrich August (1829–1853).
Dör dat Daalrieten von de fasten Wallanlagen 1775 wuss de Stadt, un de Tahl vun de Inwahners nehm gau to. Hannel, Weertschup un Verkehr nehmen groden Upswung. Von 1810 bi 1813 weer Ollnborg een Deel von dat franzöösche Riek.
As de Franzosen woller aftrucken weern, maakde de Stadt noch eenmaal ene Updrifft as Seet von de Landesverwalten un woor Kulturmiddelpunkt mit de Landesbibliothek, dat Gymnasium, dat Lehrerseminar un dat Staatstheater.
De Utbo von dat Stratennett, de Bahnstreken un de Bo von den Küstenkanaal maakden Ollnborg to enen Verkehrsknütten in dat Kuntrei twüschen Werser un Ems. Von 1848 bit 1933 weer de Stadt de Seet von den Ollnborger Landdag.
In´n tweten Weltkrieg woorn nich veel Geböden tonicht maakt. As 1946 dat Land Neddersassen grünnt woor, verloor dat Land Ollnborg siene Sülfstännigkeit. De Stadt weer nich mehr Hooftstadt sünnern bloots noch Seet vun't Bezirksregeern.
Geböde un Anlagen
Dat Slott
An de Stä von de ole Borg fung Graaf Anton Günther 1607 mit den Bo von dat Residenzslott an. In den Dartigjährigen Krieg gungen de Arbeiden man tämlich langsaam vöran. Mehr at de Middelbo in´n Noorwesten woor nich farig. Eerst 1774/78 gung dat wieter mit den Holmerschen Flögel, un to Peter Friedrich Ludwigs Tieden keem de siede Galerieflögel darto. 1894/97 folgde de Anbo von den Saalflögel mit den groden Festsaal. Siet 1922 is dat Slott Landesmuseum för Kunst un Kultuurgeschichte. In den groden Saal föhrt dat Ollnborger Staatstheater faken utwählte Stücken ut sienen Speelplaan up.
Dat Elisabeth-Anna-Palais
Dat Palais woor 1894/96 boot un weer bit 1918 de Wahnsitt von den Groothertog siene Familie, Vandaag is dar dat Sozialgericht unnerbrocht, un dar weren ok al maal de Graaf-Anton-Günther-School un dat Katasteramt in.
De Pulvertoorn
De Pulvertoorn is dat öllste Geböde, dat sik von de Festungsanlagen holen hett. He is in dat Jahr 1529 upboot woorn. To finnen is he dar, wor de Theaterwall, de Gaardenstraat und de Slottwall tosamenstööt.
De Lappan
De Lappan an de Lange Straat is de Toorn von de fröhere Hilligengeistkapell. He is dat bekanntste Wahrteken von de Stadt. Vandagen is dar een Reisebüro in unnerbrocht.
Dat Degode-Huus
Dat Degode-Huus mit sienen moien Fachwarkgevel, een Ooltollnborger Geschäfts- un Börgerhuus, liggt an`n Martplatz. Boot woor dat to Enn von dat 16. Jahrhunnert un överstund as een
von ganz wenige Hüüs den groden Brand von 1676.
Hotel „Graf Anton Günther“
Dat Hotel „Graf Anton Günther“ an de Lange Straat weer fröher maal een Börgerhuus mit ene Sandsteen-Utlucht. Laterhen is dat as Hotel inricht woorn. De Binnenrüüm sünd mit Wandbiller von Bernhard Winter mit Motive ut dat Leven von den Graaf Anton Günther utmaalt woorn. An ene Butenmüür is een Bild von Graaf up sien Peerd Kranich to sehn. Maalt hett dat de Kunstmaler August Oetken (1868-1951).
De Gertrudenkapell
De Gertrudenkapell steiht up den Gertruden-Karkhoff in den Winkel twüschen de Alexander- und de Nadorster Straat. Se is 1428 in slichte Backsteengotik boot woorn un is dat öllste Karkengeböde in Ollnborg, Binnen sünd gotische Wandmalereen to sehn.
Dat Mausoleum
Dat Mausoleum up den Gertruden-Karkhoff is 1790 as de Graffstä för de Familie von den Groothertog boot woorn. Binnen sünd twee Skulpturen von Johann Heinrich von Dannecker to sehn.
Dannecker, dat weer de Künstler, de Schiller afmaalt hett.
De Lambertikark
De Lambertikark steiht an´n Martplatz. Wecke Delen von de Buterwand, de Granitblöcke, sünd Reste von den gotischen Backsteenbo ut de Tiet um 1224. In dat 16. Jahrhunnert woor de Kark so umboot, dat se dree Schepen harr. De neegste Umbo keem 1790/97. Domaals kreeg de Saal siene runde Form. 1878 woor de 86m hoge Hoofttoorn boot. In de Sietennischen sünd Särge un Sarkophage upstellt. Een darvon is de Tinnsarg mit dat Gebeen von Graaf Anton Günther.
Dat Peter-Friedrich-Ludwig-Hospitaal
Dat PFL woor 1838/41 an de Peterstraat upboot. De laggestrechte Bo in siene klassizistische Form mit siene moie Sülenhall is een Andenken an den Hertog Peter Friedrich Ludwig. Över hunnert Jahr weer dat PFL dat beste Krankenhuus in Ollnborg. Vandagen deent dat as Kulturzentrum. Ene von de velen Veranstaltungen, de dar afholen weert, is de Ollnborger Kinnerbookmesse, de "Kibum".
Ministerium un Landdagsgeböde
An´n Dobben staht de beiden Geböde, de daran erinnert, dat Ollnborg fröher en sülfstännigen Staat weer. Dat Ministerium un dat Landdagsgeböde woorn in de Jahren 1914/16 boot. Na 1946 weer dar eerst de Regierung von den Verwaltungsbezirk Ollnborg und laterhen de Regierung von den Bezirk Weser-Ems unnerbrocht 2004 hett de Regeerung in Hannover den Verwaltungsbezirk Weser-Ems upplöst, un nu is dar de Regierungsvertretung Oldenburg un de Direktion vun de Polizei unnerbrocht.
De Weser-Ems-Halle
1952/54 woor de grode Weser-Ems-Halle boot. Das is ene Halle för Utstellungen, Kongresse, und alle möglichen Veranstaltungen. To´n Bispill finnt hier ok de beröhmten Hingstkörungen von den Ollnborger Peertüchter-Verband statt, un up den wieden Platz vör de Halle fiert de Ollnborger jeden Harfst ehren Kramermart.
Museen
In Ollnborg gifft dat fief gode Museen:
Dat Landesmuseum för Kunst un Kulturgeschichte is in dat Slott unnerbrocht.
Dat Landesmuseum "Natur un Minsch" liggt an'n Damm.
Dat Stadtmuseum wiest veele Saken, de wat mit dat Wahnen in fröhere Tieden to doon hebbt, un uterdem is dar dat Wark von den Künstler Prof Bernhard Winter utstellt.
Glieks neven dat Stadtmuseum liggt dat nee'e "Horst-Janssen-Museum" mit de Warken von den Teekner un Grafiker Horst Janssen, de in Ollnborg upwussen is, 1992 Ollnborger Ehrenbürger woor un 1995 up den Gertruden-Karkhoff in Ollnborg bisett woor.
Dat Edith-Ruß-Huus, ene Stiftung för nee'e Medienkunst
Anlagen
Ollnborg is ene gröne Stadt. De Slottgaarden, dat Everstenholt, de Dobbenplatz, de Bürgerbusch, de Toonkuhl un vele Gröönplacken, Dieken un Spazeerwegen maakt de Stadt to enen angenehmen Wahnplatz. Nich to vergeten, dat Ollnborg de eerste Stadt in Düütschland weer, de ene Footgängerzoon inricht hett. Upstunns allerdings sünd de Börgers sik nich eenig in de Fraag, of dicht bi dat Slott een neet Koophuus boot weern schall oder nich.
Söhns un Döchter vun de Stadt
Jan Georg Schütte (* 1962), düütsch Schauspeler, Speelbaas, Dreihbook- un Hörspeelschriever
Kiek ok
Ammerland, Ollnborgische Landschap
Ollnborger Ballade
Ene von twintig Ollnborger Balladen
Oldejohanns
Um Ollnborg woor de Stadtwall boot,
dar bleef de Bomester bi doot,
un kieneen wuss, wo´t wieter gung.
Dat Wark verloor den rechten Swung.
Dar weern noch Gatten in den Wall
un Waterpütten överall,
Do keem een Buur ut Wahnbek her,
de keek, wat dar to maken weer.
Gerd Oldejohanns weer sien Naam.
Mit Waterbo un sonen Kraam,
as Bollwarken un Schanzen boon
harr he al ümmer wat to doon.
Graaf Otto kreeg em in de Kunn
un dreihde mit em ene Runn.
He höör sik an, wat Olljanns sä,
un geef den Updrag, up de Stä
dat Bowark na sien egen Plaan
mit faste Hannen antogahn.
Wat Olljanns nu upstellen de,
dat leet meist so as Hexeree.
He geef de Bolüe kien Respiet.
De Wall keem trecht in korte Tiet.
Kanonen leet he darup stelln,
un denn kunn he Graaf Otto melln:
De Stadt kann jeden Feend afwehrn.
Wi mööt bloot noch das Scheten lehrn.
Nu pröven se de helen Daag.
Dat Dunnern weer ´ne arge Plaag,
Ok darbi weer Olljanns de Baas.
He harr an´t Scheten sienen Spaas.
He maakde de Suldaten vör
dat Laden von Kanonenröhr
un wo man de denn richten muss.
He sülben droop mit jeden Schuss.
De utbillten Suldaten,
de kunnen ´t meist nich faten.
As allns up Reeg weer un in Loot,
do sä he: "So, nu is´t ok goot.
Mien Kriegshandwark is nu vörbi,
mien Hoff in Wahnbek tööft up mi.
Un is maal wedder Noot an´n Mann,
so will ik hölpen, as ik kann."
Dar duur nich lang, do woor bekannt:
Van Sudoost keem een Feend in´t Land,
een Heer von Bremen un Willshusen.
Graaf Otto kreeg dat kole Grusen.
He muss den Feend tomöte gahn,
em vör de Stadt tosamenslaan.
Man darför weer dat nu to laat.
Suldaten stunnen noch nich praat.
In siene Noot reep he Olljanns
na Ollnborg up de nee´e Schanz.
"Man suutje!" sä de ole Buur,
"wi leggt us eerstmaal up de Luur.
Un wenn se rankaamt an de Stadt,
denn kriegt se düchtig wat up´t Gatt."
He schuulde, un denn keek he up:
Do keem de eerste Söldnertrupp.
To Perd de stolte Kummandöör,
ut Osenbarger Büschen vör.
Un Olljanns reep: "Kanonen her!
Den Baas nehm ik mit up´t Viseer."
He füürde af. Den Kummandant,
den full de Sabel ut de Hand.
Man wat weer dat? De ganze Rott,
de weer up eenmaal risch un krott.
Se störden vörwaarts mit Gebrull,
as of´t een Unweer geven schull.
Olljanns hullt dat Kanonenröhr
noch eenmaal up den Kummandöör.
De Kugel droop den Sadelknoop,
de Rieder schoot verbaast tohoop.
Sien rechten Foot gleet ut den Bögel,
un ut de Hand full em de Tögel.
"Nu wies mi, Paijatz, wat du kannst!"
spijöökde Kanoneer Olljanns.
De ganze Rott stund up de Stä,
sä kienen Luut, de kienen Trä.
Verbiestert reep de Kummandöör:
"Hoolt an! Wi gaht nich wieter vör,
denn de verdüvelte Kunstabel
gefallt mi nich. De is kumpabel,
us bannig up den Pott to setten.
Torügg, torügg! Wi mööt us retten!"
Olljanns, de reep ehr höhnschen na:
"Dat is jo Glück, dat ji so dra
den Steert inklemmt. Harr´k dat nich sehn,
so weer von jo nich een Gebeen
noch länger up de Föte bleven,
Haut af, sünst könnt ji wat beleven!"
Oort
Stadt
Ollnborg |
1031 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oldenburg | Oldenburg | Oldenburg is de hoochdüütsche Naam von
Ollnborg, kreisfreie Stadt in Neddersassen,
Olenborg, Stadt in’n Kreis Oostholsteen, Sleswig-Holsteen,
Landgemeen Ollnborg, fröhere Landgemeen in Neddersassen,
Ollnborg, ehmalig Land.
Oldenburg betekent
Oldenburg, Oort in’n Franklin County, Indiana, USA,
Oldenburg, Oort in Texas, USA,
Oldenburg, Oort in Mississippi, USA,
Oldenburg, Oort in Illinois, USA,
Oldenburg, Seilschipp von de däänsche un sweedsche Marien,
Oldenburg, Raddamper von de Werser- & Hunte-Dampschippfohrtssellschop,
Großherzog von Oldenburg, Radkorvett von de Rieksflott,
Oldenburg, Bark von de Ollnbörgsche Rhederei-Gesellschaft,
Stadt Oldenburg, düütsche Brigg (1857–1864),
SMS Oldenburg, Panzerschipp von de Kaiserliche Marien,
Oldenburg, Schipp von’n Noorddüütschen Lloyd,
SMS Oldenburg, Lienschipp von de Kaiserliche Marien,
Oldenburg, Fischdamper von de Kaiserliche Marien,
Oldenburg, Frachtschipp, dat 1940 ünnergahn is,
Oldenburg, düütsche Fähr,
Oldenburg (F 263), Korvett von de Düütsche Marien,
Geheimrat Dr. Oldenburg, en Appelsoort,
Duchess of Oldenburg, en Appelsoort,
Mount Oldenburg, Barg in Ellsworthland, Antarktika.
Oldenburg is de Familiennaam von
Adam Christopher Oldenburg (1736–1803), däänschen Generaalmajor,
Adolf von Oldenburg (1898–?), düütschen Politiker,
Alexandra von Oldenburg (1838–1900), düütsche Prinzessin,
Anton Günther Hartog von Oldenburg (1923–2014), düütschen Eddelmann,
Bernhard Vollrad von Oldenburg (1744–1805), düütschen Offzeer,
Botho von Oldenburg (1814–1888), düütschen Politiker,
Brandon Oldenburg (* 1973/1974), US-amerikaanschen Animator,
Christel Oldenburg (* 1961), düütsche Politikerin un Historikerin,
,
Christoph von Oldenburg (1504–1566), düütschen Söldnerföhrer,
Claes Oldenburg (1929–2022), sweedschen Künstler,
Dietrich Oldenburg (* 1933), düütschen Schriever un Beamten,
Dirk Oldenburg (* 1967), düütschen Volleyballspeler,
Elard von Oldenburg-Januschau (1855–1937), düütschen Lobbyist un Politiker,
Elimar Hartog von Oldenburg (1844–1895), düütschen Kumponist, Schriever un Militär,
Emilie von Oldenburg (1614–1670), Regentin von Schwarzburg-Rudolstadt,
Ernst Oldenburg (1914–1992), düütschen Maler un Bildhauer,
Felix Oldenburg (* 1976), düütschen Verbandsmanager, Ünnernehmer un Publizist,
Franz Pehr Oldenburg (1740–1774), sweedschen Plantensammler,
Friedrich Gustav von Oldenburg, russ’schen Generaal,
,
,
Henry Oldenburg (üm 1618–1677), düütschen Diplomaat un Naturphilosoof,
Horst Oldenburg (* 1939), düütschen Radrennfohrer,
Ingeburg von Oldenburg († 1407), düütsche Äbtissin,
Jakob von Oldenburg-Delmenhorst (1463–1484), düütschen Piraat,
Jessica Oldenburg (* 1991), düütsche Handballspelerin,
Joachim von Oldenburg (1551–1622), düütschen Jurist un Hoffbeamten,
Johann Oldenburg (15. Johrhunnert), Lübecker Raadsherr,
Johann Heinrich von Oldenburg, düütschen Major,
Julius Rudolf Christof von Oldenburg (* 1735), düütschen Offzeer,
Jürgen Oldenburg (1926–1991), düütschen Politiker,
Lotte Oldenburg-Wittig (* 1896), düütsche Malerin, Grafikerin un Illustratersche,
Louise Oldenburg (1808–1839), düütsche Schauspelerin,
Manfred Oldenburg, düütschen Speelbaas,
Marloes Oldenburg (* 1988), nedderlandsche Rodererin,
Nikolaus von Oldenburg (1897–1970), düütschen Eddelmann,
Nikolaus von Oldenburg-Delmenhorst († 1447), Arzbischop von Bremen,
Otto Oldenburg (1899–1994), düütschen Maler,
Peter von Oldenburg (1812–1881), düütschen Prinz,
Reinhard Oldenburg (* 1967), düütschen Mathematiker,
Sergei Fjodorowitsch Oldenburg (1863–1934), russ’schen Wetenschopper,
Simone Oldenburg (* 1969), düütsche Politikerin,
Sven Oldenburg (* 1973), düütschen Footballspeler,
Tim Oldenburg (* 1992), düütschen Basketballspeler,
Vincent Oldenburg (1759–1833), düütschen Jurist,
Zoé Oldenburg (1916–2002), russ’sche Malerin, Historikerin un Schrieversche.
Kiek ok bi: Oldenbourg, Oldenborch, R. Oldenbourg Verlag, Oldenberg. |
1032 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Borkum | Borkum | Borkum oder ok Börkum is dat gröttste vun de oostfreeschen Eilanden un liggt op't wietsten buten in de Noordsee. Dat höört to den Landkreis Leer, man henkamen deit de dor mit en Schipp vun Emden of Eemshaven.
Dat Eiland is en Överblievsel vun en fröhern veel gröttern Eiland. Ok in heel olen Tieden hebbt dor Minschen op Borkum leevt. Wi weet dor ok vun, dat de Römer dor een Maal mit en Köppel Scheep langs kamen sünd. De Borkumers hebbt dorvun noch en poor Traditschonen, de annerswo op dat Eiland oder op dat oostfreesch Fastland nich bekannt sünd.
Weblenken
Feerjenoort Borkum, afroopen an' 6. Februar 2017.
Eiland
Landkreis Leer
Oostfreesland
Noordsee |
1034 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostnedderd%C3%BC%C3%BCtsch | Oostnedderdüütsch | Oostnedderdüütsch is de Naam för de nedderdüütschen Dialekten, wat de Lüüd in Mekelnborg, Vörpommern un Brannenborg snackt. Vör 1945 behören dorto ok de Dialekten vun Hinnerpommern, Westpreußen un Oostpreußen. Oostnedderdüütsch un Neddersassisch tosamen warrt Plattdüütsch nöömt.
Oostnedderdüütsch sünd all de Dialekten, de in't sogenannte Neusiedelland oosten de Elv spraken warrt oder worrn, to'n Bispeel in Wagrien, Mekelnborg, Vörpommern, Brannenborg un fröher in Pommern un Oostpreußen.
Kennteken vun't Oostnedderdüütsche is de Verb-Endung in de drütte Person Mehrtall -en sttats -t in't Altsiedelgebiet (Neddersassen, Westfalen), also wi maken staats wi maakt anlehnt an't Middelnedderdüütsche vun de Hanse.
Dat Oostnedderdüütsche hett en grootrüümigere Dialektgliederung als dat Westnedderdüütsche. De Spraak is en Utglieksmundoort in de Siedler ut verschedene Rebeden (Flannern, Westfalen, Neddersassen etc.) ehr Spraak inbrocht hebbt un sik so allgemeen över Dialektgrenzen verständliche Wöör dörsett hebbt.
Dialekten
Mekelnborg-Vörpommersch Platt
Mekelnbörger Platt
Vörpommersch Platt
Rügener Platt
Mittelpommersch
Ostpommersch
Pomerano
Mark-Brannenborger Platt
Niederpreußisch
Samländsch (West- un Oostsamländsch)
Mundart vun dat Oostrebeet
Natangen-Bartensch
West- un Oostkäslausch
Mundart vun de Frische Nehrung
Mundart vun de Danziger Nehrung
Platt vun de Danziger Hööch un vun de Weichselmünn
Plautdietsch
Spraakvarietät
Plattdüütsch |
1036 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Westfalen | Westfalen | Westfoalen is de osten Deel vun dat düütsche Bundsland Noordrhien-Westfalen. Fröher weer dat en oolt neddersassisch Stammsdom, wat ok Ossenbrügge, Bentem un noch en Bentem un nao een Lück annere Städer ut't Bundsland Neddersassen bihöört. In de Historie hett dat ok mal en Königriek geven, wat Westfalen heet, dat weer nodem Napoleon Düütschland dörenanner bracht hett. En annern bedüden Fakt ut de Historie is de westfäälsche Freed, de in Mönster un Ossenbrügge maakt worrn is un dat Enn vun den dörtigjohrigen Krieg bedüüd hett. Vundaag gifft dat den „Landschaftsverband Westfalen-Lippe“, de ut de Bezirken Mönster, Deppelt un Arensperg besteiht. In wiete Delen vun Westfalen (ok in Ossenbrügge) snackt de Lüüd en neddersassisch Dialekt wat Westfälschet Platt (Westfäölsk) heet.
Städer in Westfalen sünd to'n Bispeel Düörpm, Baukem, Gelsenkiärken, Mönster, Builefeld, Minn un Patterbuorn.
Düütschland
Noordrhien-Westfalen
Region |
1037 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Noordrhien-Westfalen | Noordrhien-Westfalen | Noordrhien-Westfalen (hoogdüütsch Nordrhein-Westfalen, mönsterländsch Nuordrien-Westfaolen, Ostwestfäälsch Nordrhuin-Westfoalen, ofkörten as NRW) is een Bundsland in’n Westen vun de Bundsrepubliek Düütschland. Noordrhien-Westfalen is mit sowat 17,9 Millionen Inwahners dat Bundsland mit den meesten Inwahners. De Höffstadt is Düsseldörp, de mit de gröttsten Tahl vun Inwahers is Köln. De Stadt Bonn is vandaag de tweed sitt vun de Regerung.
Noordrhien-Westfalen hett 5 Navers. In den Noorden un Noord-Oosten liggt Neddersassen, in Südoosten Hessen. In'n Süden liggt Rhienland-Palz. In'n Westen liggt ok dat Königriek vun de Nedderlannen un dat Königriek Belgien. Mit een Flach vun 34.119,26 km² is Noordrhien-Westfalen dat veertgröttste Bundsland
Land un Inwahners
Geographie
Noordrhien-Westfalen liggt in'n Westen vun de Bundsrepubliek Düütschland un grenzt an Neddersassen, Hessen, Rhienland-Palz, Belgien un de Nedderlannen. De deepste Punkt liggt bi 9,2 m ü. NHN in'n Noordwesten vun Noordrhien-Westfalen.
Spraken und Dialekten
De Amtsspraak is Hoogdüütsch un Plattdüütsch. In de Rhienland warrt begäng ripuarische Dialekten snackt. Vandaag sünd ok allerhand Spraken vun Towahners ut de heel Welt in Noordrhien-Westfalen tohuus.
Stroom
De gröttste Stroom sind de Rhien, anner sünd de Ruhr, de Werser un de Iämse.
Historie
An d' 23 August 1946 hett Grootbritannien de Land vun Noordrhien-Westfalen, ut de noordelk Deel vun de preusk Rhienprovienz (Provinz Noordrhien) sowo de ok preusk Provinz Westfalen, grünnt. De politisk Vörgang heten Operation Marriage. In de Johr wurr de Land Lippe daarto packde, womit dat de Grenzen vun vandaag langde hett.
Bi de Staatsgrünnen vun Noordrhien-Westfalen worr de Wunsk vun de britsche Regerung dat Ruhrkuntrei in een heel Land tohebben, un neet in verscheden Lanner.
Staat
Regeerung
Regeert warrt dat Land vun 2017 af an vun en Koalitschoon ut CDU un FDP. Ministerpräsident is Hendrik Wüst vun de CDU.
Verwalten
De Steden un Gemeinden hebben dat Recht vun kommunal Sülvstverwalten un övernehmen Upgaven na Updrag vun de Bundsland. Noordrhien-Westfalen hett 30 Kreisen un een Stedenrebeet. De Stadt Aken is een kreisfreei Stadt un ok Deel vun de Stedenrebeet Aken. Dormit lett sük dat Land in 396 Gemenen updelen. Dat Bundsland hett 29 Grootsteden.
Regeerensbezirken
Noordrhien-Westfalen hett fiev Regeerensbezirken (Inwahners Stand 31. Dezember 2005):
Arensperg – 3.760.454 Inwahners
Deppelt – 2.069.758 Inwahners
Düsseldörp – c Inwahners
Köln – 4.378.622 Inwahners
Mönster – 2.622.623 Inwahners
Noordrhien-Westfalen hett twee Landschupsverbannen:
Landschapsverband Rhienland
Landschapsverband Westfalen
Städer
Aolen
Arensperg
Baukem
Bokelt
Bonn
Builefeld
Düörpm
Düsseldörp
Duisborg
Essen
Gelsenkiärken
Hamm
Köln
Minn
Mönster
Patterbuorn
Weblenken
Siet van de Landsregerung
! |
1039 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wilshusen | Wilshusen | Wilshusen () is en Stadt in’n Ollnborger Land.
Wilshusen hett wat bi 18.000 Inwahners. Se hett de Stadrechten 1270 vun Hildebold vun Bremen verlehnt kregen. De Geschicht vun de Stadt is ober all wesentlich öller.
All in de Johre bi 800 n. Chr. hebbt sik de Lüüd an biede Sieten vun de Hunte-Furth ansiedelt.
För de Inwohner vun Wilshusen is jedes Johr Pingsten de Höhepunkt, wenn in de Stadt dat Gildefest fiert warrt.
Historie
Börgermeesters
Weblenken
Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch)
Oort
Landkreis Ollnborg |
1041 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hunte | Hunte | De Hunte is mit 198 km de längste linke Nevenstroom vun de Werser un, nah de Aller, de tweetlängste in Neddersassen. Se entsteiht in dat Wiehengebirge, flütt dör den Dümmer un is in Ollnborg mit den Küstenkanaal verbunnen. De Hunte münnt bi Elsfleth in de Werser. Över de unnere Hunte un den Küstenkanaal geiht de Schippsverkehr van de Werser na de Ems. Dat Hunte-Sparrwark bi Elsfleth kann bi Stormfloten slaten weern un so de Stadt Ollnborg vör Hoochwater seker maken.
Dörper un Städer an de Hunte:
Deefholt
Wilshusen
Wardenborg
Ollnborg
Elsfleth
Stroom
Neddersassen |
1043 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Arbeitsleed | Arbeitsleed | En Arbeitsleed is en Leed, wat bi de Arbeit sungen warrt.
Dat gifft ünnerscheedlich Oorden, so as
Shantys
Buurnleder
Handwarkerleder
Hobenleder
Besünners bi de Shantys is dat to marken, wat en Arbeitsleed utmookt. Dat is nich blots för den Spooß, dat de Arbeit lichter vun de Hand geiht, dat is faken ok neudig, dat Arbeed in’n Takt mookt warrt. Un dat geiht an besten mit so een Shanty.
Verklookfiedelt wi uns dat mol an den Shanty Hamborger Veermaster. De is besünners to’t Halen. Dat fangt mit en Optakt an. Dor warrt de Tampen faat. Un jümmers, denn, wenn de betonte Slag kümmt, denn warrt trocken. Op de anner Slääg warrt de Tampen wedder körter faat.
Ick heff mol een Hamborger Veermaster seen,
to my hoday, to my hoday,
De Masten so scheef as den Schipper sien Been,
to my hoday, hoday, hoo ...
Musik |
1049 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostenn | Oostenn | Oostenn (düütsch Ostende, fläämsch Oostende) is en Stadt in Belgien, in de Provinz West-Flannern an de Noordsee. In Oostenn wahnt knapp 70.000 Lüüd up 37,72 km². Dor is Oostenn de gröötste Stadt mit langs de belgisch Küst un een wichtig Zentrum för Tourismus un Weertschop. Dat gifft dor ok een Seehaben un een Flegerhaben. Sünnerlich vun Bedüden is de Fährhaven. Dor geiht dat na England.
In Oostenn is ok dat Sommerslott vun den Belgschen König. De Stadt is ok Seebad.
Stadtprofil
Laag
De Stadt liggt midden an de belgisch Küst, um un bi 35 km vun de Grenz vun de Nedderlannen af. Bit nah de Grenz vun Frankriek sünd dat ok bloß bi 30 km. Oostenn liggt dune bi dat Water in den Küststreek bi de Dünen. In'n Westen vun den Haben in Oostenn is de Küst meist ganz voll boot. In'n Oosten grenzt de Stadt an de Dünen mank Oostende un De Haan an. Dat weer fröher militäärsch Rebeet. Dorum gifft dat dor keen Hüser un Boowarken up. In verleden Tieden lä Oostenn up dat vörmalig Eiland Testerep vör de fläämsche Küst. Oostenn weer dat Dörp, dat in den Oosten vun düt Eiland lä. Dor kümmt de Naam vun her. An de anner Kant vun dat Eiland lä Westerenn un in de Midden weer Middelkerke.
In dat Zentrum vun Oostenn liggt de historisch Kern vun de Stadt. Dor ümto is een Gördel vun Straten un Hüser ut dat 19. Johrhunnert. Langs de Küst is later ok boot wurrn. Typisch för dat Utsehn vun de Stadt sünd de groten un hogen Hüser mit Wohnungen langs de Küst, de Binnenstadt, de dicht boot wurrn is un dorto grode Anlagen as de See- un Flegerhaben. Oostende hett een groot Inkoopszentrum, wo de Lüde vun wiet her kaamt un allerhand Scholen un Anlagen för Urlaub un Ferien.
Bezirken
In Oostende gifft dat acht Bezirken:
Vuurtorenwijk (Füürtoornwiek)
Zandvoorde
Stene
Conterdam
Mariakerke
Raversijde
Westerkwartier
Centrum
Verkehr
Up Straat kann een slank nah Oostenn henkamen. De Stadt liggt an de Autobahn A 10. Den gifft dat noch den internationalen Flegerhaben un den Seehaben. Babendem liggt de Stadt an den Kanal Gent-Oostenn un is mit Tog un Stratenbahn verbunnen.
Inwahners
In dat Jor 2005 weer Oostenn de 21st gröttste Gemeende in Belgien. De Antall vun de Inwahners kladdert een lütt beten, besünners in dat Zentrum. Oostenn is een Stadt, wo de Lüde in'n Dörsnitt jümmers öller weert. Üm un bi een vun veer Inwahners is öller as 65 Johr. Mehr Geboorten gifft dat bloß man in de Randgemeenden. De Tall vun Frömden un Allochtonen in de Stadt is man ring: Dat sünd bloß bi 3%. Un de stammt denn noch meist ut de EU.
Sozial Problemen
Oostenn is een Stadt mit een hogen Andeel vun arme Lüde. Dor gifft dat een hoge Arbeitslosigkeit un een groot Deel vun de Arbeitslosen sünd al lang ohn Arbeit. De veerde Deel vun de Arbeitslosen in Oostenn is jung (18-25 Johr). Dat gifft ok allerhand Problemen mit Drogen, man de Ämter vun de Stadt versöökt dor, tohopen mit dat Mediziensch-Sozial-Zentrum aktiev gegenan to gahn.
Politik
Vun 1995 af an gifft dat in Oostenn een Koalition vun de Sozialistisch Partei Anders, de SPIRIT un de CDV. Jean Vandecasteele vun de Sozialisten is de sesste Börgermeester vun dat Enn vun den 2. Weltkrieg af an.
Weblenks
Oort
Belgien
Flannern |
1050 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Niege%20Hanse | Niege Hanse | De Niege Hanse is en Vereen vun Städer in düütsche un in annern Lännern. De Niege Hanse gifft dat siet 1980 un se steiht in’e Traditschoon vun de ole Hanse ut’n Middeloller, de nie nich uplöst wurrn is.
De Liddmaaten vun de Niege Hanse vandage
Belgien
Brügge
Eestland
Narva
Pärnu
Revel (Tallinn)
Derpt (Tartu)
Viljandi
Finnland
Turku
Frankriek
La Rochelle
Grootbritannien
King’s Lynn
Aberdeen
Iesland
Hafnarfjördur
Stykkishólmur
Lettland
Cesis
Kokenhusen
Kuldiga
Limbazi
Riga
Straupe
Valmiera
Ventspils
Litauen
Kaunas
Nedderlannen
Gemeen Attem
Gemeen Bolsward
Gemeen Dèventer
Gemeen Doezebarg
Gemeen Elburg
Gemeen Grunneng
Gemeen Harderwiek
Asselt
Gemeen Kampen
Gemeen Oldnzel
Gemeen Ommen
Gemeen Roermond
Stavoren
Gemeen Zutfent
Gemeen Venlo
Gemeen Zwolle
Norwegen
Bargen
Polen
Allenstein (Olsztyn)
Belgard (Białogard)
Brunsbarg (Braniewo)
Breslau (Wrocław)
Kulm (Chełmno)
Rügenwoold (Darłowo)
Elbing (Elbląg)
Frauenburg (Frombork)
Danzig (Gdańsk)
Gollnow (Goleniow)
Kolbarg (Kołobrzeg)
Köslin (Koszalin)
Krakau (Kraków)
Lauenburg (Lębork)
Schlawe (Sławno)
Słubice (Dammförstad vun Frankfurt anne Oder)
Stolp (Słupsk)
Stargard (Stargard Szecinski)
Groß Strehlitz (Strzelce Opolskie)
Stettin (Szczecin)
Thorn (Toruń)
Russland
Belosersk
Iwangorod
Kaliningrad
Kingisepp
Naugard
Pskow
Smolensk
Tichwin
Torschok
Totma
Twer
Weliki Ustjug
Sweden
Kalmar
Nyköping
Skanör med Falsterbo
Visby
Wittrussland
Polozk
Wizebsk
Düütschland
Allefelle
Anklam
Attendorn
Aulen
Balve
Biäkem
Bokeln
Brailen
Brakel
Brannenborg an de Havel
Bräckfelle
Bremen
Brunswiek
Buxthu
Chöttingen
Demmin
Draulsen
Dustadt
Düörpm
Duisborg
Einbeck
Emmerek
Frankfort an de Oder
Försnau
Garlä
Goslar
Griepswohld
Gronau (Leine)
Halle
Haltern
Hamborg
Hameln
Hamm
Hannober
Haselünne
Havelberg
Helmstidde
Hiarwede
Hilmessen
Höxter
Ibig
Kalkar
Kamen
Kiel
Körbach
Kyritz
Lemge
Lippstadt
Lübeck
Lümborg
Lünen
Marienmünster
Medebach
Meideborg
Melle
Meppen
Merseburg
Minn
Mönster
Mühlhausen
Naumborg
Neuenrade
Neuss
Nieheim
Ossenbrügge
Osterburg
Ostroe
Patterbuorn
Perleberg
Pritzwalk
Quokenbrügge
Queddelnborg
Ratingen
Rene
Rostock
Rüthen
Soltwedel
Seehusen
Saust
Solingen
Stood
Stendal
Stralsund
Sonnern
Tangermünn
Telligte
Unna
Üsseler
Vreden
Warberig
Werben
Werl
Werne
Wesel
Wipperfürth
Wismer
Weblinks
Siet vun de niege Hanse (hoochdüütsch, engelsch)
Vereen |
1065 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Komb%C3%BCs | Kombüs | De Kombüs is de Sted in een Schipp, wo dat Eeten kaakt ward.
Dat Woort kümmt vun dat medelnederlannisch 'Kabuys', wat vun dat 15. Jorhunnert weg in dat medelnederdüütsche as 'Kabuse' vörkümmt. Dat bedüüd so veel as een lütten Verslag.
Op de lütten Schippen freuger un sünnerlich bi de Fischkutter weer de Kombüs ook waraftich lütt. Op mennig Fischkutter weer dat nich mehr as een Schapp, wo een lütt Füersteed binnen weer.
Bi de grötteren Seilschippen weer denn de Kombüs ook grötter. Un bi de groten Krüüzfohrer is se so groot as een groot Keuk vun een Hotel.
Bi een Yacht ward de Kombüs ook Pantry naamt.
De Kombüs is dat Reek vun den Smutje, wat de Kock op een Schipp is.
Eten |
1066 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jan%20de%20Weryha-Wysocza%C5%84ski | Jan de Weryha-Wysoczański | Jan de Weryha-Wysoczański (* 1950 in Danzig) is en poolschen Bildhauer.
He studeer 1971 bet 1976 Bildhaueree an de Kunstakademie in Danzig un möök denn sienen Afsluss mit Diplom. Vun 1981 an leev he in in Hamborg. 1998 kreeg he den Prix du Jury bi’n Salon de Printemps ’98 Luxemburg. He kreeg ok den Opdrag för dat KZ-Dinkmol Neengamm to’n andinken helpen an de Deporteerten vun’n Warschauer Opstand 1944.
Literatur
Axel Feuß: Weryha-Wysoczański, Jan de. In: Allgemeines Künstlerlexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker (AKL). Band 116, Berlin, Boston: de Gruyter 2022, ISBN 978-3-11-077593-8, S. 2-3
Weblenken
Websteed vun den Bildhauer (hoochdüütsch, poolsch, engelsch)
Weryha-Wysoczanski, Jan de
Weryha-Wysoczanski, Jan de
Weryha-Wysoczanski, Jan de
Boren 1950 |
1072 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Br%C3%BCssel | Brüssel | De Stadt Brüssel (ndl.: Brussel, franz.: Bruxelles) is de Hööftstadt vun Belgien un vun de Kuntrei vun Flannern. De Stadt is ok Seet vun vele Institutschonen vun de Europääsche Union. De Naam is afleit' vun Broek-zele (Brookdörp).
Stadt un Kuntrei vun Brüssel
De Stadt Brüssel is een vun de 19 Gemeenden vun de Kuntrei vun de Hööftstadt Brüssel (ndl.: Hoofdstedelijk Gewest Brussel) . In de Gemeende vun de Stadt Brüssel leevt üm un bi 145.000 Minschen. De 19 Gemeenden vun de Hööftstadtkuntrei hefft alltohopen bi 1.018.000 Inwahners. Meist weert düsse 19 Gemeenden vun de ganze Kuntrei tohopen as de Stadt Brüssel bekeken un nich bloß de Gemeende Brüssel süms. Man all de 18 annern Gemeenden (kiek ünnen bi: Gemeenden) sünd heel un deel sülvstännig.
Spraken
In de Kuntrei vun de Hööftstadt Brüssel gifft dat twee offiziell Spraken:
Franzöösch: bi 80%
Nedderlannsch: Bi 20%.
Up dat platte Land üm Brüssel ümto warrt meist ehrder Nedderlannsch snackt.
Gemeenden
De 19 Gemeenden vun de Kuntrei vun de Hööftstadt Brüssel mit jem ehr Postcodes:
Anderlecht (1070)
Brüssel (Brussel-Stad) (1000, 1020, 1120, 1130, 1040, 1050)
Elsene (1050)
Etterbeek (1040)
Evere (1140)
Ganshoren (1083)
Jette (1090)
Koekelberg (1081)
Oudergem (1160)
Schaarbeek (1030)
Sint-Agatha-Berchem (1082)
Sint-Gillis (1060)
Sint-Jans-Molenbeek (1080)
Sint-Joost-ten-Node (1210)
Sint-Lambrechts-Woluwe (1200)
Sint-Pieters-Woluwe (1150)
Ukkel (1180)
Vorst (1190)
Watermaal-Bosvoorde (1170)
Söhns un Döchter vun de Stadt
Michel Jadoul (* 1957) belgisch Schachspeler
Henri Van Kerckhove (1926-1999), belgisch Radrennfohrer
Externe links
Offiziell Website vun de Kuntrei vun de Hööftstadt Brüssel
Website vun de Regeeren vun de Hööftstadt Brüssel
Website vun het Parlament vun de Hööftstadt Brüssel
Interaktive Kaart vun Brüssel
Nees ut Brüssel
Wat is los in Brüssel
Wat geiht af (Kultur) un Stadtföhrer Brüssel
De Fieveck vun Brüssel online
Fotos vun Brüssel
Interaktive Kaart vun de Kuntrei vun de Hööftstadt Brüssel
Brüssel
Belgien
Hööftstadt
Stadt |
1074 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Brannenborg%20an%20de%20Havel | Brannenborg an de Havel | Brannenborg an de Havel is en Stadt in Brannenborg in’n Ossen vun Düütschland. Brannenborg hett ca. 72.000 Inwahners. De Stadt liggt scheun an de Havel tüssen bannig vele Binnenseen. Brannenborg hett ok en scheune ole Innenstadt mit en Duhm. Brannenborg hett dree olle Stadtkerne: De Altstadt, de Neustadt un’e Dom. In Brannenborg is en nieget Schwimmbad, dat Marienbad.
Overbuurmeesterin is just Steffen Scheller vonne CDU.
Oort
Brannenborg an de Havel |
1076 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Potsdam | Potsdam | Potsdam is de Hööftstadt vun Brannenborg, de an de Havel in’n Süüdwesten vun Berlin liggt.
Fröher is Potsdam Residenz vun de Preußischen Königen wesen. In de Stadt leegt dat Slott Sanssouci un dat Ne’e Palais un veele Parks un Karken. Histoorsch vun Belang is ok dat ole Hollännsche Veerdel. Potsdam is en vun de wenigen Hööftstäder, de en Grenz to en annere Hööftstadt hebbt, neemlich Berlin.
Eerstmals nömmt wurrn is de Stadt Potsdam in en Schenkungsoorkunn vun Kaiser Otto III. ut dat Johr 993 as Poztupimi.
Oort
Potsdam
Preußen
Hööftstadt (düütsche Bundslänner)
Stadt |
1082 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gulfhuus | Gulfhuus | En Gulfhuus is en Huustyp in Oostfreesland un Grünneng. De meist Husen in't Oostfreesland bünt Gulfhuus. Elker Gulfhuus hett 'n Vörenn un 'n Achterenn. In't Vörenn wohnen de Lü, in't Achterenn bünt de Schüür, de Veehstallen un de Gulfen. Dat Achterenn is breeder as't Vörenn, umdatt dat Dack wieder amdaal trukken is.So kummt dor Bott för de Kohstallen up't Enn un de Utkübbens up de anner Siet. Vör de Kohstallen langs löppt de Kohgang. Achter't Kohstall is van Ollers her 't Gemack un up't Enn van't Kohgang is 'n tweideelt Döör, de heet van Messeldöör, umdatt's dor dörmautten bi't Utmessen.
Vör't Gevel is de Peerstall. In't Midden van't Schüür bünt de Gulfen, wor't Hai burgen word un't Groot Reef. Lütjerder Reev un anner Gaut kummt in't Utkübbens. Up de Siet van't Utkübbens löppt dor 'n Gang nah't groot Schüürdöör to. De is so groot, dat's dor mit'n Wagen dör köönt.
Faal is dor baben de groot Schüürdöör 'n Finster dat is halfrund un hett 'n iesdern Rahm. In'n Binnen is dat updeelt, as wullt 'n upgahnd of daalend Sünn dorstellen.
Dat Dack van't Gulfhuus liggt neet up de Butenmüren, man up'n holten Stapelwark, wat binnen 't Huus upsett is.
Een Utsünnerlkheit van meenig ool Gulfhuus is de Upkamer in't Vörenn. Dat is 'n Kamer, wat hogerder liggt, as de annern, umdatt dor 'n Keller unner is, wat man to 'n Hälft unner'n Grund is. Van buten kann 'n dat faak noch gewohr worden, umdatt ok de Fensters verschelend hooch in't Müürwark sitten.
Huustyp
Oostfreesland |
1085 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Swevels%C3%BC%C3%BCr | Swevelsüür | De Swevelsüür is en starke Süür mit de chemisch Formel H2SO4.
Maakt warrt de Swevelsüür tomeist so:
Sweveldioxid warrt to Sweveltrioxid oxideert: 2 SO2 +O2 ⇒ 2 SO3. Faken is dat en Affallprodukt vun dat Rösten vun sulfidsche Ierzen.
Oplösen vun Sweveltrioxid in Water: SO3 H2O ⇒ H2SO4
De Swevelsüür is en tweeprotonige Süür. Dat heet, dat dor toerst en H+ afgeiht, un denn ok noch en tweet.
H2SO4 + H2O ⇒ HSO4- + H3O+
HSO4- + H2O ⇒ SO42- + H3O+
Dat Ion HSO4- heet Hydrogensulfat-Ion, dat Ion SO42-.
Swevelsüür maakt en Slag wichtige Solten:
Calciumsulfat, wat ok Gips heet, CaSO4
Natriumsulfat, wat ok Glaubersolt heet, NaSO4
Natriumhydrogensulfat, wat sülvens suur is un vun düttwegen in verscheeden Reinmaaksaken binnen is, NaHSO4
Chemie |
1086 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostpreu%C3%9Fen | Oostpreußen | Oostpreußen (fröher un ok nu noch in welke Dialekten: Oostprüßen) is de historische Naam för dat Land wat hüüt de Kaliningrader Oblast vun Russland un de Woiwodschap Ermlann-Masuren vun Polen is. Dat is een preußisch Provinz wesen. De Hööftstadt weer Königsbarg. De Lüüd hebbt een Ostnedderdüütschen Dialekt snackt, dat Nedderpreußisch. In dat Ermland un in dat Oberland snackt se aver Hochpreußsch, dat weern Ostmitteldüütsche Mundarten. In Masuren harrn veele Lüüd ok noch Masuursch kunnt, een slaavsche Mundart, de vun dat Polsche afkaamt, un in dat Memelland snackt vele Lüüd tohoop mit Düütsch ok Litausch.
Historie
Land
Russland
Polen
Preußen |
1088 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kaliningrader%20Oblast | Kaliningrader Oblast | De Kaliningrader Oblast (informell ook Jantarnij kraj - Barnsteenlann) is de nördlich Deel vun dat vörmaalsche Ostpreußen. Dat behöört to Russland un is een Exklave, sien Hoofdstadt is Kaliningrad. De Kaliningrader Oblast hett een Waterkant an’e Oostsee un in’n Hinnerlann grote Wolden. De gröttste Strööm sün de Pregel un de Memel.
De wichtigen Steder vun’t Oblast
Baltijsk Pöllau
Gussew Gumbinne
Kaliningrad Keenigsbarg
Sowjetsk Tilsit
Tschernjachowsk Önsterborg
Weblenken
Region
Russland
Oostpreußen |
1091 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wittenbarg | Wittenbarg | De Stadt Wittenbarg (), siet 1938 amtlich Lutherstadt Wittenbarg is een Stadt in' ööstlichen Deel vun dat Land Sassen-Anholt an de Ilv. Se is ok Sitt vun den Landkreis Wittenbarg. Martin Luther hett hier de Reformatschoon anfangen. Se wurd dorüm ok Lutherstadt nömmt.
De Stadt harr Enn’ 2015 insgesamt 46.475 Inwahners up en Flach van 128,93 km³.
Söhns un Döchter vun de Stadt
Olaf Rieck (* 1964), Bargstieger
Oort
Sassen-Anholt |
1092 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Maschinenbu | Maschinenbu | Maschinenbu betekent dat Tosamensetten vun Maschinen in en Fabrik. Dat meent beid planen und buen vun de Maschinen. De, woneem dat Planen doot, nöömt man Inschenör. Anners is Maschinenbu ok en Wort für de Wetenschop von den Inschenör, worum de Maschinenbu un allns wat damit to dohn hett gelegentlich ok Inschenörwetenschopen nöömt ward.
De Maschinenbu is en wichtige Industrie in vele Länners.
De Maschinenbu hett verschedene Unnerdisziplinen, de sick mit de de verschedene Aspekten vun dat Erfinnen, Tosammensetten un Bedreeven vun Maschinen utenannersetten doht.
Technik |
1095 | https://nds.wikipedia.org/wiki/K%20Desktop%20Environment | K Desktop Environment | KDE (K Desktop Environment, dat weer Kool Desktop Environment, aver dat K hett nu keen Bedüden mehr) is en Böverflach för Bedriefssystemen as Linux un Unix mit männich Programmen. Dat gifft’t nu (mit KDE >=3.2.2) ok op Plattdüütsch. Frie Software is dat, kost nix un du kannst allens ännern, wat du wullst.
KDE hett Programmen för allet, wat du normaal mit en Computer maakst. Dor is en Programm för Email (kmail), en Webkieker (konqueror), en Kontoor (koffice) un männich mehr.
KDE weer anfungen vun Matthias Ettrich an’n 14. Oktober 1996. He wull en frie Alternativ för de Unix-Böverflach CDE maken.
Weblinks
Websteed vun 'KDE op platt' (hochdüütsch)
internatschonal KDE-Websteed (engelsch)
hochdüütsche KDE Steed (hochdüütsch)
Reekner |
1097 | https://nds.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6verflach%20%28Reekner%29 | Böverflach (Reekner) | En Böverflach is ganz allgemeen snackt dat, wat een vun en Ding vun buten sehn deit. De See, de Eer un an sik allens hett ein Böverflach. Man in’n sünnern is dat en Begreep bi de Reekners. Dor is de Böverflach dat, wat man op den Bildschirm vun den Reekner sütt. Dat gifft twee Formen vun de Böverflach, de grafische un de Text-Böverflach.
En grafische Böverflach is Microsoft Windows oder KDE för Unix un Linux. Dor kann mit en Muus arbeidt warrn.
En Text-Böverflach is MSDOS, dor kann blots mit de Tastatur arbeidt warrn.
Reekner |
1098 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Muus%20%28Reekner%29 | Muus (Reekner) | De Muus an de Reekner is en Hardware, mit dat du op en grafisch Böversiet arbeiden kannst. En Punkt op den Bildschirm, de Cursor, warrt mit de Muus bewegt. Den kannst du klicken mit een vun de Tasten (en Muus hett twüschen een un fief Tasten), un denn mookt de Computer wat.
De Muus keem toeerst bi de Lisa vun Apple to’n Insatt. Dat weer dormols een heel niege Saak. Denn güng dat ok bi de annern Computers, dor en Muus rantobosseln.
Vun de Technik gifft dat verscheden Müüs:
mit en Ball
mit en rodet Licht (optisch Muus)
De lieke Funkschoon as een Muus hett ok en Trackball, wat an un för sik nix anners is as en ümdreiht Muus mit en groten Ball.
Reekner |
1099 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Blinker | Blinker | De Blinker (engelsch: Cursor) steiht an de Stell op’n Bildschirm vun een Reekner, wo den nächste Ingaav hengeiht. De kann mit de Muus bewegt warrn.
Reekner |
1100 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bildschirm | Bildschirm | De Bildschirm vun en Reekner is dat, wat op den Schrievdisch steiht. In den Bildschirm, könnt ji sehen, wat de Reekner mookt.
Dat gifft verscheden Oorten vun Bildschirms för den Reekner:
Swatt-Witt-Bildschirm, weern fröher un faken ok gröön op swatt
Buntbildschirm, de ok Farven hett
Plasma-Bildschirm, de mit Plasma arbeid un flack is
LCD-Bildschirm, de ok flack is, aver nich so veel Stroom bruukt
Reekner |
1312 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Elektronik | Elektronik | Elektronik is de Deel vun de Elektrotechnik, de sick mit dat Utklambüstern un Mooken vun de Elektrik un de elektronschen Bauelementen in Saaken befaat. Faaken warrn ook de elektronschen Bauelementen as Elektronik opfaat. Elektronik is jümmers denn bi de Saak, wenn dor keen Mechanik mehr to dat Schalten neudig is.
Besünnere Bauelementen vun de Elektronik sünd
Röhrens
Transistorens, Thyristorens, Thermistorens
integreert Schaltkrings
Diodens
obers ok
Wedderstann
Kondensatorens
Spulens
Dee een Saak, wo de Elektronik besünners mit to doon hett, is dat Schalten. Strom in un Strom ut. Dor kann denn een Logik opbaut warn, de ook de Grunnlag vun de Computers is.
De anner Saak is dat Verstärken. Dat is denn t.B. in't Radio un Kiekschapp so.
Vun düsse twee Grundfunktschoonen kann een de Elektronik in Digitalelektronik (wo dat üm Strom in un Strom ut geiht) un de Analogelektronik indeelen.
De Prinzipien vun de Elektronik laaten sick ook mit Licht anwennen, denn geiht dat üm de Optoelektronik.
Historie
To Anfang vun dat 20. Johrhunnert sünd de ersten Vakuumröhrens mookt worn un denn weern dormit ook Schaltungens baut. Dormit weer dat möglich, elektrisch Signalens dör anner elektrisch Signalens to ännern. Dat heet: een Potenschal stüert een annern Strom. Dat weer de Grunnlaag för Radio, Kiekschapp un Radar. De Röhrens weern obers noch groot un hitt.
1948 keem denn de Transistor. As Röhrens, kann een Transistor as Verstärker, stüerbar Schalter un Oszillator bruukt warn. Obers he bruukt nich so veel Platz, vun wegen dat he ut een Halfleeder is.
Analogelektronik (AE)
De Analogelektronik ännert Signalens in ehr Grött. Mit elektronsche Schaltungens köönt de Signalens mehr Knööv kreegen (verstärkt warn), filtert warn oder anners ännert.
Digitalelektronik (DE)
De Digitalelektronik hannelt nich dorvun, wo groot een Signal is, man wat dat dor is oder nich. Strom in un Strom ut, dat kann een as "Jo" un "Nee" opfaaten. Un denn kann dat bruukt warn för Logik. Wenn t.B. twee Signalens dor sien mööten, dat een Drütt rutkoomt, denn is dat een Un-Schaltung. Dat is denn de Basis för de Computers. Un ook Saaken, de freuger Analog mookt worn sünd, gahn hüüt tomeist digital, so as Musik un Kiekschapp.
Bauelemente
Dat sünd na den Bau un de Funkschoon:
Dioden: Zener-Diode, Kapazitätsdiode, PIN-Diode, Tunnel-Diode
Transistorens: Bipolartransistor, Heterobipolartransistor (HBT), Feldeffekt-Transistor (FET), MOSFET, IGBT
anner Halfleederbauelementens: Thyristor, GTO
Operationsverstärker
Optoelektronsche Bauelemente: Fotowiderstand, Fotoelement, Fotodiode, LED, Optokoppler
Weblinks
Elektronik Kompendium
Elektronik-Bastelseite
Dat wichtigste över den Transformator op Hochdütsch
Elektrotechnik |
1313 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schippbo | Schippbo | Schippbu ward dat Handwark, de Kunst un de Industrie nömmt, de Scheep mookt un repareert.
De Schippbu ward vun besünnere Bedrieven dörföhrt, de Werften. Dor ward dat Schipp, tomeist in en Dröögdock op Kiel leggt. Denn ward de Rump opbaut, toeerst de Spantens, denn de Plankens, denn de Opbau. Denn ward dat Schipp to Water laten, dat heet, dat löppt vun den Stapel. An den Utrüstungskai kümmt denn de Rest vun de Inbauten rin.
För dat een Schipp baut ward, mutt dat eerstmol konstrueert warrn. Freuger weer dat na de Erfahrung un Handwarksregeln. In de niege Tied geev dat denn nipp un naue Plaans. Un en Modell, wat nipp un nau so utkiekt as dat Schipp, blots lütter is. Dat weer al in dat 17. Johrhunnert so. Vun dat 19. Johrhunnert weg weern anner Modellen ok dorto dor, de Hydrodynamik vun dat Schipp ruttokriegen. Hüüt geiht dat mit Computermodellen.
Historie
Antike
Toeerst weern dat de Ägypters, de Scheep för den Nil baut hebbt. Al ut Holt. Vun de Tied geev dat denn den Timmermann, den Seilmoker un den Reepslager. De Reepslager ehr Tampens weern ok för de Stabilität neudig, vun wegen dat se Vörschipp un Achtersteven tosomen holln harrn. Anners weern de Scheep tweibroken.
De Phönizier un Greken dreven dat denn wieder. Se moken grote Langscheep un Hannelsscheep för de Middellannsche See un dat Swarte Meer. Faken weer dat neudig, dat Schipp op See wedder kloor to moken. Vun dor weg weer de Timmermann an Bord neudig. Toerst weer dat Bauen an den Strand dat Normale, denn geev dat de ersten Werften.
In dat 3. Johrhunnert v. Chr. weer de Schippbau de Domäne vun de Karthagers. Denn keem de punisch Kreeg un de Römers hebbt den anfungen, ok grote Scheep to bauen.
Middeloller
In dat Middeloller geev dat an de Middellannsche See un in den Norden twee Linien vun de Utwickeln.
An't Mittelmeer güng dat na de Wies vun de Römers wieder, in Skandinavien un bi de Sassen keem de Klinkerbuwies för de Planken op. Dat Nydam-Schipp ut dat 4. Johrhunnert is typisch dorför.
De Wikingers harrn denn dorut ehr Langscheepe utwickelt, mit de se op Wikingerfohrt güngen, obers ok na Iesland, Gröönland un Amerika. Denn ok Hannelsscheep, de breder weern.
De Wikingerscheep harrn en Rahseils.
In de Hansetied keem dat denn to de Hansekogge, ok mit Klinkerplankens, obers wat breder un mit en Ruder in de Mitt. Later keem denn de Kraweelplankung ok na den Norden un de Holk keem op.
Niege Tied
De ersten Dröögdocks geev dat bi de Chinesen. Dor harr de Admiral Zheng He al an den Anfang vun dat 15. Johrhundert welk in Nanking baut. Dat weer de Basis för siene riesigen Schattscheep, de över 100 m lang weern.
In Europa geev dat dat eerst Dröögdocks 1495 in Portsmouth (England).
De langste Tied weer Holt dat Material för den Schippbau. Denn woor dat Holt raar un Spantens un Kielswien woorn ok ut Iesen mookt. De Planken bleven ut Holt, kregen obers ünner Water noch Kopperblick op.
Komplett ut Iesen, dat wülln de Seelüü nich, vun wegen dat dat jo nich swemmt. Obers as denn in en Storm blots een iesern Schipp dörkeem un de hölten Scheep nich, güng dat anners. Vun 1890 weg keem denn de Stahl, de mit Nieten tosomenholln woor.
! |
1317 | https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6%C3%B6m | Kööm | Kööm is 'n Suupke, wat maakt warrt döör Kööm un Anis op Koorn- or Kantöffelbrannt trekken to laten.
In olle Tieden weer dat so, dat dör Sleswig-Holsteen ene Köömgrenz löpp. Dorbaven geev dat de Gele Köm Kööm ut Flensborg, un süden dorvun de Witte (klore), wat ünner annern in Husum produzeert wörr.
Drinken
Alkohol |
1321 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aftheek | Aftheek | En Aftheken is en Laden, wo wi Pillen, Salben, Druppens un annere Saken köpen künnt, de us helpt, dat wi wedder gesund wert. Meist bruukt wi en Rezept vun’n Dokter, un denn betahlt de Krankenkass wat tau.
De Baas in düssen Laden is en Aftheker, un de hätt dor up studeert. He verköfft ok no wat anners: Tee, Bolschen, Plünnen oder wat de Wiewers so bruket.
En poor Aftheken drööft noch vun fröher her Sluck maken. In Sulingen gifft et dän „Bullensluck“ un in Äulendörpe dän „Hintenhoch“.
Medizin |
1322 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Diood | Diood | En Diood is en elektronsch Element, wo de Strom blots in een Richtung dörgeiht. Dorüm snackt wi bi en Diood vun de Dörlaatricht un de Sparrricht.
Wenn een Wesselstrom dör en Diood dörgahn lett, denn kümmt dor blot jede tweete Halfbülg rut. Dormit kann en Diood as Gliekrichter nahmen warrn, de ut den Wesselstrom Gliekstrom maakt. Mit de Brüchschaltung vun veer Dioden kreegt een dat hen, dat ok de anner Halfbülg dörkümmt, un twors liekers poolt as de eerste Halfbülg.
Sünnere Dioden sünd
de Lüüchtdiood (LED), de faaken in elektronschen Kram insett ward, un af un an ook al de Gleuhbeer ersetten deiht.
de Zenerdiood
Elektrotechnik |
1324 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Elektrotechnik | Elektrotechnik | De Elektrotechnik is en Ingenieurwetenschap. Dat geiht dorüm, wat de elektrisch Stroom mookt un in de Technik bruukt warrt. De Elektrotechnik is de Wetenschaap vun de Nettwarken un elektrischen Signalen.
Delen sünd
na den Strom, üm den dat geiht
de Starkstromtechnik
de Swackstromtechnik
na den Bruuk vun den Strom
de Energietechnik
de Narichtentechnik
de Andreefstechnik
de Elektronik
de Schalt- un Regeltechnik
Elektrotechnik |
1325 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Football | Football | De Football is en Speel, wo twee Mannschoppen mit ölben Lüüd (davun sünd teihn Feldspelers un en Speler steiht in dat Door) un en Ball speelt. Dat geiht dorüm, den Ball in dat Door vun de anner Mannschop to spelen. Un twors mit de Feut, un af un an ok mit den Kopp. Obers nich mit de Hann.
Dat Speelfeld is een Recheck. An de korten Sieden sünd de Doren. Een Speel geiht 90 Minuten. Na een Dreeveertelstünn is Halftied un denn ward Foffteihn maakt. Na de Halftied warrt de Sieden wesselt.
In Düütschland is de hööchste Speelklass de Eerste Football-Bundsliga. Dor sind 18 Verenen in togange. In’n Momang löppt de Saison 2020/2021. Dat is de 58. Saison siet 1963, as dat losgüng.
Dat gifft Football vun de Mannslü un vun de Fruunslü. In Düütschland hebbt nu de Fruunslü de Böverhann un sünd Weltmeester. De Natschonaalmannschap vun de Mannslü hett dat Speel üm den drüdden Platz bi de Weltmeesterschop 2006 wunnen.
De düütsche Mannslü weern aber al veer Mal Weltmeester (1954, 1974,1990 un 2014).
Weblinks
Sportoort
Football
Mannschopssport |
1328 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pal%C3%A4ontologie | Paläontologie | De Paläontologie (f.) is de Deel vun de Biologie un vun de Geologie, de sick mit de Beester un Planten vun freuger in de Historie vun de Eer befaat.
Deele vun de Paläontologie sünd
Paläobiologie (Dat Leewen in de Urtied)
Paläoanthropologie (Över de Minschen in de Urtied)
Paläozoologie ([Beester in de Urtied)
Paläobotanik (Planten in de Urtied)
Paläoökologie (Ökologie in de Urtied)
Paläoklimatologie (Klima in de Urtied)
Fossilien un Dateern
Sünners wichtig för de Paläontologie sünd de Fossilen. Dat is de Överrest vun Beester un Planten, de doodbleewen sünd. Besünners sünd dat de Knaken. Obers to de Fossilien telln ook Sporen, Schiet (Koprolithen) un anners, wat övrig bleewen is.
De Tied, wo de Beester un Planten mol leewt harrn, kriggt een rut, wenn een de geologische Schicht bekiekt. Tomeist geiht dat so, dat de öllern Schichten ünnen sünd un de jüngern baven. De Tied kann een ook mit’n Verfall vun de radioaktiven Nukliden rutkreegen, t.B. mit de C-14-Methood. Sünners wichtig is ok dat Verglieken mit anner Fossilen ut de lieke Schicht, de aver beter bekannt sünd un faken vörkümmt (Leddfossilen).
Bruuk vun de Paläontologie
De Paläontologie is to'n een de wichtigste Born för de Evolutschoonstheorie. Över de Fossilen un ehr Dateern kreegt wi een Indruck, woans dat fröher vör mennig Millionen Johr op de Eer weer un woans dat togüng.
Op de anner Sied is se een wichtigen Deel vun de Geologie. Över de Leddfossilien kriggt een rut, vun wann en Schicht is. Un denn ook, wat dat fröher för een Ökologie weer. Denn kann een beter nakieken, woneem Kohle un Ööl un so to finnen sünd.
Kiek ok
Phylogenees
Chronospezies
Biologie
Eerdwetenschoppen |
1329 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Homo%20sapiens | Homo sapiens | De moderne Minsch (m., wetenschopplich: Homo sapiens) höört to de högern Söögdeerten. Dormank warrt he to de Ordnung vun de Primaten (Primates) un de Unnerordnung vun de Dröögnesenapen (Haplorrhini) rekent. Amenne höört he noch to de Familie vun de Minschenapen (Hominidae) un to den Tribus vun de Hominini mit to. De moderne Minsch is de eenzigste Aart mank dat Geslecht Homo, de bit up düssen Dag överleevt hett. Dat gifft Mannslüüd un Froonslüüd. Dat sünd de twee Geslechter. De Kinner sünd de Jungs un de Deerns.
Fröher is de moderne Minsch in de Wetenschop ok Homo sapiens sapiens nömmt wurrn. Dor scholl dat mit düütlich maakt weern, dat de Neanderdaler to desülvige Aart tohören dö, as de moderne Minsch. De Neanderdaler harr dormols den wetenschopplichen Naam Homo sapiens neanderthalensis kregen. Man hüdigendags warrt de Neanderdaler as en egene minschliche Aart ankeken. Dor hett de Homo sapiens nu sien körtern Naam vun weg. He kümmt ut de Latiensche Spraak un is tohopenföögt ut de beiden Wöör homo „Minsch“ un sapiens „de Bescheed weet“.
DNA-Unnersöken hett rutbröcht, dat de moderne Minsch vör um un bi 200.000 Johren in Afrika as Aart upkamen is. De Homo sapiens hett en sunnerlich
goot entwickelten Brägen. Dor kann he abstrakt mit nadenken, snacken, in sik rinkieken, Problemen lösen un Geföhlen wiesen. He is intelligent un steiht un geiht liekup. Dor hett he de Arms üm free un kann Gegenstänn to Faat kriegen un bearbeiden. Veel mehr, as annere Aarden kann he Reedschoppen bruken. De moderne Minsch leevt över de ganze Welt hen up all Kontinenten in grote Masse, bloß nich up de Antarktis. In'n Juli 2008 hett dat up de Eer mehr as 6,7 Milliarden Minschen geven.
Just, as de meisten annern Apen sünd de Minschen vun en soziale Aart. Sunnerlich weet se wat af vun dat Bruken vun Kommunikatschoonsmiddeln. Dor drückt se sik sülms mit ut, dor tuuscht se Ideen unner'nanner mit un dor bringt se Saken mit up'e Reege. Minschen boot sunnerliche soziale Gruppen up, vun Familien bit hen to Natschonen. Mank de Minschen gifft dat en unbannige Tahl vun Traditschonen, Ritualen, Ethiken, Normen un Werten un Gesetten. All höört se to de Grundlagen vun dat minschliche Tohopenleven.
Över de Naams „Minsch“ un „Homo sapiens“: Wo se herkaamt un wat se bedüden doot
Dat Woort „Minsch“ (Hoochdüütsch Mensch, Sweedsch människa, Däänsch menneske) is en Variant vun „Mann“, (as up Düütsch, Engelsch: man). Amenne geiht düt Woort torüch up den indogermaanschen Stamm *„man-“: „denken“ oder *„ma-“: „meten“. Düsse Stamm is ok to finnen in latiensch „mens, mentis“: „Geist, Verstand“, „memoria“: „Gedächtnis, Erinnerung“, Greeksch „menos“: „Geist“, „mnèmè“: „Gedächtnis“, Sanskrit „man-“: „Denken, Geist“, Russisch „mnit“: „menen, denken“. In dat ooldindische gifft dat „Manu“: „(Oor-)minsch“, in dat moderne Hindi „manusha“: „Minsch, Mann“.
De wetenschoppliche Naam vun den modernen Minschen is Homo sapiens. He kümmt ut de Latiensche Sprake. Dat Woort „homo, hominis“ is villicht verwandt mit „humus“: „Eer, Land“.
De moderne Minsch in de Evolutschoon
Vergleken mit annere Deerter hett de moderne Minsch noch keen sunnerlich lange Geschicht achter sik. Na Europa is he vör um un bi 40.000 Johren as Cro-Magnon-Minsch henkamen. In Afrika harr he avers al veel länger leevt. Düsse „Afrikaners“ sünd as Vörlöpers vun den Cro-Magnon-Minschen ankeken wurrn. Düsse Meenung is unnerstütt wurrn, as 1967 an den Omo-Stroom twee Schädels funnen wurrn sünd. Wetenschopplers hefft dormols annehmen, düsse Schädels weern bi 130.000 Johre oolt. De Schädels sünd later noch mol unnersöcht wurrn. Dor is denn bi rutkamen, dat düsse beiden Homo-sapiens-Schädels unner Umstänn öller sünd, as 195.000 Johre.
Hen un wenn warrt ok seggt, dat de Homo sapiens an verschedene Städen vun de Welt upkamen is. Nich bloß in Afrika, so as dat jummers annahmen wurrn weer, man ok in China.
Taxeert wurrn is, dat vun dat Upkamen vun den modernen Minschen af an so um un bi 107,5 Milliarden Minschen boren wurrn sünd.
Belegen
Minschen
Anthropologie
Homo sapiens |
1331 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%B6%C3%B6gdeerten | Söögdeerten | En Söögdeert is en Deert, wat veer Fööt un warm Blood hett, un de Kinner Melk to drinken gifft.
systematsche Indelen
De Söögdeerten sünd en Klass vun de Vertebrata, un twors de Mammalia. Dat gifft verscheden Ornen. Ok Hunnen, Katten, Keuh un de Minsch höört dorto.
Ünnerklass Eierlegger (Protheria)
Ornen Kloakenbeester Monotremata
Ünnerklass Büdelbeester (Metatheria)
Böverornen Australidelphia (blots in Australien)
Ornen Microbiotheria
Ornen Büdelmuulwarps (Notoryctemorphia)
Ornen Büdelröver (Dasyuromorphia)
Ornen Nasenbüdelbeester (Peramelemorphia)
Ornen Diprotodontia
Böverornen Ameridelphia (blots in Amerika)
Ornen Büdelrotten (Didelphimorphia)
Ornen Muusopossums (Paucituberculata)
Ünnerklass Placentabeester (Eutheria)
Böverornen Afrotheria
Ornen Snüsseldeerten (Proboscidea)
Ornen Seekeuh (Sirenia)
Ornen Slieper (Hyracoidea)
Ornen Eerdfarken (Tubulidentata)
Ornen Snüsselhüpper (Macroscelidea)
Ornen Tenrekortige (Afrosoricida)
Böverornen Xenarthra (Xenarthra)
Ordnun Pilosa
Ordnun Gördelbeester (Cingulata)
Böverornen Laurasiatheria
Ornen Insektenfreter (Eulipotyphla)
Ornen Fledderbeester (Chiroptera), t.B. de Fleddermuus
Ornen Schuppenbeester (Pholidota)
Ornen Fleeschfreter (Carnivora), t.B. Lööw, Hund, Katt, Saalhund
Ornen Unpoorhover (Perissodactyla), t.B. Peerd
Ornen Poorhover (Artiodactyla oder Paraxonia), t.B. Swien
Ornen Wale (Cetacea)
Böverornen Euarchontoglires
Ornen Riesengleeder (Dermoptera)
Ornen Scadentia
Ornen Primates (Apen un Halfapen un de Minsch)
Ornen Haasortige (Lagomorpha oder Duplicidentata)
Ornen Rodentia (Müüs, Rotten un so)
Deerten |
1333 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ridder | Ridder | En Ridder (m.) is in dat Medeloller een vun den leegeren Adel wesen, de en Peerd harr un to’n Ridder slahn weer.
Historie
Al in de Römertied geev dat Ridders, wat Soldatens weern, de op een Peerd seeten un de Riederee utmookt harrn. In dat Middeloller güng dat den los, dat Karl de Grote een Heer vun Panzerrieders opstellt harr. De mööten sülvens för ehr Peer un de Rüstung sorgen. För ehrn Deenst kreegen se denn Land towiest. Dat weer ehr Lehn, vunwegen dat dat vunn den König utlehnt weer.
Denn fungen de Ridders an, Borgen to baun. Un moken sick de Buurn to Knechten. Welk güngen ook dorto över, Kooplü uttorööven.
As dat Scheetgewehr opkeem, dor güng dat mit de Ridder un de Riddertied to Enn. Dat weer, as de Törken vör Wien stahn deen (12. September 1683).
Middelöller
Historie
Sellschop
Adel |
1334 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Foot | Foot | Foot betekent
Foot, den unnersten Deel vun dat Been bi Minsch un Söögdeer,
Vagelfoot, den unnersten Deel vun dat Been bi Vagels,
Stammfoot, de unnerste Deel vun en Boomstamm over de Eer,
Foot, en oolt Maat to’n Meten vun de Längde, hernahmen vun de Längde vun en Minschenfoot.
Foot is de Familiennaam von
Alistair Foot (1930–1971), brietschen Film- un Theaterautor,
Dingle Foot (1905–1978), brietschen Rechtswetenschopper un Politiker,
Geoffrey Foot (1915–2010), brietschen Filmeditor,
Hugh Foot (Hugh Mackintosh Foot, Baron Caradon; 1907–1990), brietschen Koloniaalbeamten un Diplomaat,
Isaac Foot (1880–1960), brietschen Politiker un Avkaat,
John Foot, Baron Foot (1909–1999), engelschen Politiker un Avkaat,
Katharine Foot (1852–1944), US-amerikaansche Zoologin,
Michael Foot (1913–2010), brietschen Politiker,
Michael Foot (1919–2012), brietschen Historiker,
Philippa Foot (1920–2010), engelsche Philosofin,
Samuel A. Foot (1780–1846), US-amerikaanschen Politiker,
Sarah Foot († 2015), brietsche Journalistin un Schrieversche,
Solomon Foot (1802–1866), US-amerikaanschen Politiker.
Kiek ok bi: Foote. |
1335 | https://nds.wikipedia.org/wiki/GNU-FDL | GNU-FDL | De GNU frie Lizenz för Dokumentatschoon is de plattdüütsche Översetten för de ingelsche GNU Free Documentation License (GNU FDL, hier een plattdüütsche Översetten).
GNU-Lizenzen sünd Lizenzens vun dat GNU-Projekt. Dat is dorför dor, Software un anner Werkens to mooken, de een frie bruuken kann.
De Lizenz för Dokumentatschoon is an un för sick för de Dokumentens (Handbeuker un so) utklambüstert worn.
Wikipedia steiht ünner düsse Lizenz för allens, wat dor binnen is. För de Juristeree is de ingelsche Originaltext tostannig: http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html
Frie heet dorbi nich, dat jedeneen dormit mooken kann, wat he lustig is. Wenn een wat anners dorut mooken will, denn mutt he oppassen, dat nich allens vun anner Lü koppeister geiht. Un dat geiht ook nich, dat as eegen Krom uttogewen un dor vielliecht noch Geld för to verlangen. De ingelsche Begreep "Copyleft" wiest di dat. Dat is so as een Copyright, blots annersrüm. De Regelns sünd dorför dor, dat dat frie is un blifft.
Weblinks
http://www.gnu.org/licenses/licenses.html
Inoffizielle Översetten vun de GNU-FDL vun Hugo Giese jr
Kritisch Meenen vun Debian-Schriewers mit de GFDL
Lizenz |
1337 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Deern | Deern | En Deern (ok Dirn un Dern, pl. Deerns, hoogdüütsch: Mädchen) is en lütten Frunsminsch, de noch nich full opwassen is. Up Oostfreesk heet en Deerns Wicht. In Oostwestfalen seggt man to en Deern Luit.
In de Landweertschap is dat sünnerlich ok en Frunsminsch, de bi den Buern in Deenst is. Wat ehr Stellung angeiht, kann dat en Lüttdeern sien un ok en Grootdeern. Dat is dat sülvige as bi de Knechtens de Lüttknecht un de Grootknecht.
Sellschop |
1340 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fru | Fru | En Fru (f., pl. Fruunslü) is en opwassen Minsch, de Kinners kregen kann. En lütte Fru, de noch nich utwassen is, heet Deern, in besünner Kuntreien as Oostpreußen oder Oostfreesland ok Marjell oder Wicht.
Dat Bedüdensbild för en Fru is ♀ – dat Venusbedüdensbild, de Farv root.
Dat Woort warrt ok as Anreed bruukt, t.B. Fru Meier, Fru Hansen.
Wenn de Fru verheiraat is oder sülvs en sünnern Beroop oder süns wat sünners hett, denn warrt dat dör dat Suffix -sch(e) utdrückt. T.B. is de Kööksch en Fru, de Kaken as ehrn Beroop hett. De Schostersche is sülven Schoster oder ok ehr Mann. De Olsch is en ole Fru.
Sellschop |
1342 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Planten | Planten | Een Plant (f., pl.: Planten) is een lebennig Wesen, wat to de Eukaryonta heurt un Photosynthees maakt. Af un an gifft dat ook Planten, de dat nich doot, aver denn hebbt ehr Vöröllern dat maakt.
Planten sünd tomeist greun. Wi ünnerscheed Krüter un Blomen, Bööm un Algen. De meesten Planten (obers nich de Algen) hebbt
een Wuddel, wo se Water kriegt un Solt
een Spraat, de de annern Deelen dragen deit
Bläder, de sünnerlich för de Photosynthese tostannig sünd
de Blöte, de bleuht un de för dat Kinnerkriegen tostannig is. To Planten, de bleuht un keen Bööm sünd, seggt wi ook Bloom.
Wetenschapen un Bruuk
Mit de Planten befaat sick de Biologie, sünnerlich de Botanik. Veele Planten, so as de Weten, de Kantüffeln, de Haber un de Roggen warrt in de Landweertschap trocken un deent uns as Eten, jüst as dat Grööntüüch, wat in’n Goornbuu trocken ward.
Kiek ok bi
Projekt:Plantennaams up Platt
Weblenken
http://www.blumen-evers.de Plattdüütsche Blomen-, Bööm- un Plantennaams,
ok dorbi sünd de Naams in Düütsch, Engelsch un de botanschen Naams no de niegeste Nomenklatur
Planten |
1343 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fritz%20Reuter | Fritz Reuter | Heinrich Ludwig Christian Fritz Reuter (* 7. November 1810 in Stemhagen; † 12. Juli 1874 in Iesenack) is een vun de wichtigsten plattdüütschen Schrieverslüüd.
Biografie
Reuter is 1810 in Stemhagen, Mekelnborg op de Welt kamen. Sien Öllern weern de Börgermeester Georg Johann Jakob Reuter un sien Fru Johanna. Bit dat he veerteihn weer, kreeg he private Ünnerwiesen. Denn keem he op de Latiensche School in Friedland. Sien Persepter Horn wies em de Ideen vun de Düütschen Burschenschapen. Dormit harr he de Grunnlaag för sien demokratsche Menen kregen. Dat harr later denn bannigen Influss op sien Leven.
1828 güng he op dat Gymnasium in Parchen, un mook 1831 sien Abitur. Denn studeer he Juristeree in Rostock un vun 1832 weg in Jena. Dor güng he in de Burschenschap Germania. Vun dütwegen weer he in dat sülvige Johr fastnahmen.
An’n 31. Oktober 1833 harr de Obrigkeet em denn op de Reis trüch na Stemhagen in Berlin fastnahmen. He weer interneert op de Festung Silberberg. An’n 4. August 1836 kreeg he wegen „Majestätsbeleidigung und versuchtem Hochverrat“ een Urdeel op Dood. 1837 harrn se em denn de Gnaad wiest un dat Urdeel to 30 Johr Haft op de Festung afmildert. De Groothertog vun Mekelborg hett denn henkregen, dat Reuter blots noch 8 Johr sitten schull. Seten harr Reuter denn in Groß Glogau, Meideborg, Graudenz und Däms. An’n 25. August 1840 weer he denn in Däms frielaaten.
Reuter schreew later dorto: „Un wat hadden wi denn dahn?“ „Nicks, gor nicks. Blot in uns’ Versammlungen un unner vir Ogen hadden wi von Ding’ redt, de jetzt up apne Strat fri utschrigt warden, von Dütschlands Friheit und Einigkeit, Äwer taum Handeln wiren wi tau swack, taum Schriwen tau dumm, dorum folgten wi de olle dütsche Mod’, wi redten blot doräwer.“ (Ziteert na Julius Stinde)
Reuter probeer denn, in Heidelbarg to studeern. Denn trock he to sien Ohm, den Paster in Jabel. 1842 fung Fritz Reuter as „Strom“ (Volontär) bi en Gutspächter in Demzin an. Dor bemööt em sien latere Fru Luise. Se weer de Dochter vun den Paster Kuntze ut Roggensdörp un arbeed as Kinnsdeern bi den Paster Augustin in Rittermannshagen.
An’n 3. März 1845 bleev de Vadder vun Fritz Reuter dood. He harr sien Söhn keen Arv geven. Reuter fung nu dat Schrieven an. Toers op hooch, denn op plattdüütsch. Dormit harr he mehr Erfolg.
1850 güng Reuter as Privatlehrer na Treptow an de Tollense (hüüt Altentreptow). He kreeg dat Börgerrecht vun Preußen un bleev Stadtverordneter. An’n 16. Juni 1851 hierot he sien Luise in Roggensdörp.
1853 harr he dat lütte Book Läuschen un Rimels rutbröcht. Dat weer sien ersten grötteren Spood. De Oplaag vun 1200 Exemplarens weer al na en poor Weken utverköfft. 1856 trock Reuter na Nigenbramborg. De Universität Rostock geev Reuter 1863 den Ehrendokter. 1867 hett he för sien Stromtid den Tiedge-Pries kregen. 1863 weer he na Iesenack trocken, wo he an’n 12. Juli 1874 doodbleev.
Wark
Reuter sien Wark wiest to’n een en präzisen Bruuk vun de plattdüütsche Spraak. Dormit wies he de Lü, dat plattdüütsch ok för Literatur geiht. To’n annern hett sien Wark smusterigen Humor un mennig satirsche Formuleern. Reuter wies, dat he de Lü op dat Muulwark kieken kunn. Dorbi bröch he ok jümmers wedder soziale Frogen to Papeer un bruuk de plattdüütsche Spraak, dat he an de Zensur vörbi ok Kritik an de Aristokratie un de Obrigkeet moken kunn.
Läuschen un Riemels (mehrere Bände von 1853 an)
De Reis’ nah Belligen (1855)
Polterabendgedichte in hoch- und niederdeutscher Mundart (1855)
Kein Hüsung (1857)
Olle Kamellen (1860)
Woans ick tau ’ne Fru kamm (1860)
Ut de Franzosentid (1860)
Hanne Nüte un de lütte Pudel (1860)
Schurr-Murr (1861)
Olle Kamellen. Zweiter Theil. Ut mine Festungstid (1862)
Ut mine Festungstid (Aus meiner Festungszeit), 1862; Neuauflage: Hinstorff, Rostock 1997, ISBN 3-356-00746-7
Olle Kamellen III., IV, V. Ut mine Stromtid. (1862)
Olle Kamellen VI. Dörchläuchting (1866)
Olle Kamellen VII. De meckelnbörgschen Montecchi un Capuletti oder De Reis’ nah Konstantinopel (1868)
Kleinere Schriften I: Die Reise nach Braunschweig. - Ein gräflicher Geburtstag. - Aus dem Unterhaltungsblatt.
Kleinere Schriften II: Abweisung der Angriffe des Dr. Klaus Groth. -Ein Heimatloser in Mecklenburg. -Urgeschicht’ von Meckelnborg (1874). -Festgedichte. -Aus den „Liedern zu Schutz und Trutz“.
De Eikboom vertont von De Plattfööt op CD „Evergreens des Nordens“
Weblenken
Naroop vun Julius Stinde op Fritz Reuter (1874) (hoochdüütsch)
Fritz Reuter op Zeno.org (hoochdüütsch/plattdüütsch)
Fritz Reuter op Projekt Gutenberg.de (hoochdüütsch/plattdüütsch)
Reuterstadt Stemhagen (hoochdüütsch)
Fritz-Reuter-Literaturmuseum Stemhagen (hoochdüütsch)
Reuter 200! §1: Allens bliwwt bi'n Ollen. Nettsiet tau'n 200. Geburtstag (hoochdüütsch)
Schriever
Mann
Börger von Düütschland
Plattdüütsch
Mekelnborg-Vörpommern
Boren 1810
Storven 1874 |
1344 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schriever | Schriever | En Schriever (Schrievers pl) is en Minsch, de schrifft. Wenn dat en Keerl is, denn heet he ok Schrieversmann (Schrieverslüüd pl; op Hoochdüütsch Schriftsteller), wenn dat en Fro (Fru) is, denn heet se ok Schrieversch (Schrieversche/Schrieverin sg, Schrieverschen/Schrieverinnen pl) oder Schrieversfro/Schrieversfru (Schrieversfroons/Schrieversfruuns pl).
Schrieverslüüd weren besünners fröher nödig, dat in dat Kontor ok allens goot opschreven warrt.
Hüüt sünd mit Schriever tomehrst de Lüüd meent, de Böker un in Blääd schrievt.
Beroop |
1345 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nettkieker | Nettkieker | Een Nettkieker (m., pl: -s), dat is een Programm (Software) för dat Ankieken vun HTML-Sieden, t.B. ut dat WWW. Een Nettkieker mutt ut den HTML-Text een Text to'n Ankieken moken un ok de Billers wiesen. Un de mutt ok javascript un java-Programmens utföhren.
Bispelen:
Netscape
Mozilla
Internet Explorer
Opera
Firefox
Galleon
Konqueror
Safari
un annere Nettkiekers.
Geschicht
Tim Berners-Lee, en Pioneer för Hypertext hett 1990 den eersten Nettkieker ünner den Naam WorldWideWeb schreven. (Later is dat to "Nexus" ümnöömt warrn.) Dat Programm leep op en NeXT-Workstation. In'n März 1991 hett he dit Programm an dat CERN vörstellt. Siet disse Tiet is dat Entwickeln vun niege Nettkiekers jümmers dicht mit dat Entwickeln vun dat Web sülvst koppelt wesen.
Richtig loos gung dat mit den Nettkieker NCSA Mosaic, en graafsch Nettkieker ünner Unix, de aver gau na Apple Macintosh un Microsoft Windows porteert warrn is. De Verschoon 1.0 keem in'n September 1993 rut un de Lüüd hebbt dat de Killer Applikation för dat Internett nöömt.
Marc Andreessen, de Anföhrer vun dat Mosaic-Team bi NCSA hett denn bi NCSA ophöört un sien egen Firma grünnt: Mosaic Communications Corporation, later ümnöömt to Netscape Communications Corporation. Ehr wichtigst Produkt weer de Netscape Navigator, de in'n Oktober 1994 rutkeem.
Bet to disse Tiet harr Microsoft bi de Nettkiekers nich mitmaakt. Sogor 1995 hett Bill Gates noch vertellt, dat mit dat WWW geiht gau wedder vörbi. Aver denn hett Microsoft sik dat anners överleggt un den Internet Explorer rutbröcht. De Basis dorför harrn se vun Spyglass, Inc inköfft. Dormit gung den de Nettkiekerkrieg los, in den Netscape un Microsoft sik över den Marktandeel op den Nettkiekermarkt in de Wull harrn.
In 1996 harr Netscape en Marktandeel vun 86%, de Internet Explorer man bloots 10%. Microsoft hett denn den Internet Explorer to jemehr Bedriefssysteem Windows mit dortopackt, sodat jeedeen, de Windows harr, op sien Reekner glieks den Internet Explorer funnen hett. Microsoft hett sik dormit en Kartellverfohren inhannelt, aver de Nettkiekerkrieg weer vörbi un de Afstieg vun Netscape weer nich mehr optohalen. Den gröttsten Marktandeel harr Microsoft denn in dat tweete Halfjohr vun 2004 hett mit mehr as 92%. Siet disse Tiet is dat bilütten weniger warrn un in'n Mai 2007 weern dat jümmers noch 79%.
Mit en Internet Explorer, den Microsoft verschenkt, weer för Netscape keen Geld mehr to verdenen. Netscape hett denn sien Produkt as Open Source ünner den Naam Mozilla rutgeven. An den Afsteeg vun Netscape ehr Marktandeel hett dat aver nix ännert. 1998 hett denn America Online Netscape övernahmen. Dat Mozilla-Projekt harr dat toeerst swoor, Entwicklers to finnen, de bi dit Open-Source-Projekt mitmaakt, aver 2002 is denn doch en stabilen un mächtigen Nettkieker bi rutkamen, de Mozilla Firefox. 2006 weer Mozilla denn bi en Marktandeel vun 12%
Blangen de twee groten Nettkiekers (Internet Explorer un Firefox) gifft dat noch en grote Tall vun Nischenprodukten. Opera gifft dat siet 1996. Safari is en Nettkieker vun Apple. Ok bi KDE is en Nettkieker mit dorbi un de is ok op Platt översett.
Kiek ok
Kiek ook bie: KDE
Reekner |
1347 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Blatt | Blatt | Blatt betekent
Blatt, en Deel vun en Plant, un twors de gröne, wo de Photosynthees aflöppt,
Blatt, en Stück opschreven un druckt Papeer, wat elkeen Dag oder Week rutkümmt,
de scharpe Deel vun en Mess,
een vun de Flögels vun en Rotor vun en Dwarsmöhln.
Blatt is de Familiennaam von
Christiane Blatt (* 1966), düütsche Politikerin,
David Blatt (* 1959), US-amerikaansch-israeelschen Basketballtrainer,
Franz Blatt (1903–1979), öösterrieksch-däänschen Philoloog,
Heinrich Blatt (1927–2010), düütschen Gewerkschafter un Politiker,
John Blatt (1921–1990), US-amerikaanschen Physiker,
Melanie Blatt (* 1975), engelsche Sängerin, Schauspelerin un Moderatorin,
Rainer Blatt (* 1952), düütschen Physiker,
Robert Blatt junior (1921–1994), US-amerikaanschen Skirennlöper,
Sidney J. Blatt († 2014), US-amerikaanschen Psycholoog,
Susan Blatt (* 1981), düütsche Triathletin,
Thomas Blatt (1927–2015), US-amerikaanschen Schriever,
Wolfgang Blatt (* 1932), düütschen Footballspeler.
Kiek ok bi: Blat, Bladd, Blad. |
1348 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Week | Week | Een Week (Mehrtall: Weken) is en Afsnitt vun de Tiet, de söben Daag hett.
Dat sünd de Daag vun de Week:
Maandag
Dingsdag
Middeweken, ok Woensdag
Dunnersdag, ok Dönnerdag
Freedag
Sünnavend, ok Saterdag
Sünndag
Fröher hett de Week mit den Sünndag anfangen. Man siet 1976 fangt de Week in Düütschland nu mit den Maandag an. Dat is von uns Regeren so besloten worrn.
De Indeelen vun de Week kümmt ut de jödsch-christlich Religion.
För den Grootdeel vun den Christen is de Sünndag hillig, vun wegen dat dat de Dag is, wo Jesus Christus vun de Doden opstahn is. Bi de Juden (un ok bi en Deel vun den Christen) is de Sabbat (de Sünnavend) de hillige Dag, weil uns Herrgott na dat Maken vun de Welt an den Sabbat foffteihn maakt hett.
Tieteenheet |
1349 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tiet | Tiet | De Tiet is een vun de Dimenschoonen vun de Welt. As wi dat weet, hett se - anners as anner Dimenschoonen - en Richt. Dat kümmt, üm dat Tiet dat Produkt is vun Bewegen un Verännern, nauer seggt, vun Ornen na Unornen. (Chaostheorie) Un dorüm seggt wi ok de Tiet de löppt.
Meten warrt de Tiet mit de Klock. Indeelt warrt se in
Johrhunnert
Johrteihnt
Johr
Maand
Week
Dag
Stünn
Minuut
Sekunn
De Sekunnen warrt denn noch wieder indeelt in Millisekunnen, Mikrosekunnen, Nanosekunnen un so wieder.
Fröher harrn de Minschen glöövt, dat de Tiet jümmers fast aflöppt. Albert Einstein harr denn rutkregen, dat dat gor nich so is. Na de Relativitätstheorie löppt de Tiet nich so gau, wenn een sik sülvens gau bewegen deit. Dat is al vun den Astronauten in de Ruumfohrt nawiest worrn. De ehr Klocken güngen nich so gau as de op de Eer. Aver dat düsse Effekt een länger leven laat, dorför mutt een meist so gau as dat Licht ween.
De Begreep Tiet hangt ok mit de Tied tosamen. Dat is dat Afwesseln vun Ebbstroom un Floot. Vun en Floot na de nächste sünd dat en beten över söss Stünnen. Kannst meist dien Klock na stellen.
Kiek ok bi
Tietrebeet
Physikalsch Grött
Tiet |
1350 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dag | Dag | Een Dag (m., pl. Daag, (ok: Deeg, Dääg, Däg)) is en Eenheit för de Tiet. En Dag op en Planeten duert so lang, as de Planet bruukt, dat he wedder nipp un nau sik so to de Sünn dreiht hett as he vörher weer. Op de Eer hett een Dag 24 Stünnen. So lang bruukt dat vun den böversten Stand vun de Sünn bet se wedder op den böversten Stand is.
Söben Daag sünd een Week. Elk Dag vun de Week (Weekdag) hett sien egen Naam. Een Maand hett 28 bet 31 Daag. Un dat Johr hett 365 oder 366 Daag.
As Dag ward obers ok kort de hellichte Dag meent, in'n Ünnerscheed to de Nacht. Dag is denn, wenn de Sünn an den Heven steiht.
Besünnere Daag
Mudderdag
Vadderdag
Kinnerdag
Tieteenheet |
1352 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Flensborg | Flensborg | Flensborg (dänsch Flensborg, hoochdüütsch Flensburg, noordfreesch Flansborj) is een Stadt in Sleswig-Holsteen, un twors heel in den Norden blangen de däänsche Grenz. De Stadt heurt sülvig nich to een Landkreis. Un se is de drütt gröttste Stadt vun Sleswig-Holsteen.
Flensborg liggt ca. 68 km Nord vun Kiel un 92 km in’n Söden vun Kolding. 1950 harr Flensborg 100.000 Inwahners un weer Grootstadt, denn is de Stadt obers wedder lütter woorn. Nu sünd dat 87.432 (Stand: 31. Dez. 2016) Lü, de in Flensborg wahnt.
Spraaken
Ook in Flensborg ward Moin oder ehr Moin Moin seggt. Spraaken sün Plattdüütsch in de nordneddersasisch Dialekt, Däänsch, den Mischmasch Petuh-Snack künnen se ok un Hoochdüütsch snacken se al so. Flensborg hett ook een däänschet Gymnasium, de Duborg-Skolen. Flensborg höör Johrhunnerte lang to Däänmark.
Dorför is Flensborg beröhmt
Beröhmt is Flensborg för dat Flens, dat is dat Flensborger Beer, wat sünnerlich dör den Werner-Comic bekannt is. Flensborg is ok beröhmt för den Rum, dat is een Arvstück ut de däänsche Koloniaal-Historie. 1962 hett Beate Uhse in Flensborg den eersten Sex-Shop op de Welt apenmaakt. Bi Flensborg is de Gemeente Handewitt, de een bekannten Handballvereen hett, dat is de SG Flensborg-Handewitt, de vun 2001 af an in de nee Flens-Arena (fröher Campushall) speelt. Weniger künnig is, dat Flensborg ok sien egen Kortfilmfestival hett. Bekannt is besünners ok Flensburgs Ortsdeel Mürwik. Dor sitt ok dat Kraftfahrtbundesamt, wat de Punkte opschrifft, wenn een mit dat Auto to gau is.
Lüüd
De Volksschauspelerschen Erna Raupach-Petersen un Uta Stammer, de Petuhtanten Renate Delfs un Gerty Molzen sowie de Swemmsportlerin Haide Klüglein keem van hier.
Billergalerie
Weblenken
Oort
Flensborg
Sleswig-Holsteen |
1353 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Klock | Klock | Klock betekent
Klock, en Schallinstrument,
Klock, Warktüüg, de Tiet to meten.
Klock is de Familiennaam von
Ben Klock (* 1972), düütschen DJ,
David Klock (* 1988), düütschen Schauspeler un Synchroonspreker,
Fredrik Klock (* 1981), noorweegschen Footballspeler,
Horst-Dieter Klock (1935–2011), düütschen Theaterwetenschopper un Schriever,
James Klock (1856–1927), kanaadschen Politiker,
Kaspar Klock (Caspar Klock; 1583–1653), düütschen Rechtsgelehrten,
Klaus Klock (* 1965), düütschen Footballtrainer un -spieler,
Thomas Klock (* 1962), öösterriekschen Ünnernehmensberader,
Walter Klock (* 1930), düütschen Bodybuilding-Funschonär.
Kiek ok bi: Klok, Clock, Clog, Klocke. |
1354 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Klock%20%28Tiet%29 | Klock (Tiet) | De Klock is een Warktüüch, datt een de Tiet aflesen kann. Freuger güng dat blots över de Klocken vun de Karken. De harrn för jede Stünn eenmol bimmelt. Un denn wüssen de Lü, wo laat dat weer.
Dat gifft veele ünnerscheedlich Konstrukschoonen för Klocken, t.B.
de Waterklock, bi de Water ut een Ketel dröppt
de groten Klocken an den Karktoorn, wat de ersten weern, de mit een Pendel werkt harrn,
de Taschenklock, de vun den Nörnberger Peter Henlein baut weer
de Chronometer, wat een Klock is, de besünners nipp un nau geiht
de Armbandklock, de een an den Arm dragen kann
de Quarzklock, de een Quarz hett, de swingen deit
de Funkklock, de sick sülvens stellen deit.
de Atomklock, de dat Swingen vun Cäsium-Atomen utnütt un de nauste is
Technik
Tiet |
1355 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kruut | Kruut | Een Kruut (n., pl. Krüüt, Krüüter, Krüüters) is een Plant, de greun is un keen Holt hett. Dat heet, dat een Kruut ook lütter is as een Boom.
In de Keuk is een Kruut een Deel vun de Planten, de in dat Eten kümmt, dat dat beter smeckt. Kann ook een Mixtur ut verscheeden Krüütern sien, t.B. Aalkruut. Ook för de Medizin sünd de Krüüter vun Belang, een ganzen Deel sünd good as Medizin.
Botanik |
1356 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Boom | Boom | Unner Boom (pl. Böme, Bööm; westfäölsk Baum, pl. Bäime) warrt allgemeen en holten Plant verstahn, de ut en Wuddel un en Stamm un en Kroon mit Loof doran besteiht.
Wat en Boom is
In de Botanik warrt klaar stellt, datt Böme mehrjöhrige, holten Saatplanten sünd. Se hefft en Hööftstamm, de bi dat Wassen in de Hööchde ok jummers dicker warrt mit de Tied. Düsse Kennteken maakt den Unnerscheed ut twuschen Boom un Struuk, Farn, Palmen un annere holten Planten. Anners, as ehre Vörwesers in de Geschicht hefft de meisten Böme Blöer, de veel vigelienscher upboot sünd. Se wasst ut lange un korte Äst, de denn noch wedder in en Reeg vun Twiegen utlopen doot. Stamm, Äst un Twiegen weert jedet Johr wat länger. Dor drievt se Endknuppen un Siedelknuppen bi ut. De ne’en Twiegen weert mit de Tied holten un de Böme wasst up düsse Aart jummers grötter. Anners, as bi’n Struuk regeert bi de Böme de Endknuppen över de Siedelknuppen (Apikale Dominanz). So warrt en Hööftsproot tostanne bröcht, de över de annern Sproten regeert (Akrotonie).
Echte Böme
Boomhaftige Planten gifft dat in verscheden Gruppen: „Echte Böme“ sünd de Loofböme . Se weert vun de Botanik to de Todecktsadigen torekent. „Echte Böme“ sünd ok de boomhaftigen Naaktsamers, wo de bekannten Nadelböme tohöörn doot, man ok de Gingko un allerhand Vertreders vun de Naaktsamers mit Fedderblöer (Cycadophytina). De afsunnerlichste Boom is woll de „Welwitschia mirabilis“, de in Namibia wassen deit. Ehr Stamm blifft in de Eer. As en Boom könnt ok Palmen un Boomfarnen utsehn, man de hefft keen echt Holt (sekundäär Xylem) un weert dor nich um as Boom ankeken. En Sunnerrull speelt de Drakenboom (Dracaena).
As en Boom könnt an un for sik bloß man Planten in 50 högere Plantenfamilien utsehn. Gor nich as en Boom utsehn könnt Algen, Mosen, Lelenplanten, Leeschplanten (Iridaceae), Hydrocharitaceae, Orchideen, Chenopodiaceae, Primelplanten, un meist ok de Convolvulaceae, Enzianplanten, Klockenblomenplanten, Körbsplanten (Cucurbitaceae), Doldenplanten, Saxifragaceae, Papaveraceae, Ranunculaceae oder Nelkenplanten (Caryophyllaceae).
Wat för Böme dat gifft
Böme kaamt mank de Naaktsamers (Gymnospermen) as Naaktsamers mit Nadelblöer (Coniferophytina) vör. Sunnerlich vun Belang is hier de Unnerklass vun de Nadelböme (Coniferae) ut de Klass Pinatae. Dor speelt besunners dat Geslecht vun de Nadelholtplanten (Pinales) en grote Rull mit de Familien vun de Föhrenplanten (Pinaceae) (Fichten, Föhren, Dannen, Douglasie, Lärchen, Goldlärche), Cupressaceae (Zypressen, Schienzypressen, Thuja, Machandelböme, de Unnerfamilie Taxodiaceae (Mammutboom, Küstensequoie, Oorweltmammutboom, Brookzypresse) un de Familien Podocarpaceae (Podocarpus, Dacrydium), Araucariaceae (Araucarien, Agathis), Taxaceae (Iwe) un Cephalotaxaceae (Koppiwe).
Veel Boomsorten kaamt avers ok binnen de Grupp vun de Todecktsamers (Angiospermen) vör. Ut de verscheden Unnerklassen sünd ganz unnerscheedliche Typen vun Loofböme tostanne kamen. Mit de wichtigsten sünd hier de Hamamelididae mit de Bökenplanten (Fagaceae), wo nich bloß de Böken (Fagus spp.), man ok de Eken (Quercus spp.) un de Eetkastanie (Castanea sativa) to tellen doot. Ok de Barkenplanten (Betulaceae) höört dorhen, mit de Barken un Ellern un de Nootböme (Juglandaceae), de Ulmen (Ulmaceae) un de Muulbeerplanten (Moraceae). To de Unnerklass vun de Rosidae höört de Aaftböme ut de Familie vun de Rosenplanten (Rosaceae), man ok de Leguminosen (Fabales) mit unbannig veel Arden, sunnerlich ut de Tropen. To düsse Grupp höört ok de Geslechter vun de Palisannerböme (Dalbergia) un vun de Robinien mit to. För de Weertschop speelt de Zedrachplanten (Meliaceae) en grote Rull. Dor höört de Geslechter vun de Mahagoniböme (Enthandophragma) un Cedrala mit to un ok de Unnerklass Dilleniidae, wo de Familie vun de Dipterocarpaceae mit bi is un dor wedder dat Geslecht Shorea (Meranti, Bangkirai).
Kiek ok bi
Woold
Literatur
To'e Översicht
Horst Bartels: Gehölzkunde. UTB, Stuttgart 1993. ISBN 3-8252-1720-5
Helmut J. Braun: Bau und Leben der Bäume. 4. Auflage. Rombach, Freiburg 1998. ISBN 3-7930-9184-8
Alex Shigo: Die neue Baumbiologie. Thalaker, Bruunswiek 1990. ISBN 3-87815-022-9
Claus Mattheck: Design in der Natur. Rombach, Freiburg im Breisgau 1997. ISBN 3-7930-9150-3
Peter Schütt, Hans Joachim Schuck, Bernd Stimm: Lexikon der Forstbotanik. Morphologie, Pathologie, Ökologie und Systematik wichtiger Baumarten. ecomed, Landsberg 1992. ISBN 3-609-65800-2
Dietrich Böhlmann: Warum Bäume nicht in den Himmel wachsen – Eine Einführung in das Leben unserer Gehölze. Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2009. ISBN 3-494-01420-5
Böker to'n Bestimmen vun de Böme
Andreas Roloff, Andreas Bärtels: Flora der Gehölze, Bestimmung, Eigenschaften und Verwendung. Ulmer, Stuttgart 2006. ISBN 3-8001-4832-3
Ulrich Hecker: BLV Handbuch Bäume und Sträucher. BLV Verlag, München 1995. ISBN 3-405-14738-7
Alan Mitchell, John Wilkinson, Peter Schütt: Pareys Buch der Bäume. Nadel- und Laubbäume in Europa nördlich des Mittelmeeres. (The Trees of Britain and Northern Europe). Paul Parey, Hamborg/Berlin 1987. ISBN 3-490-19518-3
Kulturgeschicht
Alexander Demandt: Über allen Wipfeln – Der Baum in der Kulturgeschichte. Böhlau, Köln 2002. ISBN 3-412-13501-1
Doris Laudert: Mythos Baum – Was Bäume uns Menschen bedeuten. Geschichte, Brauchtum, 30 Baumporträts. BLV, München 2001. ISBN 3-405-15350-6
Graeme Matthews, David Bellamy: Bäume. Eine Weltreise in faszinierenden Fotos. (Trees of the World). BLV, München 1993. ISBN 3-405-14479-5
Gerd und Marlene Haerkötter: Macht und Magie der Bäume. Sagen - Geschichte - Beschreibungen. Eichborn, Frankfort a. M. 1989. ISBN 3-8218-1226-5
Fred Hageneder: Die Weisheit der Bäume, Mythos, Geschichte, Heilkraft. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2006. ISBN 3-440-10728-0
Weblenken
Boomkunne
Schaubild, wie en Boomstamm upboot is
Boom vun dat Johr
treeland.de - Boom un Holt
Boombiller ut dat Bildarchiv vun de Universität Basel
Över verscheden Boomarden:
Boomlist
Boomlexikon
för Kinner un Jugendliche
680 Tree Fact Sheets, University of Florida
Boom |
1357 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wekendag | Wekendag | As Wekendag meent wi de Daag vun de Week.
Dat sünd söben:
Maandag
Dingsdag
Middeweken
Dunnersdag
Freedag
Sünnavend, Sünnobend, ook Saterdag
Sünndag
Wo de Naamen herkommt
De Wekendaag sünd Lehnöversetten von de toeerst babylonschen Naamen. De söben Daag in de babylonschen Week weern na de Wannelsteerns (Planeten) nöömt, de een ahn Kiekrühr sehn kann (Sünn, Maand, Mars, Merkur, Jupiter, Venus, Saturn). To de Tiet weern de ok as Gödder ansehn.
De Naamen un de Gloov sünd dör Vermiddeln von de Juden na de Greeken un Röömers bröcht un von jüm övernahmen worrn. As de Germanen in dat 4. Johrhunnert disse Naamen höört hebbt, nöömen se jüm eenfach na de entsprekend germanschen Gödder üm. In den Tog von de Christianiseeren is later denn versöcht worrn, de heidnisch Naamen wedder trüchtodrammen. Dat hett aver blots bi den Middeweken un den Sünnavend funktschooneert.
Tiet |
1362 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kieker | Kieker | Kieker betekent
Minsch, de kiekt, to’n Bispeel op dat Watt, wat en Wattenkieker is, oder en Spökenkieker,
optisch Warktüüch, wo een dörkiekt, un wat Saken, de wied weg sünd, grötter wiest: Kieker (Optik), to’n Bispeel en Spektiv,
Schoolblatt vun dat Gymnasium Pasewalk. |
1363 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kieker%20%28Optik%29 | Kieker (Optik) | De Kieker (m., pl. -s) is in de Optik en Warktüch, wat Saken, de wiet weg sünd, grötter maakt. Dat gifft ünnerscheedlich Oorten vun Kiekers:
för een Oog, dat warrt ok Feernrohr oder in sünnere Booort ok Spektiv nöömt
för twee Oogen, dat ok as Feernglas betekent warrt.
Dat Bild, wat en Kieker gifft, is
normal bi de Kiekers för den Bruuk op de Eer
ümdreiht bi veele Kiekers för dat Ankieken vun den Heben (Teleskopen)
Kiekers hebbt tomindst twee Linsen, en lütte bi dat Oog (dat Okular), wo en rinkiekt, un en grote an dat anner Enn (dat Objektiv).
Wat een Kieker utmookt, kann en to’n Deel an de Tallen rutkregen, de dor opsteiht. Wenn en Kieker t.B. 8x32 hett, denn heet dat, dat he dat Bild 8 mol grötter mookt un dat de gröttere Lins 32 mm Dörmeter hett.
Optik |
1364 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mess | Mess | Mess betekent
Mess, Warktüüch to’n snieden,
Mess, dat, wat dat Veehtüüch achtern rutlaat,
Mess, en Musikstück,
Mess, Drepen vun Lüüd, wo dat ne’e Woren un annern Kraam antokieken gifft.
Mess is de Familiennaam von
Adolf von Mess (1875–1916), düütschen Klassischen Philoloog,
Filip Mess (* 1976), düütschen Sportwetenschopper,
Geoffrey Mess (1960–2014), kanaadschen Mathematiker,
Karl Friedrich Mess (1921–2011), düütschen Flötenspeler.
Kiek ok bi: Mes. |
1366 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Klabusterbeer | Klabusterbeer | De Klabusterbeer is in de plattdüütschen Länner en Beteken för de lütten Murmelken, de sik dörch de rievende Bewegen twischen de Morsbacken entstahn. Kloor dat dat Schüüren von de Underwäsch op de Huut ok doran mit inslotten is.
De Hoor un Fusseln von de Underwäsch maken bi de Lüü, de veel to furts to'n Topp gahn un ok süs in eern Leven veel to snell lopen möten, dat se kene Tiet hem sik den Achtersteven genögend to sööbern. Wenn de Lüü so laat damit umgahn, kann dat to dullen Smarten un ok to echten Krankheiten von den Mors warn.
Dat givt welch Lüü, de glöven, dat dat Dragen von Latex-Underwäsch un dat Rasieren von dat Morshoor oder fusselfrieet un düürstet Klopapeer de Klabusterbeern dorvon avhollen, sik to billen. Över dat is blots Seemannsgorn. En Mittel gifft dat blots, um de Dinger nich upkamen to loten, un dat is den Mors gründlich rein to maken.
Gesundheit |
1387 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Maandag | Maandag | De Maandag is en Weekdag, un twors de eerste na de DIN 1355 un de twede na de christlich-jöödsche Tellwies.
Dat Woord kümmt vun den Maand. Maandag is so to seggen een Översetten vun den latienschen Dagnaam dies lunae, wat dag vun den Maand heet.
Aver dat gifft ok en anner Verklaarn: Dor weer ok en germanschen Gott Man, vun den schall na en Interpretatschoon ok de Naam Germanen vun af komen.
Tiet |
1388 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dingsdag | Dingsdag | De Dingsdag (ook Deensdag) is een Weekdag, un twors de twede na de DIN 1355 un de drütte na de christlich-jödsche Tellwies.
Dat Woort kümmt vun den olen germanschen Gott Tyr / Ziu, de meist so wat as de röömsche Gott Mars is. In de alemannschen Spraken heet de Dag Zaischdich oder ok Zischtig un op Ingelsch tuesday, wat op den olen Ziu henwiest.
Dat Teken för Deensdag is ♂, wat ok för den Mann un den Planet Mars steiht.
Tiet |
1389 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Middeweken | Middeweken | De Middeweken (ook Medeweken, Gunsdag, Woensdag, Wunsdag) is een Weekdag, un twors de drüdde na de DIN 1355 un de veerde na de christlich-jödsche Tellwies.
Medeweken meent, dat de Dag mittenmang de Week liggen deit. Düssen Naam gifft dat siet dat 10. Johrhunnert.
Na Gottfried Wilhelm Leibniz (Théodicée) harr de Dag freuger ook in'n Norden Wodansdag heeten. Keem vun den germanschen Gott Odin, de ook Wodan en Wotan heeten harr. Op Nederlannsch heet de Dag ook hüüt woensdag, op Ingelsch Wednesday. Bi de Namens Gunsdag, Woensdag un Wunsdag kanns dat hüüt ook noch op Platt marken.
Weblenken
Tiet |
1390 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dunnersdag | Dunnersdag | De Dunnersdag, ok Dörndag,Donnersdag un Dundersdag naamt, is en Weekdag (Wekendag), un twors de veerde na de DIN 1355 un de föffde na de christlich-jödsche Tellwies.
Dat Woort kümmt vun den olen germaansche Gott Donar, de vun den Eekboom, de för den Dunnerslag tostannig weer.
Tiet |
1392 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Freedag | Freedag | De Freedag is een Weekdag, un twors de föffde na de DIN 1355 un de sossde na de christlich-jödsche Tellwies.
De Naam kümmt vun de germansche Göttin Freya oder vun Frigg, de Fro vun Odin.
Tiet |
1393 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCnnavend | Sünnavend | De Sünnavend, ok Sünnobend oder Saterdag is en Weekdag, un twors de sosste na de DIN 1355 un de söbente na de christlich-jödsche Tellwies.
De Naam Sünnavend kümmt dorvun dat dat de Avend vör Sünndag is. De Naam Saterdag kümmt vun den Saturn, wat en Gott vun de olen Römers weer, un twors vun de Landwertschap.
De Naam Saterdag ward besünners in Ostfreesland un Westfalen bruukt (vergliek ingelsch: Saturday, nedderlandsch-plattdüütsch: zaoterdag, nedderlandsch: zaterdag), de Naam Sünnobend in Hamborg, Sleswig-Holsteen, Noord-Neddersassen, Mekelnborg un süns.
Tiet |
1394 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCnndag | Sünndag | De Sünndag is een Weekdag, un twors de söbente na de DIN 1355 un de eerste na de christlich-jödsche Tellwies.
De Naam kümmt vun de Sünn.
Bi de Christen is dat de hilligste Dag vun de Week. Dat kümmt dorvun, dat Jesus Christus an düssen Dag vun de Doden opstahn is.
Tiet |
1397 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rechtenfleth | Rechtenfleth | Rechtenfleth is en Dörp in de Gemeen Hagen in’n Landkreis Cuxhoben, Neddersassen. Binnen de Gemeen billt de Oort en egen polietsche Oortschop.
Bi Rechtenfleth höört ok de Hööv von Feldhoff, de Hoff Blömkenmoor un de Hüüs an’t Dreptersiel mit to.
Geografie
Rechtenfleth liggt in de Masch an dat rechte Över von de Ünnerwerser.
De Naveröörd sünd Deersdorp in’n Noorden, Neenlann un Swegen in’n Noordoosten, Driftseth in’n Oosten, Saanstermoor in’n Süüdoosten un Saans in’n Süden. Op de anner Sied von de Werser doot in’n Süüdwesten Schmalenfleth liggen, in’n Westen Sürwörden un Als un in’n Noordwesten Roonkarken.
Historie
De Oort kummt 860 toeerst in de Vita Willehadi vör, in de beschreven warrt, dat en Froo ut Rechtenfleth, de nich mehr lopen kunn, dör een von de Wunners an Willehad sien Graff wedder op de Been kamen is.
In’n Krieg von 1870/1871 sünd negen Soldaten ut Rechtenfleth fullen oder vermisst, in’n Eersten Weltkrieg 33 Soldaten un in’n Tweten 26.
Verwaltungsgeschicht
In de Franzosentied von 1810 bet 1814 hett de Oort to de Mairie Weersbe in’n Kanton Dammhagen höört. Dat Rebeed hett in disse Tied 1810 to dat Königriek Westfalen un von 1811 bet 1814 to dat Franzöösche Kaiserriek ünner Napoleon höört.
Dat Dörp hett vör 1885 to dat Amt Hagen tohöört un dor to Noord-Oosterstood. Na 1885 weer dat in’n Kreis Geestmünn. 1932 is dat Deel von’n Landkreis Wersermünn un 1977 von’n Landkreis Cuxhoben worrn.
In dat 20. Johrhunnert is de Oort Rechtenflethermoor, de vörher mit to Rechtenfleth höört hett, an de Gemeen Hagen wesselt un is vondaag Deel von de Oortschop Driftseth.
1968 is de Gemeen Rechtenfleth Deel von de Gemeen Saans worrn. To’n 1. Januar 2014 is de Gemeen Saans oplööst un Rechtenfleth Deel von de Gemeen Hagen worrn. Dorbi is de vörherige Gemeen Saans in verscheden Oortschoppen opdeelt worrn, de nu wedder de Gemenen afbillt, so as se vör 1968 bestahn hebbt. Rechtenfleth billt sietdem en Oortschop mit egen Oortsvörsteiher.
Inwahnertall
Religion
Rechtenfleth is evangeelsch-luthersch präägt un höört to dat Kaspel von de Johannes-de-Döper-Kark in Saans.
För de Kathoolschen is de Hillig-Hart-Jesu-Kark in Geestmünn tostännig.
Wapen
Dat Wapen von Rechtenfleth wiest op roden Grund över en grönen Schildfoot mit sülvern Wellenlien en sülvern Haal.
Oortsvörsteihers
1. Januar 2014–: Hardy Köhler (SPD)
Kultur
En Denkmaal för de Fullenen ut de twee Weltkrieg’ steiht op’n Karkhoff un een för de Fullenen ut’n Krieg 1870/1871 an’n Diek.
Bruukdom
To’n 1. Mai warrt in Rechtenfleth en Maiboom opstellt.
Weertschop un Infrastruktur
De freewillige Füürwehr Rechtenfleth is 1902 grünnt worrn.
Verkehr
Rechtenfleth liggt an de Kreisstraat 50, de in’n Noorden na Neenlann löppt un in’n Süden na Saans. Von de K 50 böögt na Westen de K 53 af, de na de Werserfähr henlöppt, de na Golzwarden geiht. De Autobahn 27 (Afsnidd Bremen–Bremerhoben) löppt so bi veer Kilometer in’n Oosten von Rechtenfleth langs. De nächste Opfohrt is de Opfohrt 12 Hagen.
De nächste Bahnhoff is so bi 15 Kilometer weg de Bahnhoff Lox an de Bahnlien Bremen–Bremerhoben.
Von September 1911 bet 1931 harr de Oort en egen Bahnhoff an de Nedderwerserbahn.
Scholen
De Oort harr fröher en egen Volksschool, de later aver dichtmaakt hett. In dat Gebüüd is vondaag de Speelkreis un de Füürwehr ünnerbrocht. De Kinner gaht nu op de Grundschool an de Staleek in Hagen.
Tourismus
Rechtenfleth is en Feernoort un hett en 7,2 Hektar groten Campingplatz an de Werser.
Lüüd
De Schriever Hermann Allmers is 1821 in Rechtenfleth boren un dor 1902 ok doodbleven. Ok de Schriever Erp Lindenbrog stammt ut Rechtenfleth.
Literatur
Bernd Ulrich Hucker: Hermann Allmers und sein Marschenhof. Die Geschichte des Allmershofes und des Osterstader Dorfes Rechtenfleth in Beziehung zu Leben und Werk des Patrioten, Dichters und Gelehrten; mit einer Bibliographie seiner Werke. Ollnborg 1981, ISBN 3-87358-136-1
Axel Behne: Das Haus des Dichters Hermann Allmers in Rechtenfleth an der Weser. Rechtenfleth 2001
Hansdieter Kurth: Rechtenfleth - Die Geschichte eines alten Marschendorfes., Rechtenfleth 2009
Felicitas Gottschalk: Hin nach Texas! Hin nach Texas! Hermann Joppert - ein Auswanderer als Soldat im Amerikanisch-Mexikanischen Bürgerkrieg 1846-1848. 1. Auflage 2012, ISBN 3-89995-870-5
Footnoten
Weblinks
Infos över Rechtenfleth (plattdüütsch, hoochdüütsch, Esperanto)
Oort
Landkreis Cuxhoben |
1398 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Photosynthees | Photosynthees | De Photosynthees oder Photosynthese is de Vörgang, wenn de Planten un wisse Bakterien mit Licht-Energie ehr Bostoffen un Reservestoffen opbaut. De Planten nehmt dortau bloots Water un Kohlenstoffdioxid un künnt dorut mit Licht Zucker opbaun. Bi eenige vun de Photosynthees-Bakterien geiht dat ok so, aver bi annere geiht dat ’n beten anners (to’n Bispeel nehmt welke H2S stats Water).
Woneem is de Photosynthees bi de Planten togang
Dat geiht sünners in de Bläder vör sik. Un dor besünners in dat Palisadenparenchym un dat Swammparenchym. Dor hebbt de Zellen vun de Planten besünners veel Chloroplasten, wat greune Organellen sünd. De sünd vell lütter as een Zell un greun. Dat kümmt dorvun, dat dor dat Chlorophyll is, wat de greune Klöör vun dat Blatt utmookt.
To de Photosynthees heurt en ganzen Slag verscheeden Prozessen to. Wi ünnerscheed sünnerlich de Licht- un Düsterreakschoon.
De Lichtreakschoon
De Photosynthees bruukt Licht. Un dat mutt infangen warrn. Dat geiht dör dat Chlorophyll, wat de greune Farv is. Dat hett Magnesium binnen un denn dor noch anner Molekülen um rüm. De maakt en Komplex, as de Chemikers seggt. Dor geiht dat Licht op. Dat is jo Energie. Kümmt denn een Photon Licht an, denn hievt dat en Elektron vun dat Chlorophyll op en heuger Energieniveau. Dat is denn anregt. Un denn geiht dat wedder dal mit sien Energie: Dat geiht vun dat Chlorophyll an verscheeden chemisch Molekülen un dorbi ward dat de Energie wedder los. Dorbi ward nu aktiven Waterstoff (NADPH+H+) un ATP maakt. Dorto warrt denn Water bruukt (för den Waterstoff) un Suurstoff kümmt rut. Sotoseggen as Affall.
De Düsterreakschoon
Dat NADPH+H+ un dat ATP sünd nu dor. Nu geiht dat los mit dat Infangen vun dat Kohlenstoffdioxid. Dat geiht över den Calvin-Zyklus, wat en Stoffwessel-Kring is. Ribulose-1,5-bisphosphat, wat en Zucker mit fiev C-Atomen is, kriggt een CO2 anbackst un denn warrt dorut en Carbonsüür mit söss C-Atomen. De is aver nich stabil un brickt glieks to twee 3-Phosphoglycerat-Molekülen uteneen, elk mit dree C-Atomen. Denn warrt dat hen un her boot, bit dor wedder Ribulose-1,5-bisphosphat rutkümmt. Dat geiht nu söss mol un denn kümmt dor ook Glukoos rut, wat de Druuvenzucker mit söss C-Atomen is.
Dat bruukt keen Licht un geiht ok in dat Düstern vunstatten. Aver dat bruukt Energie as ATP un Waterstoff as NADPH. Dat is jüst dat, wat ut de Lichteakschoon rutkomen is.
Weblenken
Botanik online: Photosynthese
Photosynthetica wetenschoppliche Tiedschrift up Engelsch
Photosynthesis Research wetenschoppliche Tiedschrift up Engelsch
Originelle Verklaren as Comic (engelsch)
Enzym für zyklische Photophosphorylierung identifiziert
Biologie
Chemie |
1399 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kl%C3%B6%C3%B6r | Klöör | De Klöör oder Farv is en individuellen visuellen Indruck, de dör Licht tostannen kummt, dat för dat Oog in’t sichtbore Rebeet liggt. De Klören, de vun Minschen wohrnahmen warrn künnt („Farvreiz“), leegt in’t elektromagneetsche Spektrum bi Bülgenlängen twüschen 380 un 780 Nanometer. Dat Wohrnehmen vun Klören is subjektiv dör den Tostand vun de Ogen, de Fienföhligkeit vun de Rezepters un den tostännigen Apparat to’n Wohrnehmen bestimmt. Anner optische Indrück as Struktur (Wirken vun Licht un Schadden), Gleem oder Ruuchheit un sünnere psychische Effekten hebbt nix mit de Klöör to doon un warrt dorvun ünnerscheedt.
In de DIN 5033 warrt de Klöör so defineert:
Klöör is de Gesichtsindruck vun Delen vun’t Gesichtsfeld, de för dat Oog ahn Struktur to wesen schient, dör de sik disse Deel bi’t Bekieken mit een nich-bewegt Oog vun en gliektietig bekeken Rebeet, dat ok ahn Struktur is, alleen ünnerscheedt warrn kann.
Woortsinn
De Begreep Klöör kann in överdragenen oder in’n nich-faklichen Sinn mehrere verschedene Bedüden hebben. Wat na de DIN 5033 definert is, is de Indruck vun de Klöör (Farvwohrnehmen). De Indruck, de över den Kieksinn entsteiht kann bi verschedene Minschen aver ünnersscheedliche Gööd hebben. Togliek steiht de Beteken ok för de Gööd un de Mengde vun’t Wohrnehmen vun en Klöör un för de Klassen vun wohrnahmen Klören (Farvnaams)
De Lichtklöör beschrifft dat Strahlen vun Lüüchten un Strahlers, wiel de Körperklöör de visuelle Farvindruck is, de ünner den Influss vun de Lichtklöör vun en Saak utgeiht. Butendem gifft dat Farvmiddels as Pigmenten, Farven oder Lösungen to’n Farven, de bruukt warrt, üm Saken en sünnere Klöör to geven. Wiel dat Woort „Klöör“ tomeist den visuellen Indruck betekent, kann dat Woort „Farv“ ok för Farvmiddels bruukt warrn. De Begreep Kolorit is in’n Sinn vun’t Gestalten vun de Klören en Fackbegreep ut de Maleree un de Fotografie.
Wohrnehmen
Hööftartikel: Farvwohrnehmen
Klöör is dat, wat wohrnahmen warrt. Se entsteiht dör en visuellen Reiz in de Farvrezepters vun’t Oog as Antwoort op en Farvvalenz, jüst so as de mechaansche Reiz dör Druck oder Ruuchheit utlöst warrt. Klöör is nich de Egenschop vun’t Licht, dat een sütt (Farvreiz), man se is de subjektive Indruck vun en physikaalschen Oorsaak vun elektromagneetsche Bülgen twüschen 380 nm un 780 nm. Na de spektralen Farvvalenz (verschedene Intensitäten in’t Licht) warrt ünnerscheedliche Farvreizen utlöst, de ünnerscheedliche Utprägen vun’t Farvwohrnehmen billt. Ünner’n Streek warrt dormit verschedene Klören wohrnahmen.
Dat optische Phänomen vun’t Farvwohrnehmen is en Forschungsrebeet, dat bannig veelsietig un kumplex is. Dorin sünd physikaalsche (Spektrum), physioloogsche (Farvreiz) un psycholoogsche (Farvvalenz) Aspekten mit’nanner verknütt, as ok spraakliche Kunventschonen. Dat visuelle Wohrnehmen vun’n Minsch passeert över Fotorezepters, de op de Netthuut vun’t Oog sünd. Dat gifft Stääv to’n Wohrnehmen vun Hell-/Düster-Kuntrasten un de Tappens för’t Farvwohrnehmen.
De Tappens gifft dat in dree Utprägen mit verschedene Maxima vun de Fienföhligkeit. Disse leegt in de Spektralrebeden „Root“, „Gröön“ un „Blau“. Klöör lett sik wegen disse dree Sorten vun Farvrezepters as dreedimensionale Egenschop dorstellen. Jeedeen Kombinatschoon vun Anregen vun de dree Tappenorden dör (Licht-)Strahlen, de op de Netthuut draapt maakt dorbi en spezifischen Farvindruck. Ünner disse Definitschoon sünd ok Swart (gor keen Anregen), Neutralgrau (gliek grote Anregen) un Witt (vulle Anregen vun all dree Sorten) Klören, de to de Klass vun de „nichbunten Klören“ tellt warrt.
Spektralfarven, as dör dat vun de Bülgenläng afhangige Breken achter en Prisma optreden doot, künnt as Farvkrink vun de bunten Klören dorstellt warrn, se stellt aver blots en Deel vun’t möögliche Farvwohrnehmen dor. Sichtbore Strahlen – dat Licht – is en elektromagneetsch Strahlen in’t Rebeet vun de Bülgenlängen 380 nm bit 780 nm. Warrt Klören dör Farvmiddels op Böverflachen utlööst, mutt en Borns to’n Belüüchten dorwesen, anners kann een nix sehn. Kuntrasten, de dör rüümliche Neeg tostannen kamt, warrt as Simultankuntrasten betekent, de Nafolgeffekt vun Gegenklören heet Sukzessivkuntrast. Mit den Simultankuntrast is ok de „klöörte Schadden“ verwandt: Warrt en Saak mit gröön Licht bestrahlt, hett he dorna en ro’en Schadden.
Farvwohrnehmen bi Minschen
Binnen den Böverbegreep Klöör (Klöörtheit) is Klöör ok Utdruck vun de Kriterien to’n Ünnerscheden vun disse Gööd. Gras hett de Klöör Gröön, Blood hett de Klöör Root, en Zitrooon hett de Klöör Geel. Kloor Glas is ahn Klöör, hett also keen egen Klöör. Dat Wohrnehmen vun disse Gööd vun en visuellen Indruck kummt vun’t Beteken mit Wöör.
Wöör un Begrepen beschrievt den Indruck: Blau, Deepblau, Blassblau, Himmelblau, Rootblau, usw. Dör’t Beteken vun ünnerscheedliche Klören kann de Minsch sien Wohrnehmen uttuuschen. Blangen dat Wiesen vun Materialproven kann man also ok dör Wöör vun un över Klören snacken („tweet Signalsystem“), wat op de Grundlaag vun Spraak passeert, vun Generataschonen präägt worrn is un in de Kindheit lehrt warrt. Dat individuelle Wohrnehmen vun (objektiv) gliek nöömte Klören kann bi verschedene Minschen ünnerscheedlich utfallen. Dat kann bit to’n deelwiesen oder ok vullstännigen Utfall vun Rezepters gahn, bit hen to en Fehlsichtigkeit.
Naams vun Klören deent dorto, de Ümwelt gemeensom beter to verstahn. Dorto kamt Konventschonen, de nich över de Spraak funktschoneert: Bi en Ampel is to’n Bispeel Root baven un Gröön ünnen. Butendem hett de Farvwirken un de Indruck ok Influss op Farvstimmungen, also dat Vörwirken in de Tiet un den Ruum afhangig vun individuelle Insichten un dat Raineeren vun’t Wohrnehmen.
Farvbeteken
Klöör un Licht
Dat Wohrnehmen vun Klören geiht blots över dat Licht. Dat Licht entsteiht dör dat Bewegen vun Molekülen un Atomen dör Warms oder dör’t Ännern vun Energieniveaus in de Elektronenhüll. De Klöör vun dat afstrahlte Licht sülvst kummt also dör de Frequenzen tostannen, de in dat Spektrum vun’t Licht binnen sünd. Se warrt as Lichtklöör betekent.
Dorvun afgrenzt is de Körperklöör, de dat visuelle Wohrnhemen vun Saken un Körpers beschrifft. Wenn dat Licht op en Böverflach drapen deit, warrt dat dör Strein Licht reflekteert. Man sünnere Frequenzen oder Bülgenlängen vun dat Licht künnt dör Absorpschoon in’t torüchstrahlte Licht fehlen. Dordör ännert sik dat Spektrum un dormit un de Samtindruck vun de Klöör ännert sik. In de Maleree warrt de Begreep Gegenstandsklöör bruukt, in sünnere Fäll ok Lokalklöör as Gegensatz to den Samttoon vun de Klöör. Dorbi kann ok de Struktur vun de Böverflach en Klöör ut physikaalschen Achtergrund tügen (Strukturklöör), as to’n Bispeel de blinkern Placken op de Flögels vun en Bottervagel.
Klöörbegrepen
All Spraken hebbt en grote Tall vun Wöör to’n Afgrenzen vun enkelte Farvtöön. In eenige Spraken fehlt aver ok Farvnaams, de dat in annere Spraken gifft. To’n Bispeel is de Beteken Magenta eerst laat in’t Hoochdüütsche opkamen, jüst so as de Klöör Oraansch. De Woortbedüden staht bito ok ünner en sozialen Wannel. So hett in’t 17. Johrhunnert in Düütsche Bruun mehr dat hüütige düstervigelett bit düsterblau betekent, as dat in’t Karkenleed Hernieder ist der Sonnen Schein / die braune Nacht bricht stark herein düütlich warrt. Ok gifft dat verschedene Ansichten to blaue un gröne Fravtöön in verschedene Kulturen, wat bi’t Översetten mitünner to Fehlers föhren kann. Butendem gifft dat Ansätz, de mööglichen Beteken för sünnere Klören as Spraakuniversal in Form vun implikatschonale Hierarchien uttodrücken. Dorna maakt meist all Spraken en Ünnerscheed twüschen Swart/Düster un Witt/Hell, wenn se dree Farvtermini anbeden doot, un wieter ok en Beteken för Root un so wieter.
Afhangig vun’t Anwennen gifft dat ok Klören, de blots för sünnere Saken bruukt warrt. To’n Bispeel warrt blond blots in’n Tosamenhang mit dat Hoor bi Minschen bruukt, wiel falb blots för Hoor bi Deerten bruukt warrt.
Dat Farvbegrepen mit Geföhlen verknütt sünd, warrt bi’t Anpriesen vun Göder un Produkten utnütt, vunwegen dat hier de Verbinnen to allgemene Situatschonen oder Saken, de as „kommodig“ ansehn warrt, bruukt warrn kann. De Beteken Sahara för de Klöör vun en Auto steiht to’n Bispeel as’n Teken för Feernweh oder för’t Längen. De Wööst Sahara op Plakaten oder in Feernsehbiller steiht för dat Wiete ahn Enn un schall en Geel dorstellen, dat för en „Will-ik-hebben“-Geföhl sorgt.
Dör Kulturkreisen, Psyche un Optucht gifft dat butendem en Symbolik vun de Klören, de sik mitünner ok in Spröök oder Beweerten utdrücken deit. In dissen Sinn warrt Naams vun Klören ok an Steed vun Geföhlen un anners rüm bruukt. En Studie Anfang vun de 2010er Johren hett wiest, dat Veerjohrige vundaag jüst so veel Farvbeteken kennt as Achtjohrige noch vör hunnert Johren.
Lichtklöör
Hööftartikel: Lichtklöör
För dat Wohrnehmen vun Klöör is Licht nödig. Ahn Licht geiht dat nich. Dat Licht entsteiht op de Even vun Molekülen un Atomen, to’n een dör de Warmsbewegen, to’n annern dör Ännern vun de Energieniveaus vun de Elektronenhüllen vun Atomen.
Körperklöör
Hööftartikel: Körperklöör
De Körperklöör is dat visuelle Wohrnehmen vun Saken, de dör sünnere Ännern vun’n wedder afstrahlte Spektrum vunwegen de Absorpschoon vun stoffspezifische Bülgenlängen (Lambert-Beersch’ Gesett) vun de optischen Strahlen oder dör Strein an de Böverflach torüch reflekteert warrt. In de Maleree warrt de Begreep Saakklöör bruukt un in sünnere Fäll de Begreep Lokalklöör as Gegensatz to den Samttoon. Dorbi kann ok dör de Struktur vun de Böverflach en Farv ut physikaalsche Grünnen tüügt warrn (Strukturklöör), as to’n Bispeel to Gleem vun de Flögels vun Bottervagels.
Psychisch Wirken vun Klören
Wenn dat Oog vun Licht mit en sünner’t Lichtspektrum reizt warrt, hett dat en psychische Wirkung in’t Zentralnervensystem, de över denn eenfacken Sinnindruck (as „himmelblau“ oder „grasgröön“) rutgeiht.
Minschen ut’n glieken Kulturkreis hebbt dör Optucht un Traditschoon veel gemeensom, man ok dor kann dat vun Minsch to Minsch Ünnerscheden geven. De psychische/seelische Wirkung vun’t Wohrnehmen vun Klören warrt – intuitiv oder mit Afsicht – ok för’t künstlerische Utgestalten, bi’t Gestalten vun de Mood oder in de Warf utnütt. Psycholoogsche Farvteste künnt dorbi hülpen, de wünschte Wirkung to kriegen. De Farvindruck wirkt jüst so as annere Indrück op de Psyche in. Klören, de nich begäng sünd, künnt ok dorto bruukt warrn, enkelte Saken beter ruttoheven oder to versteken. So kann een ok Lüüd dorenanner bringen.
Farvtests schüllt so ok de Mööglichkeit geven, op de Persönlichkeit vun en Testperson torüchtosluten, wenn de sünnere Klören un Kombinatschonen vörtehn deit. Allgemeen geevt Farvtests woll ok Utkunft woans Persönlichkeiten op verschedene Klören reageert. Psychisch Farvwirken warrt in vele Kulturen annahmen, wat sik ok in Spreekwöör un Reedwennen utdrücken deit. Dat Weten doröver warrt in de Warf insett.
De Wirkung un Bedüden vun Klören in de verschedenen Kulturkreisen staht in de enkelten Artikels to de Farvtöön (kiek ok Farvsymbolik).
Warm un koolt bi Klören
Dör Insichten, de een mit de Tiet hett, kamt bi Klören de eenfachsten Betöög tostannen, as dat ok bi’n Temperaturindruck is.
Warme Klören: De warme Tiet vun’t Johr warrt vun gele un ro’e Farvtöön bestimmt. De glieken Farvtöön wiest ok Füer op. Ut egene Insichten un överlevert Weten gellt de Farvtöön vun Geelgröön bit hen in’t vigelette Root as „warm“.
Kole Klören: Dat kole, blaue Water, de törkise Iesschadden in’n Winter un bi de Iesbargens oder ok dat „giftige“ Blaugröön wirkt koolt un afwiesen. De Farvtöön, de in’n Farvkrink gegenöver vun de warmen Klören leegt, warrt as kollt opfaat un dorüm as „kole“ Klören betekent.
Disse Indruck dröff aver nich mit de physikaalsch defineerten Farvtemperatur vun Lichtborns verwesselt warrn. Butendem hangt de Indruck ok vun de persönlichen Insichten un de kulturellen Achtergrünnen af. Blau, wat vundaag as en kole Farv gellt, weer in’t Middelöller noch as warm inordent un to’n Bispeel mit de Mudder Maria tosamenbröcht.
Dat visuelle System
De Arbeitswies vun’t visuelle System in’t Zentralnervensystem un sünners in’n Bregen in’t Tosamenspeel mit dat Geföhlszentrum is noch nich utforscht. Kloor is aver, dat dat Wohrnehmen vun ünnerscheedliche Bülgenlängen in de Tappens un Stääv vun de Netthuut nich alleen för dat Entstahn vun Biller verantwoortlich is. Dat Sehn vun Klöör un Form vun en Saak is dordör prägt, dat de Grootbregen en Sinnindruck mit en Gedanken vun fröher verknütten deit. De Klöör, de en „föhlen“ deitis dorbi nich jümmer mit en physikaalschen oder meettechnischen Klöör to verglieken. Dat Bild, dat ut de jüst opnahmen Informatschonen wohrnahmen warrt, is veelmehr överdeckt vun dat Weten, dat een to dat Objekt hett.
In de Psychologie is in’n Tosamenhang mit Farvwohrnehmen hüüt de Begreep Gedächtnisfarv begäng. Objekten mit en tyypsche Klöör warrt dorna dör Torüchgriepen op den prototyypschen Farvtoon in’t Gedächtnis wohrnahmen. Tomaten warrt to’n Bispeel in en duller’t Root wohrnahmen, as dat in Wohrheit de Fall is. En Wisch schient sogor bi Schummerlicht noch gröön, un ok de blaue Himmel is so en Utbilln.
In de Farvmetrik kann dit individuelle Wohrnehmen Malesse mit sik bringen, vunwegen dat twee Klören vun verschedene Lüüd nich automaatsch gliek wohrnahmen warrt, ok wenn de glieke L*a*b-Weert meten warrt. De CIE-Farvmetrik betütt sik op Normalbeobachters mit de Statistik un mit de Licht- un Farv-Technik vun de 1920er Johren.
Dat Wohrnehmen vun Klören passeert psycholoogsch op twee Orden.
Klöör aktiveert Assoziatschonen, also Insichten an sünnere Saken as to’n Bispeel Root = Füür, Gröön = Gras oder Geel = Zitroon
Klöör aktiveert Geföhlen, de denn to’n Utdruck kamt, wenn een Substantiven in Adjektiven ümwannelt, de Geföhlen utdrücken doot, so as Root = gefährlich, Gröön = giftig oder Geel = frisch. Disse Geföhlen künnt ok fröhere Insichten vun sünnere Situatschonen anspreken.
Assoziatschonen un Geföhlen as Antwoort op en Farvwohrnehmen hebbt Ingang in de Traditschonen vun de Kulturen. Na de „Empiristischen Theorie vun de Geföhlswirkung vun Klören“ warrt Farvgeföhlen individuell un implizit (d. h. nich bewusst, nich besinnbor) lehrt: Dat sünd vör allen Geföhlen, de en Minsch op Grundlaag vun Verarven hett, wat em andrieven deit un wat de Inholt vun sien Leven is, gegenöver vun Saken un Situatschonen de dat överall geven deit. Universalobjekten in dissen Sinn sünd to’n Bispeel de blaue Himmel, kloor Water, gröne Planten, gele Sünn, dat ro’e Blood oder swarte Brandresten. Vergliekbore Universalsituatschonen künnt ünner annern de düstere (swarte) Nacht wesen oder de helle (witte) Dag.
De Optucht un de Insichten verbinnt Saken, de mit Geföhlen besett sünd, jümmer en (vun’n Kulturkreis vörgevene) sünnere Klöör. Dordör entstaht bi’n Minschen disse Geföhlen ok denn al, wenn he blots de Klöör wohrnehmen deit. De Reakschoon op de Klöör is dormit denn inprägt: Root signaliseert Gefohr, ok wenn de Gefohr sülvst (dat Füür) gor nich dor is, man blots en Wand root anstreken is. Dat is dat glieke as en lehrten Reflex as bi Pawlow sien Hunnen dör klass’sche Konditschoneren.
Histoorsch Entwickeln vun Klöörbegreep
Klöör is en Stoffegenschop, de – wöörtlich nahmen – foorts in’t Oog fallt. Al de Minschen in de Steentiet hebbt dissen visuellen Effekt wohrnahmen, de all Primaten toegen is. En Nawies för’t aktive Wohrnehmen vun Klöör sünd to’n Bispeel de Höhlenteknungen, in de Klören ut de Natur in egene Biller mit ünnerscheedliche Klören weddergeven worrn sünd.
För Arbeiten in’t Handwark mööt klöörte Vörlagen nabillt warrn, religiöse Ansichten to de Natur hebbt in de Philosophie to Diskusschonen över disse Stoffegenschop un Lichtefekten föhrt. Eerste Anmarken in disse Richt geev dat in’t klass’sche China, in’t olle Vörderasien – vör allen in de Antike. Dat glemige Geel vun dat Gold as Stoff vun de Gödder un Afbild vun de Spnn, hett den Wunsch tostannen kamen laten, dat Metall natomaken. Versöken vun de Metallhandwarkers un philosoophsche Ansätz to de Alchemie op Grundlaag vun de Theorie vun de Elementen hebbt den Wunsch föddert, düre Pigmenten anner un billiger in glieke Farv hertostellen. Sünners dat „schöne“ aver düre Gold künstlich natomaken is na sien Egenoort vun de sichtbore Klöör Grundlaag un Andrief vun de Alchemie wesen.
Theorien un Lehren to de Klöör hebbt sik, as in jede Wetenschop, in’n Striet vun verschedene Ansichten entwickelt. Demokrit meen to’n Bispeel, dat ro’e Deelken spitz weern un gröne rund. In’n düütschen Spraakruum hebbt vör allen de Ünnersöken un Ansichten vun Johann Wolfgang von Goethe in sien Gegenansicht to Isaac Newton wirkt. Ünnersützt weer he dorbi vun Philipp Otto Runge. To nöömen sünd dorbi ok Hermann von Helmholtz, Ewald Hering, Wilhelm Ostwald un ok Johannes Itten oder Harald Küppers. Bi jem all geev dat ok de pädagogische Aspekt vun’t „Raatgeven to’n Anwennen vun Klören“.
Grundlagen för Klören in’n Sinn vun Farvstoff weern to Anfang de Naturstoffen. Blau is ut dat düre (vunwegen dat dat bannig roor weer) Lapislazuli-Pulver wunnen worrn. To’n Blau Farven vun Tüüch deen de Küüp mit Indigo. Purpur weer ut dat Sekret vun de Purpursnick herstellt un weer de Farvstoff för Kaisers un Königen. Root kemm ut de Cochenille-Schildluus, wiel för Bruun-, Geel- un Roottöön Boddens un Eerden bruukt weern. Bekannt sünd to’n Bispeel Umbra un de Terra de Siena (Sienaeer) ut Italien. Witt is as Bliewitt ut Blie wunnen worrn, un för Swart weer Sott as Pigment insett. Textilen swart intofarven weer sünners swoor. Dorut hett sik en egen Handwark entwickelt in de Zunft vun de Swartfarvers. Gold harr butendem in de byzantinische Maleree as Klöör för den Himmel en metaphysische Bedüden.
De Farvspektrum is in’t 19. Johrhunnert vergröttert worrn, as ne’e anorgaansche Farvstoffen un Pigmenten dorto kemen as Berliner oder Preußisch Blau, Rinmans Gröön oder Schweinfurter Gröön. Dör’t Namaken vun rore natürliche Farvstoffen in grote Mengden dör industrielle oder ne’e Verfohren geev dat veel mehr Mööglichkeiten to’n Farven.
En grote Tall vun möögliche Klören keem mit de orgaanschen Anilin-Farven dorto (BASF). De natürlichen Farvstoffen un Pigmenten künnen nu in de Kunst un in de Weertschop dör künstliche Farven uttuscht warrn. De ollen Naams mit regionalen Tosamenhang sünd dorbi deelwies övernahmen worrn. So keent man ok vundaag noch Klören as Neapel-Geel, Venezianer-Root oder Veroneser Gröön.
In’t 20, Johrhunnert sünd ok de Mööglichkeiten to’n Weddergeven vun Klören dör Farvfotografie un Farvdruck mehr worrn. Nu is ok na de Gesetten vun de farvnauen Weddergaav forscht worrn. Wieter verbetert worrn is de Weddergaav vun Naturfarven ok dör’t Entwickeln vun’t Farvfeernsehn un mit de Digitalfotografie. Togliek hett sik aver ok dat Sehn vun Klören ännert, wat to’n Deel Klöörnastellen nödig maken de. Malessen mit dat Ümsetten vun Klören vun en Vörlaag vun’n Scanner to’n Grootformat för Warf un Reklame warrt dör „Klöörtraining“ in de Breed vun de Inwahners nee wohrnahmen.
Dormit stiggt aver ok de Ansprook vun’n Verbruker, dat Klören goot weddergeven warrt. Tosamen mit de beteren technischen Mööglichkeiten un de Forschung hett sik dat „Meten“ vun de physioloogschen Grött Klöör to dat Rebeet vun de Farvmetrik wieterentwickelt.
Modellen, Katalogen un Meten vun Klören
Hööftartikel: Farvmetrik
Farvmodellen
Üm Klören quantitativ to beschrieven, also mit Hülp vun Tallen antogeven, ahn dat een dorför nipp un nau weten Insichten hebben mutt, woans de Klöör utsütt, sünd verschedene Farvmodellen utklamüstert worrn. De Angaav vun so een Tallentripel (to’n Bispeel: L=75, a=5, b=33) is nich explizit mit dat Wohrnehmen vun en Klöör verknütt. In’t Farvmodell warrt jede Klöör as Punkt in en (faken) dreedimensionalen Farvruum dorstellt. Den sien Ümfang richt sik na de Reinheit vun de Grundkumponenten, worut he tosamensett is. De Modellen sünd dör den Fall vun’t Anwennen bedingt un begrenzt. De Farvruum schüll all in de sünner’n Technik möögliche Klören ümfaten. För den Fall, dat in en Farvmanagement ünnerscheedliche Techniken to’n Dorstellen vun Klören bruukt warrt, künnt de Farvrüüm blots mit Inschränken in’nanner ümrekent warrn. Deelwies sünd nich-lineare Afhangigkeiten mööglich, tomeist hannelt sik dat aver üm Matrizen mit Stüttsteden, twüschen de denn linear interpoleert warrn mutt. Ünnerscheedliche Farvrüüm deckt also nich de glieken Farvrebeden af. Klören künnt dorüm faken blots relativ to’nanner afbillt warrn, aver nich afsluut gliek. De wichtigste Fall is dat Afbilln vun’n RGB-Farvruum (Klören, de an’n Monitor dorstellt warrt) op den CMYK-Farvruum, de bi’t Drucken bruukt warrt.
Anners is dat CIE-Lab-Modell, dat op Ünnersöken vun’t minschliche Wohrnehmen baseert un all Klören vereent, de vun Minschen sehn warrn künnt. „Lab“ warrt dorüm in de Farvreprodukschoon faken as Referenzfarvruum bruukt, över den de annern Farvrüüm defineert warrt.
En poor Farvrüüm
RGB – Grundfarven: Root, Gröön un Blau in Andelen
CMYK – Kumponenten: Cyan, Magenta, Geel (yellow) un Swart (key)
HSV – Weerten: Farvtoon (hue), Sättigung (saturation) un Stärk (value)
CIELab – Grundweerten: L (lightness) un de abstrakten Weerten a (root-gröön) un b (geel-blau)
XYZ: Utgangsfarvkörper vun de CIE/IBKCIE (Normfarvruum).
YUV (analog PAL un analog NTSC), YDbDr in’t abaloge SECAM, YIQ (oolt), fröher för analog NTSC bruukt
YPbPr (analog HDTV un analog Component Video)
YCbCr (digital PAL/SECAM, digital NTSC, DVB, JPEG, MPEG, DVD-Video )
Farvkatalogen
Klören mööt aver nich jümmer mathemaatsch defineert wesen as in de Farvmodellen. Dorblangen gifft dat ok Musterkatalogen, in de materielle Proven vun defineerte Farvtöön dorstellt warrt. Afhangig vun’n Weertschopstwieg warrt se as Mapp oder as Musters rutgeven. Opletzt billt de Samtheit vun de Afmischen ut verschedene Pigmenten in de Böverflachenfarv (Druckindustrie) oder dat Dörmischen mit Pigmenten un Farvstoffen (Kunststoff- un Textilindustrie) en Farvkataloog in en dreedimensionale Weddergaav, mitünner in enkelte Evenen dorvun.
En poor Farvkatalogen
Pantone
HKS
Hexachrome
RAL
NCS
Övergäng twüschen Farvrüüm
In Farvkatalogen sünd tomeist Farvweerten in’n dreedimensionalen Ruum biföögt. Togliek sünd Farvweerten in verschedene Modellen mathemaatsch defineert. Dormit warrt dat mööglich Katalogen un Modellen in’nanner ümtoreken. Wegen den ünnerscheedlichen Farvümfang vun de toordenten Farvrüüm sünd de Resultaten vun’t Ümreken sünners in de Randrebeden nich jümmer richtig. Üm sik hier goot antonegern, kann een de Farvnastellen an’t Teelsubstrat bruken.
Mischen vun Klören
Wenn en grote Tall vun Klören dorstellt warrn mööt, reckt dat en lütte Tall vun Grundfarven to hebben. All annern künnt dorut torechtmischt warrn. Faken warrt dree Grundfarven bruukt.
Additiv Farvmischen: Hier warrt vun Swart utgahn, wat een kriggt, wenn de Grundfarven gor nich togeven warrt, wenn se also all 0 % hebbt. De mischte Farv warrt heller, je mehr vun de Grundfarv toföögt warrt. Wenn all Farven to 100 % bigeven warrt, is dat Resultat en hell Witt. Op disse Wies arbeit to’n Bispeel en Reekner-Bildschirm oder en Feernsehapparaat. Tyypsch sünd de Grundfarven Root, Gröön un Blau (RGB).
Subtraktiv Farvmischen: Hier geiht een vun Witt ut. Dat is wenn all Grundfarven op 0 % sett sünd. Wenn mehr Farv togeven warrt, warrt de mischte Farv jümmer düsterer. Wenn all Farven to 100 % bigeven warrt, is dat Resultet hier Swart. Op disse Wies arbeit de Drucker vun’n Reekner. Tyypsch sünd hierför de Grundfarven Cyan, Magenta un Geel (CMY), in verbeterte Form kummt noch Swart dorto (CMYK).
Integreerte Farvmischen: Disse Oort weer vun Küppers in sien Farvlehr vörslahn, üm den Streifakter vun Körperfarven to achten, de bi de subtraktiven Farvmischen nich acht warrt. Blangen de Absorpschoon vun Farvschichten hett dat Strein bi echte Böverflachen en Utwirken op de Klöör. En theoreetsche Ansicht un en mathemaatschen Ansatz gifft de Kubelka-Munk-Funkschoon.
Spektral- un Mischfarven
Hööftartikel: Grundfarv
Spektralfarv
En Spektralfarv is de Indruck, de dör den Reiz vun en Utsnitt vun dat sichtbore Spektrum entsteiht. En Methood, en Utsnitt ut dat Spektrum to kriegen, is dat Splitten vun witt Licht dör en Prisma oder en Streigidder. De Intensität un Indruck vun de Spektralfarv hangt vun de Breed vun dat Bülgenlängenintervall af, un dormit ok de Reinheit vun de Spektralfarv. Op de annern Siet, stellt de enkelten Bülgenlängen vun’t Spektrum in’t sichtbore Licht blots en lütten Deel vun möögliche Klören dor. In en Regenbagen sünd to’n Bispeel de Spektralfarven to sehn, aver nich jemehr Mischen. Sünners Klören vun de „Purpurlien“ twüschen Vigelett un Root künnt nich as Spektralfarven vörkamen – dat sünd Valenzfarven.
Mischfarv
Mischfarven sünd all Klören, de dör Farvmischen tostannen kamt, wat se nu an’n Bildschirm dör Mischen vun elektromagneetsche Strahlen oder dat Belüchten vun reflekteren Böverflachen vun bedruckte Medien entstaht. Dat gifft ok Mischfarven, de dat minschliche Oog wegen Metamerie as gliek ansütt, ofschoonst de Intensität vun dat Licht an verschedene Steden vun de Bülgenlängenskala nich de sülve is. Metamerie is afhangig vun den Lichtborn. De Effekt hett dormit to doon, dat dat Spektrum vun de Strahlen, de op dat Oog drapen doot, op blots dree verschedene Tappenorden afbillt warrt.
Optimalfarv
Na Wilhelm Ostwald sünd Optimalfarven idealiseerte Spektralfarven mit en defineerte Breed vun dat Intervall vun de Bülgenlängen, bi de blots de Intensitäten 0 % un 100 % vörkamt. En Optimalfarv is en Körperfarv, de ehr Remisschoonskurv β(λ) en rechtwinklige Kurv is, bi de blots de Remisschoonsgraden β(λ)=0 un β(λ)=1 tolaten sünd mit hööchstens twee Sprungsteden in’t sichbare Spektrum. Dat gifft blots veer Typen vun Optimalfarven:
Kortendfarven (kortbülgige Siet is 1): Blau
Langendfarven (langbülgige Siet is 1): Root
Middelfarv (keen Remisschoon an’t lang- un kortbülgige Enn): Gröön
Middelfehlfarv (Remisschoon blots an de beiden Ennen): Viool, de Purpurklören.
De Naam, de dorachter steiht, deent blots to’n Verkloren un is afhangig vun de Breed vun’t vulle Remisschoonsrebeet to verstahn. En Langendfarv, de meist bit an’t kortbülgige Enn vun’t sichtbore Spektrum recken deit, is to’n Bispeel en strahlen Witt mit Blautoon. Dorgegen is en smallen Striepen vun en Middelfarv Swart mit en lütten Farvinslag.
Farvtoon, Helligkeit, bunt un unbunte Klören
In de Alldagsspraak warrt Swart un Witt as Klören ansehn, liekers warrt se nich as klöört betekent. Mitünner warrt de neutrale Grauskala ok as unbunte Klören betekent. De bunten Klören dorgegen leegt twüschen en Farvinslag un de Sättigung. Se maakt en mehr oder minneren Farvindruck, de as bunt beschreven warrt.
De Ünnerscheed liggt in’t Farvwohrnehmen:
De Rezepters to’n Wohrnehmen sünd de Tappens, de dat in’t minschliche Oog in dree Göden vun’t Wohrnehmen gifft. Je na Energie vun de Photonen, de op dat Oog drapen doot, warrt dör en cheemsche Reakschoon en elektroonschen Reiz utlöst, de an den Sehnnerv övermiddelt warrt. Ut de Proportschoon vun’t ünnerscheedliche Reizen vun de dree Tappenorden nimmt de Minsch en farvtoonglieke Bülgenläng wohr, de as Farvtoon betekent warrt. Afhangig dorvun, woans de Intensitäten vun den Reiz verdeelt sünd, nehmt wi de Klören as sättigt oder blass wohr. Dit oorsprüngliche Signal warrt in de Dreeklörentheorie togrunnen leggt.
Von Ewald Hering stammt dorgegen de Veerklörentheorie, de vun Gegenklöörporen „Root-Gröön“ un „Geel-Blau“ utgeiht un de vun Sehnerv överdragenen un vun’n Grootbregen wohrnahmen Tosamenhäng as de buten vun’n Lief veroorsaakte physikaalsche Situatschoon beschrifft. Grau, Witt oder Swart sünd dorbi Sünnerfäll, wenn all dree Tappens mit ruchweg glieke Intensität anregt warrt un dormit glieke Nervensignalen tügen doot. De Farvdimensionen Farvintensität un Farvsättigung sünd dormit Utddruck vun de Stärk vun den utlösten Reiz.
De Stääv sünd fienföhliger för Licht as de Tappens. Wenn de Mengde vun Photonen in een Tieteenheit nalaten deit, warrt blots de Stääv anregt, ehrn Reiz an’n Sehnerv wietertogeven. Wenn blots wenig Licht dor is (to’n Bispeel Nachtkieken), lööst de Tappens keen Reiz ut. Somit geiht an den Bregen blots de Informatschoon över de Belüüchtstärk, de in’n Woortsinn nich mit en Klöör verbunnen is. Dordör warrt blots en Grau-Indruck wietergeven, wat sik ok in dat Sprickwoort wedderfinnt, dat nachts all Katten grau weern.
Wenn de Mengde vun infallen Photonen so lütt is, dat ok de Stääv jem nich mehr wohrnehmen doot, warrt de Indruck Swart wietergeven, wat physioloogsch as Egengrau betekent warrt.
Wenn die Helligkeit bannig groot is, also en hoge Tall vun Photonen in’t Oog fallt, künnt beide Kieksystemen överreizt warrn, wat denn as Blennen betekent warrt. Dat „blennen“ Witt deit weh, wat en Warnreakschoon vun’n Lief is. Dat Kiekpurpur rekombineert nich gau noog, so dat en intensiv Blennen tietwies blind maken kann.
Farvwohrnehmen bi Deerten
Entwicklungshistoorsch gaht de Tappens un de Stääv op de glieke Utgangszellen torüch. Dat Entwickeln hett dorto föhrt, dat dat Kiekspektrum vun Deerten nich dat glieke is as bi de Minschen. Immen künnt to’n Bispeel in’t Ultravigelett beter wohrnehmen, vunwegen dat jemehr Sehzellen energieriekere Photonen (Strahlen mit körte Bülgenläng) wohrnehmen künnt as de Minsch. Bi Vagels hett sik wiest, dat de Kuntrast twüschen ro’e Frücht un gröön Loov wichtig is. För Fisch is en Wohrnehmen vun krote Bülgenlängen nödig, vunwegen dat de langbülgigen Andeelen vun’t Sünnlicht dör Water absorbeert warrt.
De Begreep „Farv“ kann blots inschärnkt op Deerten överdragen warrn. De kumplexe Natur vun dat Phänomen Klöör is de Grundlaag för ünnerscheedliche Evenen vun’t Abstraheren.
Kiek ok
Grundklöör
Entstahn vun Klören
Literatur
Harald Braem: Die Macht der Farben, Langen/Müller, 2003, ISBN 3-7844-7156-0.
Eva Heller: Wie Farben auf Gefühl und Verstand wirken. Knaur, Droemer 2000. ISBN 3-426-27174-5.
Hans Gekeler: DuMont’s Handbuch der Farbe (Systematik und Ästhetik). DuMont, Köln 1988. ISBN 3-7701-2111-2
Johannes Itten: Kunst der Farbe, Otto Maier, Ravensburg 1970, ISBN 3-473-61551-X.
Harald Küppers: Die Logik der Farbe. 2. Oplaag. Callwey., München 1981. Theoretische Grundlagen vun de Farvenlehr. ISBN 3-7667-0601-2
Horst O. Mayer: Einführung in die Wahrnehmungs-, Lern- und Werbepsychologie. Oldenbourg 2005, ISBN 3-486-57675-5.
Petra E. Weingart, Rudolf Forster, : Ich und die Farbe sind eins. Kovac, Hamburg 2005, ISBN 3-8300-1813-4.
Norbert Welsch, Claus Chr. Liebmann: Farben. Spektrum, 2004. ISBN 3-8274-1563-2.
Borns
Weblenken
Farvsystemen in Kunst un Wetenschop
Colour and Vision Research Labs: Farvwerten, Spektralwerten un Tristimulus-Werten, UCL
Farvdefinitschonen na Schatteren ünnerdeelt
Optisch Effekt |
1402 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Football%20EM%202004 | Football EM 2004 | De Football-Europa-Meesterschap 2004 (EM 2004) weer in Portugal togang. Dat güng vun den 12. Juni 2004 bit to den 4. Juli 2004.
Wunnen hett de EM de greeksche Natschonaalmannschap. Tweede sünd de Portugeesen worn. Dat Endspeel weer en Oplaag vun dat Anfangsspeel, wat ok Grekenland tegen de Portugeesen weer. Dat Endspeel güng 1:0 för de Greken ut, vun wegen dat Angelos Charisteas (de dormals bi de SV Werder Bremen mitspeelt hett) na en Eckball den Ball mit sien Kopp in dat Dor ballköppt harr.
In dat Halffinale harr sik Grekenland tegen Tschechien dörsett un Portugal tegen de Nedderlannen.
Sport
Football |
1403 | https://nds.wikipedia.org/wiki/EM | EM | EM, Em oder em is afkört för
Elektromagnetismus,
Europa-Meesterschap,
Elektronen-Mikroskop,
Elektromigration bi elektrisch Leiderbahnen,
Erythema migrans in de Medizin,
bi de Iesenbahn för en Middelwagen vun en Driefwagen-Tog,
den ASCII-Code 25, end of medium,
den E-moll-Akkord in de Musik,
bi HTML för den em-tag, <em> un </em>,
bi Perfessers dorför, dat se ut de Plicht sünd (emeritus). |
1409 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bundsland | Bundsland | En Bundsland is en Land vun en föderativen Staat. Anners seggt, en Deelstaat. Dat heet en Rebeet, wat en egen Regeren hett un wisse Saken sülvs regeln deit.
Bunnslänner gifft dat nich blots in Düütschland, man ok in vele annere Staaten, as to’n Bispeel in Öösterriek. Jüst so as en Bundsland is en Kanton in de Swiez, en Bundsstaat in de USA un en Provinz in de Nedderlannen.
Bundslänner in Düütschland
Sleswig-Holsteen (15)
Hamborg (6)
Mekelnborg-Vörpommern (8)
Neddersassen (9)
Bremen (5)
Brannenborg (4)
Berlin (3)
Sassen-Anholt (14)
Sassen (13)
Döringen (16)
Hessen (7)
Noordrhien-Westfalen (10)
Rhienland-Palz (11)
Saarland (12)
Baden-Württemberg (1)
Bayern (2)
Bundslänner in Öösterriek
Vorarlberg
Tirol
Soltborg
Kärnten
Steiermark
Nedderöösterriek
Böveröösterriek
Wien
Borgenland
Typ vun subnatschonale Eenheiten
Typ Verwaltensrebeet
Düütschland
Öösterriek |
1411 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kiel%20%28Mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | Kiel (Mehrdüdig Begreep) | Kiel betekent
Kiel, Hööftstadt vun Sleswig-Holsteen,
Kiel, ünnerste Deel vun en Schipp,
Kiel, en Steernbild,
Stadt Kiel, Passageerschipp, dat 1934 boet weer,
Fedderkiel, de lange runne Deel in de Mitt vun en Vagelfedder,
Kiel, Stadtdeel vun Antwerpen,
Kiel, Oort in Wisconsin, USA,
Kiel, Barg in’t Vogtland, Sassen.
Kiel is de Familiennaam von
Adolf Kiel (1865–1901), düütschen Verleger un Schriever,
Alfred Heinrich Kiel (1878–1954), düütschen Politiker,
Clemens August Kiel (1813–1871), düütschen Kumponist, Vigelienspeler un Dirigent,
Edith Kiel (1904–1993), düütsche Filmeditorin, Dreihbookschrieverin un Speelbaasfro,
Ellen Kiel (* 1959), düütsche Biologin,
Ernst Kiel (1924–2016), düütschen Pädagoog un Politiker,
Ewald Kiel (* 1959), düütschen Pädagoog,
Friedrich Kiel (1821–1885), düütschen Komponist,
Friedrich-Wilhelm Kiel (* 1934), düütschen Politiker,
,
Helga Kiel (* 20. Johrhunnert), düütsche Verbandsfunkschonärin,
Johann Gottfried Kiel (1717–1791), düütschen Maler,
Karl Kiel (1905–1974), düütschen Pädagoog un Politiker,
Katharina Kiel (* 1992), düütsche Footballspelerin,
,
Machiel Kiel (* 1938), nedderlandschen Kunsthistoriker,
Niklas Kiel (* 1997), düütschen Basketballspeler,
Richard Kiel (1939–2014), US-amerikaanschen Schauspeler,
Robin Kiel (* 1987), düütschen Biathlet,
Sid Kiel (1916–2007), süüdafrikaanschen Löper,
Uwe Kiel (* vör 1975), düütschen Archivar un Historiker,
Walter Kiel (1907–1986), düütschen Volksweert, Wetenschopper un Schriever,
Wilhelm Kiel (1850–na 1918), düütschen Koopmann, Goodsbesitter un Politiker. |
1412 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schipp | Schipp | En Schipp (n., Mehrtahl: Scheep) is een Fohrtüüch för dat Water.
Worüm swimmt een Schipp?
Een Schipp swimmt na dat Prinzip vun Archimedes. Dat heet, dat swimmt, wenn dat lichter is as dat Water, wat dat Schipp verdrängen deit. So kümmt dat, dat ook een Schipp ut Iesen swimmen kann, ook wenn Iesen sworer is as Water. Binnen in dat Schipp is jo Luft un de is lichter.
Schipp un Boot
Scheepe sünd grötter as Boote. In de Marine ward seggt, een Boot is een Schipp, wat keen 1. Offizeer hett.
Oorten
Na den Andriev ünnerscheed wi dat
Roderschipp, so as de Galeeren un de Wikingerscheepe
Seilschipp
Dampschipp, (DS, ook Damper nömmt
Schüffelraddamper
Schruvendamper
Motorschipp (MS)
Na den Bruuk ünnerscheed wi dat
Frachtschipp
Tanker
Containerschipp
RoRoSchipp (roll on, roll off)
Massengootschipp
Versörger
Holk
Passageerschipp
Krüüzfohrer (ook Musikdamper nöömt)
Fährschipp
Oorlogschipp
Fregatt
Korvett
Krüzer
Slachtschipp
Flegerdräger
Besünnere Scheepe un Booten
Füerschipp
Slepper
Forschungsschipp
Schippbu
Fohrtüüch
Schipperee |
1413 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kiel%20%28Schipp%29 | Kiel (Schipp) | Een Kiel (m.) is bi een Schipp de ünnerste Deel. Bi de olen Seil- un Ruderschepen weer dat een groten Balken ut Holt. Mit den Kiel füng de Bau vun een Schipp an. De Kiel drägt de Spanten un de Masten sünd dor ook an fastmookt. Anners seggt: Wat för een Minsch dat Rüchgraat is, dat is de Kiel för een Schipp.
Blangen de statische Funkschoon hett de Kiel bi Seilschepen ook een hydrodynamsche Funkschoon. He sörgt dorför, dat de Wedderstand dwars to de Fohrt grötter is, as in de Richtung vun de Fohrt. Dormit drifft een Schipp nich so gau af. Bi lütte, platte Seilschepen, so as Evers, sörgt dorför ook de Sweerter an de Sied.
Schippbu |
1414 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schrievwies | Schrievwies | De Schrievwies is de Oort to Schrieven.
Twee Strategien för Schrievwiesen
Dat gifft för de germaanschen Spraken, wo ok dat Plattdüütsche tohöört, tominnst twee Ansätt, sied dat in dat 18. un 19. Johrhunnert för dat Hoochdüütsche en grötter Diskuschoon över dat rechte Schrieven - dat Rechtschrieven - geev. Dor weern de Bröder Grimm togang, de Konrad Duden un anner Lüüd.
Luudschrieven (Schriev as du dat höörst)
etymoloogsch-grammatikaalsch Schrievwies.
Beid Oorten, dor ran to gahn, hebbt ehr Problemens:
Bi dat Luudschrieven kümmt een mennig Woord komisch vör:
t.B. snackt wi vun Oiropa un schrievt Europa.
Vun Dörp to Dörp wesselt de Utspraak. De een seggt schöön un schrievt schön, den anner seggt schoin un schrievt scheun un noch een anner seggt schoin un schrievt schön.
Na de Etymologie un de Grammatik hett dat ok sien Problemens.
T.B. dat Schrieven un de Schrift. Wat hett dor de Priorität? Schrieven un de Schriever is mit een lang i un mit een week v. Ik schriev hett een lang i un een week v. He schrifft hett heel kortet i un een hart f. Wi harrn schreven is wedder een lang e un een week v. Allns hangt mit de Grammatik un de Etymologie tosamen, avers wenn wi schrieven deen He schrivvt oder wi harrn schrefen, denn dee dat bannig egenoordig utsehn.
Spraakwetenschop |