Datasets:

danielpleus

/

wiki-nds

like 0

1820

https://nds.wikipedia.org/wiki/Amphibien

Amphibien

De Amphibien sünd een Klass in de Reeg Veerfööt in’n Ünnerstamm Warveldeerter von de Chordabeester. Systematik Ordnung: Urodela oder Caudata - de mit’n Steert Ünnerordnung: Cryptobranchiodea Ünnerordnung: Sirenoidea Ünnerordnung: Salamandroidea Familie: Salamandridae Genus: Salamandra Oort: Alpensalamander (Salamandra atra) Oort: Salamandra salamandra - kriggt lebennige Junge (Larven) Gattung: Triturus Oort: Triturus alpestris - lifft in de Bargen Oort: Triturus cristatus - he warrt in de Paarungstiet swatt mit’n orangen Buuk Oort: Triturus helveticus - lifft bloots in’n Westen Oort: Triturus vulgaris - sien Buuk warrt ok orange, un ’n Kamm hett he ok un anner Familie: Ambystomatidae Oort: Axolotl (Ambystoma mexicanum) un anner Familie: Proteidae Oort: Grottenolm (Proteus anguinus) un anner Ordnung: Anura (Poggen un Itschen) - de aan Steert Ünnerordnung: Archaeobatrachia (Urpoggen) Familie: Discoglossidae (Schieventüngler) Genus: Bombina Oort: Bombina bombina - lifft in’t flache Land Oort: Bombina variegata - lifft in de Bargen Genus: Alytes Ünnerordnung: Aglossa (Tungenlose) Ünnerordnung: Rhinophrynoidea (Neesenitschen) Ünnerordnung: Pelobatoidea (Itschenpoggen) Familie: Pelobatidae (Egentlich Itschenpoggen) Genus: Pelobates (Schüffelitschen) Oort: Pelobates fuscus Familie: Pelodytidae (Muddükers) Ünnerordnung: Neobatrachia (Högere Poggen) Familie: Bufonidae (Echte Itschen) Genus: Bufo (Echte Itschen) Oort: Bufo bufo - de gifft dat allerwegens Oort: Bufo calamita Oort: Bufo viridis Familie: Hylidae (Boompoggen) Genus: Hyla Oort: Hyla arborea Familie: Hemisidae (Echte Poggen) Genus: Rana (Echte Poggen) Grupp: Brune Poggen - leevt bloots in de Paarungstiet (un as Kaulquappen) in’t Water (faken Tümpels, de in’n Sommer utdrögen doot) Oort: Rana temporaria Oort: Rana arvalis - he ward in de Paarungstiet blau as ’n kaakte Karp un blubbert anstatt to quarken Oort: Rana dalmatina Oort: Rana catesbeiana (Amerikaansche Ossenpogg) Grupp: Gröne Poggen - leevt dat ganze Jaar an’t Water un quarkt den ganzen Sommer lang Oort: Rana ridibunda Oort: Rana kl. esculenta Oort: Rana lessonae un männich anner Ordnung: Apoda - de aan Fööt Zoologie Klass

1832

https://nds.wikipedia.org/wiki/Klass%20%28Biologie%29

Klass (Biologie)

De Klass is een vun de hierarchischen Stopen in de bioloogsche Systematik. De Klass steiht ünner den Stamm un över de Ornen. Af un an warrt ’n poor Klassen to ’n Böverklass tosammenfaat. En Klass kann ok in Ünnerklassen opdeelt warrn. Dat hangt vun de konkrete Situatschoon af. Taxonomie

1834

https://nds.wikipedia.org/wiki/Familie%20%28Biologie%29

Familie (Biologie)

De Familie (latiensch: Familia) is en hierarchische Stoop in de bioloogsche Systematik. Se steiht twischen de Ornen un dat Geslecht. Af un an warrt ’n poor Familien to ’n Böverfamilie tosammenfaat. En Familie kann ok in Ünnerfamilien opdeelt warrn. Dat hangt vun de konkrete Situatschoon af. In de Zoologie gifft dat de Konventschoon, dat de wetenschopliche Familiennaam op -idae ennt. In de Botanik geiht de Familiennaam tomehrst op -aceae. Taxonomie

1845

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eimb%C3%BCddel

Eimbüddel

Eimbüddel (oder Eimsbüddel, ) is en Stadtdeel un de noordwestliche von de söben Stadtbezirke in Hamborg. De Stadtdeel hett 58.196 Inwohners (in't Johr 2018). De Bezirk hett 267.053 Inwohners (in't Johr 2019) un hett 'n Flach von 49,8 km². Von den Stadtdeel Eimbüddel warrt en Deel vun't süden Rebeet (dat „Eimbüddeler Schanzenquarteer“) to'n Schanzenquarteer rekent; man dat Schanzenquarteer höört egens to'n Stadtdeel Steernschanz (Bezirk Altno). To den Bezirk höört Hogeluft-West un ok de feinen Stadtdelen Harvstehuud un Rodenboom (no'n Slagboom an't Dammdoor nöömt) an de Butenalster; to'n Rodenboom höört aver ook dat Uni-Viddel mit den Grinnel, woneem freuher de Juden wohnt hebbt un ehr Lodens harrn. Wieder buten liggt Stellingen mit Hagenbeck sien Deertenpark, Looksteed mit den Norddüütschen Rundfunk (NDR), Niendörp mit sien ole Kark un dat Niendörper Holt, Eidelsteed, wat nich bloots en Giftmüllskandol as in't Johr 1979, man ook noch 'n Feldmark mit Wischenvogels to beden hett, un ganz in'n Nordwesten Snelsen. Dör dat „Kerngebiet“ löppt de Isebekkanaal mit de lütt Ottersbek, wieder buten löppt de Kollau mit 'n scheunen Wannerweg. Quellen Weblinks Stadt Hamborg: Bezirk Eimbüddel (hoochdüütsch) Naturschutzbund (NABU) Grupp Eimbüddel (hoochdüütsch) Bezirk Eimbüddel

1846

https://nds.wikipedia.org/wiki/Springtied

Springtied

En Springtied (warrt ok Springfloot to seggt) is höger as de normalen Tiden. Dat kummt von de meenschopplich Gravitatschoon vun Maand un Sünn, wenn se in een Streek un an een Siet vun de Eer treckt. Ok al twee Daag vörher un twee Daag achteran is dat Water ’n beten höger. De Springtied kummt all veerteihn Daag vör. Dat Geegendeel dorto is de Nipptied oder Nippfloot. Denn steiht de Sünn in rechten Winkel to’n Maand, un de Floot is wat sieter as normal, vunwegen dat de Gravitatschoon vun de beiden Himmelskörpers den Flootbarg uteneen tütt. Passeert ok all 14 Daag. Water

1850

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hamborg-Mitt

Hamborg-Mitt

De Bezirk Hamborg-Mitt is nich bloots de Binnenstadt, man he treckt sik vun’n Öddendörper See an de oosten Lannesgrenz bit na de Insel Neßsand ganz in’n Westen. De Bezirk hett 301.546 Inwohners (31.12.2019) un hett ’n Flach vun 142,2 km². To düssen Bezirk höört de Hamborger Oolt- un Neestadt un de freuhern Vöröörd St. Pauli un St. Georg; denn de Hobenstadt, Lütt Grasbrook, Steenwarder, Veddel un Willemsborg. Wieder de Elv rünner noch Waltershoff un Finkwarder, överhalf von de Elvbrüchen Rothenborgsoort (freuher mit veel Binnenschipperee), Hammerbrook un Borgfeld, un no Oosten hen Hamm, Hoorn, Billbrook un Billsteed mit de Plattenbosiedlung Mümmelmannsbarg. In de Tostännigkeit von den Bezirk Mitte fallt aver ook de Natschonolpark "Hamburgisches Wattenmeer" mit de Insel Neewark. De Toorn op disse indiekte Hallig is dat öllste Bowark von Hamborg. Footnoten Weblenks Stadt Hamborg: Bezirk Mitte Bezirk Hamborg-Midd

1855

https://nds.wikipedia.org/wiki/Veerdel

Veerdel

Veerdel (ok Viddel) betekent een von veer egaal grote Delen, Stadtveerdel, Deel von een Stadt, besünners wenn dat keen offiziellen Stadtdeel is. As dat Woord „Stadtdeel“ noch nich erfunnen weer, geew dat ’n Stadt mit veer Delen, wo se „Veerdel“ to seggt hebbt. Un in anner Städen hebbt se dat naamaakt un ook „Veerdel“ to jemehr Stadtdelen seggt.

1857

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ketel

Ketel

En Ketel is en groten Pott ut Metall, fröher sünd Ketels ut Stahl, Kopper un Messing maakt worrn, un man hett se in de Köök bruukt för Supp un anneres un in de Waschköök to’n Wäsche maken. Ketels sünd ok bruukt worrn för Dampmaschiens, för Scheep un Lokomotiven, wo dat Water drin weer wat mit Kohlen oder Ööl heet maakt worrn is. Düsse Ketels weren dichtmaakt un blots ’n paar Rohre anmonteert, dat dat Water rin un de Damp rutströmen kunn. De hete Damp is denn to’n Zylinder leet worrn för de Antrieb. Op ’n Damper verkalkt so’n Dampketel mit de Tiet, un denn güng dat an’t Ketelkloppen. Riekere Reeders hebbt dat in’e Warft maken laten - dat gifft ok ’n Leed von de Hamborger Ketelklopper - man op so’n Seelenverköper mussen dat de Matrosen op See maken. Disse Ketelkloppers harrn ok jemehr egen Spraak, de Kedelkloppersprook. Kökenreedschop

1860

https://nds.wikipedia.org/wiki/Well

Well

Well betekent Well, annern Utdruck för Bülg, Well, Oort in de Gemeen Lox in’n Landkreis Cuxhoben, Neddersassen, Well, Oort in de Gemeen Wermelskirchen in’n Rhiensch-Bergschen Kreis, Noordrhien-Westfalen, Well, Oort in de Gemeen Maasdriel, Gelderland, Nedderlannen, Well, Oort in de Gemeen Bergen, Limborg, Nedderlannen. Well is de Familiennaam von Christoph Well (* 1959), düütschen Musiker, Günther van Well (1922–1993), düütschen Diplomaat, Hans Well (* 1953), düütschen Musiker, Jochen Greiner-Well (1956–2013), düütschen Politiker, Karin Well (* 1954), italieensche Schauspelerin, Michael Well (* 1958), düütschen Musiker, Monika Well (* 1961), düütsche Musikerin un Kabarettistin, Roman Well (1900–1962), sowjetschen Spijoon, Traudl Well (1919–2015), düütsche Musikerin, Wilhelm von Well (1797–1879), öösterriekschen Dokter.

1862

https://nds.wikipedia.org/wiki/Helsingborg

Helsingborg

Helsingborg is en olle Havenstadt an de oosten Waterkant vun Öresund. Helsingborg hett 125.000 Inwahners un höört to de ool-däansche Landschop Schonen, de siet 1658 to Sweden tohörig is. Historie De Stadt warrt 1085 dat eerste mol as Stadt nöömt un warrt vun wegen sien Borg en van de wichtigsten Städer vun Däänmark in’t laate Medeloller. 1658 is Schonen mit Helsingborg vun Sweden annekteert wurrn un 1680 hefft de Sweden de Borg (bit op den Toorn) afreten. Wichtige Lüüd Op Slott Knutstorp twintig Kilometer oosten vun Helsingborg ward de kaiserliche Hoffastronom Tycho Brahe, de Schoolmeester vun Johannes Kepler, boren. Dieterich Buxtehude, de Schoolmeester vun Johann Sebastian Bach, war vör de swedsche Övernahm Kantor in de Marienkark; unseker is, of he in Helsingborg oder in Bad Oldesloe, Holsteen, boren weer. De Footballspeler Henrik Larsson is boren Helsingborger. Weertschop Helsingborg hett vundaag den tweetgröötsten Haven vun Sweden, is de Hööftstadt vun de swedsch Levensmiddelindustrie un hett veele Afkaaten un Druckereen. Övrig De Stadt is bekannt vör all wegen sien Fährverkehr na Helsingør in Däänmark un sien Footballmannschap, Helsingborgs IF. Helsingborg warrt de Parl vun’ne Sund (Sundets pärla) nöömt un is en vun de schönsten Städer vun Sweden. Nich asig sünd t. B. de Norderhaven un de Waterkant norden de Norderhaven. Oort Sweden

1865

https://nds.wikipedia.org/wiki/Amtsspraak

Amtsspraak

En Amtsspraak is en Spraak, wat in en Land op dat Amt (Regeeren, Administratschoon, Gericht) bruukt warrt. En Land kann mehr as een Amtsspraak hebben. Un 'n Amtsspraak is wat anners as en Schoolspraak, de in en Land op de School för den Ünnerricht bruukt warrt. Welk Spraak ward Amtsspraak? De Amtsspraak is nich ümmer de Moderspraak vun den Inwahners vun en Land. In Europa, Asien oder Amerika is dat faken de Spraak de ok vun de Mehrtall vun den Lüüd snackt warrt. So is Hoochdüütsch de Amtsspraak vun Düütschland oder Portugeesch is de Amtsspraak vun Brasilien. Man in Afrika is dat faken anners: dor is tomehrst de Koloniaalspraak Amtsspraak warrn, to'n Bispeel Franzöösch in Mali un Ingelsch in Sambia. Dat gifft man blots en poor Länner (Schweiz mit 4 Amtsspraken, Süüdafrika mit 12 un Indien mit 17) wo alle Spraaken vun dat Land ok Amtsspraak sünd. Spraak

1872

https://nds.wikipedia.org/wiki/Baiersch

Baiersch

Baiersch (hoogdüütsch: Bairisch) is ene Dialektgrupp vun de hoochdüütsche Spraak. Dat gift dree Dialekten: Nordbairisch in enige Bezirken vun Bayern, Middelbaiersch in Bayern un Öösterriek (Wien un ümto) un Süüdbaiersch in Düütschland, Italien (hier ok as Mócheno un Zimbrisch) un Österriek (Kärnten, Tirol un annere Länner). In Amerika gifft dat ook dat Huttersch, wat ene Art Tiroolsch is. Baiersch is de düütsche Dialekt mit de meesten Snackers. Baiersch worr ok lang in Böhmen (vandag hört dat to Tschechien) snackt. Spraakvarietät Baiersch

1873

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ilmenau%20%28Stroom%29

Ilmenau (Stroom)

De Ilmenau is en 107 Kilometer langen Stroom in’n Noordoosten von Neddersassen. Se entsteiht dörch dat Tosamenfleten von de Wipperau, Stederau, Hardau un Gerdau bi Uelzen. De Ilmenau löppt dörch Bemsen, Bienbüddel, Lümborg, Bewick un denn bi Hoopt as en linken Nebenstroom in de Elv (Elvkilometer 599,0). Footnoten Weblenken Stroom

1874

https://nds.wikipedia.org/wiki/Finkwarder

Finkwarder

Finkwarder oder ok Finkenwarder () is een vun 104 Stadtdelen vun’d Stadt Hamborg. Op Finkwarder wahnt 11.689 Lüüd (in’n Johr 2002). Finkwarder liggt in’n Süden vun’d Ilv dicht an’n Water un dat heet: Gefährlich warrt dat bi Stormfloot. Dicht an’e Ilv gifft dat vele Dieken. Na de Traditschoon is Finkwarder en Stadtdeel, wo Fischerslüüd wahnt, und alltiets hett dat dor Warften geven. Avers nu hebbt se ok de Airbus-Industrie in Finkwarder. Dor schruuvt se de Airbus-Maschinen tosamen. De Flegerhoben in Finkwarder is bannig groot un schall ok noch grööter warrn wenn de grote Airbus A380 nah Finkwarder kummt. En bannig Problem op Finkwarder is de Verkehr op de gröttste Straat in’n Stadtdeel. Dor sünd al so vele Autos, dat de Anwohners nich meer slapen künnt un för dat Huus is dat ok nich good. De Lüüd in’n Senaat hebbt seggt, dat se annerwogens ene niege Straat buen wullt. Avers dat hebbt se noch nich. Historie Verwaltungsgeschicht In de Franzosentied von 1810 bet 1814 hett de Oort to de Mairie Oolwarder in’n Kanton Willemsborg höört. Dat Rebeed hett in disse Tied 1810 to dat Königriek Westfalen un von 1811 bet 1814 to dat Franzöösche Kaiserriek ünner Napoleon höört. De Oort hett vör de Tied üm 1765 rüm de Vaagdie Finkwarder in dat Amt Horborg billt un weer denn von 1765 af an in de Vaagdie Oolwarder un Finkwarder. Na 1885 weer dat in’n Kreis Horborg. 1932 is dat Deel von’n ne’en, grötteren Kreis Horborg worrn. Mit dat Groot-Hamborg-Gesett is Finkwarder to’n 1. April 1937 Deel von de Stadt Hamborg worrn. Inwahnertall Religion Finkwarder is evangeelsch-luthersch präägt un billt mit de Nikolai-Kark en egen Kaspel. För de Kathoolschen is de St.-Marien-Kark in Altno tostännig. Footnoten Weblenken http://www.finkenwerder.de/ (hoochdüütsch) Finkwarder Speeldeel (hoochdüütsch) Finkwarder Danzkring (plattdüütsch) Bezirk Hamborg-Midd Eiland Elv

1877

https://nds.wikipedia.org/wiki/Niegenstrelitz

Niegenstrelitz

Niegenstrelitz () is en Middelstadt in’n Landkreis Mekelbörgsche Seenplatt in’t düütsche Bundsland Mekelnborg-Vörpommern. Hüdigendags (31. Dezember 2015) leevt dor 20.504 Lüde. De Stadt liggt twüschen Berlin un Griepswohld in de mekelnborgsche Seenplatte. Grünnt wurrn is de Stadt 1733 as barocke Planstadt, nich wiet af vun dat ole Strelitz. Niegenstrelitz hett bet 2011 to den Landkreis Mekelborg-Strelitz tohöört. Niegenstrelitz is ok de Seet vun’t Amt Niegenstrelitz-Land. Oort Landkreis Mekelbörgsche Seenplatt

1878

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wustrow

Wustrow

Wustrow betekent Wustrow, Stadt in’n Landkreis Lüchow-Dannenbarg, Neddersassen, Wustrow, Gemeen in’n Landkreis Vörpommern-Rügen, Mekelborg-Vörpommern, Wustrow, Gemeen in’n Landkreis Mekelbörgsche Seenplatt, Mekelborg-Vörpommern, Wustrow, Oort in de Gemeen Penzlin in’n Landkreis Landkreis Mekelbörgsche Seenplatt, Mekelnborg-Vörpommern, Wustrow, Oort in de Gemeen Lanz in’n Landkreis Prignitz, Brannenborg, Wustrow, Halvinsel bi Rerik, Mekelnborg-Vörpommern. Wustrow is de Familiennaam von Karl Wustrow (1878–1920), düütschbaltschen Diplomaat, Paul Wustrow (1890–1945), düütschen Tähnmediziner, Siegfried Wustrow (* 1936), düütschen Radrennfohrer.

1879

https://nds.wikipedia.org/wiki/Brannenborg

Brannenborg

Brannenborg (ok Brandenborg, Brannenborch un Bramborg nöömt, ) is en Bundsland vun Düütschland in’n Ossen. De Hööftstadt is Potsdam. Brannenborg liggt as’n Ring üm de düütsche Hööftstadt Berlin. Up 29.478,61 km² leevt dor 2.551.000 Inwahners (31. August 2006). Dat sünd 87 Inwahners/km². De gröttste Strööm sünd de Havel un de Oder un taun lütten Deel de Ilv. Weertschap De gröttsten Zentren vun de Weertschop sünd an de Autobohn A 10 bannig dicht bi Berlin. In Iesenhüttenstadt un Brannenborg an de Havel gifft dat Stahlwarken. Wieder buten gifft dat mehr Landwertschap. Regeerung Regeert warrt Brannenborg vun den 20. September 2019 af an vun en Koalitschoon ut SPD un CDU un De Grönen. De Ministerpräsident is Dietmar Woidke (SPD). Vör em weren dat Manfred Stolpe (SPD) un Matthias Platzeck (SPD). Städer Potsdam Frankfort an de Oder Cottbus Brannenborg an de Havel Wittenberge Eberswalde Werder (Havel) Oranienborg Kiek ok bi Preußen (Staat) Brannenborg-Preußen Düütschland Brannenborg

1883

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wustrow%20%28Fischland%29

Wustrow (Fischland)

Wustrow op Fischland (op de Halvinsel Darß) is en Gemeen in dat düütsch Bundsland Mekelnborg-Vörpommern un is en Deel vun den Landkreis Vörpommern-Rügen (bet 2011 vun’n Landkreis Noordvörpommern). Dor wohnt upstunns 1.291 Inwahners (Dezember 2005). Historie Mittlerwiel de Völkerswanderung, as dat Medeloller just anfangt hett, hebbt sik woll de Liutizens (ok Wirzens naamt) ansiedelt op Fischland un bi Wustrow. Dat weern Slawisch Lüüd. In de Historie - as in de Hansetied - hebbt vele Fischerslüüd, Seilers un Seefohrers in Wustrow wahnt. De Seefohrt weer bannig wichtig för de Fischlänners. 1528 hebbt se dat Fischland an en Nonnenkloster verköfft. Dor wo de Lüüd fröher ehr Hilligdom stahn hebbt, hebbt se later en grote Kark opbut - midden in Wustrow. Nutied Vundaag is dat nich mehr so, avers daför hebbt se Wustrow to en Oostseebad maakt - as se dat vörnehm nöömt hebbt. Dat schall heten dat bannig vele Reisende un Touristens na Wustrow kaammt. Disse Lüüd wullt de Waterkant un de noordsch Landschap geneten. Bi Wustrow an de Waterkant vun de Ostsee gifft dat ok en Lannungsbrügg un de is bannig goot bekannt. Grote Städer bi Wustrow Grote Städer bi Wustrow sünd de Hansestadt Rostock in'n Süden, de Stadt Warnemünn in'n Südwesten un de Hansestadt Stralsund Richtung Oosten. Oort Landkreis Vörpommern-Rügen

1888

https://nds.wikipedia.org/wiki/Stralsund

Stralsund

De Hansestadt Stralsund is en düütsche Stadt in’t Bundsland Mekelnborg-Vörpommern un de Kreisstadt vun’n Landkreis Vörpommern-Rügen. Dat schall heten, dat Stralsund bannig wiet in’n Noordoosten vun Düütschland liggt. Stralsund is dicht bi de Waterkant vun de Oostsee un bi de grote Insel Rügen. Dor is de Waterkant Strelasund nöömt. As en grote Stadt is Stralsund ok wichtig för den Verkehr in den Noorden vun Mekelnborg-Vörpommern. Vun Stralsund ut kannst to’n Bispeel na Rostock, Griepswohld, Nieg-Brannenborch un Sassnitz op Rügen fohrn. Stralsund streckt sik ut öber 38,97 km². Dor wahnt hüdigendags (Stand 31. Dezember 2013) 57.301 Inwahners. Beröhmte Stralsunder Elisabeth Büchsel (1867-1957), Malerin Dietrich Hoffmann (1936-2012), plattdüütsch Schriever Nadja Uhl (* 1972), Schauspelerin Henry Vahl (1897-1977), Schauspeler Attrakschonen Dat Zentrum vun Wismer un Stralsund hett de UNESCO 2002 in de „List vun dat Weltarv“ nahmen. De Binnenstadt bargt eenige feine Museen, as to’n Bispeel dat Ozeaneum, wat de Utstellen vun’t Düütsche Meeresmuseum afrunnt. Weblenken Offizielle Website van de Hansestadt Stralsund Oort Stadt Landkreis Vörpommern-Rügen Hanse

1889

https://nds.wikipedia.org/wiki/Scheenfeld

Scheenfeld

Scheenfeld betekent Scheenfeld, Gemeen in’n Kreis Pinnbarg, Sleswig-Holsteen, Scheenfeld, Gemeen in’n Kreis Steenborg, Sleswig-Holsteen.

1892

https://nds.wikipedia.org/wiki/Krieg

Krieg

Mit Krieg oder Oorlog ward dat tegen eenanner Anstrieden mit Wappen vun twee oder mehr Partein betekent. Dat sünd meest Natschoonen oder Staaten, mannigmol ok verscheeden Lagers in een Staat. Dat tweete sünd denn to'n Bispeel en Börgerkrieg oder en Unafhangigkeetskrieg. Dat gifft ünnerscheedliche Grünn, en Krieg uttodregen. De Krieg to't Innehmen vun Land oder vun wertvulle Göter – to't Bispeel ok vun Rohstoffen – is de oorssprünglichste. De präventive Krieg ward anfungen, wenn een Partei meent, dat en Anfang vun de Krieg dör de Tegenpartei nich mehr to verhinnern is un man hoopt, dat de egen Utgangspunkt beter is, wenn de Krieg nu al in Gang kummt. !

1893

https://nds.wikipedia.org/wiki/Top%20Level%20Domain

Top Level Domain

De Top Level Domain (TLD) is de letzte Deel vun een Domään-Naam in’t Internett. To’n Bispeel hett de Domään-Naam wikipedia.org de Top Level Domain .org. Dat gifft allgemene Domänen (gTLD, wieder ünnerdeelt in Sponserte Domänen [sTLD] un Nichsponserte Domänen [uTLD]), Lännerdomänen (ccTLD) un Infrastruktur-Domänen (iTLD). Kiek ok Reekner

1894

https://nds.wikipedia.org/wiki/Natschonalhymne

Natschonalhymne

En Natschonalhymne is en Leed, wat sik en Staat utsöcht hett as sien egen Leed. Dat schall dat Natschonalgeföhl utdrücken un warrt to'n Bispeel bi Staatsfiern speelt oder, wenn en Sportler ut dat Land bi de Olympische Spelen wunnen hett. Musik

1895

https://nds.wikipedia.org/wiki/Internatschonale%20Telefoonv%C3%B6rwahl

Internatschonale Telefoonvörwahl

De internatschonale Telefoonvörwahl is de Tall, de een vörneweg wählen mutt, wenn een na dat Utland telefoneren wull. Dor hett jedeen Land sien egen Tall. Ton Bispill hett Düütschland dor de 49. In'n engeren Sinn is en internatschonale Telefoonvörwahl de Folg van Ziffern, d en Anroper an dat Telefoon wählt, um up de logische Ebene van en anner natschonal Telefonnett to kommen. Se besteiht ut twee Deelen: Verkehrsutscheedensziffern van dat eegen Land un de Landskenntall van dat Teelland. Telekommunikatschoon

1896

https://nds.wikipedia.org/wiki/Algerien

Algerien

Algerien (araabsch: الجزائر al-Ğazā’ir ) is een Staat in den Noordwesten vun Afrika. He liggt in de Midden vun de Länner vun den Maghreb. Na den Sudan un vör de Demokraatsche Republiek Kongo is Algerien dat tweetgröttste Land up den Kontinent. In’n Noorden grenzt dat an de Middellannsche See, in’n Westen an Mauretanien, Marokko un de Westsahara (up de Marokko dat afsehn hett), in’n Süden an Mali un Niger un in’n Oosten an Libyen un Tunesien. Historie Üm un bi 700 n. Chr. keem de Islam in dat Land. 1519 is Algerien een Deel vun de Osmanen ehr Riek wurrn. 1710/11 is dat Land vun de Osmanenherrschaft free kamen. 1830 hefft de Franzosen dat Land innahmen. Vun 1900 af an weer Algerien een Département vun Frankriek. 1940 fung de Striet vunwegen een free un unafhängig Algerien an. 1947 hefft de Franzosen all Algeriers as Franzosen gellen laten. 1954 - 1962 weer de Algerienkrieg. An´n 5. Juli 1962 wurr een free unafhängig Algerien utropen. 1965 hett H. Boumedienne de Macht öbernahmen. Bi de Wahlen 1991/92 hett de islaamsche Heilsfront FIS wunnen. De FIS is een Partei, de dat ok mit Gewalt dörsetten will, datt in dat ganze Land den Koran siene Gesetten gellen schöllt. De Regeerung hett 1992 de FIS uplööst. Siet de Tiet regeert de Terror in dat Land. Land In den Noorden vun Algerien liggt de Bargen vun den Atlas. In den Süüden finnt een de Wööst Sahara. Achter de Küst vun de Middellannsche See in den Landstreek Kabylei kladdert de Tellatlas bit to 2308 m hooch. An siene Süüdkant fallt he af up 800 - 1000 m in dat Hoochland vun de Schotts. Dor gifft dat bannig veel modderige Soltseen, wo dat Water nich aflopen kann. Noch fudder in´n Süüden slutt sik de Sahara-Atlas an. In dat Massif de ´l Aurès kladdert de bit 2308 m hooch. In´n Süüden dorvun breet sik de Sahara ut. In´n Süüdoost vun düsse Wööst stiggt de Ahaggar- Bargen bit 2918 m hooch. Dat Land is in 48 Provinzen indeelt. Volk Üm un bi 70% vun de Inwohners vun dat Land sünd Arabers un so wat bi 30% weert to de Berbers tellt. Meist all Inwohners sünd sunnitisch Moslems. Dat gifft bloß bi 11.000 Kathoolsche in´t ganze Land. Dat Utöven vun den Globen is nich free. 96% vun de Lüe leevt in Noorden up 20% vun dat Land, mehr as 50 % leevt in de Städer un bi 42% vun de Minschen sünd noch nich mal 15 Jahre oolt. Bildung Schoolplicht gifft dat för Kinner vun 6 - 15 Johren. De Unnerscheden in de Bildung twuschen Land un Stadt un twuschen Froenslüde un Mannslüde sünd jummers noch groot. Bi 22 % vun de mannslüde un bi 40 % vun de Froenslüde könnt nich schrieven un nich lesen. In dat Land gifft dat 12 Universitäten, de öllste is 1879 in Algier grünnt wurrn. Sprake De Amtssprake is Araabsch. In Bildung, Hannel un Verkehr speelt ok Franzöös'sch en grote Rull. Nahrichten un Dokumentatschonen weert vun de staatlichen Senders ok up Franzöös'sch utstrahlt. Vun 2002 af an speelt ok de Berberspraken en gröttere Rull. Dormols is dat as Landssprake gellen laten wurrn. Dat gifft ok Programmen in dat Radio up Tamazight, hen un wenn kümmt ok in't Feernsehn mol wat in düsse Sprake. Schriftspraken sünd Franzöös'sch un Araabsch. De Regeern klemmt sik avers dor achter, dat mehr Hoocharaabsch bruukt warrt. In de Grote un in de Lüttje Kabylei warrt ok Berberspraak schreven. Dat kriegt man meist bloß de jungen Lüde hen, vunwegen dat de Lüde, de öller as 30 sünd, düsse Spraken in de School noch nich lehren dröffen. Bi 70 % vun de Inwahners vun Algerien snackt Araabsch as Muddersprake. Bi 30 % hefft as Muddersprake en vun de Berberspraken, sunnerlich in'n Süden vun dat Land, wo meist bloß Tuareg leven doot. In'n Noordosten vun Algier warrt veel Kabylsch snackt. De gröttste Berbersprake in Algerien is Tamazight. Weertschop Siet de 60er Jahren höört de een un de annere Twieg vun de Weertschap to den Staat. Hüdigendags warrt de Privatweertschap föddert so goot, as dat man geiht. Blots op 3% vun dat Land kann een Bueree bedrieven. Wat dor wassen deit, sünd Daddeln, Fiegen, Toback, Wien, Zitrusfrücht, Oliven, Tuffeln, Koorn, Röven un Tomaten. In Drievhüser warrt fröh Grööntüüch tagen. Veehtucht gifft dat besunners up dat Hochland vun de Schotts un in den Noorden vun de Sahara. To´n goden Deel warrt de vun Nomaden utöövt. Wat de Eer hergifft un Industrie In de Sahara weert Eerdöl un Erdgas föddert. Bito warrt Iesen, Kopper, Loot un Zink afboot. Quecksülver un Phosphaat gifft dat dor ok. De Industrie hett vör allens mit Ööl un Gas to kriegen. Ook Iesen un Stahl speelt een Rull. Bi de Export maakt Ööl un Gas un wat een dorut maken kann, den gröttsten Deel ut (95%). Land Afrika Algerien

1897

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mark-Brannenborger%20Platt

Mark-Brannenborger Platt

Dat Mark-Brannenborger Platt is en ostnederdüütschen Dialekt von de plattdüütsche Spraak, de vör allen in Brannenborg un Sassen-Anhalt spraken warrt oder spraken worrn is. Rebeed De Noordgrenz to dat Mekelborgsche is groff de Landsgrenz to Mekelborg-Vörpommern bet an de Elv. Op de linke Sied von de Elv höört de Ollmark to dat Märksche. Wieder in’n Süden in Sassen-Anhalt höört dat rechte Över von de Elv to’n gröttsten Deel to dat Märksche. De Süüdgrenz is de sülve as de Süüdgrenz von dat Plattdüütsche. En genaue Grenz lett sik nich mehr angeven, denn al sied Johrhunnerten wiekt dat Plattdüütsche vör dat Hoochdüütsche trüch un hüüd is dat so, dat meist överall, wo Märksch spraken warrt, dat blot noch wenig Lüüd sünd. In’n Noorden mehr un in’n Süden meist gorkeen mehr. In grote Delen vun Brannenborg is de ole plattdüütsche Dialekt dör dat Hoochdüütsch-Brannenborgsche verdrängt, en hoochdüütschen Dialekt, de op de Ümgangsspraak vun Berlin opsett. De Ostgrenz is de Staatsgrenz to Polen. Vör 1945, as de Düütschen ut de poolsch besett Rebeden verdreven worrn sünd, hebbt se ok op de rechte Sied von de Oder, in de Neemark Märksch spraken. Ünnerafdelen Dat märksche Platt lett sik groff indelen in Noordmärksch un Middelmärksch. Dat Süüdmärksche hett al allerhand Kennteken von dat Hoochdüütsche un lett sik in’n strikten Sinn nich mehr to dat Plattdüütsche tellen. To’n Bispeel heet dat dor al machen un nich mehr maken. De wichtigste Ünnerscheed twischen de dree Delen liggt in de Vokaals o un e so as in Koken un leef. Dat Noordmärksche hett Koken un leef, dat Middelmärksche Kueken un lief un dat Süüdmärksche hett jüst as dat Hoochdüütsche Kuchen un lieb. Dat Middel- un Süüdmärksche tekent sik ok dör en groten nedderlandschen Influss ut. Grammatik Substantiv Weblenken Websteed mit Spraakbispelen (hoochdüütsch) Spraakvarietät Sassen-Anholt Brannenborg Plattdüütsch

1900

https://nds.wikipedia.org/wiki/%C3%84gypten

Ägypten

Ägypten (arab. مصر‎ Miṣr, offiziell Araabsch Republiek Ägypten) is en Staat in’n Noordoosten vun Afrika. Dat Halfeiland Sinai höört ok to Ägypten, warrt geologsch aver to Asien rekent. In’n Noorden grenzt dat Land an de Middellannsche See, in’n Oosten an’t Rode Meer, den Gaza-Striepen un Israel, in’n Westen an Libyen un in’n Süüden an’n Sudan. Dor is de Grenz in’t so nöömte Hala’ib-Dreeeck ümstreden. Ägypten is sowat dreemol so groot as Düütschland. Naam vun’t Land De ooltägyptische Landsnaam Km.t heet översett „Swart Land“ un speelt op de fruchtboren Boddens an, de dat in’t Nildaal gifft in’t Gegendeel to dat „Rode Land“ vun de angrenzenden Wösten (DSr.t). In dat Koptische is dorut Kīmi oder Kīmə worrn un in’t Ooltgreeksche an’n End Kymeía. De araabsche Begreep Miṣr, wat vundaag de offizielle Naam vun den Staat Ägypten is, kummt ut dat Semitische. He is vundaag noch teemlich liek as de anfänglich assyrische Schrievwies Misir/Musur aver ok verwandt mit dat Hebräische מִצְרַיִם (Mitzráyim). De Bedüden is eenfach blots „Land“ oder „Staat“, womitt histoorsch Ünnerägypten (dat ünnere Land) meent weer un later eerst op dat hele Land (Ünner- un Böverägypten) betogen worrn is. De europääschen Begrepen Ägypten, Egypt, Égypte, Egitto usw. sünd vun’t latiensche Aegyptus afleddt un kamt dormit opletzt vun’t ooltgreeksche Αίγυπτος (Aigyptos). Na Strabon hett dat so veel as „Ünner de Ägäis“ (Aἰγαίου ὑπτίως Aegaeou uptiōs) heten. De Kopten hebbt vun sik sülvst seggt, dat se direkt vun’t ooltägyptische Volk ut de Pharaonentiet afstammen deen. Ut jemehrn Naam keem dat greeksche aigyptos tostannen, wat in’t düütsche denn to Ägypten worrn is. Man, na en annere Theorie schall Aigyptos en ännert Utdruck vun’t ooltägyptische ḥwt-k3-ptḥ wesen, wat so veel heet as „Sitt vun de Seel vun(’n Gott) Ptah“, wat wedder anspeelt op en Ptah-Tempel in Memphis. Geografie De Stroom Nil is de Levensader vun Ägypten. Sien Bornstroom Kagera kummt ut dat Bargland vun Burundi un löpt eenmol dwars vun Süüden na Noorden dör Ägypten dör, wo he denn an’n End dör dat ruchweg 24.000 km² grote Nildelta in de Middellannsche See münnt. Mol afsehn vun en poor Oasen un lüttere Havens an de Küsten, gifft allen de Nil mit sien fruchtboren Överrebeden noog Water för’n landweertschopplichen Anbo as Grundlaag för de Minschen, de dor leevt. Disse Flach maakt tohopen ungefähr 5 % vun dat Land ut. Dat Staatsrebeet vun Ägypten lett sik in söven Naturrüüm opdelen: Ganz in’n Süüden liggt de to Nubien un Böverägypten tellende Afsnitt vun’t Nildaal twüschen Abu Simbel un Assuan, de vundaag vun’n Nassersee innahmen warrt. In wieteren Loop hett sik de Nil sien Weg kassenformig in de Kalksteentafel vun de Wööst insneden. Dat Nildaal billt vun’n Utloop ut den Nassersee bit hen na Kairo en bit to 25 km brede fruchtbore Stroom-Oase. In Ünnerägypten, nöördlich vun Kairo, splitt sik de Nil op in twee Hööftarms vun de Münnen twüschen Rosette un Damiette. Dor billt sik ut den Nil en ruchweg 24.000 km² grote Deltalandschap ut aflagerten Nilmudd, de bannig landweertschaopplich nütt warrt un vun tallriek lüttere Münnenarms, Kanals un Wateranlagen dörtogen warrt. In’n Westen vun’n Nil liggt de Libysche Wööst, de as wiet’ un flach’ Schichttafelland ungefähr twee Drüddel vun dat ägyptische Staatsrebeet utmaakt. In’n ehrn Noorden liggt dat teemlich siete Libysche Plateau, dat in Ägypten bit to 241 m Hööch hett. In’n Süüdoosten dorvun warrt de Landschop sieter un geiht över in de Kattaralunk, de vun Soltsümp anfüllt is un op bit to 133 ünner Normalnull daal reckt. In’n Süüdwesten stiggt de Wööst dorgegen op bit to 1.098 m an. Dorneven warrt de vun Noord na Süüd ruchweg 1.000 km lange Sand- un Dünenlandschap blots vun enkelte Beckens un Sietlannen mit de Oasen vun Siwa, Bahariyya, Farafra, Dachla un Charga ünnerbroken. Üm un bi 100 km in’n Süüdwesten vun Kairo liggt dat ruchweg 1.827 km² grote Fayyum-Becken mit sien Oasenlandschap. Dor in’n Noorddeel liggt de 230 km² grote Qarun-See. Dorgegen warrt de Araabsche Wööst op de Oostsiet vun’n Nil vun en dör mehrere Wadis dörtogen Bargland bestimmt, de in sien middleren Afsnitt mehr as 2.000 m hooch warrt. De Araabsche Wööst is de westliche Deel vun de opwölbt Rebeet, wovun in’n Tertiär de Middeldeel inbroken is un vundaag den över 1.000 m deepen Graven vun’t Rode Meer billt. Disse warrt as Deel vun’t Syrisch-Afrikaansche Riftsystem ansehn. Op dat Sinai-Halfeiland sett sik dat opwölbte Rebeet foort. Hier stiggt de Jabal Katrina (Katharinenbarg) op, de mit sien 2.637 m de hööchste Barg vun Ägypten is. Dat Halfeiland warrt vun Süüden her vun’n Golf vun Sues un den Golf von Aqaba ümslaten. Dör den 161 km langen Sueskanal besteiht en Verbinnen twüschen dat Rode Meer un de Middellannsche See. Afsehn vun’t Nildelta warrt de ägyptische Küst vun de Middellannsche See vun flache Dünen süümt. De Küstenrebeden vun’t Rode Meer sünd dorgegen veel ruger un schroffer, wieldat dat Bargland faken bit ran an de See recken deit. Vun wegen de hogen Temperaturen vun’t Water hebbt sik dor veelfach Korallenriffs billt, welke de Küst vörlagert sünd. Klima Ägypten liggt binnen den noordafrikaanschen Drööggördel mit düchtich wenig Nedderslag un grote Temperaturännern över’n Dagverloop un över’t Johr. Vun de Middellannsche See beinflusst is blots en Striepen an de nöördlichen Küst un dat Nildelta mit Winternedderslääg twüschen 100 un 200 mm. In’n Süüden vun Kairo regent dat dorgegen kuum. De hööchsten Temperaturen in’n Januar leegt in’n Snitt twüschen 20°C (Port Said, Kairo) un 24 °C (Assuan), wobi dat in de Nacht aver düchtig köhler warrn kann. In’n Juli gaht de Temperaturen hooch bit twüschen 31 °C (Port Said), 35°c (Kairo) un 41 °C (Assuan). De grote Hitt is aver vun wegen de siete Luftfuchtigkeit vun ruchweg 30 % (in’n Sommer) goot uttohollen. Vun März bit Juni weiht de hitte Chamsin, en Sand- un Stoffwind ut’n Süüden. An de Küst vun’t Rode Meer is dat Klima ’n beten matiger mit weniger hitte Sommers (üm 35 °C) un mildere Winters (ok nachts tomeist nich köller as 10 °C) De Grött vun’t Land föhrt dorto, dat sik Ägypten in fief verscheden Klimarebeden opdelen lett: De ruchwech 700 km lange Küst vun de Middellannsche See un dat Nildelta wiest sik dör milde Winters un düchtig warme Sommers ut. In’n Winter leegt de dörsnittlichen Temperaturen an’n Dag twüschen 17 un 20 °C un fallt in de Nacht op 8-11 °C. Dorto kamt bit to 200 mm Nedderslag, wat för Ägypten en bedüdende Mengde is. In’t Rebeet vun Alexandria kummt dat ungefähr op 30 Regendaag in’t Johr, de meist all in’n Winter leegt. Dat Fröhjohr is warm un dröög, jüst so ok de Harvst. De hööchsten Temperaturen vun üm un bi 42-45 °C warrt aver in’t Fröhjohr meten, un nich in’n Hoochsommer. De Sommer is bannig warm mit 28-32 °C an’n Dag un 19-24 °C in de Nacht. De Ännern twüschen de Temperaturen an’n Dag un in de Nacht is also nich mehr so groot un Nedderslag fallt nich mehr. De Luftfuchtigkeit is mit 60-75 % dat hele Johr över teemlich hooch, wodör een de Luft faken hitter vörkamt as se tatsächlich is. De See is in’n Sommer bit to 28 °C warm, in’n Winter köhlt se op 16-18 °C af. Dat ünnere Nildaal – dat geiht ruchwech vun Kairo bit na Asyut – warrt ok prägt dör milde Winters, man de Sommers sünd hitter as in’t Nildelta un an de Küst vun de Middellannsche See. Nedderslag gifft dat dor över’t hele Johr kuum (5-30 mm) un de Luftfuchtigkeit ist mit 40-60 % ok markbor sieter. De Temperaturen stiegt in’n Winter op 18-22 °C, fallt nachts aver wieter af as an de Küst op bit to 4-9 °C. Mitünner is morgens sogor Frost möglich, wenn de Ünnerscheed teemlich groot warrt. Fröhjohr un Harvst sünd körter un warmer as an de Küst, de Sommers sünd länger un hitter mit Temperaturen vun 34-37 °C dags un 20-22 °C in de Nacht. Hööchstweerte vun dit to 48 °C sünd möglich. Dat bövere Nildaal hett de lieken klimaatschen Egenschoppen as de westlich und ööstlich liggend Wööstrebeden un Oasen. Ok hier sünd de Winters mild mit Hööchsttemperaturen vun 19-22 °C un kohle Nachten vun 5-10 °C. Fröhjohr un Harvst sünd bannig kort un warm, wieldat de Sommers vun End April bit End Oktober lang anduert. Se sünd hitt un stoffdröög. An’n Dag kamt Temperaturen vun 38-42 °C tostannen, nachts gaht se rünner op 22-26 °C. De Luftfuchtigkeit is över’t hele Johr düchtig siet mit blots 15-50 %, wobi dat so as gor keen Nedderslag gifft. Städer as Assuan, Luxor oder Dhakla hebbt in’n Snitt blots bit to twee Regendaag in’t Johr. Bi anduernd Hittperioden künnt de Temperaturen bit op över 50 °C anstiegen. De Küstenrebeden an’t Rode Meer hebbt Winters mit milde bit warme Temperaturen, de an’n Dag kuum ünner 20 °C un nachts op Weerten üm 10-13 °C fallt. Harvst un Fröhjohr sünd teemlich warm, de Sommer tomeist düchtig warm bit hitt un bannig dröög. Dagsöver is mit 34-38 °C to reken, wobi deelwies Hittperioden mit mehr as 40 °C vörkamen künnt. In de Nacht fallt de Temperaturen normalerwies nich ünner 25 °C. Nedderslääg gifft dat ok hier tomeist so goot as gor nich mit 0-3 Regendaag in’t Johr, un de Luftfuchigtkeit liggt üm un bi 30-55 %. De See liggt meist das hele Johr twüschen 20-29 °C un is jümmer to’n Baden egent. En klimaatsch Sünnerheit in Ägypten stellt de Sinai-Bargens dor: Vun wegen de Hogen Lagen fallt de Winters dor düchtig kohlt ut mit 12-15 °C an’n Dag un 0-5 °C in de Nacht. Fröhjohr un Harvst duert entsprekend ’n beten wat länger, de Sommers warrt mit 32 °C liekers düchtig warm. Nachts warrt dat mit 15-18 °C aver doch wedder teemlich frisch. Nedderslag un Luftfuchtigkeit sünd vergliekbor mit de annern Rebeden: Dat regent 1-3 Daag in’t Johr bi en Fuchtigkeit vun 20-40 %. Planten- un Deertenriek Dat natürliche Wassdom vun de Plantenwelt is in Ägypten bannig in minnert vun wegen den wenigen Nedderslag, aver ok dör den düchtigen Bruuk vun’t Nildelta för de Bueree. De Wööst bargt meist gor keen Vegetatschoon, blots enkelte Tamarisken, Akazien un Doornstrüker wasst dor, un in de Wöstenstepp ok enige Hardgrääs. Längs dat Nilöver wasst Nilakazien, Dattelpalmen, Muulbeerfiegen un Johannisbrootbööm as ok de inföhrten Kasuarinen. Tyypsch för dat Nildelta sünd Lotosbööm, Bambus un Reetplanten. Den Echten Papyrus, de in’t Öllerdom begäng weer, gifft dat vundaag kuum noch. Dat Deertenriek vun Ägypten is riek an Watervagels in’t Rebeet vun’t Delta un an’n Nil (sünners Reiher, Kraans un Nilgöös). Wiel de Wintermaanden kamt tallriek Togvagels ut Europa dorto. An Roof- un Aasvagels sünd hier Milanen, Boortgeiers un Haavken to Huus. To de grötteren Söögdeerten vun’t Land tellt – blangen de heemsch maakten Kamelen, Huusesels, Schaap un Zegen – Schakalen, Hyänen, Feneks, Wildkatten un in de Bargens ok de Steenbuck. In de Wööst sünd Hasen, Springmüüs, verscheeden Eidechsenoorden un Skorpionen antodrapen. In de ländlichen Rebeden an’n Nil kummt ok de Uräusslang (Ägyptische Kobra) vör. An’n Nassersee leeft noch enige Krokodilen. In’n Nil un in de Seen a de Deltaküst gifft dat mehr as 190 ünnerscheedliche Fischoorden. Inwahners Ägypten is in eerste Lien in’t Nildaal, in’t Nildelta, an’n Sueskanal un an Öörd bewahnt, de touristisch intressant sünd. In de westlichen Oasen Fayyum, Dachla, Farafra, Siwa un Charga leeft blots wenig Minschen. 2004 hebbt 42 % vun all Ägypters in Städer wahnt, 33,9 % weren jünger as 15 Johr. De gröttsten Städer sünd na’n Stand vun’n 1. Januar 2005: Kairo, Alexandria, Gizeh, Sues, Luxor un Assuan. Eine gröttere Översicht steiht ünner: Städer in Ägypten Entwickeln vun de Inwahnertall De Inwahnertall vun Ägypten stiggt teemlich gau an (1,9 % in’t Johr), wat dat in sien frutchbor Rebeden ok nu al bannig dicht bewahnte Land för grote Problemen stellt. Üm 1800 rüm harr Ägypten blots üm un bi 2,5 Millionen Inwahners, man 1900 weern dat 12,5 Millionen Lüüd un 2000 al meist 68 Millionen. In verleden Tieten, ruchweg to de Tiet vun de Pharaonen weer dat Land vun 4 bit 12 Mio. Minschen bewahnt – en Tall, de woll ok för de Laatantike antonehmen is. Ethnien Meist all Inwahners, neemlich 97 %, sünd Ägypters. In’n Süüden vun’t Land wahnt butendem en poor Nubier. Fröher hebbt in de Libyschen Wööst enige Berberstämm leevt, man, dorvun gifft dat büüt blots noch wenige, de in de Oaas Siwa wahnt. In de Wösten in’n Oosten vun’n Nil leeft en poor araabsche un Bedscha-Nomaden. Spraken De Amtsspraak in Ägypten is Araabsch. Vör allen warrt Ägyptisch-Araabsch snackt, wat en neearabischen Dialekt is. Schreven warrt siet de araabschen Verövern in’t 7. Johrhunnert dat Hoocharaabsch. Blots in de koptische Kark warrt noch dat Koptisch as Liturgiespraak bruukt, dat ok in en egene Schrift schreven warrt, de sik vun de greeksche afleidt. In de Oaas Siwa warrt noch en Berberspraak snackt, dat so nöömte Siwi. In’n Süüden un in de Oaas Charga snackt butendem vele Lüüd Nubisch. In’n Süüdoosten gifft dat ok Lüüd, de Bedscha snacken doot. As Frömdspraken sünd in Ägypten vör allen Engelsch un in de böveren Schichten ok Franzöösch verbreedt. Bito gift dat noch ruchweg 230.000 Domari-Snackers, wat en indo-iraansche Spraak is. Religion Na de Verfaten is Ägypten en islaamschen Staat un de Islam is as Staatsreligion fastschreven. Dat gifft in de ägyptischen Verfaten den Artikel 18, de in de Theorie all Inwahners de Religion freestellt, man, in de Praxis warrt de düütlich ingrenzt. Op staatlich Utwiesen mutt de Religion vermarkt wesen, wobi aver blots twüschen de dree Religionen wählt warrn kann, de offiziell acht warrt, neemlich Islam, Christendom oder Jödendom. Wokeen en annere Religion tohöört, hett de Wahl, sien wohren Gloven aftostrieden oder keen Utwies to kriegen un dormit to’n groten Deel de Börgerrechten aftogeven. Dat lieke gellt aver ok för de Moslems, de na’t Christendom wesseln doot. För solke Lüüd warrt sogor vun hoge Politikers de Doodsstraaf föddert. Dat mag verkloren, worüm Ägypten 1966 groten Andeel doran harr, den Afsnitt „the freedom to change his religion or belief“ in de Minschenrechtendeklaratschoon vun 1948 weker to maken, so dat in’n Artikel 18 vun’n Internatschonalen Pakt över börgerliche un politische Rechten steiht: „the freedom to have or adopt a religion or belief“. Sünners in Böverägypten sünd de Kopten as christliche Minnerheit faken dat Teel vun Terror oder Schuulgelderpressen dör radikale Muslimen worrn. wobi de öörtlichen Behörden dorvun faken ok wat weet un dat hennehmt. Ne’e koptische Karken drööft nich boot warrn un ok, wenn mol wat Lütts heelmaakt warrn mutt, warrt dorvör en Präsidialorder bruukt. In de verleden Johren keem dat ok al to gewaltsome Strieden twüschen Muslimen un Kopten, wobi dat ok Dode un Verletze geven hett. Muslimen Ruuchweg 85 % vun de Inwahners vun Ägypten sünd sunnitische Muslimen. De Hööftborn för Gesetten is de Scharia. To’n een is de Utleggen vun’n Islam in Ägypten tomeist modern un na vör’n richt, nich opletzt dör de in de muslimschen Welt föhrende Al-Azhar-Universität. Man, op de annern Siet is Ägypten siet Johrteihnten (blangen Saudi-Arabien) ok en Middelpunkt vun’n islaamschen Fundamentalismus. Dor is ünner annern de Muslimbröderschap an’n Gang, un in dat Terrornett al-Qaida vun Osama bin Laden weern al to de Tiet vun’n 11. September 2001 ungewöhnlich veel Ägypters op hoge Positschonen. Deelwies staht se bit vundaag mit an de Spitz. Dat is nich antonehmen, dat dse jemehr Wörteln in de Heimat afsneden hebbt. De fundamentalistische Szeen sütt Gewalt gegen westliche Länner un Inrichten, as to’n Bispeel in Dahab in’n April 2006, as Bestanddeel vun’n gerechten Kamp gegen en gottlosen Staat, en ungerecht System un de westlich-jöödsche Verswören gegen den Islam. Christen Bevör sik de Islam in’t 7. Johrhunnert verbreedt un dörsett harr, weer dat Christendom in Ägypten de Hööftreligion. De Evangelist Markus schall dor al üm dat Johr 50 rüm missioneert hebben. En christliche Minnerheit finnt man vundaag in Kairo un Alexandria aver ok in Middel- un Böverägypten, faken in tomeist christliche Dörper. Tosamen maakt de Christen ungefähr 15 % vun de helen Inwahner vun Ägypten ut, man, de Angaven vun’n Staat un vun de Kark gaht dor teemlich wiet uteneen. Vele vun de nafolgend Tallen gaht dorüm op Afschätzen torüch. De Mehrheit vun de Christen in Ägypten hett dat, wat op dat Konzil vun Chalcedon 451 beslaten worrn is, nich mitdragen, wat to’n Entstahn vun de Koptischen Kark föhrt hett, de vundaag mit schätzungswies över 10 Mio. Liddmaten mit Afstand de gröttste christliche Kark in Ägypten is. Na egen Angaven tellt se ruchweg 15 Mio. Liddmaten. Annere ooltorientalische Karken sünd de Armeensch-Apostoolsch Kark mit ruchweg 15.000 Liddmaten un de Syrisch-Orthodoxe Kark vun Antiochien mit jüst man 500 Lüüd. Sünners de greeksch-stammige Böverschicht hett sik aver na dat Konzil vun Chalcedon richt, un so hett de Greeksch-Orthodoxe Kark vun Alexandria bit hüüt överduert un tellt opstunns mehr as 200.000 Minschen in Ägypten. En wietere Orthodoxe Kark mit Sitt in Ägypten is de Orthodoxe Kark an’n Sinai, de aver blots ruchweg föfftig Minschen anhöört in un ümto dat Katharinenkloster. De Röömsch-kathoolsche Kark (Apostoolsch Vikariat vun Alexandria) tellt ruchweg 30.000 Liddmaten, de vör allen vun’t Utland kamt. Bito hebbt sik aver en Reeg vun Uneerte Karken billt. Mit Afstand an’n bedüdensten vun de ägyptischen mit Rom uneerten Karken is de Koptisch-Kathoolsche Kark mit ungefähr 250.000 Anhangers in söven Diözesen (Alexandria, Gizeh, Luxor, Minya, Assiut, Sohag, Ismayliah). De Melkitische Greeksch-Kathoolsche Kark (Arzdiözees vun Alexandria) hett na en Afschätzen ungefähr 35.000 Lüüd; De letzte egene Angaav stammt vun 1970 un wiest 11.000 Liddmaten ut. Wieter gifft dat de Maronitische Kark (Eparchat vun Kairo) mit 5.000, de Syrisch-Kathoolsche Kark mit 1.700, de Armeensch-Kathoolsche Kark (Eparchat vun Alexandria) mit 1.300 un de Chaldääsch-Kathoolsche Kark (Eparchat vun Kairo) mit 500 Anhangers. Op dat Wark vun presbyteriaansch Missionaren vun’t 19. Johrhunnert geiht de reformeerte Evangelsche Kark vun Ägypten torüch, de mit 300.000 Liddmaten mit Afstand de gröttste protestantische Kark in’t Land is. Dorblangen gifft dat ünnerscheedlich Karken vun de Pingstbewegen (Assemblies of God, 75.000 Liddmaten; Pentecostal Church of God, 3.800 Liddmaten; Church of Grace, 2.600 Lüüd; Church of God (Anderson), 1.500 Liddmaten; Pentecostal Holiness, 1.400 Liddmaten; Church of God of Prophecy, 1.100 Lüüd), de to de Hilligensbewegen tohöörende Kark vun de Evangelikalen Kopten („Free Methodists“) mit 43.000 Lüüd, de Bröderbewegen mit ruchweg 15.000 Lüüd, de anglikaansch Episkopalkark vun Jerusalem un den Nögen Oosten (Diözees Ägypten) mit 10.000 Anhangers un de baptistische Egyptian Baptist Convention mit ungefähr 1.000 Liddmaten. De Tügen vun Jehova sünd in Ägypten 1960 verboden worrn un hebbt siether keen Daten mehr över Liddmatentallen kunnig maakt. Jöden In Ägypten leevt vundaag blots noch üm un bi 100 Jöden. 1948 weern dat to’n Vergliek noch 75.000. Jöden weern in groot anleggte Akschonen ut dat Land utwiest, eenmol 1956 in’n Tosamenhang mit’n Suezkrieg un 1967 vun wegen den Sössdaagkrieg. Siet 1979 gellt de Fredensverdrag twpschen Ägypten un Israel. Siet de Tiet sünd de Jöden in Ägypten nich mehr in jemehr Religionsfreeheit inschränkt, man se stellt blots noch en bannig lütte, överöllerte Minnerheit dor. Annere In Ägypten leevt ruchweg 2.000 Bahai. Jemehr Institutschonen sünd 1960 dör en Gesett oplöst worrn. Se striedt för jemehr Börgerrechten, vun wegen dat se, solang se sik to jemehr Religion bekennen doot, keen staatlichen Utwies kriegen künnt. Soziale Laag un Bildung In’n afrikaanschen Vergliek liggt Ägypten in’t Middelfeld, wat dat Per-Kopp-Inkamen angeiht. Dat Bruttoinlandsprodukt is 2004 üm 4,2% wassen. Dorvun sünd 15% in de Landweertschap, 37% in de Industrie un 48% in de Deenstleistung weertschapt worrn. 27% vun all Arbeiters sünd 2002 in de Landweertschap ünnerbrocht wesen, 21% in de Industrie un 52% as Deenstleister. Arbeiters sünd in Ägypten all sozialversekert: dat gifft Versekern för Krankheit, Öller un Versehrtheit. Butendem gifft dat Leistungen as Renten för Anhörige, Krankengeld un Ünnerstütten bi Arbeitslosigkeit. In de Industrie sünd de Arbeiters to’n sünnern Prozentsatz an’n Indrag vun’t Ünnernehmen bedeeligt. In de Johren 2005 un 2006 leeg de Arbeitslosigkeit in’n Dörsnitt bi 9,8%, man de verdeckte Arbeitslosigkeit is hooch. Dorto kummt, dat vun de ehmols dree Millionen ägyptischen Gastarbeiters in’t Utland bannig vele wedder in’t Land torüch kamen sünd – sünners ut’n Irak un ut Kuwait. In de ländlichen Rebeden is an sik de saisonal Arbeitslosigkeit tyypsch, in de Städer herrscht dorgegen en anhollend Ünnerbeschäftigen. In den glieken Tietruum leeg de Inflatschoon in’n Dörsnitt bi 4,5%. Dat Gesundheitssystem is in de Städter vun Ägypten enigermaten goot, man op’n Land gifft dat deelwies düchtige Lücken in de Versorgen. Fehlend Rennlichkeit un Hygiene, as ok de eensietig Nehren sünd de Oorsaken för endeemsch Krankheiten as to’n Bispeel Bilharziose. En wieter’t Problem is de Malaria. In Ägypten gifft dat en allgemeen Schoolplicht för 6- bit 12-Johrige. De Ünnerricht köst nix. Dat hüütige Schoolsystem in’t Land is 1952 inföhrt worrn. Dorna slutt sik an de Grundschool en dreejohrige School to’n praat maken un en dreejohrige Sekundarschool an. In’n Ansluss kummt de Hoochschoolutbilln. De Andeel Analphabeten liggt jümmer noch bi ruchweg 50%, ofschoonst de Scholen düchtig utboot worrn sünd. Dat gifft in Ägypten twölf Universitäten, wovun fief in Kairo sünd. En Sünnerheit is de Al-Azhar-Universität in Kairo: Se is siet 983 en Zentrum för islaamsch Lehr. Historie Opstiegen vun en Hoochkultur Hööftartikel: Historie vun’t Olle Ägypten Vördynastisch Tiet (bit 3150 v. Chr.) De Pharaonentiet (Oolt Ägypten) Fröhdynastisch Tiet (3032–2707 v. Chr.) De Hoochkultur vun Ägypten güng üm un bi 3000 v. Chr. dormit los, dat dör dat Vereenigen vun Böver- un Ünnerägypten ünner den legendären Pharao Menes en Königriek entstahn is. He schall sien Residenz in Memphis hatt hebben. De Indelen vun de Pharaonentiet in dörtig Dynastien geiht torüch op den ägyptischen Priester Manetho, de in’t 3. Johrhunnert v. Chr. en ägyptische Historie verfaat hett. Oolt Riek (2707–2216 v. Chr.) Mit de drüdden Dynastie is dat Olle Riek tostannen kamen, in dat sik de Staat un de Sellschop mit Kunst un Religion utbillt hett. De König weer as Afbild vun den Himmelsgott ansehn un herrsch autokraatsch över all tweeunveertig Gauen vun sien Land. Ünner den Pharao Djoser (üm 2610-2590) un de Herrschers vun de veerten un föfften Dynastie hett sik dat Rebeet vun’t Königriek bit süüdlich vun Assuan utwiet. De Pharaonen weern jetzt as de Söhn vun den Sünnengott Re acht. Eerst Twüschentiet (2216–2025 v. Chr.) Middelriek (2010–1793 v. Chr.) Tweet Twüschentiet (1648–1550 v. Chr.) Na den Verfall vun’t Olle Riek künn eerst in’t Middelriek (11. bit 14. Dynastie) en Gauförstengeslecht ut’n Süüden ünner Mentuhotep II. (2061-2010 v. Chr.) wedder tohopenbringen. As ne’e Hööftstadt is Theben grünnt worrn mit de Tempelsteden Karnak un Luxor. De Residenz is aver gau wedder in’n Noorden verleggt worrn. Üm 1650 v. Chr. hebbt de Hyksos, de ut Asien kemen, de Herrschap över Ägypten an sik reten. Mit jem brochen se Peerd un Strietwagen mit in’t Land un somit en vullstännig ne’e Oort vun Kriegstechnik. Nee Riek (1531–1075 v. Chr.) Drüdde Twüschentiet (1075–652 v. Chr.) Först Kamose künn üm 1550 v. Chr. tohopen mit sien Broder Amosis I. de frömden Herrschers wedder loswarrn un grünnen in Theben dat Ne’e Riek (18. bit 20. Dynastie), dat sik ünner Amenophis I. un Thutmosis I. bit na Nubien un bit to’n Euphrat utbreden de. Na de Herrschap vun de „Fredenförstin“ Hatschepsut (1490-1468 v. Chr.) hett Thutmosis III. Feldtöög na Syrien un Palästina ünnernahmen un dat Riek fastigt, dat vun’n Orontes in Syrien bit na’n veerten Katarakt vun’n Nil recken de. Ünner König Amenophis IV. (1364-1347 v. Chr.) höör dat Utwieten op. He sorgt sik vör allen üm den Religion un hett en geistige Revolutschoon utlöst, as he den Sünnengott Aton to’n alleenigen Gott hoochsetten de. Ünner den Naam Echnaton hett he tohopen mit sien Ehfro Nofretete vun de ne’en Residenz Tell el-Armana ut dat Riek regeert. Sien Nafolger Tutenchamun (1347-1338 v. Chr.) hett aver den Monotheismus wedder torüchnahmen un an sien Steed en Dreeheit vun’t göttliche Prinzip sett. Ünner Ramses II. (1290-1224 v. Chr.) bleih dat Ne’e Riek noch eenmol wedder op. Man, de Völkerbewegen üm 1200 v. Chr. rüm brochen ne’e Gefohren mit sik, as Ägypten dör de Hethiter, Libyer un de Seevölker ut’n Noorden bedroht weern. Na den Dood vun Ramses III. (1184-1153 v. Chr.) güng dat mit Ägypten gau bargdaal un dat Riek füll ünner frömde Herrschers in en grote Tall vun enkelte Herrschoppen uteneen. Vun’t Grootriek to’n Provinz Laattiet (652 bit 332 v. Chr.) Greeksch-Röömsche Tiet (332 v. Chr. bit 395) Byzantinsche Tiet (395 bit 638) In’t Johr 525 v. Chr. is Ägypten vun de Perser innahmen worrn un weer denn to’n eersten mol Provinz vun en frömd Weltriek. In’n sünnern Rahmen hett Ägypten aver sien Religionsfreeheit behollen künnt un sik ok sülvst verwalten dröfft. 404 v. Chr. is Ägypten wedder unafhangig worrn, is aver 332 v. Chr. ahn Kamp in de Hannen vun Alexander, den Groten, de dat Land as’n Deel vun’t Makedonische Riek helleniseert hett. Na sien Dood 323 v. Chr. is de Verwalten över de ägyptische Provinz an sien Feldherrn Ptolemaios I. Soter gahn, de 305 v. Chr. den Titel vun en König annahmen un dormit de Herrscherhuus vun de Ptolemäer begrünnt hett, dat meist 300 Johr lang in Ägypten dat Regeer harr. Ünner jem is de vun Alexander grünnte Stadt Alexandria to Ägyptens Hööftstadt maakt worrn. Butenpolitisch hebbt se sik op den middellannschen Ruum konzentreert. As Kleopatra VII., de letzte Herrscherin vun’t Ptolemäerhuus, doobleven weer, is Ägypten 30 v. Chr. röömsche Provinz worrn. Mit dat Delen vun’t Röömsche Riek in’t Johr 395 keem dat Land ünner byzantinsche Herrschop un hett den gröttsten Deel vun sien dormolige weertschoppliche Bedüden verloren, vun wegen dat sik de Feernhannelsweeg na Konstantinopel verlagert hebbt. Dordör un sünners dör de ooströömsche Religionspolitik keem en düchtige Oppositschoonsbewegen gegen dat Byzantinsche Riek tostannen. Dat hett sik sünners na dat Konzil vun Chalcedon in’t Johr 451 dör dat Billn vun en unafhangige koptische Kark utdrückt. In de lateren Antike is Ägypten to’n Utgangssteed vun de christlichen Mission in Nubien un Äthiopien worrn. Jemehr Karken hebbt sik drang an de koptische Kark in Ägypten anlöhnt. Ünner islaamsch Herrschop Fröhislaamsche Tiet (640 bit 968) Umayyaden Abbasiden Tuluniden Ichschididen Fatimidentiet (969 bit 1171) Ayyubidentiet (1171 bit 1250) Mamlukentiet (1250 bit 1517) Osmanenherrschop in Ägypten (1517 bit 1801) Üm dat Johr 640 is dat Nildaal vun de islaamschen Araber erovert worrn. In de folgen Tiet weer Ägyspten vun wesselnde Machtzentren ut – Damaskus, Bagdad, Kairo – regeert. Ünner de Umayyden (661-750) hebbt sik araabsche Stämm in de fruchtboren Evenen daallaten un hebbt dorna dat kulturelle Bild uvn Ägypten bestimmt. As Saladin an de Macht keem, de de Dynastie vun de Ayyubiden (1171-1249) grünnt hett, is Kairo to’n Middelpunkt vun den Muslimschen Wedderstand gegen de christlichen Krüüztöög opstegen. Gegen 1250 geev dat en Opstand vun de Palastgarde, de sik ut Mamluken – anfangs tomeist törksche Militärslaven – tosamensetten dee. Se hebbt de Macht den an sik bröcht. Enn vun’t 13. Johrhunnert hebbt se de letzten Krüüzfohrerstaaten op asiatschen Bodden daalmaakt. De Verwalten vun Ägypten bleev ok in jemehr Hannen, as dat Land 1517 vun de Törken innahmen worrn is. Dat weertschoppliche Nalaten as Folg vun’t Opdecken vun’n Seeweg na Indien (1498) hett Ägypten to een vun de armsten Länner in’t Osmaansche Riek maakt. Ünner Kontroll vun de Briten Ägyptische Expeditschoon (1798 bit 1802) Dynastie vun Muhammad Ali (1805 bit 1882) Britsch Herrschop in Ägypten (1892 bit 15. März 1922) Königriek Ägypten (19. April 1922 bit Juli 1952) De Herrschop vun de Osmanen weer eerst 1798 to Enn, as dat franzöösche Expeditschoonskorps ünner Napoléon lannt is. As de britsche Admiral Nelson in’t glieke Johr bi Abukir en Seeslacht wunnen hett, müssen de Franzosen jemehrn Orientfeldtog afbreken, un de albanische Offizier Muhhamad Ali Pascha hett de Situatschoon utnütt, üm de Macht an sik to rieten (1805-1849). He un sien Nafolgers hebbt ünner de törkschen Böverherrschop en Oort vun Sülvststännigkeit kregen. Se bedreven en expansive Politik un hebbt de moderne Historie vun Ägypten in Gang bröcht. De Bo vun’n Sueskanal (1859-1869) hett dat Land so dull vun utlännsch Nalehen afhangig maakt, dat de vun Grootbritannien un Frankriek inrichte Staatschullenverwalten dat egentliche Regeer vun’t Land övernehmen dee. To’n Sekern vun den Verbinnensweg na Indien hett Grootbritannien de ägyptischen Kanalaktien köfft un besett 1882 dat Land, wat 1914 denn formell to en Protektorat worrn is. 1922 is Ägypten ünner Fuad I. en al wietrecken sülvststännig Königriek worrn un kreeg 1936 sien Souveränität, nadem Fuad I. dood bleven weer. In’n Tweeten Weltkrieg weer Ägypten to’n Slachtfeld vun de düütschen un italienschen Armeen ünner Erwin Rommel un de Briten ünner Bernard Montgomery. Britische Truppen sünd bit 1946 in’t Land bleven. Ägypten as Republiek Republiek Ägypten (siet Juli 1952) In dat Johr 1948 hebbt sik ägyptische Armeen an’n araabschen Angreep op de jüst nee utropen Staat Israel bedeeligt. Man, as de annern araabschen Armeen ok, weer se torüchslahn. An’n 23. Juli 1952, den Natschonalfierdag, hett de Bewegung vun de „Fre’en Offizeren“ den 1936 inthroniseerten König Faruk stört. De Historie vun de junge ägyptische Republiek weer toeerst vun den General Ali Muhammad Nagib un dorna vun den föhren Kopp vun de Revolutschoon, Oberst Gamal Abdel Nasser (1954-1970) bestimmt. Dat sozialistische Regime vun Nasser pleeg drangen Kunktakt to de Regeren vun de Sowjetunion. De Sueskanal-Sellschop is 1956 verstaatlicht worrn, wat to’n militäärsch Ingriepen vun Israel, Grootbritannien un Frankriek föhrt hett. Disse Sueskries is dör’t Ingriepen vun de Vereenten Natschonen bileggt worrn. 1958 hett sik Ägypten mit Syrien un Noordjemen to de Vereenigten Araabschen Republiek (VAR) tosamenslaten, de dat faktisch blots bit 1961 geev. In’n Sössdaagkrieg mit Israel in’n Juni 1967, wiel den israelsche Truppen bit na’n Sueskanal rankamen sünd, hett dat Land en swore militärsche Nedderlaag insteken müsst. Na den Dood vun Nasser 1970 is de Viezpräsident Anwar as-Sadat de nee Staatspräsident worrn. Dör den to’n Deel spoodrieken Yom-Kippur-Krieg 1973 hett Sadat versöcht, de Nedderlaag vun 1967 wedder goottomaken. 1977 hett Sadat dormit överrascht, dat he mit Fredensanbott den Dialoog mit Israel opnahmen hett, wat 1979 to’n Fredensverdrag un dormit to’n Aftehn vun de israelschen Truppen vun’t Sinai-Halfeiland föhren dee. Op de annern Siet hett sik dat Land dordör binnen de araabschen Welt isoleert un den Wedderstand vun islaamsch Fundamentalisten utlöst. Sadat hett 1978 tosamen mit den iasraelschen Premierminister Menachem Begin den Fredensnobelpries kregen. Man, in’t Johr 1981 is en Anslag op em veröövt worrn, bi den he dood bleev. Sien dormoligem Viezpräsident Muhammad Husni Mubarak is sien Amtsnafolger worrn. He hett dat henkregen, dat Ägypten vundaag wedder en vullstännig respekteert Liddmaat vun de Araabschen Liga is. Sien Politik is jümmer noch op de Verständigung mit Israel utleggt, wodör aver de Militanz vun de vun Iran, Libyen un Sudan ünnerstütten Islamisten wieter anstiggt, de op de Grundlaag vun de siet 1981 gellen Nootstandsgesetten verfolgt warrt. 2011 geev dat aber en Revolutschoon in Ägypten. Nah 18 Daag lang Protesten tegen sien Regeeren is Präsident Muhammad Husni Mubarak an' 11. Februar vun sien Amt torüchtreden. Sietdem wurrd dat Land övergangswies dör en Militärregeeren führt. Politik Hööftartikel: Politisch System vun Ägypten Politisch System Ägypten is na den Verfaten vun 1971, de 2005 to’n letzten mol ännert worrn is, en Präsidialrepubliek. Staatsbaas is de vun’t Parlament mit Tweedrüddelmehrheit vörslahn Präsident, över den dorno dör Volkswahl afstimmt warrt. Denn is he för söss Johren wählt un hett dormit ok gliektietig dat böverste Regeer över de Strietmächt. siet 1981 is Muhammad Husni Mubarak de Präsident, de toletzt in’t Johr 2005 wedderwählt worrn is. Na en Ankünnigen vun’n 26. Februar 2005 schall de Präsident aver in de tokamen Tiet dör dree Wahlen mit mehrere tolaten Kandidaten wählt warrn. De Präsident bestimmt den Ministerpräsident un de Liddmaten vun’t Kabinett, as ok de Gouverneuren, de hogen Richters un Offizeren. Bito hett de Präsident en Vetorecht bi de Gesettgevend Macht, kann Dekreten verkünnen un ok dat Parlament oplösen. Kritikers meent dorto, dat Mubarak siet den Dood vun sien Vörgänger dör en Nootstandsgesett regeert un dat he över en schienbor demokraatsch System herrschen deit. Gifft ok Vörholten, dat de Wahlen deelwies schaven oder fälscht worrn sünd, un mitünner ok oppositschonelle Politikers na Schienprozessen fangen sett worrn sünd. In Ägypten schall dat jüst so vell apeentlich Oppositschoon geven, as Mubarak dat tolaten deit. Dat Parlament besteiht ut den Volksraat 454 Liddmaten, vun de 444 all fief Johren wählt warrt; Siet 1986 sünd dat 400 Afordente över Parteilisten un 44 as parteilose Direktkandidaten. De restlichen teihn warrt vun’n Staatsbass bestimmt. De beraden Gesettgeven Macht is de Schura mit 210 Liddmaten. Dorvun warrt twee Drüddel all dree Johren wählt, dat annere Drüddel warrt wedder vun’n Staatsbaas insett. Bi de letzten Wahlen to’n Volksraat twüschen den 9. November un 7. Dezember 2005 hett de regeeren Natschonaldemokraatsche Partei (NDP) 311 Sitten wunnen, dat sünd 77 weniger as in’t Johr 2000. Dorna kummt de muslimsche Broderschap mit 88 Sitten (2000: 17) un de liberale Wafd-Partei mit 6 Sitten (2000: 7). 27 Sitten (2000: 30) warrt vun Unafhangige un Liddmaten vun lüttere Parteien besett. 12 Sitten (2000: 2) sünd free bleven. De Deelwahlen för de Schura in’n Mai/Juni 2004 hebbt ok en Mehrheit för de NDP bröcht. In Ägypten gellt för all Lüüd af 18 Johren en Wahlplicht. De Hööftborn för de Gesetten is de Schari’a. Dat System vun de Gerichten wiest op de ünnersten Even so nöömte Zentral- un Distriktgerichten op. Butendem gifft dat söss Appelatschoonsgerichtshöff. De böverste utöven Instanz is de Böverste Gerichtshoff in Kairo. Op de konstitutinelle Orden passt en Verfatensgericht op. Ägypten is Liddmaat vun de Vereenten Natschonen (UN), vun de Welthannelsorganisatschoon (WTO), vun de Afrikaanschen Union (AU) un vun de Araabschen Liga. Indelen vun de Verwaltung Hööftartikel: Gouvernements in Ägypten Dat Rebeet vun Ägypten is in 29 Gouvernements (araabsch محافظات muhāfazāt, Eental محافظة muhāfaza) indeelt, de elk ünner dat Regeer vun en Gouverneur staht. De Gouverneur hett den Rang vun en Minister. In Ägypten is de Zentralismus bannig utprägt. Dat schall sik mit de Tiet ännern, so dat op regionale Even de Sülvstverwaltung utboot warrt. Wahlsystem Na de Refoorm vun’ne Verfaten weern to’n eersten mol in de Historie vun’t Land mehrere Lüüdför de Wohl to’n Präsidenten tolaten. Wat vun Mubarak as’n Mielensteen in den ünner den Druck vun de USA inleiten Vörgang vun Reformen un Demokratiseeren betekent hett, is vun de Oppositschoon scharp angrepen worrn, vun wegen dat de Novell in’n Grunnen en Monopoolstellung för de NDP billn de. To glieken Tiet hett sik in’n Wahlkamp en Paradigmenwessel andüüt: Na een Veerdeljohrhunnert vun de Herrschap vun Mubarak hett en düchtigen Andeel vun’t Volk apen de Politik vun de harden Hand in Fraag stellt, un jüst so sien jümmer militäärsch un ahn politish Argumenten föhrten Striet gegen den Islamismus. An’n 18. Juli 2005 hett en breet Oppositschoonsbündnis to’n Boykott vun de Wahlen opropen, dat sik tosamensett hett ut so ünnerscheedliche Frakschonen as de Wafd-Partei, de muslimsche Broderschap un de Bewegung Kifaya („Noog“). Prominente potentielle Kandidaten as de Fronsrechtslersche Nawal Saadawi un de Minschenrechtsaktivist Saadeddin Ibrahim hebbt jemehr Warven för Präsidentschap wedder torüchtogen. Man, de Kandidat vun de eerst 2004 grünnten liberalen Al-Ghad („Morgen“), Aiman Nour is antreden. Gegen em weer Enn vun’n Juni en Prozess anstött worrn, vun wegen daz he angeevlich Wahlünnerlagen fälscht hebben schüll. An’n 30. un 31. Juli geev dat in de Innenstadt vun Kairo Schandaal gegen de Politik vun Mubarak, nadem he bekannt geven harr, dat he wedder för dat Amt kandideren wull. De Sekerheitskräft sünd mit Gewalt gegen de Protesten vörgahn un hebbt üm un bi 20 Lüüd fastnahmen. Bi de Wahl an’n 7. September is Mubarak denn mit 88,6 % vun de Stimmen in sien Amt bestätigt worrn. Sien scharpsten Konkurrent ünner de tosamen negen Gegenkandidaten, Aiman Nour, hett blots 7,6 % vun de Stimmen kregen. De Wahlbeledigen is mit 23 % angeven worrn. Kritikers hebbt seggt, dat dat bi de Wahlen an eenige Steden nich mit rechten Dingen togahn is, man internatschonale Oppassers weern nich tolaten worrn. Bi de Wahlen to’n Volksraat künn de Oppositschoon 2005 bannig dorto winnen. Tohopen hett dat Bündnis knapp 100 vun de tosamen 440 Sitten kregen. In de eersten Wahlrunnen hett sik aftekent, dat de Muslimbröder starker warrt, man de letzte Rund weer dordör tekent, dat Sekerheitskräft mit Gewalt versöcht hebbt, jemehr Anhängers doran to hinnern, in de Wahllokalen to gahn. Twölf Minschen sünd dorbi doodbleven. De Spood vun de muslimsche Bröderschap kummt vun jemehr soziale Anstrengen in de Armenveerdels vun Kairo, wobi de NDP jem gewähren lett. Butenpolitik Ägypten steiht siet 1989 op de List vun de USA vun jemehr wichtigsten Verbünnten buten de NATO. Dat heet, dat Ägypten op Nafraag bi enkelte fastleggte amerikaansche Rüstungsprogrammen gegenöver annere Länner vörtogen warrt, sogor gegenöver vele annere NATO-Liddmaten. Bi en fief Daag duern Fohrt in’n Negen Oosten hett de US-amerikaansche Butenministersche Condoleezza Rice an’n 22. Februar 2006 ehrn Amtskollegen Ahmed Abul Ghait fraagt, dat he den Weg vun de USA gegen den Iran un de vun de Hamas föhrte Regeeren vun Palästina ünnerstütten deit. Na Diskuschonen mit de düütschen Bundskanzlersche Angela Merkel un den öösterriekschen Präsident Heinz Fischer in Berlin un Wien, bi de dat ok üm den Freden in’n Negen Oosten un üm dat iraansch Atomprogramm güng, hett Mubarak an’n 13. März Israel un de Hamaas dorto opropen, foorts mit jemehr Gewalt natolaten un över den Freden to snacken. As de jöödschen Siedlers ut’n Gaza-Striepen aftogen weern, hett sik Ägypten, Israel un Palästina Mitt vun’n September 2005 eenigt, dat 750 ägyptische Soldaten an de ruchweg 14 km langen Grenz twüschen Ägypten un den Gaza-Striepen patrolleeren schüllt. Minschenrechten In Ägypten schall jümmer noch regelmatig foltert warrn. An’n fakensten warrt vun Slääg, elektrische Slääg, dat Ophangen an Hand- oder Footleden, dat Utdrücken vun Zigaretten op’n Lief as ok verscheden Methoden vun psycholoogsch Folter un Misshanneln bericht. Dorünner ok dat Drauhen mit sexuell Vergahn oder misshanneln vun Fangene oder jemehr Froonslüüd in de Familie. Kritik warrt in de Apentlichkeit nich hennahmen. Man, dorför gifft dat harde Strafen. De Minschenrechtsorganisatschonen klaagt över dat harde un kompromisslose Vörgahn gegen Oppositschonelle dör de ägyptische Polizei un de Justiz, sünners ok gegen de Bloger-Szeen in’t Land. De Statuten vun’n internatschonalen Straafgerichtshoff hett Ägypten ünnerschreven un de UN-Froonrechtskonventschonen ünner Vörbehollen ratifizeert, man dat Tosatzprotokoll to de Froonrechtskonventschoon hebbt se nich ünnertekent. As in’n Fall vun Abu Omar, hett de Regeeren vun de USA Ägypten as Twüschenstatschoon bruukt för Lüüd, de vun’n CIA roovt worrn sünd. Dorför hett se Opdrääg geven ü.a. an de CIA Firma Aero Contacts. Militär De ägyptische Strietmacht gellt as de starkste Militärmacht op’n afrikaanschen Kontinent un maakt Ägypten to en Regionalmacht in’n Negen Oosten. Dat Seggen över de Strietkräft hett de Staatsbaas, de as Kommandant gliektietig ok den hööchsten militäärschen Rang föhrt. De Orginisatschoon vun de Strietkräft löpt in veer Twiegen, wat de dree klassischen Sparten Armee, Luftwaffe un Marine sünd un tosätzlich as egen Deelstrietmacht vun’t Militär dat Kommando för’t Luftverdeffenderen. In Ägypten gifft dat en dreejohrige Wehrplicht för Mannslüüd af achtteihn Johren. Vun wegen dat de Inwahnertall so gau anwassen deit, warrt aver nich mehr all Rekruten to’n Deenst togen, as de Tall vun 450.000 aktive Soldaten en Tall vun 800.000 Deenstplichtige gegenöversteiht. Aver de Staat hett butendem noch ruchweg 250.000 paramilitäärsche Kräft, de ünner dat Binnenministerium staht un rantogen warrt, wenn dat üm de Binnere Sekerheit geiht. Mit dat butenpolitische Negerkamen ünner Anwar as-Sadat hett sik Ägypten den Togang to US-amerikaansche Wapenlevern sekert, wodör in de 1980er Johren en bedüden Moderniseren vun de Strietkräft dörföhrt warrn kunn. Kultur Kiek ok: Musik vun Ägypten Dat Feernsehn vun de Düütsche Well sennt siet den 28. Februar 2005 jeden Dag dree Stünnen araabsch Programm över den ägyptischen Satelliten NileSat in’n Negen Oosten. Literatur W. & S. Tondok: Ägypten individuell, Reishandbook W. & S. Tondok: Ägypten – Das Niltal, Reishandbook Fouad N. Ibrahim, Barbara Ibrahim: Ägypten, WBG-Länderkunde, Darmstadt 2006 To dat olle Ägypten kiek bi: Jean Bingen (Hrsg.): Hellenistic Egypt. University Press, Edinburgh 2006 Hermann A. Schlögl: Das alte Ägypten. (Beck Wissen), München 2003 (knappe Inföhren mit Literatur). Lucia Gahlin: Ägypten – Götter, Mythen, Religionen. Verlag EDITION XXL, 2005 ISBN 3-89736-312-7 Weblenken Offizielle Websteed vun de ägyptischen Regeeren Informatschoonssiet vun’t Utwärtige Amt (D) över Ägypten Borns Agypten ! Agypten

1903

https://nds.wikipedia.org/wiki/Middellannsche%20See

Middellannsche See

De Middellandsche See, ok woll up hoochdüütsche Oort Middelmeer nömmt, is ene See, de twischen Europa, Afrika un Asien liggt. Se is 2,5 Millonen km² groot. In de Antike hebbt de Römers dor Mare Nostrum to seggt, dat heet uns See. Dormals weer de hele Waterkant vun'e Middellannsche See Deel vun dat Röömsche Riek. See Middelmeer

1904

https://nds.wikipedia.org/wiki/Libyen

Libyen

Libyen (ˈliːby̆ən, ˈliːbi̯ən, up Araabsch: ليبياw= Lībiyā, amtlich Sozialistische Libysch-Araab’sche Volks-Dschamahirija, oder, en beten körter, man ok amtlich, Libysch-Araab’sche Dschamahirija), is en Land in den Noorden vun Afrika. Libyen liggt an de Middellannsche See un grenzt an Ägypten un an den Sudan, an’n Niger un Tschad, un an de Maghreb-Länner Tunesien un Algerien. Geographie De Noordwesten vun Libyen warrt Tripolitanien nömmt. Dor liggt an de Küst dat Siedland vun Al-Jifarah, dorachter, na dat Binnenland to de Barglänner Jabal Nafusah (bit 968 m hooch) un dorachter denn de Steenwööst Al-Hamadah al-hamrah. Na Süden to slutt sik denn de Sand- Gruus un Steenwösten vun den Fessan an. In de Midden vun Libyen liggt an de Küsten dat Becken vun de Grote Syrte, wo dat sunnerlich veel Eerdööl un Eerdgas geven deit. In dat Achterland wasst de Vulkanbargen Al- Haruj al-aswad (1.200 m) mit den Charudsch umhooch. In’n Noordosten liggt de Cyrenaika mit de drögen Bargen vun den Al-Jabal al-akhdar (878 m), de na de See to piel affallen doot. Nöördlich vun de Middellannsche See sünd, achter de See, ok Italien (Sizilien un Pantelleria), Malta un Grekenland (Kreta) Libyen siene Nabers. De Baai vun de Grote Syrte steiht, so meent Libyen, unner siene Hoheit. De Bargen gaht na Osten to över in de Marmarika-Steppe. Na Süden to kümmt de Sanddünensee vun de Libysche Wööst. An de Grenz na’n Tschad hen griept de nöördlichen Twiegen vun de Tibesti-Bargen bit up Libyschen Grund röver. Dor höört ok de hööchste Barg vun’t land to. Dat is de Bette mit 2.286 m. Alltohopen maakt de Sahara bi 85 % vun dat Land ut. Bloß bi 2 % vun dat Land kann för de Bueree bruukt weern. Libyen is en vun de wenigen Länner up de Eer, wo dat nich een Stroom gifft, de över dat ganze Johr hen Water hett. Dor gifft dat bloß so nömmte Wadis, wo bloß Water in is, wenn dat bannig dull regent hett. Na den Sudan, Algerien un de Demokraatsche Republiek Kongo is Libyen dat veertgröttste Land up den afrikaanschen Kontinent. Klima und Vegetatschoon In de Landstreken an de Küst bestimmt de Middellannsche See dat Klima. Dor is dat in’n Winter fochtig. De Temperaturen in’n Januar liggt in’n Dörsnitt bi 12 °C, in’n Augustmaand bi 26 °C. De Nedderslag liggt hier in’n Dörsnitt in’t Johr bi 300 mm. In’t Vörjohr un in’n Harvst weiht faken de Gibli, wat en drögen un heten Wind is, de allerhand Stoff mit sik bringen deit. In dat Binnerste vun’t Land regeert en Wöstenklima mit Temperaturen, de duchtig verscheelt: In’n Winter is dat dor unner 0 °C koolt un in’n Summer över 50 °C heet. Regen gifft dat dor meist gor nich. Ofschoonst dat Land so groot is, gifft dat an un for sik bloß twee Aarden vun Klima: De suptropisch-warme Klimazone langs de Küst un de dröge un heete Wöstenklimazone binnen in’t Land (dat is mit Afstand de gröttste Deel). Planten un Deerter Up de Bargen an de Küst wasst middellannsche Planten, in de Siedlänner an de Küst gifft dat Steppenplanten. Dat gifft in Libyen de typischen Deerter, de in dröge Länner tohuse sünd, as Dünengazellen, Hyänen, Schakalen, Wöstenspringmüse un Wöstenvöss (Feneks). Fudderhen leevt Anubispavianen, Afrikaansche Esels, Hasen un Wildkatten in dat Land, dorto noch verscheden Aarden vun Griepvagels, Slangen un Skorpionen. Twuschen 1990 un 2000 is de Woold in Libyen üm 1,4 % grötter wurrn. Inwahners De meisten Inwahners vun Libyen sünd Arabers (90 %) un Berbers (4 %), dorto kaamt noch Italieners, Ägypters, Swarte Afrikaners un annere Volksgruppen. Vun 1975 af an is de Masse vun Inwahners anstegen vun 2,5 Mio. up 5,7 Mio. Lüde. In dat eene Johr 2005 sünd noch mol 2 % hento kamen. Vun dor af an sünd 30 % vun de Inwahners jünger, as 15 Johre oold ween. Bi 90 % vun de Libyers wahnt in de Gemarken vun Tripolitanien un vun de Cyrenaika an de Küst. In dat Johr 2005 hefft bi 85 % vun de Libyers in Städer wahnt. Alltohopen hoolt sik knapp ene Million Gastarbeiters in dat Land up. Bloß man noch bi 5 % vun de Inwahners sünd vullstännige Nomaden. In’n Dörsnitt sünd de Inwahners vun Libyen in dat Johr 2005 74 Johre oold wurrn. Spraken Amtssprake is Araabsch. Engelsch un Italieensch weert as Spraken vun’n Hannel veel bruukt. Denn gifft dat ok noch en Reeg vun Berberspraken: Nafusi (101.000 Snackers) Ghadames (42.000) Tamascheq (Tuareg, bi 17.000) Religion De Islam is Staatsreligion. Bit 1969 geev dat en König, de jummers to de islaamsche Senussi-Broderschop tohöörn dö. In de lesten Johren kann een sehn, dat sik jummers mehr Lüde na den orthodoxen Islam towennen doot. Dat gifft ok jummers mehr Froenslüde, de den Sleier dregen doot. Wenn een sik vun den Islam afwennen deit, bedutt dat stantepee den Verlust vun de Staatsbörgerschop vun Libyen. 97 % vun de Inwahners vun Libyen sünd Sunniten, sunnerlich höört se to de Richtung vun de Malikiten to. Dat gifft in dat ganze Land bi 74.000 Kathoolsche, en Reeg vun Kopten un en paar Ibaditen. De meisten christlichen Karken sünd na de Revolutschoon vun 1969 tomaakt wurrn. Soziale Lage Wat Afrika angeiht, hett Libyen en vun de hööchsten Inkamen pro Kopp up den ganzen Kontinent. De Inwahners sünd sozialversekert un mütt nix betahlen för’n Dokter un ok nix för Weetfroen-, Weetkinner- un Olenrente. De Unnericht an de Scholen köst nix. Allgemeene Schoolplicht besteiht för Kinner twuschen 6 un 12 Johren. Man liekers könnt noch bi 29 % vun de Froenslüde un bi 8 % vun de Mannslüde nich lesen un nich schrieven. Universitäten gifft dat in Tripolis, Bengasi un Sabha. Historie Antike Al in Hieroglyphentexten ut dat ole Ägypten steiht wat to lesen vun den Stamm vun de Libyers in de westliche Naberschop. De Greken hefft dat Land up de beiden Sieten vun de Grote Syrte na düssen Stamm den Naam Libyen geven. Vun dat 7. Johrhunnert v. Chr. af an hefft se an de Küst Kolonien grünnt, dormank de Stadt Kyrene. Dat Land um düsse Stadt umto hett Kyrenaika heten un is in de neegsten Johrhunnerten vun Ägypten ut regeert wurrn. In de Gemarken in'n Westen vun de Kyrenaika hefft de Phöniziers üm un bi 700 v. Chr. de dree Städer Sabratha, Oea un Leptis Magna grünnt. De Landschop dor heete vun dorher Tripolitanien (Land vun de dree Städer). Düt Land stünn unner de Regeern vun Karthago. As Karthago 146 v. Chr. in'n Dutt maakt wurrn is, keem Tripolitanien unner de Herrschop vun dat Röömsche Riek. 96 v. Chr. is ok de Kyrenaika to Rom kamen. As veel later, in dat Johr 395 n. Chr. dat Röömsche Riek deelt wurrn is, is Tripolitanien Deel vun dat Weströömsche Riek wurrn, un de Kyrenaika is to dat Byzantiensche Riek (Oostrom) kamen. In de Midden vun dat 5. Jorhunnert n. Chr. is de germaansche Stamm vun de Wandalen in Libyen infullen. Man Byzanz hett dat vun 533 af an unner sien General Belisar schafft un hett dat Land torüch erovert. Vun dat Middelööller bit an de Nutied Twuschen 641 un 644 hefft de Arabers dat Land innahmen. De Berbers, de dor leevt hefft, hefft denn den Islam annahmen. In dat 16. Johrhunnert hefft denn de Osmanen dat Land innahmen. In dat 19. Johrhunnert hett de Senussi-Broderschop versöcht, de Macht in Libyen an sik to rieten. Düsse islaamsche Orden weer in de Kyrenaika tohuse. He hett ok den Wedderstand up de Been bröcht, as de Italieners na den Italieensch-Törkschen Krieg vun 1911/12 dat Land innahmen hefft. Kolonie un Unafhängigkeit 1934 hett Italien verklaart, Libyen weer nu siene Kolonie. Vun 1940 bit 1943 hefft italieensche Truppen, tohopen mit dat düütsche „Afrikakorps“ unner Generalfeldmarschall Erwin Rommel, gegen allieerte Truppen streden, de vun Ägypten ut gegen Libyen vörgahn döen. Na den Tweeten Weltkrieg is dat Land vun de Vereenten Natschonen (UN) regeert wurrn. 1951 is Libyen denn unafhängig wurrn. De Baas vun den Senussi-Orden is dormols König in ene Konstitutschonelle Monarchie wurrn. Dat weer dormols König Idris I.. 1959 is rutfunnen wurrn, dat dat in Libyen unbannig veel Eerdööl gifft. Dor is denn Libyen later een vun de Länner wurrn, de sünnerlich veel Eerdööl utföhrn döen. An'n 1. September 1969 hett dat Militär de Monarkie afsett un de Republiek utropen. De Oberst Muammar al-Gaddafi weer Vörsitter vun den Revolutschonären Kummandoraat. He harr dat up en radikaal Arabiseern vun dat Land afsehn. Ok hett he twuschen 1969 un 1974 versöcht, mit en Reeg vun Länner en panaraabsche Union up to maken. Man dor is nix vun wurrn, unner annern, vunwegen dat he de Baas ween wull. In de tokamen Johren hett de Staat all Eerdöölsellschoppen övernahmen. 1975 hett Libyen en Afkamen afslaten mit de Sowjetunion över weertschoplich-technische Tosamenarbeit. 1983 hett Militär ut Libyen ingrepen in den Börgerkrieg in dat Naberland Tschad, man vergeevs: franzöös'sche Frömmenlegionären hefft de libyschen Truppen vun dor verdreven. Staatsterrorismus Gaddafi stell sik dormols achter Terrorgruppen, de gegen Israel un gegen de USA angahn deen. Vundeswegen sünd de Amerikaners nu wedder gegen Libyen vörgahn. 1986 hett de US-Luftmacht Bomben smeten up Tripolis un Bengasi. In den Tweeten Golfkrieg stell sik Libyen 1990 an de Siet vun den Irak. 1993 hett de UN-Sekerheitsraat Sanktschonen gegen Libyen up'e Been bröcht, vunwegen dat Libyen twee libysche Agenten nich rutgeven harr, de bi en Anslag up en Fleger mitmaakt hebben schullen. Gaddafi hett denn avers doch dat Roder rümreten un hett de beiden Verdächtigen an en internatschonal Gericht in de Nedderlannen utlevert. Dor hett dat denn 1999 eerst mol en Enn hatt mit de UN-Sanktschonen. Libyen hett denn ok togeven, dat se achter den Lockerbie-Anslag vun 1998 steken harrn un hett för de Verwandten un Frünnen vun de Oppers vun düssen Anslag, un ok noch för de Oppers vun en Anslag up en franzöös'schen Fleger 1989 (170 Doden) veel Geld betahlt. Dor is dat Embargo denn in'n September 2003 vullstännig um uplööst wurrn. Ok wat de Doden vun en Anslag in Berlin, up de Disco La Belle 1986 angeiht, hett Libyen versöcht, de Saak goottomaken un hett allerhand Geld betahlt. Na de Terroranslääg vun'n 11. September 2001 in de USA hett Gaddafi de Anslääg utdrücklich verordeelt un hett seggt, de USA dröffen sik sülms verdeffendeern. In'n Dezember 2003 hett he verklaart, Libyen dee sik nu de Wapen begeven, de grote Massen utradeern kunnen, un 2004 hett he sik dorachterklemmt, dat allerhand Bestanddelen för Cheemsche Wapen tonichtmaakt worrn sünd. An'n 10. März 2004 hett Libyen in Wien dat so nömmte Tosatzprotokoll to den Sparrverdrag för Atomwapen unnertekent. Frankriek, Grootbritannien un, vun'n Mai 2006 af an, ok de USA hefft nu wedder Bootschafters in Libyen un rekent dat Land nich mehr unner de Staten, de achter den internatschonalen Terrorismus staht. Land Libyen

1905

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tunesien

Tunesien

Tunesien (amtlich: Tunesische Republiek, Araabsch: الجمهورية التونسية, al-dschumhuriya at-tunisia) is en Land in Noordafrika. In’n Norden un Osten grenzt dat an de Middellannsche See, in’n Westen an Algerien un in’n Süüdosten an Libyen. Sien Naam kümmt vun de Hööftstadt Tunis vun her. Tunesien is dat ööstlichste vun de Länner in’n Maghreb (Dor höört noch Marokko, Mauretanien un Algerien mit to). De gröttste Insel vör de Küst is Djerba (514 km²). Mit siene 163.610 km² is dat Land um un bi dubbelt so groot, as Öösterriek. Geographie Tunesien is dat nöördlichste Land in Afrika. Bit Sizilien sünd dat bloß man 140 km. Dat Land liggt twuschen Middellannsche See un Sahara twuschen 37° 20’ un 30° 10’ nöördliche Breede un twuschen 7° 30’ un 12° ööstliche Längde. Vun Noord na Süüd sünd dat twuschen Cap Blanc un de Grenzstatschoon Bordj el Khadra bi 780 km, vun Oost na West twuschen Djerba un Nefta bi 380 km. De Küst an de Middellannsche See is bi 1.300 km lang. In’n Noordwesten vun dat Land liggt de Tell-Atlas. Langs de Noordküst loopt vun de algerische Grenz bit na de Baai vun Bizerta de Kroumirie-Bargen. De sünd um un bi 700 bit 800 m hooch. In’n Noordosten folgt denn de Mogod-Bargen mit 300 bit 400 m Hööchde. Se fallt bi Cap Blanc an de Felsküst piel af in de See. In Lee vun de Bargen liggt dat Becken vun den Medjerda-Stroom. De hett dat ganze Johr över Water. Sien Unnerloop is en vun de wichtigsten Kuntreien för de Bueree in dat Land. De Dorsale-Bargen loopt 220 km lang vun Cap Bon in’n Noordosten na Süüdwesten. To düsse Bargen höört ok Tunesien sien hööchsten Barg. Dat is de Djebel Chambi mit siene 1.544 m. Ööstlich vun düsse Bargen liggt langs de Küst von de Middellannsche See twuschen Hammamet un Skhira de Sahel (araab. för „Küst“). Dor höört de Städer Sousse un Sfax mit to. An düsse Küstenstriepen bringt de Oostwind veel Regen un dor is dat dor bannig fruchtbor üm. Unner annern wasst dor grote Plantagen mit Olivenböme. Süüdlich vun de Dorsale-Bargen slutt sik dat Siedland vun den Chott el Djerid an, wat en groten Soltsee is. Dor hannelt sik dat um Steppenland bi. Noch wieder na Süden to geiht dat Land denn in de Sahara över. Dor liggt ok de Ööstliche Grote Erg. Langs de Middellannsche See, vun Gafsa in’n Westen bit na de Grenz vun Libyen hen liggt dat Siedland vun Djeffara. Dör de Dahar-Kalksteenhööchde is dat vun den Erg afscheden. Hier gifft dat siede Küsten mit Sand, Lagunen un Inseln vör de Küst. Water Water gifft dat meist bloß in’n Norden vun Tunesien. De wichtigste Stroom is de Medjerda. He kriggt an’n meisten Regen af (400 mm in’t Johr) un föhrt 82 % vun dat Water in Tunesien. Denn gifft dat noch en Reeg vun lüttjere Wadis. Dat sünd Ströme un Beken, wo nich dat ganze Johr Water in fleten deit. De wichtigsten Meeren, Lagunen un Sabchas sünd dat Meer vun Bizerta, dat Ichkeul-Meer, dat Meer vun Tunis, de Laguun vun Ghar El Melh, de Sabcha Ariana un de Sabcha Sejoumi. In de Midden un in’n Süden vun Tunesien is dat dröge un wöstenhaftig. Dat Water kann nargens hen aflopen. Man hier gifft dat bannig Grundwater. Vundeswegen sünd de Oasen in de lesten dartig Johren dubbelt so groot wurrn, vun 15.000 up 30.000 Hektar. Al in de Kolonialtied güng dat los mit dat Boen vun Stauseen. Dormols güng dat sunnerlich dor üm, Drinkwater för Tunis tohopen to kriegen. Na de Unafhängigkeit güng dat wieder. Nu scholl ok Water för de Bueree upstaut weern. Vun de 1980er Johren af an kladder de Verbruuk vun Water ganz unbannig. Dat keem dor vun, dat de Städer jummers grötter wurrn sünd. Midderwielen gifft dat in Tunesien 21 grote Staudämm, dorto en ganzen Barg lüttjere Anlagen. Dor kaamt denn noch 98 Klääranlagen to. 80 % vun dat Water, wat in Tunesien bruukt warrt, warrt bi de Landweertschop insett’. Dat warrt dormit rekent, dat vun 2030 af an eernsthaftig Söötwater fehlen deit. Klima In Tunesien gifft dat Middellannsch Klima un ok Wöstenklima. Vun Norden na Süden to regent dat jummers minner, vun Oost na Westen to regent dat jummers en beten mehr. In’n Norden is dat Weer winternatt-summerdröög. In de Steppen in de Midden vun dat Land ännert sik dat Klima jummers wedder. Dor is dat in’n Summer heet, in’n Winter koolt un dat regent minne. An de Küst von de Middellannsche See is dat Weer nich so verscheden un in’n Süden vun de Schotts regeert en Wöstenklima. Je wieter een weggeiht vun de Middellannsche See, üm so minner gleikt de See dat Klima ut un üm so mehr regeert en kontinental Klima. In Tunis is dat in’n Döörsnitt in’n Januar bi 10 warm, in’n August sünd dat bi 26 °C. Süüdlich vun den Atlas regeert dat ganze Johr över en dröögheet Wöstenrandklima. Dor kann een gor nich vörutseggen, wonnehr dat mol regent. Hier kann dat bit hen to 45 °C heet weern. An’n gröttsten is de Unnerscheed twuschen Summer (bit 50 °C) un Winter (Frost) in de Sahara. De Saharawind Schirokko, de in Tunesien „Chehili“ heten deit, kann en Hitten mit sik bringen, de nich ut to holen is. Regen gifft dat meist bloß in’n Winter. In’n Summer liggt dat ganze Land in de Hoochdruckzoon vun de Subtropen. Man henn un wenn kann dat doch passeern, un dat pladdert unbannig midden in’n Summer. denn verwannelt sik de utdröögten Wadis in Strööm mit unbannige Watermassen. An de Noordküst fallt in’t Johr 500 – 1.000 mm Regen, in de Bargen dor sünd dat woll bi 1.500 mm. Mit dat Water kann oorntlich Ackerbo bedreven weern. In’n Süden gifft dat hööchstens mol bi 200 mm Regen över’t Johr hen. Dat is nich mol so veel, as dor verdunsten deit. Planten un Deerter An de Noordküst un in de Atlasbargen wasst en mediterranen Blöer- un Buschwoold. (Macchie) mit Steeneken, Korkeken un Aleppo-Föhren. Dor leevt Lüttwild un Wildswiene in. Twuschen 1990 un 2000 is de Woold um 0,2 % wussen. Wieter na Süden to kaamt denn de Steppen. Dor leevt Gazellen in. In de Wösten gifft dat sunnerlich Graspeer, Skorpionen, Slangen un Bussarden. Inwahners In dat Johr 2005 is Tunesien över den Sull vun 10 Mio. Inwahners överwegkamen. Vun 1956 af an sünd dat dreemol so veel Inwahners wurrn. Vun Anfang vun de 1970er Johren sünd dat dubbelt so veel wurrn. Vun den Anfang vun de 1990er Johren geiht dat avers nich mehr so slank mit dat Wassen vun de Inwahnertahl. Jedet Johr wasst düsse Tahl um 1 %. So wenig Kinner, as in Tunesien weert in de ganze araabsche Welt sunst nich boren. Herkamen vun dat Volk De meisten Tunesiers meent, se höörn kulturell to de Arabers to. man dat gifft Studien, de wiest, dat se an un for sik dichter bi de Berbers un ok bi de Iberers staht. De Arabers sünd ja eerst in dat 7. un 8. Johrhunnert in düsse Gegend kamen. Wat de Genetik angeiht, is de ehr Andeel an de hüdigen Tunesiers nich so groot. De Völker, de in de Gemarken vun dat hüdige Tunesien siedelt hefft un de to en unnerscheedlichen Deel in de hüdigen Tunesiers upgahn sünd, weern de Phöniziers,, de Römers, de germaanschen Wandalen, de Osmanen un tolest de Franzosen. Dor sünd noch allerhand Mauren un Joden tokamen ut dat Andalusien vun dat 15. Johrhunnert. De Muslimen hefft den Maghreb in dat 7. Johrhunnert erovert. Dormols sünd ok de eersten Oostarabers in dat Land kamen. Dormols sünd ok nee Städer, as Kairouan un Mahdia grünnt wurrn. Vun dat 11. Johrhunnert af an sünd de Banu Hilal ut Ägypten verdreven wurrn un in Tunesien ankamen. Se hefft dor för sorgt, dat dat Land vun de Spraak un Kultur her araabsch wurrn is. Spraak un Kultur vun de Berbers sünd bloß noch in en paar Gemarken över bleven, de wiet af legen hefft. Dat is in de Bargen bi Matmata, Tataouine, Gafsa oder Sbeïtla. Anners, as in Marokko oder Algerien, wo de Berbers en Minnerheit sünd, gifft dat in Tunesien dor bloß en ganz paar vun. Gloven De Islam ist in Tunesien Staatsreligion ; 98 % vun de Inwahners sünd Muslimen. 85 % vun jem höört to de Malikiten ehrn Madhhab vun den Twieg vun de Sunniten to. De Rest sünd Hanafiten un Ibaditen. Christendom un Jodendom sünd in Tunesien ganz lüttje Minnerheiten, man in Tunesien warrt gegen Minnerheiten nix unnernahmen. De Verfaten vun Tunesien will, dat jedeen Minsch sien Gloven in dat Land free utöven draff, so lang dat nich gegen de Ordnung in Staat un Land geiht. In’n Grunne höllt sik de Regeerung vun Tunesien dor an. Politische Parteien, de dat mit’n Gloven hefft, sünd nich tolaten, just so sünd de Övertritt na’n annern Gloven un de Mehreh’ verbaden. De Hidschab draff nich allerwegens antagen weern un in de Verwaltung un in de Scholen is he verbaden. De islaamschen Fierdage sünd Fierdage vun Staatswegen in Tunesien. In den Volksgloven in Tunesien gifft dat noch allerhand Resten vun dat ole Heidendom, as den Bösen Blick. Över dat ganze Land hen staht unbannig veel lüttje, meist witte, Hüser mit Naam vun Marabout. Dat sünd de Graffstä’en vun islaamschen Hilligen. De Lüde glöövt, dat düsse Doden Middelsmann ween könnt twuschen Gott un de Minschen. Dat gifft jummers noch Tunesiers, de so’n Marabouts bidden doot, se schollen jem doch hölpen. Vun de offizielle School vun de Sunniten weert se as Bigloven (Schirk) ankeken. Fröher hett dat in Tunesien en grote jöödsche gemeende geven. Hüdigendags sünd dat man bloß noch 1.500 Joden, de dor leevt. Up de Insel Djerba steiht en vun de öllsten Synagogen vun de Welt. Dat is de Al-Ghriba-Synagoog („de Wunnerliche“), de woll över 1000 Jpohre oolt is. Jedet Johr, an den 33. Dag na dat Passah-Fest gifft dat hier de gröttste Wallfohrt vun dat Jodendom in Noordafrika. Dor kaamt ok Joden ut de ganze Welt mit to. Up Djerba leevt ok noch en Reeg vun Charidschiten. Tunesiers in dat Utland För dat Johr 2007 is taxeert wurrn, datt bi 1 Mio. Tunesiers in dat Utland leven doot. 84 % vun jem leevt in Europa, dormank alleen 600.000 in Frankriek un 143.000 in Italien. Up Sizilien stammt um un bi 10 % vun all Inwahners ut Tunesien. Bi 80.000 Tunesiers leevt in Düütschland. De Tunesiers in Europa hefft normolerwiese en Dubbelpass. De meisten sünd in dat 19. Johrhunnert unner dat franzöös’sche Protektorat oder in der 1950er un 1960er Johren as Gastarbeiders na Europa utwannert. För de Weertschop in Tunesien speelt se en grode Rull: Up de ene Siete överwiest se grode Summen na Huus un griept ehre Familien dor unnern Arm mit, up de annere Siet investeert se veel Geld in de Bedrieven in Tunesien, wenn se torüchkaamt. Gesundheitswesen För dat Gesundheitssystem sünd in dat Johr 2008 2% vun dat Bruttobinnenlandprodukt utgeven wurrn. Dat sünd bi 8 % vun de apentlichen Utgaven. Düt System is tämlich goot utboot. Up 968 Lüde kümmt een Dokter, mehr as 90 % vun de Inwahners sünd sozialversekert. In’n Döörsnitt kann en Tunesier dor mit reken, datt he 73,9 Johre oolt warrt. De Tahl vun Inwahners wasst bloß um 1 % in’t Johr. Dat liggt sunnerlich an verscheden Programmen för Familienplanung, de de Regeerung up’e Been stellt hett. Vun 1000 Kinner, de lebennig boren warrt, starvt 18,4. Vun de Inwahners hefft 0,11 % dat HIV-Virus. Wer na Tunesien reisen will, de schall sik impen laten gegen Tetanus, Diphtherie, Polio, Hepatitis A un Hepatitis B. Bilharziose-Erregers kaamt in allerhand Waters in Tunesien vör. Belegen Tunesien

1907

https://nds.wikipedia.org/wiki/Marokko

Marokko

Marokko (araabsch: المملكة المغربية al-maghrib) is en Königriek in't Noordwesten vun Afrika. Vun Europa is dat scheedt dör de Straten vun Gibraltar. Vun de dree Maghreb-Länner liggt dat an'n meisten in'n Westen un grenzt in'n Noorden an de Middellannsche See, in'n Westen an den Atlantik un in'n Osten an Algerien. Üm de Süüdgrenz gifft dat vunwegen den Striet üm de Westsahara Maleschen. Dat schall woll so lang fudder gahn, bit en UN-Referendum kloor leggt hett, wo de Westsahara denn nu henhören deit. De twee Landstreken bi de Steder Ceuta un Melilla höört to Spanien hento. In Marokko leevt üm un bi 33.241.000 Inwahners. De Naam In Marokko sülms is de amtliche Naam för dat Land „al-Mamlaka al-Maghribīya“ („Königriek vun'n Maghreb“, bit 1960 „Scherifisch Königriek vun den Maghreb“). Internatschonal warrt allerdings de europääsche Naam „Marokko“ för dat ganze Königriek bruukt, de vun de Hööftstadt Marrakesch hernahmen is. Geographie Vergleken mit anner Länner in Afrika is Marokko nich sunnerlich groot, man de Landschop is heel verscheden. In'n Groten un ganzen kann een seggen, dat gifft düsse natüürlichen Regionen: De Küstenregionen in'n Norden un Westen; de Region vun den Atlantik mit de Meseta vun Marokko, de Bargregionen vun Marokko mit den Hogen un Middelhogen Atlas un de Rifbargen; amenne de Region achter de Bargen mit de Plateaus an de noordööstliche Grenz (Antiatlas) un de Beckenlänner an den Rand vun de Sahara. De Küst vun de Middellannsche See is tomeist steil un vull mit Felsen. Dor gifft dat veel Kaps un Baais. Bloß, wo de Moulouya dune bi de Grenz na Algerien münnen deit, warrt de Küst wat wieter un hett de Gestalt vun en Becken. An'n Atlantik grenzt en siede Küst, de meist allerwegens övereen utsütt un wo dat veel Sand gifft. Düsse Küst kann för Habens nich goot bruukt weern. De Hoge Atlas reckt över 800 km vun'n Süüdwesten bit na'n Noordosten vun't Land hen un maakt dor en lichten Bagen bi. Hier gifft dat de hööchsten Bargen vun den ganzen Atlas un ok vun ganz Noordafrika, dormank ok Marokko sien hööchsten Barg, de Jabal Toubkal (4.167 m). Städer De gröttsten Städer sünd (Stand 1. Januar 2004): Casablanca: 3.672.900 Inwahners Rabat: 1.550.100 Inwahners Fès: 1.002.600 Inwahners Marrakesch: 848.000 Inwahners Tanger: 620.400 Inwahners Agadir: 608.600 Inwahners Meknés: 545.000 Inwahners Oujda: 457.800 Inwahners Kénitra: 373.400 Inwahners Safi: 344.800 Inwahners Tétouan: 318.800 Inwahners Kouribga: 206.800 Inwahners Laayoune: 200.000 Inwahners Dakhla:100.000 Inwahners Klima Dat Klima in Marokko is verscheden. In'n Noordwesten regeert en middellannsch Klima. Man wenn een na Süden un Süüdosten togeiht, sleiht dat üm to en Kontinentalklima, wat vun de Sahara präägt is. De Hoge un de Middelatlas sünd uptofaten as en egen Klimaruum. Ehre hogen Bargen sünd de Schede vun dat Klima. In'n Noordwesten gifft dat dröge un heete Summers un in'n Dörsnitt is dat dor in'n August bi 23 °C warm. De hööchsten Temperaturen liggt in düsse Kuntreien in'n Dörsnitt twuschen 26 °C (Casablanca) un 29 °C (Tanger). De Winters sünd mild (in'n Januar in'n Dörsnitt bi 12 °C) un dat regent veel. Na Süden to warrt de Regen minner (Tanger 900 mm/Johr; Agadir 200 mm/Johr). Na dat Binnenland to speelt de See för dat Klima keen Rull mehr. In de zentrale Meseta un in de Atlasbargen regeert en dannig Kontinentalklima. In Marrakesch (Dörsnitt in'n August 29 °C) kann dat in'n Summer bit to 45 °C heet weern, man in'n Winter kann dat ok bit na 0 °C hen afsacken. An Nedderslääg gifft dat bit to 250 mm in't Johr. Anners sütt dat an de Westkanten vun de Bargen ut: Dor kladdert vun See her de Wulken hooch un regent to'n Deel mehr as 1.000 mm in't Johr af. In Winter fallt düsse Nedderslag bi mehr as 1.000 m Hööchde normolerwiese as Snee. In de Kuntreien an den Rand vun de Sahara süüdlich vun de Atlasbargen regeert en unbannig dröög un heet Wöstenklima. Dor gifft dat bloß hen un wenn mol Nedderslääg un de bringt meist nich mol 200 mm in't Johr. Ackerbo kann bloß in Oasen mit künstliche Watertoföhr bedreven weern. To'n Deel weiht in'n Summer de Schirokko, wat en heten Wind mit allerhand Stoff vun de Sahara her is. Planten un Deerter Ok de Plantenwelt is tweedeelt dör de Atlasbargen. Noordwestlich vun de Bargen gifft dat tomeist middellannsche Planten, süüdööstlich finnt sik tomeist de Wöstenstepp. In de bargen mit veel regen un in dat platte Land in'n Westen gifft dat noch utdehnte Woolden mit Steen- un Korkeken, Levensböme, Atlaszedern un Aleppoföhren. Bi 10% vun dat Land sünd so'n Woolden. In'n Süden an de Küst wasst Arganien un Jujuben. Mit den Landbo un Landbruuk över Johrhunnerte hen sünd de middellannsche Planten tohopensmolten up en rest vun Boomheide, Eerdbeerbööm, Pistazien, Machannelbööm un Dwargpalmen. Boven de Wooldgrenz bi 3.100 m gifft dat en Aart vun Polsterplanten. Guntsiet vun de Atlasbargen gifft dat tomeist Dröögsteppenvegetatschoon mit Büschelgräser un Doornstrüker. In de noordööstliche Hoochsteppe wasst dat Halfagras, dat so licht nich unner to kriegen is. In de paar Oasen weert Dattelpalmen anboot. De willen Deerter hefft sik torüchtagen in de Kuntreien, wo bloß wenig Minschen leven doot. En Reeg vun Aarden, dormank de Wöstenluchs, sünd bedrauht vun't Utstarven. Tämlich veel to finnen sünd noch Berberapen (Magots), Gazellen, Hyänen, Schakalen un Wöstenvösse (Feneks); ok Reptilien as Eerdslieker, Chamäleons, Schildkröten un Slangen gifft dat noch en Masse. Mank de velen Vagelaarden finnt sik Eberen, Dwargadlers, Geiers, Bussarden un Milanen. De Gemarken um den Jabal Toubkal to sünd in dat Johr 1942 to'n Natschonalpark verklaart wurrn. Inwahners Um un bi 20 % vun de Marrokaners stammt vun Arabers af. De Berbers maakt bi 80 % vun de Inwahners ut, dormank knapp 60 % Berbers, de de Araabsche Sprake un Kultur annahmen hefft. Se sünd hüdigendags tomeist Buern. Bloß noch ene lüttje Minnerheit leevt noch as Nomaden oder Halfnomaden, tomeist wietaf in den Middelatlas oder up de Hoochplateaus in'n Osten vun't Land. Noordmarokko mit de ole Metropole Fès is ehrder präägt vun Arabers. 34 % vun de Inwahners dor sünd Arabers un 25 % Berbers, de de araabsche Kultur un Sprake annahmen hefft. In Süüdmarokko un den siene Metropole Marrakesch sütt dat anners ut: Hier leevt 30 % Berbers un präägt dat Land stärker. Um un bi 60.000 Utlänner leevt in Marokko, sunnerlich Franzosen, Spaniers, Italieners, Tunesiers un Algeriers. Up de annere Siet leevt bi 1 Mio. Marrokaners in Frankriek. De Inwahners verdeelt sik ganz unnerscheedlich över dat Land. Twee Drüddel vun de Marokkaners leevt up bi 10 % vun dat Land in'n Noordwesten oder in'n Westen. Ballen doot se sik an de Küsten in'n Norden un Noordwesten un in dat Sebou-Siedland. Ofschoonst dat in Marokko vun fröh af an Städer geven hett, leevt man bloß 57 % vun de Inwahners in Städer. Dat weert ok nich so slank mehr, as in annere Länner in Afrika. 32,9% vun de Inwahners sünd jünger, as 15 Johre (2003) un bloß bi 4,4 % sünd öller, as 65. In'n Dörsnitt kann en Marokkaner dormit reken, dat he 69 Johre oolt warrt (2003). Jedet Johr gifft dat bi 1,6 % Marokkaners mehr (2003). War dat Pro-Kopp-Inkamen angeiht, liggt Marokko in de Midden vun de afrikaanschen Länner. In'n Dörsnitt sünd in dat Johr 2004 10,8 % vun de Marokkaners ohne Arbeit ween. Sunnerlich bi de Jugend is de Tall höger. Dor wannert veel junge Lüde um na Europa ut. De Inflatschoon hett 2004 bi 1,4 % legen. Vergleken mit annere Staten in frika gifft dat in Marokko en gode Gesundheitsvörsorg. In de Städer is de avers veel beter, as up'n Lanne. Meist de Hälfte vun all Dokters sünd togange in Casablanca un in Rabat. Allgemeene Schoolplicht gifft dat för Kinner vun 7 bit 13 Johren, man bloß 55 % vun all Kinner weert ok würklich na Scholen schickt. 37 % vun de Mannslüde un 62 % vun de Froenslüde könnt nich lesen un nich schrieven (2002). Universitäten gifft dat in Rabat, Casablanca, Oujda, Marrakesch un in Fes. Sprake De Amtssprake is Araabsch. Vun de Berbers weert ok en ganze Reeg vun Berberspraken snackt, dormank Tachelhit, Tamazight, Ghomara, Tarifit un Senhaja de Srair snackt. Dor kümmt denn noch Judäo-Berbersch to. As Sprake vun Hannel un Bildung warrt in dat ganze Land ok Franzöös'sch bruukt. In'n Norden, in de Westsahara un um Sidi Ifni to warrt bavenhen ok Spaansch snackt. Religion Staatsreligion is de Islam. Bi 99 % vun de Marokkaners sünd Muslimen. Dor höört 90 % vun to de Sunniten vun den Twieg vun de Malikiten. 69.000 Inwahners bekennt sik to dat Christendom, tomeist sünd se Kathoolsche. 8.000 Marokkaners höört na dat Jodendom to. Land Marokko

1911

https://nds.wikipedia.org/wiki/Greeksche%20Spraak

Greeksche Spraak

De greeksche Spraak is een indoeuropääsche Spraak. Un de gifft dat al siet 1400 v. Chr.. Dormols weer dat dat Greeksch vun Mykene. In de Antike is denn de Ooltgreeksche Spraak bruukt wurrn (vun ca. 800 v. Chr. bit ca. 300 v. Chr.). Över de Tiet hett sik de Spraak verännert to de Koiné (vun ca. 300 v. Chr. bit ca. 600 n. Chr.). Denn keem de Middelgreeksche Spraak an'e Reeg (vun ca. 600 bit 1453), un de Greeksche Spraak, de hüdigendags snackt warrt, warrt Neegreeksche Spraak nömmt. Vundaag gifft dat üm un bi 16 Millionen Lüüd, de Neegreeksch snacken doot. Dat Oolgreeksch is noch för de Wetenschop wichtig. Dat gifft vele Wöör to'n Bispeel in de Medizin, de vun 'n greeksch Woort afstammt. Bit 1827, as de Greken dat osmaansche Jück afsmeten, geev dat nich veel Literatur in greeksche Dialekten. Aver darna wurr dat klassische Vörbild wedder hooch herutstellt. Dat schrevene moderne Greeksch is darum en Produkt van dat 19. Johrhunnert un is en beten künstlich. De Verscheel twüschen de schreven un spraken Spraak is grötter as in jichensene annere europääsche Spraak. Dat greeksche Alphabet Greeksche Vörsülven (in vereenfachte Luutschrift) De greekschen Tahlen van 1 bit 10 in greeksche Schrift: ένα, δύο, τρία, τέσσερα, πέντε, έξι, εφτά, οχτώ, εννιά, δέκα in vereenfachte Luutschrift: éna, δío, tría, téssera, pénte, éxi, eftá, ochtó, enniá, δéka Greeksche Spraak Grekenland Spraak

1912

https://nds.wikipedia.org/wiki/Pinnbarg

Pinnbarg

Pinnbarg (hoochdüütsch Pinneberg) is ene Stadt in’n Süden vun’n düütsche Bundsland Sleswig-Holsteen. Pinnbarg liggt in’n Kreis Pinnbarg. Bannig dicht bi Pinnbarg is de Stadt Hamborg. Pinnbarg liggt in Holsteen. In Pinnbarg gifft dat de Stadtdelen Quellendaal, Thesdörp, Eggerstedt, Pinnbargerdörp un Waldenau-Datum. In Pinnbarg leevt 42.367 Inwahners (Stand: 31. Dez. 2008) up en Rebeet vun 21,54 km². Oort Kreis Pinnbarg

1915

https://nds.wikipedia.org/wiki/Albaansche%20Spraak

Albaansche Spraak

Albaansch (oder op albaansch: Shqip) is een Spraak, de vun üm und bi 6 Mio Lüüd op den Balkan snackt warrt. Disse Lüüd wahnt in Albanien, in’n Kosovo un in Noordmakedonien. Siet dat Medeloller gifft dat ok ’n poor Dörpen in Italien wo de Lüüd dat snackt. (De sünd utwandert, as de Osmanen Albanien besett harrn.) Albaansch is een indoeuropääsche Spraak. Man dat gifft keen anner Spraak ut disse Familie, de mit Albaansch so richtig direkt verwandt is. Albaansch gifft dat in twee Dialekten: Tosksch un Geegsch. Standardspraak Albaansch

1916

https://nds.wikipedia.org/wiki/Indoeurop%C3%A4%C3%A4sche%20Spraken

Indoeuropääsche Spraken

De indogermaanschen Spraken oder indoeuropääschen Spraken sünd een grote Famile vun Spraken, de all mit'nanner verwandt sünd (Villicht sünd ja alle Spraken mit'nanner verwandt, aver för de indoeuropääschen Spraken kann een dat ook bewiesen). Tohopen sünd se de gröttste Spraakfamilie up de Eer. Mehr as 2,5 Mrd. Minschen hefft en indogermaansche Spraak as Mudderspraak. De Spraken, de to düsse Familie tohören doot, stimmt wiethen övereen in Saken as Woortschatz, Flexion un in Kategorien vun de Grammatik, as Numerus un Genus. In Europa höört meist alle Spraken to disse Familie. Bloots Törksch, Finnisch, Eestnisch, Ungaarsch, Malteesch un Basksch höört dor nich to. Dat de indogermaanschen Spraken allerwegens över de Welt snackt weert, dat liggt besunners an de Kolonisatschoon vun dat 16. Johrhunnert af an. Spraakgrupp Indogermaansch

1918

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kosovo

Kosovo

De Kosovo (Albaansch: Kosova, Serbsch Kosovo/Косово; hoochdüütsch ok Amselfeld nöömt) is en Rebeet up’n Balkan, dat an’n 17. Februar 2008 sien Unafhangigkeit vun Serbien verkloort hett. Düütschland, Frankriek, de USA un annere Länner hebbt den Kosovo as egenstännig acht, Serbien sütt dat Rebeet as sien Provinz an. Administreert warrt de vun de UN, de facto is de Kosovo en Protektoraat vun UN, EU un OSZE. Siet den 10. September 2012 hett de Republiek Kosovo de vulle Souveränität. Inwohners De Mehrtall vun de Lüüd sünd Albaners. Man 10% sünd Serben. De Albaners wullt geern unafhängig waarn, oder villicht mit Albanien tosamengahn. Un so hett dat denn vör ’n paar Johren Krieg över de Provinz geven. Weblinks the official webportal of Tourism in Kosovo United Nations Mission in Kosovo (UNMIK) Assembly of Kosovo Kosovo Prime Minister Statistical Office of Kosovo - governmental agency of statistics Land Kosovo

1921

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bagdad

Bagdad

Bagdad is de Hööftstadt vun de Republiek Irak. Bagdad hett 5,8 Mio Inwahners (2003) un is een vun de gröttsten Städer in'n Nohen Ossen. Dat Woort Bagdad kummt vun de persschen Spraak un schall heten: Geschink vun Gott. De Stadt Bagdad gifft dat siet 762 as de abbasidsch Kalif Al-Mansur een niege Hööftstadt in de Welt vun de Muselmanens grünnt hett. De Stadt Bagdad liggt bannig dicht bi de Stroom Tigris un dat schall heten dat Bagdad ok fix bannig wichtig warrn is as en Zentrum för Verkehr un Weertschop. Un dat is ok vundaag noch so. Avers in de Tiet vun Diktator Saddam Hussein, de Kregen an den Golf un dörch den Terror siet de Amerikaners in den Irak sünd, sünd bannig vele kulturelle Dinge afhanden komm oder kapott maakt worrn. Oort Irak Hööftstadt Stadt

1922

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nauru

Nauru

Nauru is en Insel in den Pazifik. Dat is en vun de lüttsten Länner op de Eer, an Inwahnertall (mit Utnahm vun Tuvalu un de Vatikan) un ok an Grött (mit Utnahm vun Monaco un de Vatikan). Land Inselgrupp Pazifik

1923

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kiribati

Kiribati

Kiribati is en Land in Ozeanien. Vun de westlichste Insel Banaba to de ööstlichst Insel in dat Caroline-Atoll sünd dat 4.835 km. Vun dat nöördlichst Eiland Terraina to dat süüdlichst Eiland Flint Island sünd dat 1.973 km. Alltohopen maakt dat 5,2 mio km² See, dormank aber bloß 811 km² Land to'n Wohnen. Kiribati sett sik tohopen ut 32 Atollen, de tohopenfaat sünd to veer Inselgruppen, dormank de Gilbertinseln, de Phoenixinseln un de Linieninseln. In Kiribati leevt 92.533 Inwahners. Dat sünd 114 Inwahners/km². Unafhängig wurrn is dat Land an'n 12. Juli 1979. De Hööftstadt is South Tarawa. Hööft vun den Staat un Baas vun de Regeerung is Präsident Taneti Mamau. Städer Düt is ene List vun Städer in Kiribati. Abaokoro Bairiki Bikenibeu Buariki Butaritari Ijaki London Makin Rawannawi Riaria Roreti Rungata Tabiauea Tabukiniberu Taburao Temaraia Utiroa Washington Amstspraken Amtsspraken sünd I-Kiribati un Engelsch. Weblinks Offizielle Homepage van dat Parlament van Kiribati Kiribati Ozeanien Inselgrupp Pazifik

1924

https://nds.wikipedia.org/wiki/Niegseeland

Niegseeland

Niegseeland is en Land in Ozeanien. Dat sünd twee grote Inseln (un ok noch ’n poor lütte blangenbi). Dor leven 4.242.048 Inwahners (Stand 2013) up en Flach van 269.652km². De Hööftstadt is Wellington. De Stadt hett 165.900 Inwahners (Stand: 2003). Anner bekannte Städer sünd Auckland und Christchurch. Amtsspraken: Ingelsch, Maori Natschonalfierdag is de 6. Februar, „Waitangi Day“. Land Neeseeland Inselgrupp Pazifik

1925

https://nds.wikipedia.org/wiki/Palau

Palau

De Republiek Palau is en Inselstaat in den Pazifik. Dat liggt so üm un bi 500 km in den Oosten vun den Philippinen. De Staat is an 1. Oktober 1994 unafhängig wurrn. Geografie De Staat, de de pazifisch Inselregion Mikronesien totoordnen is, umfaat de Palauinseln, de ut de westlich Grupp vun de Karolinen bildt wurrn un nördlich vun Papua-Neuguinea liggen, as ok eenig wiet afleegen Inseln in‘ Süüdwesten, de Südwest-Inseln nömmt wurrn. De söss Inselgruppen vun de Palauinseln bestaht ut 356 Inseln, deren bi wieden gröttste mit 396 km² Babelthuap is. Blots elf vun de Inseln sünd bewahnt. De meesten Inseln sünd Atolle ut Korallenkalk, de blots wenig Meter över den Meeresspegel liggen. Dat Klima is tropisch. De dörsnittliche Johrestemperatur bedrocht 27 °C, de Nedderslagsmenge pro Johr liggt bi 1.500 bis 2.500 mm. De fröhere Hööftstadt Koror liggt up de glieknamig Insel Koror, de blots 11 km² groot is. In‘ Oosten vun de Hööftinsel Babelthuap wurr 2006 de nee Hööftstadt Melekeok erricht. Land Inselgrupp Pazifik Palau

1926

https://nds.wikipedia.org/wiki/Vanuatu

Vanuatu

Vanuatu is en Land in den Süüdpazifik. Dat is en Archipel, dat heet, dat Land besteiht ut Inselgruppen. Vanuatu liggt üm und bi 1750 km in den Oosten vun Australien. Dor leven 208.869 Inwahners (Stand Juli 2006) up’n Rebeet vun 12.189 km². De Hööftstadt is Port Vila. De Staat is unafhangig wurrn an’n 30. Juli 1980. Land Inselgrupp Pazifik

1927

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tuvalu

Tuvalu

{{Infobox Land |NAAM = Tuvalu |NAAM_INHEEMSCH =Tuvalu |NAAM_ENGELSCH = Tuvalu |GRÖTT= 26 |WAPEN = Coat of arms of Tuvalu.svg |WAHLSPRÖÖK = Tuvalu mo te Atua (Översetten: „Tuvalu för den Allmächtigen“) |HYMNE =Tuvalu mo te Atua(Översetten: „Acht staht tosamen för den Allmächtigen“)|AMTSSPRAKEN = Tuvaluusch, Engelsch |HÖÖFTSTADT = Vaiaku (op Funafuti) |BGR=8 |BMIN= 31|NS=S |LGR=179 |LMIN=13 |EW=E |GRÖTTSTE_STADT = |STAATSFORM = Konst. Monarchie |BAAS_TITEL =KönigGeneralgouverneurPremierminister |BAAS = Charles III.Tofiga Vaevalu Falani Kausea Natano |PERZENT_WATER =meist nix |INWAHNERS_AFSCHÄTZT = 11.801 |INWAHNERS_AFSCHÄTZT_JOHR = Juli 2006 |INWAHNERS_TELLT = |INWAHNERS_TELLT_JOHR = |INWAHNERSjeKM2=448 |BBP = 12,2 Millionen |BBP_JOHR= 2001 |BBPjeKOPP =1.100 |UNAFHÄNGIGKEIT_TYP =Unafhängigkeit |UNAFHÄNGIGKEIT = vun Grootbritannien an’n 1. Oktober 1978 |GELDSOORT = Austraalsch Dollar |GELDSOORT_AFK =AUD |TIETREBEET = |AFSTANDtoWELTTIET =+12 |TLD =.tv |VÖRWAHL = 668 |ISO3166 = TV, TUV |FOOTNOTEN= }} Tuvalu (tuvaluisch Fakavae Aliki-Malo i Tuvalu; (so völ as: |Konstitutschonelle Monarkie Tuvalu) is en Inselstaat in' Pazifik. De Staat is as parlamentarische Monarkie organiseert un Liddmaat vun den Commonwealth of Nations. Hööftstadt is dat Atoll Funafuti un Regeerensseet dat up dit Atoll liggen Dörp Vaiaku. Bit to de Unafhängigkeit an' 1. Oktober 1978 weer de Naam vun dat Territorium Ellice Islands. Geographie Tuvalu liggt in' Südwesten vun den Pazifischen Ozean, östlich vun Papua-Niegguinea un nördlich vun Niegseeland. To de ümliggen Inseln hörrn de Salomonen, Nauru, Kiribati, Tokelau, Samoa, Wallis un Futuna, Fidschi un Vanuatu. Mit en Flach vun 25,66 Quadratkilometer (km²) is Tuvalu nah de Vatikanstadt mit 0,44 km², Monaco mit 2,02 km² un Nauru mit 21 km² de veertlüttste Staat vun de Welt. De Eilannen Funafuti, Nanumea, Nui, Nukufetau, Nukulaelae un Vaitupu sünd Atolle, ringförmig Korallenriffe, de en Lagune umsluuten, de, mit Utnahm bi Vaitupu wesentlich grötter as de jewielige Landflach is. Up Nanumea gifft dat sogor en Söötwaterkuhl, wat för Atolle extrem selten ist. Vaitupu hett twee Lagunen, de meest vullstänig vun Land umgeven sünd un blots dör enge Kanäle Verbinnen mit dat Meer hemm. De anner Eilannen Nanumanga, Niutao un Niulakita sünd ebenfalls Atolle, jedoch mit lüttgeren un afslooten Lagunen, also rein Binnengewässern ahn Verbinnen to dat Meer. De Inseln liggen an ehrn hööchsten Punkt blots fiev Meter äver den Meeresspeegel. Wiel disse aber wegen de globalen Erwärmung anstiggt, weer man bang, dat de Inseln in afsehbar Tiet överswemmt wurrnwww.nature.com/news/2006/060403/pdf/440734a.pdf De Regeeren hett all versöcht, mit disse Begründung för hör Bevölkerung in Niegseeland un Australien Asyl to beantragen. Oorsprünglich sullen etwa 300 Minschen pro Johr utwannern (rund 4.000 Börger vun Tuvalu leven all in Neuseeland). Neuseeland un Australien hemm dat aflehnt. Jahr 2014 hett aber dat Inwannerungstribunal vun Neuseeland aber to'n eersten Mal de Folgen vun den Klimawannel in en Verfohren berücksichtigt, in dat en veerköppig Familie ut Tuvalu Asyl gewährt wurr. De oorsprünglich ut Tuvalu stammen Wetenschapler Don Kennedy hett Anfang 2006 vörslahn, de Bevölkerung in Tokunft all tosommen up de Fidschi-Insel Kioa umtosiedeln. De dormit verbunnen Kösten sullen de Industriestaaten as Veroorsaker vun de Klimaerwärmung övernehmen: „Wenn de Kultur vun uns Inselstaat wiederleven sall, mooten de 9.000 Tuvaluer gemeensam nah Kioa utmtrecken“. De dormalige Premierminister Maatia Toafa as ok sämtliche politischen Gruppeeren vun Tuvalu hemm dissen Vörslag kritiseert. De Evakueeren weer to Tiet en Vörhemm vun leeg Priorität, wiel in den nächst 30 Johr kien Ünnergang to verwachten is. Toafa weer ahnhen för en Landankoopen in Niegseeland oder Australien un nich för en Umsiedeln up en Eiland ahn utreckend Infrastruktur. Utwertungen vun aktuell Satellitenbiller wurrn de Inseln bzw. de dortohörrn Korallenriffe in de letzt 60 Johren grötter. Dornah wurrd dat Anstiegen vun den Meeresspeegel to Tiet dör Anspölen un Sedimenteeren mehr as utgleeken, ofschons för den tonehmen Straaten- un Hoochbau eenige Strände as Sandgruben brukkt wurrn. Allerdings weet man nich, of de Sedimentatschonsrate ok mit den gauer vörangahn Meeresspeegelanstieg – um 18 bit 59 cm, as he för de nächsten 90 Johren bit 2100 vörherseggt wurrd (IPCC 2007) – mithollen kann. Todem wurrd de Form vun de Inseln verännert, wiels an eenig Stäen Land verloren geiht, wassen de Inseln an anner Stäen. Dat stellt nah Naomi Biribo en groot Herutfordern dor.'Shape-shifting islands defy sea-level rise' vun Wendy Zukerman Newscientist (van' 2. Juni 2010) Wieder sünd ok Maatnahmen gegen Överswemmungen in' Rahmen vun Seebeven un Wirbelstorms notwennig. Geschichte Spraakforscher hollen en Besiedlung vör etwa 2000 Johren för wohrschienlich, de vör allen vun de Inseln Tokelau un Samoa ut dör Polynesier passeer. De eerste europääsche Opdecker weer Alvaro de Mendaña de Neyra ut Spanien. He segel 1567/68 westwärts över den Pazifik, kreeg de Insel Nui to sehn un hett de dormals Islas del Jesus nömmt. In de Folgezeit wurrn de Inseln vun Tuvalu ehrder tofällig opdeckt un nich wieder vun hör Opdecker beacht. 1819 hettg de US-Amerikaner Arent de Peyster, Kapitän vun en britsch Hannelsschipp, de Insel Funafuti opdeckt un hett de Ellice Island nömmt, to Ehren vun den Koopmann un Besitters vun de Fracht Edward Ellice. Later funn de Beteken Ellice Islands'' Gebruuk för de gesamte Inselkett. Tuvalu is in dat Johr 2000 den Vereenten Natschonen bitreeden. Weblenken Enkeld Nahwiesen Land Inselgrupp Pazifik

1928

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tonga

Tonga

Dat Königriek Tonga (tongaasch: Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga, engelsch: Kingdom of Tonga) is en Inselstaat in' Süüdpazifik, de to Polynesien hörrt. De Archipel umfaat de 176 fröher ok Früendschapsinseln (engelsch: The Friendly Islands) nömmt Tongainseln, vun de blots 36 bewahnt sünd, as ok de beid Minerva-Riffe. De Inwahner vun Tonga wurrn Tongaer nömmt. Weblenken Land Inselgrupp Pazifik

1933

https://nds.wikipedia.org/wiki/Reeknernettwark

Reeknernettwark

En Reeknernettwark is en Verbund vun mennig Reekner, de mitnanner verknütt sünd un de so tosammen arbeiten köönt. Dat gröttste Reeknernettwark, wat dat gifft, is dat Internet. Reekner

1934

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nettbreef

Nettbreef

Een Nettbreef (m, pl: Nettbreven) is een elektroonsch Breef. De warrt över dat Internet schickt un laat sik op een Reekner lesen. Un wenn een dat wull, kann een sik den ok utdrucken. Reekner

1939

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hinrik%20Trippenmeker

Hinrik Trippenmeker

Hinrik Trippenmeker (ok Heinrich Aldegrever; * 1502 in Patterbuorn; † twüschen 1555 un 1561) weer en Billermaler un Koppersteker ut Saust. He malte ünner annern 1525 den Marienaltar in de Wieschkerk in Saust. Trippenmeker weer de Söhn vun de börgerlich Holtschohmaker Hermann Trippenmäker un de sien Fru Katharina. Wiel dat to de Tiet in Patterbuorn kien Malergilde geev (tominst nicht nahtowiesen), is dat antonemmen, dat he in Saust lehrt hett. Weblenken Mann Düütschland Maler Koppersteker Boren in dat 16. Johrhunnert Storven in dat 16. Johrhunnert

1941

https://nds.wikipedia.org/wiki/Saust

Saust

Saust (düütsch: Soest) is en düütsche Stad met sowat 49.000 Inwohners in’n Kreis Saust in dat Bunnslann Noordrhien-Westfalen an’n westfäölsken Hellweg tüssen Mönsterland un Suerland gelegen. In’t Medeloller was Saust en van de wichtigsten Hansestäder. Oort Kreis Saust Hanse

1945

https://nds.wikipedia.org/wiki/Terrorismus

Terrorismus

Terrorismus (lat. terror „Angst“, „Bang“) bedütt, dat ene Grupp vun Minschen - de Terroristen - systemaatsch annere Lüüd mittels Gewalt (Terror) bange mookt. Dor höört to, dat Lüde versleept un ümbröcht weert un dat Ansläge utöövt un Bomben leggt weert. De Terrorismus will dor up to, dat de Sellschop up'n Kopp stellt warrt un Recht un Politik sik ännert. De Terror schall de Lüde unner Druck setten un jem unseker un bange maken. Up de annere Siet schall he de Terroristen ok Frünnen maken un den Willen upwecken, jem to hölpen. Terrorismus is keen militäärsche Strategie, man toeerst mol en Strategie, de dat up dat Denken vun de Minschen afsehn hett. Terroristen sünd dor woll up ut, de Ümstänn to ännern, man se wüllt nich Länner erovern, man den Brägen vun de Minschen un ehr Denken innehmen.. Dat maakt den Unnerscheed ut to u. a. de Guerilleros. Terrorismus un Staatsterrorismus Minschen un Gruppen, de Ansläge utöövt, weert faken tohopenfaat as „de Terrorismus“, t.B. in Begrepen, as „de internatschonale Terrorismus“ un de „islaamsche Terrorismus“. Staatsterrorismus in en Naam för de Angst vun Börgerslüde vör den Staat sien Gewaltmonopol, wo seker mit stellt weern schall, dat de Börgerslüde sik an den Staat siene Gesetten holen doot. Utdruck vun düssen Staatsterrorismus sünd sunnerlich Gewaltakten vun den Staat sien Organen ohn Grundlaag up de Gesetten. De Wöör De Wöör Terrorismus, Terrorist un terroriseren sünd toeerst in dat 18. Johrhunnert upkamen, as dat dor üm güng, en Naam för de Regeerung ehre Gewaltakten to finnen. In Tosamenhang mit de Franzöösche Revolutschoon is „den Konvent sien Terror“ vun 1793 bit 1794 utropen wurrn. Dormols hett de Regeerung all Lüde, de up de annere Sieten stunnen, achter Trallen sett un, wo mööglich, henrichten laten. Dor sünd unner annern de König Ludwig XVI., siene Fro Marie Antoinette un de Gräfin Dubarry unner de Guillotine bi kamen. 1796 hefft de Wöör denn ok Ingang in de düütsche Spraken funnen. Grenzen Dat is nich ganz eenfach, dat Woort Terrorismus af to grenzen. Vun de Regerungen, de an de Macht sünd, warrt dat ja geern bruukt, üm ehre Gegenspelers slecht to maken, towielen ganz unafhängig vun de Fraag, of se överhaupt Gewalt bruken doot oder nich. Ok wüllt Regerungen ehre egen Gewaltakten geern dormit rechtfardigen, dat se seggt, dat dö nödig, vunwegen dat Terroristen dat up den Staat sien Recht un Gesett afsehn harrn. Vun en Grupp in'n Wedderstand, vun en Guerilla un vun en natschonale Freeheitsgrupp to den Terrorismus, liggt de Unnerscheed nich groot in ehre Wapen, man in dat, wat se sik vörnahmen hefft. En natschonale Freeheitsgrupp un en Grupp, de in'n Wedderstand gegen de Regeerung togange is, hefft dat meist dor up afsehn, Land un Lüde mit militäärsche Middel in'e Hand to kriegen. De Terrorismus versöcht mit siene Ansläge, bannig Indruck to maken, de Lüde to wiesen, dat de Regeerung ahnmächtig is, un düütlich to maken, dat dat keen Sinn maakt, sik achter so en Staat un Regeerung to stellen. So will he dat Volk bietieds achter sik bringen. Bi Terrorgruppen, de al lang togange sünd, verswimmt mit de Tied faken de Grenzen na de Organiseerte Kriminalität. Definitschonen Dat Woort Terrorismus sülms is ümstreden. Ofschoonst dat faken versöcht wurrn is, hett sik bit up den hüdigen Dag keen Definitschoon finnen laten, de in all Staten gellen laten warrt. De Grenzen twuschen den „Strieder in'n Wedderstand“ un den „Terroristen“ hefft doch bannig veel mit de Ideologie vun de Lüde to doon, de na düsse Grenzen söökt. Kiek ok bi Terror, Rode Armee Frakschoon, Euskadi Ta Askatasuna, Al-Qaida Belegen Terrorismus

1947

https://nds.wikipedia.org/wiki/Angola

Angola

Angola is een Land in Süüdwest-Afrika mit en Flach vun 1.246.700 km². Dor leeven 25.789.024 Minschen (2014). De Hööftstadt is Luanda. Angola grenzt an Namibia, Sambia, de Demokraatsche Republik Kongo un an den Atlantschen Ozeaan. De Exklave Cabinda (Vörmols „Portugees'sch Kongo“) liggt ganz in'n Noorden twuschen de Demokraatsche Republik Kongo un de Republik Kongo an'n Atlantik. De Naam De Naam Angola kümmt vun dat Woort Ngola her. Dat weer de Titel vun de Königen vun Ndongo, en Königriek unner Infloot vun dat Kongoriek. Düssen Naam hefft de eersten portugees'schen Seefohrers dat Land geven, as de an de Küst anlannt weern. To'n Teken, dat vun nu af an de Kroon vun Portugal hier dat Seggen harr, hefft se dormols steenern Krüüzen dor upstellt. Inwahners De meisten Inwahners höört to dree Bantu-Volksgruppen to. Jede Grupp hett ehre egen Sprake. 30% vun de Inwahners sünd Ovimbundu. 21% höört to de Kimbundu un 12% to de Ganguela. Denn gifft dat ok noch 7% Nhaneca-Humbe, 5% Xindunga, 3% Bakongo, Ovambo, Herero un Tshokwe. Bi 30.000 Portugesen leevt hüdigendags ok noch in dat Land. Spraken Amtssprake is Portugees'sch. Man alltohopen weert 41 Spraken snackt, dormank as gröttste Spraken Umbundu (37%, snackt vun dat Volk vun de Ovimbundu), Kimbundu (25%) un Kikongo (13%). Historie Toeerst hefft Buschlüde in Angola leevt, man de sünd denn later vun Bantu-Völkers verdreven wurrn. 1483 hefft de Portugesen anfungen un hefft jem ehre eersten Hannelsposten an de Küsten inricht'. Lütt bi lütt is Angola denn en portugees'sche Kolonie wurrn. An'n 11. November 1975 is dat Land vun Portugal unafhängig wurrn. Dorüm is de 11. November nutodaags in Angola Natschonalfierdag. Na de Unafhängigkeit hett dat en langen Börgerkrieg twuschen de MPLA un de UNITA geven, de eerst 2002 to Enne kamen is. Vun dor af an warrt dat Land wedder upboot. Städer De fiev gröttsten Städer sünd: Luanda (2.819.000 Inwahners) Huambo (203.000 Inwahners) Benguela (155.000 Inwahners) Lobito (150.000 Inwahners) Lubango (105.000 Inwahners) Land Afrika Angola

1948

https://nds.wikipedia.org/wiki/Botswana

Botswana

Botswana is een Binnenstaat in den Süden vun Afrika. Dat Land grenzt in’n Süüdoosten un Oosten an Süüdafrika, in’n Westen un Norden an Namibia un in’n Noordoosten an Sambia un Simbabwe. Bi Kazungula in’n Noordoosten dreept sik de Grenzen vun Namibia, Sambia un Simbabwe an een Punkt in de Midden vun den Sambesi. De Naam De Naam Botswana kümmt vun dat Volk vun de Batswana vun her, dat hier un in de Länner dor umto to Huse weer. Inwahners In Botswana leevt bi 1,8 Mio. Inwahners up 582.000 km². Dat gifft verscheden Völker in dat Land, dormank de Sotho mit bi 75,5%, de Shona mit 12,4%, de Buschlüde (San) mit 3,4%, de Hottentotten (Khoi Khoi) mit 2,5%, de Ndebele mit 1,3% un 4,9% annere. Bi 2% vun de Inwahners stammt ut Europa. Spraken Amtssprake is Engelsch. Ok in dat Parlament warrt up Engelsch verhannelt. De meisten Inwahners snackt unner’nanner avers Setswana (bi 90%), wat in de Grundschoolen ok Sprake vun’n Unnerricht is. School un Bildung Botwana is en vun de wenigen Länner in de Welt, wo dat jummers noch keen Schoolplicht gifft. In de Hööftstadt Gabarone gifft dat ene Universität mit bi 3.400 Studenten. Aids Bi 36% vun al utwussenen Inwahners vun Botswana hefft sik mit den HIV-Virus ansteken. In de ganze Welt gifft dat keen Land, wo dat so Veele sünd. All dree Stunnen starvt en Minsch in Botswana vunwegen Aids. Religion Traditschonelle heidnische Religion: 49,2%. Protestanten: 29%. Afrikaansche Christenlüde: 14%. Röömsch-kathoolsche Kark: 9,4%. Annere: 0,6%. Historie Vör de Kolonialtied geev dat in dat hüdige Botswana en Reeg vun lüttjere Königrieken vun de Batswana-Völker. As de Buren vun Süüdafrika her in dat Land kamen sünd, hefft düsse Königrieken Grootbritannien üm Hölpe anropen. Dat duer nich lang un Grootbritannien hett Schutzverdräge mit jem afslaten. Vun 1885 bit 1966 weer dat Land unner den Naam „Bechuanaland“ de Briten ehr gröttstet Protektorat in den Süden vun Afrika. An’n 30. September 1966 is dat Land unafhängig wurrn. Botswana is Liddmaat in den Commonwealth. Land Afrika Botswana

1949

https://nds.wikipedia.org/wiki/Benin

Benin

Benin is en Land in Afrika. Dat grenzt an Nigeria, Niger, Burkina Faso un Togo. In Süden vun Benin liggt de Golf vun Guinea, genau seggt de Bay vun Benin. Bi 1975 hett dat Land Dahomey heten. In Benin leevt 8.532.000 Inwahners (Stand Juli 2008) up 112.620 km². Hööftstadt is Porto-Novo, Sitt vun de Regeern is Cotonou. De Naam Dahomey weer de Naam vun en Königriek, dat bi an't Enne vun dat 19. Johrhunnert in'n Süden vun Benin un Togo legen hett. Ok Benin weer de Naam vun en Königriek ut de Historie, bloß dat düt Königriek in dat hüdige Nigeria legen hett. Inwahners De meisten Inwahners leevt in de Landstreken an de Küst un bit 200 km in dat Land rin. Dat gifft in Benin 42 Volksgruppen. De gröttste Grupp sünd de Fon mit bi 1,7 Mio. Lüde. Denn kaamt de verscheden Gruppen vun de Yoruba mit bi 1,2 Mio. Lüde, de Aja mit bi 600.000 Lüde, de Bariba mit bi 460.000, de Ayizo mit 330.000, de Fulbe mit 310.000 un de Gun mit 240.000 Lüde. Dat gifft allerhand Towannerers. 2002 sünd 141.595 Utlänner tellt wurrn. De meisten vun jem sünd ut de annern Länner in Westafrika kamen. Spraken Amtssprake is Franzöösch. Denn weert avers noch 53 annere Spraken snackt. Dor höört de Gurspraken to, ok de Hausa-Spraken, denn noch Ewe un allerhand annere. Gloven 2002 hefft 23,4 % vun de Inwahners seggt, se weern Anhängers vun en Naturreligion. 17,3% hefft meent, se weern mit den Voodoo-Kult togange. Gröttste Religion in Benin is avers dat Christendom mit 42,3% vun de Inwahners. To den Islam hoolt sik 27,8% vun de Lüde ut Benin. Städer De gröttsten Städer sünd (Stand:1. Januar 2005): Cotonou 690.584 Inwahners, Abomey-Calavi 385.755 Inwahners, Porto-Novo 234.168 Inwahners, Parakou 163.753 Inwahners, Djougou 85.519 Inwahners, Bohicon 82.901 Inwahners und Natitingou 80.892 Inwahners. Historie In dat 19. Johrhunnert hett dat in dat hüdige Benin de Königrieken vun Porto-Novo un Dahomey geven. 1863 is Frankriek denn as Schutzmacht för Porto-Novo uptreden un in de 1890er Johren hett Frankriek ok Dahomey erovert. Vun 1899 bit 1960 höör Benin to Franzöösch-Westafrika to. Hööftstadt weer Dakar. An'n 1. August 1960 is dat Land unner den Naam vun Dahomey unafhängig wurrn. An'n 26. Oktober hett de Major Mathieu Kérékou de Macht an sik reten. He hett dat Land ummuddelt in en Volksrepublik na de Aart vun den Marxismus-Leninismus. 1975 is de Naam in Benin umwannelt wurrn. Vun 1991 af an hett sik dat land vun den Marxismus afwennt un kann hüdigendags as Demokratie ankeken weern. Land Afrika Benin

1950

https://nds.wikipedia.org/wiki/Burundi

Burundi

Burundi (plattdüütsch: ) is en lütt, aber dicht bevölkerten Staat in Oostafrika. He grenzt in’ Noorden an Ruanda, in’ Oosten an Tansania un in’ Westen an de Demokraatsche Republiek Kongo. De gröttste Deel vun de Grenz to Kongo liggt in de Tanganjika-See. De Hööftstadt is Bujumbura. De Staat is in 17 Provinzen updeelt. Geographie Burundi is en vun de lüttste Staaten in Afrika mit en Flach vun 27.834 km² aber – just so as de Nahberstaat Ruanda – bannig dicht besiedelt (8.390.505 Million Inwahners in 2007, wat 280 Inwahners pro Quadratkilometer maken deit). Tüschen de Viktoriasee un de Tanganjikasee liggt dat Land, un is vun en Hoochplateau (1.400 – 1.800 Meter) dörtrucken, wat bit up över 2.700 m anstiggt. Disse Randbargen vun de markant Oostfrikaansch Graven fallt denn to de Binnerste vun de dör de Tanganjikasee füllt Gravensenke steil af. Inwahners 86% vun de Inwahner sünd Hutu, wat meest de eenfach Lüüd sünd, 14 % sünd Tutsi, de de Böverschicht dorstellen. 1 % vun de Bevölkerung hörrt to de Twa. An un for sik sünd dat keen egenstännige Volksgruppen, man bloß ünnerscheedliche „Schichten“ vun de Inwahners ween. Spraken Amtssprake is Franzöösch. Man all Inwahners snacken de Bantuspraak Kirundi. Langs den Tanganjika-See un um de Hööftstadt rüm warrt ok Swahili (Suaheli) snackt. Gloven De meest Burunders sünd Katholiken (65%). Dor kaamt denn noch 5% Protestanten to. 10% vun de Inwahners hoolt sik to'n Islam un bi 23% sünd Anhängers vun afrikaansche Religionen. Historie An’t Enne vun dat 19. Johrhunnert is Burundi, tohopen mit Ruanda, unner den Naam vun Urundi to de düütsche Kolonie Düütsch-Oostafrika tokamen. In'n Eersten Weltkrieg hefft de Belgiers dat Land vun den Kongo ut innahmen. Na den Krieg hett de Völkerbund Belgien dat Mandat Ruanda-Urundi tospraken. An’n 1. Juli 1962 is Burundi unafhängig wurrn. Toeerst weer dat en Königriek, man dat is al 1966 afschafft wurrn. Vun 1993 bit 2003 geev dat dor en Börgerkrieg. To de Tiet sünd ruch weg 10% vun de Bevölkerung in de Nahberlänner flücht. Dat weern bit to 1,3 Mio Minschen. Üm un bi 250.000 Lüde sünd bi düssen Börgerkrieg ümkamen. 2006 is de UN-Truppe, de in dat Land weer, wedder aftagen wurrn. Weertschop Hüdigendags is de Weertschop vun Burundi heel un deel up’n Hund kamen. Burundi is dat ärmste Land up’e Welt. In keen Land weltwiet gifft dat so veel Hunger, seggt de Welthungerindex. De meisten Lüde in Burundi (85%) leevt vun de Bueree. Dor weert sunnerlich Bananen, Maniok, Mais, Söötkartuffeln un Grööntüüch anboot. Dor kümmt noch Hirse to un, for den Export, Koffi un Tee. Weblenken Offizielle Websteed vun de Bottschop vun de Republiek Burundi in Berlin Lännerinformatschonen to Burundi vun Utwärtige Amt CIA World Factbook Land Afrika Burundi

1951

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kamerun

Kamerun

Kamerun (IPA|ˈkaməruːn, kaməˈruːn); up Franzöös'sch Cameroun (IPA|kamˈʀun); engl.: Cameroon (IPA|ˈkæməˌɹuːn, ˌkæməˈruːn) is een Land in Zentralafrika. Dat grenzt an Nigeria, den Tschad, de Zentralafrikaansche Republik, de Republik Kongo, Gabun un Äquatorialguinea. Bavenhen hett dat ene Küste an de Bay vun Bonny, de to'n Atlantik tohöörn deit. De Hööftstadt van Kamerun heet Yaoundé und hett bi 2 Millionen Inwohners. Dat Land Kamerun harr 2003 tosommen 15,2 Millionen Inwohners un leeg dormit up Platz 62 in'd Welt. Kamerun is updeelt in 10 Provinzen und 58 Départements. Geographie Dat Binnenland besteiht tomeist ut siede Plateaus, de na Noorden to höger weert un in dat Hoochland vun Adamaua övergaht. Lütt bi lütt fallt de denn wedder af bi to dat Siedland vun den Tschadsee ganz in’n Noorden vun’t Land. In den Westen vun Kamerun liggt Vulkanbargen. Mank düsse Bargen liggt, nich wiet af vun de Küst, de aktive Vulkan, de Kamerunbarg. Dat is ok de hööchste Barg in Westafrika. Up de süüdlichen Plateaus wasst Tropischen Regenwoold. Düsse Plateaus weert na de breden Ebenen an de Küst to jummers sieder. Inwahners Dat gifft in Kamerun bi 286 verscheden Volksgruppen un Spraakgruppen. In'n Süden leevt Bantu (Luanda, Ewondo, Kpe/Bakwiri, Duala [2% vun de Minschen in Kamerun], Basaa, Ngoumba, Beti/Mpongwe-Fang [15% vun de Minschen in Kamerun], Boulou, Makaa, Njem, Ndzimou u. a.), in de Midden un in'n Noorden Semibantu (Bamiléké [19% vun de Minschen in't Land], Bamoun [1,3% vun de Minschen in't Land], Chamba (Samba), Tikar, Vute un anner), dorto tschadsche (Kanuri, Massa, Moundang u. a.) un sudaansche Volksgruppen (Kirdi [11% vun de Minschen in't Land], Kotoko, Fulbe [10% vun de Minschen], Gbaya u. a.); in den Regenwoold in'n Süden gifft dat een Paar Dusend Pygmäen. Die europääsche Minnerheit sünd tomeist Franzosen. An'n meisten Minschen wahnt in dat Grasland vun de Bamileke, in de Provinz an de Küst bi de Habenstadt Douala un in de Gegend üm de Hööftstadt Yaoundé ümto. Dorgegen kann een in de Midden vun dat Land un in'n Südosten knapp man Minschen finnen. Spraken Dat gifft in Kamerun soveel Spraken, as dat dor Volksgruppen gifft. Amtsspraken sünd Franzöösch (bi 80% vun de Inwahners) un Engelsch (bi 20% vun de Inwahners), just nahdem dat nah den Eersten Weltkrieg updeelt wurrn is. De Hööftspraken in den Noorden sünd Fulfulde, Kanuri, Kotoko un Shuwa, in den Süden (bi 40% vun de Inwahners) besunners Bantuspraken as Basaa, Douala, Kpe-Mboko, Malimba-Yasa, Makaa, Njem, Ndsimu, Ngoumba, Kounabémbé) un verscheeden Beti-Fang-Dialekten, dor mank Ewondo, Boulou un Fang. De Rest vun de Inwahners, besunners in dat Grasland vun Westkamerun, snackt de Spraken vun de Semibantu. De gröttsten Städer Historie Kamerun is bit to'n Eersten Weltkrieg düütsche Kolonie ween. Dornah is dat an Grootbritannien un an Frankriek kamen. Unafhängig wurrn is Kamerun an'n 1. Januar 1960 vun Frankriek un an'n 1. Oktober 1961 vun Grootbritannien. Afrika Land

1952

https://nds.wikipedia.org/wiki/Namibia

Namibia

De Republiek vun Namibia (fröher bekannt as „Süüdwest-Afrika“) is en Land in dat süüdwestliche Afrika, an de Küst vun den Atlantik. Namibia warrt begrenzt dör Angola un Sambia in’n Norden, Botswana in’n Oosten un Süüdafrika in’n Süden. Vun dat late 19. Johrhunnert bit to’n Eersten Weltkrieg is dat Land en düütsche Kolonie ween. Dorna stünn Namibia unner Verwaltung vun Süüdafrika. Unafhängig wurrn is dat Land in dat Johr 1990. Dor is Namibia en vun de jungsten Natschonen in de Welt mit. De Hööftstadt is Windhuk. Die meest Spraken sünd dor Engelsch, Afrikaans, Düütsch un Bantu. Historie 1966 hett de SWAPO en krieg um de Unafhängigkeit gegen Süüdafrika anfungen. Man eerst 1988 hett Süüdafrika tostimmt, de Verwaltung över dat Land af to geven. Unafhängig wurrn is dat Land 1990, man de Walvisbaai hett Süüdafrika eerst 1994 an Namibia aftreden. Politik Hööft vun’n Staat is de Präsident. He warrt all fiev Johr vun de Inwahners wählt. Hööft vun de Regeerung is de Premierminister, de vun den Präsidenten anstellt warrt. De SWAPO is de gröttste Partei in’t Land. Geografie Namibia warrt in’n Osten dör de Kalahariwööst un dör Botswana, in’n Süden dör den Oranjestroom un Süüdafrika un in’n Norden dör den Kunenestroom, den Okavangostroom un Angola begrenzt. De Caprivistreek is en Landstreek vun 459 up 50 km, de in’n Noordosten, wat twuschen Angola, Sambia un Botswana liggen deit un in’n osten ok an Simbabwe grenzt. Namibia is mehr as 825.000 km² groot. Dor gifft dat ganz verscheden Landschoppen, as Wooldsavannen, Barglänner, Wösten un Halfwösten. Wat de Geologie angeiht, kann Namibia as een vun de öllsten Delen vun den afrikaanschen Kontinent ankeken weern. Lang, ehr dat de Resenkontinent Gondwana tostanne kamen weer, sund in de Gegend vun dat hüdige Afrika twee Plateaus formt wurrn. Dat weern de Kongo- un de Kalahari-Kraton. De leste hett grote Delen vun dat hüdige Namibia innahmen. Dat Fasteland vun Gondwana, wat dormols ut Delen vun Afrika, Süüdamerika, Australien, Indien un de Antarktis bestahn hett, is eerst bi 550 Mio. Johre later tostanne kamen as Folg vun tektoonsche Perzessen. Sowat vör 150 Mio. Johren is Gondwana ut’neen braken un so sünd denn de hüdigen Kontinenten tostanne kamen. Wat de Geografie angeiht, warrt dat Land updeelt in veer grote Delen: De dröge un unfruchtbore Namib-Wööst, de langs de Küst vun’n Atlantik liggen deit un twuschen 80 un 130 km breet is, dat zentrale Plateau, wat sik mit en Hööchde vun in’n Dörsnitt 1100 m över NN wiethen utreckt un denn de Sietlänner in’n Norden, wo ok de Etoscha-Pann mit tohöörn deit. In den westlichen Deel vun dat zentralplateau liggt ok dat Land sien hööchsten Barg. Dat is de Brandbarg mit 2561 m Hööchde. Klima Dat Klima vun Namibia is to’n groten Deel subtroopsch-kontinental. Dat beduut: Hier is dat meist warm un dröge. De wichtigsten Klimazonen sünd: Dat Namibwösten in’n Westen vun dat Plateau. Hier regent dat bannig minne. In düsse Gegend weiht dat ganze Johr hendör en starken, warmen Wind. De Temperaturen kladdert ok in’n Winter faken över 25 °C, ofschoonst dat in’e Nacht ok freren kann. Unnerscheden in de Temperatur vun mehr as 20 °C kaamt avends un morgens jummers wedder vör. In de Kuntreien vun dat zentrale Hoochland kann dat faken bitter koolt weern. Man Snee fallt bloß ganz raar. In’n Summer sünd Dezember un Januar de warmsten Maanden mit Temperaturen vun mehr as 30 °C. De Kalahari-Wööst stimmt, wat dat Weer angeiht, to’n groten Deel mit de namib övereen., bloß, dat dat hier en beten mehr Regen gifft. In den Caprivistreek gifft dat regelmatigen Regen, dorto allerhand Strööm un Beken mit troopsche Regenwolden. De Luftfochtigkeit is hier hooch. Direktemang an de Küst vun den Atlantik steiht dat Klima unner Indruck vun den Benguelastroom. Faken gifft dat dicken Nevel, weil düsse Stroom dorför sorgen deit, dat de süüdwestlichen Winnen afköhlt weert. Man vunwegen de slanke Kondensatschoon kaamt keen Regenwulken tostanne. In Summer gifft dat hier bloß matige Temperaturen un inÄn Winter is dat koolt. Dat Water is selten mehr as 15 °C warm. Weertschop De Bueree is jummers noch de Grundlaag vun de Weertschop in Namibia. So um un bi de Hälft vun de Lüde in Namibia leevt vun de Landweertschop. Man dat Land kann sik nich sülms versorgen. Weertvulle Devisen verdeent Namibia dör den Bargbo. Hüdigendags weert um un bi 20 % vun dat BBP vun den Bargbo tohopenbröcht. Wat dat Utföhren vun nich-energeetschen Mineralien angeiht, steiht Namibia in Afrika an veerte Stäe. Bi den Afbo vun Uran steiht Namibia in de ganze Welt up Platz fiev. Annere wichtige Produkten sünd Diamanten, Loot, Zink, Tinn, Sülver un Wolfram. Dat Inkamen pro Kopp liggt in Namibia fievmol höger, as in de armsten Länner vun Afrika, man liekers leevt de meisten Namibiers in Armoot. De wichtigsten Upgaven vun de Weertschop in dat Land sünd de grote Arbeitslosigkeit, en Tominn an utbillte Facklüde, de unglieke Verdelung vun dat Inkamen un ok, dat grote Delen vun de Weertschop in de Hand vun Utlänners liggen deit. Inwahners Namibia is en vun de dünnst besiedelten Länner up de ganze Eer, ofschoonst de Inwahners vun 600.000 in dat Johr 1961 sik vermehrt hefft up 2.083.405 in dat Johr 2007. De Inwahners verdeelt sik hööchst unegol över dat Land hen. Dat gifft en grote Tahl vun verschedene Völker. De gröttste Deel vun de Namibiers leevt in de fruchtbaren Landstreken in’n Norden un in de Städer. Völker 49,8 % vun de Inwahners höört to dat Volk vun de Ovambo. Dor hannelt sik dat um en Bantu-Volk bi, wat in de nöördlichen Gemarken vun Omusati, Oschana, Ohangwena un Oschikoto leven deit. Annere Völker, de to de Bantu-Gruppen tohöörn doot, sünd de Kavango in de Gegend mit densülvigen Naam, de Herero in de Gegend vun Othozondjupa, de Himba in Kunene un de Caprivianers in den Caprivistreek. Völker, de to de Khoisan tohöörn doot, sünd de Nama in de Kuntrei vun Karas, de Damara in Erongo un de San (Buschlüde) in Omaheke. In Namibia leevt ok bi 80.000 witte Lüde vun europääsche Afkumst. De meisten vun jem sünd Afrikaners (Buren). Se snackt, tohopen mit de Klöörlingen un Rehoboth-Basters Afrikaansch as Mudderspraak. En annere wichtige Grupp mank de Witten sünd de 25.000 Namibiers, de ut Düütschland afstammen doot. In’n Norden vun’t Land gifft dat denn ok noch bi 5.000 Lüde ut Portugal (sunnerlich Minenarbeiders un Siedlers). Spraken Amtssprake in Namibia is alleen man Engelsch. Man all annere Spraken weert vun den Staat ok gellen laten. Um un bi 60 % vun de Inwahners könnt Afrikaansch snacken. Hoochdüütsch is na Afrikaansch de Spraak, de in Süüd- un Middelnamibia an’n meisten bruukt warrt. Dat gifft so bi 20.000 bit 30.000 Lüde, de Düütsch as Mudderspraak snacken doot. Dor kaamt denn noch en paar Hunnerdusend Minschen to, de snackt Düütsch as tweete Spraak. In de Weertschop un bi den Tourismus vun Namibia speelt Düütsch en wichtige Rull. Ok in de Topographie is Düütsch wichtig: Veel Oorts- un Stratennaams in Namibia sünd düütsch. Köken-Düütsch, en eenfache Umgangsspraak oder Pidginspraak, wat in de düütsche Kolonialtied upkamen is, warrt hüdigendags noch vun um un bi 15.000, tomeist ole, Namibiers snackt. Mediziensche Problemen Hüdigendags hett sik um un bi de föffte Deel vun de Inwahners vun Namibia mit den HIV-Virus ansteken. Dorüm warrt dat Levensöller, wat de Lüde in’n Döörsnitt schaffen könnt, wieter dalsacken. 1980 hett dat bi 58 Johre legen, nu sünd dat bloß noch 38 Johre. De Striet gegen Aids kümmt in düt Land nich so recht vöran. To’n Deel liggt dat an kulturelle Egenarden, to’n Deel an grote Problemen bi dat Versorgen vun Aids-Patienten mit Medizin. Weblenken Republiek van Namibië - Regerung vun Namibia Fotos vun Süüd-Namibia Land Afrika Namibia

1953

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ruanda

Ruanda

Ruanda is en Land in Zentraalafrika un grenzt an de Demokraatsche Republiek Kongo, Uganda, Tansania un Burundi. Historie Vörgeschicht De Urewe- Kultuur is en Afsnitt vun de fröhe Iesentiet in de Gemarken rund um dat Viktoriameer to, wo ok Ruanda mit tohöört. Koloniaaltiet 1885 sünd de beiden Königrieken Ruanda un Burundi up de Berliner Konferenz to de düütsche Kolonie Düütsch-Oostafrika toslahn wurrn. Na den Eersten Weltkrieg is Ruanda 1919 en Kolonie vun Belgien wurrn. 1959 is König Mutara III. storven. Sien Nafolger weer Kigeri V.. In datsülvige Johr hett dat en Upstand vun de Hutus gegen de Tutsis geven. Amenne hett dat dor en Blootbad bi geven. 1960 hett de Parmehutu-Partei de Wahlen wunnen. Dat weer de natschonalistische Hutu-Partei. De Belgiers harrn de Wahlen kuntrolleert. In’n Januar 1960 is denn de so nömmte „Hutu-Revolutschoon“ utbraken un König Kigeri V. möss utkniepen. Grégoire Kayibanda as Vörsitter vun de Parmehutu-Partei is denn Ministerpräsident vun Ruanda wurrn. Unafhängigkeit As en Deel vun Ruanda-Urundi is Ruanda 1962 unafhängig wurrn vun Belgien. Kayibanda is to’n eersten Präsidenten wählt wurrn. In siene Regeerung sünd keen Tutsis upnahmen wurrn. 1963 hett dat al wedder Moord un Doodslag geven Tuschen Tutsis un Hutus. 1965 is Präsident Kayibanda wedder wählt wurrn. In’n Oktober 1965 hett he noch mehr Macht in’e Hand kregen, as siene Parmehutu-Partei bi de Wahlen all Sitten in dat Parlament erovert hett. 1969 is Kayibanda denn noch mol wählt wurrn. Dat bleev bi den Striet twuschen Hutus un Tutsis. Ok mit de Weertschop is dat nich sunnerlich goot lopen. Ganz slecht seeg dat 1972 un 1973 ut. An’n 5. Juli 1973 hett de Minister för’t Deffendeern, Generaalmajor Juvénal Habyarimana, in en Greep na’n Staat de Macht an sik reten un de Regeerung Kayibanda verjaagt. De Parmehutu hett he na Huse schickt. Habyarimana is Präsident vun dat „Comité för Freden un Eenheit vun de Natschoon“ wurrn. In’n August 1973 is he to’n Präsidenten wählt wurrn un hett en Regeerung tohopenstellt, wo ok Tutsis mit bi ween sünd. 1975 is de Eenheitspartei MRND (Mouvement Démocratique Révolutionnaire National pour le Developpement) grünnt wurrn. Ofschoonst seggt wurrn is, se scholl för all Inwahners dor ween, is se man en Hutu-Partei ween. 1978 weer Habyarimana de eenzig Kannedat bi de Wahlen. So is he wedder to’n Präsidenten wählt wurrn. Unner Habyarimana hett dat keen Ruh geven twuschen de ethnischen Gruppen vun de Hutus, de Tutsis un de Twa. Habyarimana hett de Tutsi-Flüchtlingen, de in de 1960er Johren na Uganda un Burundi utneiht weern, nich wedder na Ruanda rinlaten. 1988 hefft de westlichen Länner sik negatiev utspraken över de Aart, wie Präsident Habyarimana mit de Volksgruppen umspringen dö, wiel dat he de Flüchtlingen nich trüchkehren laten hett. In datsülvige Johr sünd Hutus un Tutsis duchtig tohopenstoten un dor hett dat ok Dode bi geven. In’n Oktober 1990 sünd Tutsi-Suldaten unner den Naam vun de Front Patriotique Rwandais (FPR) in Ruanda infullen. De meisten sünd Kinner ween vun de Tutsis, de in de 1960er Johren ut Ruanda utknepen weern. De FPR kreeg Hölp un Stöhn vun Uganda. Mit Hölpe vun Truppen ut Zaire, Belgien un Frankriek bleev de Regeerung vun Habyarimana in’n Saddel un de FPR- Rebellen sünd verdreven wurrn. De Präsident hett sik denn 1991 vörnahmen, sik mit de FPR-Lüde tohopen to setten un mit jem to snacken. Amenne scholl dor en duerhaftigen Freden bi rutkamen. To desülvige Tied hett he en Grundgesett inföhrt, wat mehr demokraatsch weer, un he hett ok mehr Tutsis in de Regeerung upnahmen. 1992 weer dat so wiet, un en Mehrparteiensystem is inföhrt wurrn. Völkermoord 1993 hefft de FPR un de Regeerung jummers noch tohopenseten. In’n September 1993 is Fro Agathe Uwilingiyimana vun de MDR (Mouvement Démocratique Républicain) Premierministersche wurrn. An’n 6. April 1994 is de Fleger vun Präsident Habyarimana afschaten wurrn un de Präsident, de in’n Januar 1994 wedder wählt wurrn weer, is dor bi umkamen. Dat duur nu keen 24 Stunnen un Moord und Doodslag vun Hutus an Tutsis un an matige Hutus weern in Gange. Théodore Sindikubwabo (MRND) hett de Upgaven vun en Präsidenten övernahmen. All Stabilität in’t Land is miteens ut’neenbraken. De Radio-Senner vun de Hutus, Radio et Television Libre de Mille Collines (RTLM ), dat weer de so nömmte Hutu-Power-radio, hett all Hutus upropen to Haat un Woot gegen de Tutsis un gegen matige Hutus. Vun Middeweken, 6. April, gegen Klock 1 in de Nacht, af an güng dat los mit Doodmaken un Afslachten. Sunnerlich Tutsis sünd umkamen, man ok Hutus, de wat trüchhöllern weern in den Striet, un de Twa, wat en Volk vun Pygmäen is un wat dat Oorvolk vun Ruanda ween is. De UNO-Truppen mit den Naam MINUAR konnen nich veel mehr doon, as man humanitäre Hölp geven. Se weern nich utrüst’ för en Krieg. An’n 7. April 1994 stunn en Trupp vun Fallschirmjägers ut Belgien unner Kummando vun Leutnant Lotin praat, dat de Premierministersche Agathe Uwilingiyimana in Sekerheit weer. An düssen Dag is de Residenz vun ehr ümzingelt wurrn vun Suldaten ut Ruanda. De Fallschirmjägers hefft dor för sorgt, dat Uwilingiyimana utbüxen konn, man denn sünd se sülms ümzingelt wurrn. Up Befehl vun Hoge Steden mössen se ehre Wapen afgeven. So scholl dor över verhannelt weern, of se freelaten weern konnen. As se in en Militärlager in Kigali ankamen weern, sünd se dor mit Gewehrkolven dootslahn wurrn. De QRF ut Bengalen hett sik in ehre Quartieren inslaten. De Generaal Romeo Dallaire ut Kanada, de in Kigali weer, hett nich ingrepen. An’n 8. April hefft all Eenheiten to höörn kregen, dat 10 Belgiers fullen weern. Twuschen den 9. un den 19. April sünd denn all Belgiers, de in dat Land weern, rutbröcht wurrn („Operatschoon Silver Back“). Achterna sünd ok all Eenheiten vun Fallschirmjägers ut dat Land aftagen wurrn („Operatschoon Blue Safari“). De Tahl vun de Doden bi den Völkermoord warrt taxeert up 500.000 bit hen to 1 Million Dode Unbannig veel Tutus un Tutsis sünd utbüxt un in övervulle Flüchtlingslagers in dat dormolige Zaire un annere Länner unnerkamen. Veel vun jem sünd in de Lagers umkamen. De FPR hett denn en Gegenoffensive anfungen un allerhand Provinzen innahmen. In’n Juli 1994 hefft se de Hööftdtadt Kigali erovert. Präsident Sindikubwabo is afsett wurrn un an siene Steed is de Hutu Pasteur Bizimungu treden. Generaal Paul Kagame vun de FPR, en Tutsi, is Premierminister wurrn. Na den Völkermoord In August 1996 hett dat en politischen Striet geven, as Oold-Premier Faustin Twagiramungu (Hutu) de Armee vun Ruanda vörsmeten hett, se harrn bi 600.000 Tutsis ümbröcht. Enne 1996 seeg dat so ut, as wenn de Laag in dat Land wedder „unner Kuntroll“ weer. Präsident Bizimungu un dat Parlament hefft en Gesett verafscheedt, wat vörsehn dö, 80.000 Mörders un Dootslägers vör Gericht to tehn. Ofschoonst de Laag midderwielen enigermaten stabiel is, sünd de Lüde jummers bange, dat konn wedder losgahn mit de Gewalt. In dat Johr 2000 is Generaal Paul Kagame (Tutsi) to’n Präsidenten wählt wurrn. Vördem weer he Premierminister un heel al de Macht in siene Hannen. Geografie Ruanda is man en lüttjet Land in Zentraalafrika. Dat is man bi 26.338 km² groot. Dat Land liggt en paar Graden unner den Äquater. De Landschop is man hövelig un bedeckt mit Grasland un lüttje Buurnhöve. In’n Noordwesten gifft dat en vulkaansche Gegend. Vun dor ut reckt en Bargruggen na Süüdosten hen. De Waterscheed twuschen den Nil un den Kongostroom löppt in’n Westen, up en Hööchde vun 2.743 m. Up de westliche Flanken vun düssen Bargkamm sackt dat Land af na den Lake Kivu un na dat Daal vun den Ruzizi-Stroom to. Düsse Kuntreien höört to de Grote Slenken vun Afrika to. De ööstliche Kant glippt veel suutjer daal. Dor reckt sik fründlich en Landschop mit allerhand Hövels, bit dat hendal geiht na de Evenen, Bröke un Meere an de ööstliche Grenz. Düsse Landschop hett Ruanda den Ökelnaam „Land vun de dusend Hövels“ inbröcht. De Waterloop vun den Nil, de an’n meisten af is un de dor worraftig de Anfang vun den Nil is, fangt an in den Natschonalpark Nyungwe Forest un flutt mit de Ströme Mwogo, Nyabarongo un Kagera na dat Viktoriameer in Tansania. Provinzen Ruanda is indeelt in fief Provinzen („Intara“), de nu wedder in 31 Distrikten indeelt sünd. Bi de Provinzen hannelt sik dat üm: Noord Oost Süüd West Kigali Inwahners Volksgruppen De Inwahners bestaht ut 84% Hutus, 15% Tutsis un 1% Twa. Gloven In dat 19. un 20. Johrhunnert hefft Missionaren vun de Röömsch-kathoolsche Karken (Witte Paters) en groten Deel vun de Inwahners to dat Christendom bekehrt. 1943 is ok de König vun Ruanda, Mutara III., en Christenminschen wurrn. Toeerst hett de Kark den Gedanken stöhnt, dat de Tutsis mehr gellen döen, as de Hutus un de Twa. Man to’n Anfang vun de 1950er Johren is de Karken dor ganz vun af gahn un hett en grote Rull speelt bi de Emanzipatschoon vun de Hutus. In de 1950er Johren is Ruanda as dat christlichste Land vun ganz Afrika ankeken wurrn. Amenne höört 56% vun de Inwahners na de Kathoolsche Karken to, 12% sünd Protestanten un 9% Muslimen. Bi 25 % vun de Inwahners hoolt sik an Animismus un Naturreligionen. Armoot Na dat Entwicklungsprogramm vun de Vereenten Natschonen leevt in Ruanda 60,3% vun de Inwahners unner de Armootsgrenz. Belegen Land Afrika !

1954

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sambia

Sambia

Sambia (engl.: Republic of Zambia), vörmols Noordrhodesien, is en Binnenland in dat süüdliche Afrika. Dat grenzt an Angola, de Demokraatsche Republiek Kongo, Tansania, Malawi, Mosambik, Simbabwe, Botswana un Namibia. Unafhängig wurrn is dat Land an’n 24. Oktober 1964 vun Grootbritannien. De Hööftstadt vun Sambia is Lusaka. De eerste Präsident van dat Land weer Kenneth Kaunda. Geografie De gröttste Deel vun Sambia besteiht ut platt Hoochland mit minn Unnerscheden in’e Hööchd un liggt twuschen 1.000 m un 1.400 m över NN. Dat gifft avers grote Unnerscheden in de Aart vun dat Hoochland: In’n Norden is dat Bangweulubassin de Grund vun en unbannigen Krater. In’n Süden grenzt dat an dat Hoochland vun den Koppergördel, in’n Westen an dat lange Luapuladaal un in’n Osten an de Muchinga-Bargen. Langs düsse Bargen löppt vun Norden na Süden to dat Luangwadaal, wat in’n Norden an de Poroto-Bargen in dat süüdliche Tansania un in’n Osten an de Mafinga-Hills anstöten deit. De Mafinga-Hills gaht över na dat zentrale Hoochland vun Malawi. De hööchste Barg vun Sambia, de Mafinga, liggt in de Mafinga-Hills. He is bi 2.300 m hooch. In’n Westen vun Sambia mit den Born vun den Sambesi gifft dat sied Sandland, wat to de Kalahari-Wösten tohöörn deit. Na Süden to fallt dat Land dor suutjes af. Bloß an den steilen Hang vun den Sambesi geiht dat duchtig up un dal. Inwahners Völker De swarten Inwahners vun Sambia (98,1 %) höört to 99 % to Völker, de en vun de 72 Bantuspraken snacken doot. Acht Völker maakt 90 % vun de Inwahners ut: Bemba (34 %), Tonga (16 %), Rotse (14 %), Nyanja-Chewa (9 %), Lunda, Luvale, Kaonde un Luba. De meisten annern Gruppen sünd bannig lüttj. Denn gifft dat ok noch bi 1,2 % Europäers un 0,7 % Pygmäen (Twa). Spraken Tomeist wert Bantuspraken snackt. Dat gifft verscheden Verkehrsspraken. En dorvun is Engelsch. Sunnerlich in’n Norden, in’n Osten un in de Midden warrt Bemba as Lingua franca bruukt, in’n Westen is dat Lozi. Annere groten Spraken sünd ChiTonga mit 1,38 Mio. Lüde, de dat snacken doot, un Chichewa. Gloven Bi 50 % vun de Inwahners weert to den christlichen Gloven rekent. Bi 27 % vun jem sünd Protestanten, 26,3 % höört to de Röömsch-kathoolsche Karken un 25 % to de Neeapostoolsche Karken. Denn gifft dat noch 24-49 % Lüde, de an de Naturreligionen un an den Animismus hangen doot. Hindus gifft dat ok un bi 1,1 % vun de Inwahners sünd Muslimen. Sunnerlich in’n Norden un in’n Osten schöllt de Muslimen jummers mehr to seggen hebben. Soziale Laag Sambia höört mit to de Länner, wo sik de meisten Lüde mit den HIV-Virus ansteken hefft. So verklaart sik dat, dat dat döörsnittliche Öller, wat de Inwahners vun Sambia kriegen könnt, unbannig torüchgahn is vun 60 Johre (1990) up 37 Johre (bi Froenslüde) un 38 Johre (bi Mannslüde). In dat Johr 2006 hett dat in Sambia bi 750.000 Kinner geven, de ehre beiden Öllern dör AIDS verloren hefft. För dat Johr 2015 warrt dor mit rekent, dat dat denn bi ene Million Kinner ween schöllt. Dat sünd bi 20 % vun all Kinner in dat ganze Land. De meisten vun düsse Kinner gaht nich na School. Sess Prozent vun düsse Kinner leevt up’e Straten, UNICEF meent, dat weern 10 %. Bloß een Perzent kriggt en Platz in en Wesenhuus. Annere Fakten över de Gesundheit Vun de Söögkinner sünd in dat Johr 2008 vun 1.000 Kinner 100 storven. Vun de Mudders sünd bi 100.000 Geborten 830 doot bleven. Bloß bi 43 % vun de Geborten is en Dokter oder tominnst mediziensch Personal mit bi ween. Tahlen över de Demographie In dat Johr 2008 hett en Fro in Sambia in’n Döörsnitt 5,5 Kinner kregen. Dat kümmt ok dor vun her, dat bloß bi 23 % vun de Froenslüde moderne Verhütungsmittel to Hand sünd. 46 % vun de Inwahners sünd jünger, as 15 Johre. Bloß 2 % sünd öller, as 65. Historie En Schädel, de in Kabwe funnen wurrn is (Broken Hill Skull) gifft dor Tüüchnis för, dat dat Land fröh besiedelt wurrn is. Vun 1450 af an siedelt de ersten Völker, de Bantuspraken snackt, sik in dat hüdige Sambia an. Richtig towannern doot se avers denn eerst in dat late 17. bit in dat fröhe 19. Johrhunnert. Kolonialtied 1890 is Sambia en Deel vun de brittsche Kolonie Rhodesien ween. 1918 is de Spaansche Grippen na Sambia kamen. De düütsche Schutztruppe vun de Kolonie Düütsch-Oostafrika unner Generalmajor Paul von Lettow-Vorbeck warrt ut oostafrika na Sambia dreven un hett bi Kasama upgeven. 1923 stünn Sambia as „Protektorat“ unner Grootbritannien. Dor hett dat den Naam vun „Noordrhodesien“ bi harrt. Vun 1954 bit 1964 is Sambia Deel vun de Föderatschoon vun Zentralafrika. Dor höört, an de Sieten vun Sambia, ok noch „Süüdrhodesien“ (hüdigendags: Simbabwe) un „Njassaland“ (hüdigendags: Malawi) to. 1963 gifft dat en Pocken-Epidemie. Noch in dat brittsche Protektorat „Noordrhodesien“ hett Kenneth D. Kaunda 1964 mit de „United National Independence Party“ (UNIP) de Macht övernahmen un dat Land to de Unafhängigkeit föhrt. An’n 24. Oktober 1964 is Sambia unafhängig vun Grootbritannien wurrn. Dat Land bleev Liddmaat in den Commonwealth. Ok 1964 is in Lusaka de „University of Zambia“ grünnt wurrn. Na de Unafhängigkeit Sambia sien Riekdom weer an un for sik dat Kopper. Man vunwegen den Upstand vun witte Farmers gegen Grootbritannien un vunwegen UN-Sanktschonen weer dat nich mööglich, dat Kopper mit de Iesenbahn dör Süüdrhodesien ut to föhren. Bavenhen weern de Priesen för Kopper up’n Weltmarkt duchtig afsackt. In de Verwaltung un bi Liddmaten vun de Regeerungspartei keem dat jummers mehr up, dat Lüde sik smeren laten hefft. Kaunda is dor nich gegenan kamen. 1973 hett he verklaart, Sambia weer vun nu af an en Staat mit bloß noch ene Partei. Dat duer bit 1990, dat Kaunda wedder en Wahl mit verscheden Parteien tolaten hett. Vördem harrn internatschonale Geldgevers´, man ok de Lüde in Sambia sülms, Druck utöövt. De Verfaten is ännert wurrn un nee Parteien sünd grünnt wurrn. 1991 is Frederick Chiluba to’n neen Präsidenten wählt wurrn. De nee Partei an de Regeerung weer nu de MMD. An’n 2. Januar 2002 hett dat en Wahl geven, wo na de Meenung vun Beobachters ut de EU bannig veel scheef lopen is un dör’nanner güng. Düsse Wahlen weern, menen de Beobachters, nich fair un anstännig verlopen. Dor is Levy Mwanawasa as Präsident un Staatschef bi wählt wurrn. An’n 1. Oktober 2006 is he för ene twete Amtstied wedder wählt wurrn. Na Mwanawasa sien Dood in’n August 2008 hett Viezpräsident Rupiah Banda, toeerst för’n Övergang, dat Amt vun den Staatspräsidenten övernahmen. An’n 30. Oktober 2008 hett dat denn en Wahl geven, wo Banda man so even vör den Baas vun de Oppositschoon, Michael Sata, wunnen hett. An' 23. September 2011 hett sück denn Michael Sata gegen sien politischen Gegner Rupiah Banda bi de offiziellen Wahlen dörsett. Politik Na de Verfaten vun 1991 is Sambia en Präsidialrepubliek in den Commonwealth. An de Spitz vun de Utövende Macht steiht de Präsident vun’n Staat. he is to glieke Tied ok Böversten Befehlhebber vun de Strietkräft vun Sambia. He kann eenmol wedder wählt weern. De Präsident is denn ok noch to glieke Tied Ministerpräsident un Baas vun dat Kabinett. Dat Parlament sett sik ut 159 Liddmaten tohopen. Dor sünd 150 vun wählt, acht sünd beropen vun Präsidenten, just so ok de Vörsitter vun’t Parlament. In’n Momang sünd de Sitten in dat Parlament so updeelt: MMD (Movement for Multi-Party Democracy; Bewegen för de Mehrparteien-Demokratie) - 69 Sitten UPND (United Party for National Development; Verenigte Partei för Natschonal Vörankamen) - 49 Sitten UNIP (United National Independence Party; Verenigte Natschonale Unafhängigkeitspartei) - 13 Sitten FDD (Forum for Democracy and Development; Forum för Demokratie un Vörankamen) - 12 Sitten Annere un Unafhängige - 7 Sitten De MMD is den Präsidenten siene Partei. De Duer vun en Legislatur liggt bi fiev Johren. 27 Vertreders vun verscheden Volksgruppen sitt in dat „Huus vun de Hööftlingen“ („House of Chiefs“). Dat Recht höllt sik an dat brittsche Recht un, wat dat Familienrecht angeiht, an dat Recht vun de Stämm. Provinzen De Staat is updeelt in negenProvinzen (Hööftstäder in Klammern): Weertschop un Armoot De Weertschop steiht up de beiden Beene vun de Landweertschop (80 % vun de Inwahners) un vun den Afbo un dat Verhütten vun Kopper un Kobalt in den Koppergördel („Copperbelt“) in’n Norden vun dat Land, wo dat grote Städer gifft, as Kitwe, Ndola, Mufulira usw. In Kabwe in Zentraalsambia gifft dat ok Tinn- un Loot-Bargbo. 14 % vun de Inwahners vun Sambia leevt vun’n Bargbo. Industrie un Deenstleisten sünd noch nich sunnerlich utboot. Ofschoonst Sambia sik anstrengen deit, höört dat Land jummers noch to de ärmsten Länner up de Welt: Noch in dat Johr 2003 liggt de Andeel vun Inwahners, de minner, as 1 US-Dollar an’n Dag utgeven könnt, bi 64 %. Belegen Land Sambia

1955

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mali

Mali

Mali is een Land in Noordwest-Afrika. Siet den 22. September 1960 is Mali een unafhängigen Staat. Dorvör weer dat en Kolonie vun Frankriek. De Grenzen vun Mali stööt in den Noorden an Algerien, in den Westen an Senegal, in den Süden an Burkina Faso un in’n Oosten an den Niger. As Kolonie weer de Naam vun dat Land Franzöösch Sudan. En groten Deel vun Mali maakt de Sahara, de Sahel un de Sudan ut. Dat warrt seggt, dat in Mali mit de Demokratie allens goot up Schick is. Man dat Land is een vun de armsten Länner vun de ganze Welt. So richtig geiht dat nich vöran. De Naam Mali is vun dat grote Riek Mali hernahmen, dat dor in’t Middelöller bit to de Franzosentiet weer. Bavenhen is Mali in de inheemsche Spraak Bambara dat Woort för Nilpeerd, wat nu wedder dat Wapendeert vun Mali is. Krise 2012/2013 Na en Militärputsch in de Hööftstadt Bamako un nadem sik de Norden vun't Land eensiedig unner den Naam Azawad for unafhängig verklaart hett, steiht dat Land 2013 in een sware politische Krise. An'n 11. Januar 2013 gung dat los mit de Opération Serval. Dor hannelt sik dat um en Insatz vun Franzöösche Strietkräfte bi. Se schöllt de Truppen vun de reguläre Regeerung vun Mali unnerstütten. Dat Land Twee Drüddel vun Mali sünd Wööst. In den Noorden vun dat Land regeert en Utlöper vun de Ahaggar-Bargen in Algerien. Dör de Midden un den Süden vun’t Land treckt sik de Niger hen. Twüschen Ségou un Timbuktu vertwiegt he sik unbannig to een groot Binnendelta. Dat heet Massina. Weer Vun dat tropisch fochtige Weer in den Sudan bit to dat dröge Weer vun de Wööst gifft dat in Mali allens. In’n Süden regent dat mehr as 1000 mm in’n Jahr, in’n Noorden minner as 100 mm. Dor kann dat ok angahn, dat dat Johrende garnich regent. In’n Noorden is dat in’n Winter küller un in’n Summer warmer, as in’n Süden. In’n Noorden gifft dat Wööst, dorünner Halfwööst. Na’n Süden hen geiht de Wööst över in Dornbusch-Savann un, noch fudder in’n Süden, in fochtige Savann. In’n Süden warrt ok mehr anboot. Anboo In den ganzen Süden weert Hirse, Maniok, Jams, Söte Tuffeln un Hülsenfrüchte anboot. In de Kuntreien um den Nigerstroom rum boot se ok Ries an. Eerdnööt un Boomwull weert ok plant. Lüe un Spraken Um un bi 30 verscheeden Volksgruppen leevt in Mali. Dor sünd de Bambara mank, de Malinké, de Fulani, de Sarakolé, de Songhai, de Soninké, de Bobo, de Bozo, de Minianka, de Senufo, de Dogon, de Khassonké, de Tuareg, de Mauren un de Dioula. Dat gröttste Volk sünd de Bambara. De maakt um un bi 30 % vun all Lüe ut, de in Mali tohuse sünd. All düsse Volksgruppen hefft een anner Spraak un een anner Kultuur, as de annern. Liekers leevt se in’n Freden tosamen. 54 % vun de Minschen in Mali könnt nich lesen un nich schrieven un bloß twee vun dree Lüe kaamt an frisch Water ran. De Lüe in Mali könnt sik up een Levensduur vun um un bi 45 Jahren instellen. Dat Bruttosozialprodukt pro Kopp liggt bloß bi um un bi 192 Euro. Franzöösch is Amtsspraak, de Lüe snackt dat aber meist bloß as tweete Spraak. Dat gifft allerhand Mudderspraken, as Bambara, Fulani un Songhai. Veel Lüe ut Mali verstaht mehr as een vun düsse Spraken. In den Noorden vun Mali hett dat in de verleden Jahren fökener mal Striet geben mit dat Volk vun de Tuareg. Gloven 90 % vun de Minschen in Mali sünd Upfolgers vun den Islam. 8 % glöövt an Geister un Spökenkiekeree, as dat fröher allerwegens begäng weer. 2 % sünd kathoolsch oder Protestanten. Historie Bit to dat 17. Johrhunnert regeer hier dat Königriek Songhai. Vun dat 11. Johrhunnert bit 1893 weer Mali een islaamsch Grootriek. Denn hefft de Franzosen dat innahmen un as Kolonie ünner den Naam Franzöösch-Sudan regeert. Free wurrn is Mali an’n 22. September 1960. Dat is siet de Tiet de natschonale Fierdag. Toeerst weer Mali en Staat mit man eene Partei. 1968 hett General Moussa Traoré de Macht an sik reten. 1991 wurrn de Lüe upsternaatsch un dat hett en demokraatsche Reform geben. Een nee Verfaten is ok tostannen kamen. 1992 hefft se Alpha Oumar Konaré to’n Präsidenten wählt un in dat Jahr 2002 is Amadou Toumai Touré Präsident wurrn. Bloß 30 % vun de Wählers hefft bi de Wahl mitmaakt. Nachwies Weblenken Städer in Mali Offizielle Webseite Mali Land Afrika Mali

1956

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mauretanien

Mauretanien

Mauretanien (amtlich Islaamsche Republiek Mauretanien) is en Land in Noordwest- Afrika un liggt an'n Atlantik. Mauretanien grenzt an Algerien, Mali un Senegal, dorto noch an de Westsahara, de vun Marokko innahmen wurrn is. Dat Land is mit 1.030.700 km² Flach meest dreemal so groot as Düütschland, aber leven doot dor man blots 3.069.000 Inwahners (Stand: 2005). Vun den 8. August 2008 af an regeert dor na en Militärputsch ene Militärdiktatur. De Hööftstadt is Nouakchott. Geographie Wie dat Land utsütt Dat Land sütt allerwegens tämlich övereen ut. In'n Süden liggt avers twuschen de Münnen vun den Senegal-Stroom un Cap Timiris an de Küsten Siedland, un in'n Norden finnt sik Steilküsten mit allerhand Buchten un Inseln. Na dat Binnenland hen gifft dat allerwegens en groot Siedland mit Feller vun Sanddünen. Dat is de westliche Rand vun de Sahara. In de Midden vun dat Land geiht dat piel bargup un denn fangt en wiethen platt Hoochland an. Dat liggt bi 300 - 500 m över NN. Dor liggt ok de Sandsteen-Plateaus vun Adrar, Tagant un Affollé. Ok en paar enkelte Inselbargen finnt sik dor, dormank de Kédia d'Idjil. Dat is mit 915 m Mauretanien sien hööchsten Barg. Na Osten to geiht dat wedder bargdal to dat Becken El-Djouf mit siene sandigen Gemarken. De eenzige Stroom in Mauretanien, de dat ganze Johr över Water hett, is de Senegal. He is ok de Grenz to den Naberstaat mit sülvigen Naam. Klima To'n groten Deel gifft dat in Mauretanien dröögheet Wöstenklima. Bloß de kole Kanarenstroom vör de Küst küllt dat Land en beten af. Dorüm gifft dat an de Küsten faken Nevel. In de nöördliche Hälft vun dat Land fallt bloß hen un wenn mol mehr as 100 mm Regen in't Johr, ganz in'n Süden sünd dat bit 300-400 mm, tomeist vun Juli bit Oktobermaand. In'n Dörsnitt liggt de Temperaturen bi 20-24 °C, in'n Juli bi 30-34 °C. Man in'n Summer kann dat ok mol 50 °C heet weern. Deerter un Planten An den Övergang vun de Wöstensteppen to den Sahel siene Doornsavanne gifft dat Gras- un Buschland mit Akazienböme. In de Oasen wasst sunnerlich Dattelpalmen un dor, wo den senegal sien Water dat Land överswemmt, ok annere Palmen, Apenbrootbööm un Bambus. In dat Küstenland gifft dat wiethen soltige Bröök. Deerter in de Savannen sünd Antilopen, Elefanten, Löwen un Hyänen, in de Wöstensteppen gifft dat noch noog to freten för Gazellen, Strußen, Wortenswiene, Leoparden un Wildkatten.Twuschen 1990 un 2000 is de Woold in Mauretanien um 2,7% minner wurrn. Nationalparks In Mauretanien gifft dat twee Natschonalparks: Banc-d'Arguin-Natschonalpark Diawling Natschonalpark Inwahners Tahlen Fröher weer de Andeel an Nomaden mank de Inwahners vun Mauretanien veel grötter. Hüdigendags(2005) leevt 40 % vun de Lüde in Städer. 4 vun 5 Mauretaniers leevt up 15 % vun dat Land, sunnerlich in’n Süden. Alleen 2005 sünd dat 2,9 % mehr Inwahners wurrn. 2005 sünd 43 % vun de Mauretaniers junger as 15 Johre oold ween. In’n Dörsnitt sünd de Lüde in datstülvige Johr 54 Johre oold wurrn. Völker In Mauretanien mischt sik araabsche un swarte Völker. 81 % vun de Inwahners sünd Mauren, de to de Arabers un Berbers torekent weern könnt, de Rest höört to de swartafrikaanschen Volksgruppen vun de Toucouleur (7 %), de Sarakolé (5 %), de Wolof (3 %), de Bambara (1 %), de Fulbe un annere. Bi 5.000 Lüde ut Europa leevt in Mauretanien, tomeist Franzosen. Spraken Amtssprake is Araabsch. Pular, Wolof un Soninke weert as Natschonalspraken ankeken. Franzöös'sch is de Spraak vun de Bildung. Religion 99% vun de Inwahners sünd sunnit’sche Muslimen un höört to den Twieg vun de Malakiten. De Christenlüde in dat Land sünd ene lüttje Minnerheit. Kultur De verscheden Kulturen vun Mauretanien weert verbunnen dör den Islam. He slutt de ganz verscheden Völker tosamen. Na de Traditschoon warrt dat Land vunwegen düsse Völker indeelt in dat so nömmte Ard al-Bīdān (Land vun de Witten) un dat Ard as-Sūdān (Land vun de Swarten). Dat hett avers nich so veel mit de Farv vun de Huut to doon, as mit de Kultur: As „Bīdān“ (Witte) oder Mauren weert all de ankeken, de na ehre Kultur hen Arabers sünd, ok wenn se to de Minschen mit en swarte Huut tohöörn doot. Bi 10% vun Mauretanien warrt as Ard as-Sūdān betekent. Dat is dat Land in’n Süden. de swarten Inwahners, de dor leevt, hefft allgemeen den Naam „Soudans“. Soziale Laag Mit Sozialgesetten un Gesundheitsvörsorg is dat noch nich wiet her. Ofschoonst för Kinner vun 6 bit 11 Johre de Schoolplicht gellen deit, gaht bloß bi 75 % vun de Kinner överhaupt na School. 2004 seeg dat so ut, dat 57 % vun de Froenslüde un 40 % vun de Mannslüde nich lesen un nich schrieven konnen. 1983 is de Universität vun Nouakschott upmaakt wurrn. För de Arbeit in modernere Twiegen vun de Weertschop langt de inheemschen Arbeitskräft nich hen. Mehr as 15 % kaamt in düsse Twiegen vun dat Utland her. Up de annere Siet sünd mehr as 600.000 Lüde ut Mauretanien utwannert, weil dat dor för jem keen Arbeit gifft. Nouakschott In dat Johr 1959 is düsse Stadt as Stell för de Verwalten in de Midden vun dat Land inricht wurrn. Dormols hefft um un bi 30.000 Lüde in Nouakschott leevt. Hüdigendags sünd dat bi 1 Million Inwahners. Vunwegen dat de Stadt jedet Johr um 15 bit 20 % grötter warrt, gifft dat nich noog Water un nich noog Wohnungen. Al 1983 hefft mehr as 40 % vun de Inwahners vun Nouakschott in so nömmte Kebbas (provisoor’sche Vörstadtviddels) leevt. Politik De Macht in Mauretanien hett tomeist in de Hannen vun en Böverschicht vun witte Mauren legen. Bi 100.000 swarte Mauren weert bit up den hüdigen Dag as Slaven holen un de „Soudans“ weert dalpett’. 1989 sünd teindusende vun Soudans na Striet mit de witten Mauren över de Grenz na Senegal utbüxt. 2007 hett de nee Regeern vun Mauretanien en Afkamen mit Senegal unnertekent, dat düsse Flüchtlingen nu endlich torüchkehren konnen.. Belegen Land Mauretanien

1957

https://nds.wikipedia.org/wiki/Somalia

Somalia

Somalia (Somali: Soomaaliya; الصومال aṣ-Ṣūmāl) is en Land ganz in’n Osten vun Afrika, an dat Hoorn vun Afrika. In’n Osten grenzt dat an den Indischen Ozean, in’n Norden an den Golf vun Aden, in’n Westen an Dschibuti un Äthiopien un in’n Süden an Kenia. De Naam vun dat Land kümmt vun dat Volk vun de Somali vun her. Dor höört de meisten Inwahners to un ok in de Länner ümto leevt düt Volk. Somalia is tostanne kamen, as de beiden Kolonien Britisch- un Italieensch Somaliland tohopenslaten wurrn sünd. De beiden sünd 1960 unafhängig wurrn. Vun den Momang af an, dat Siad Barre sien autoritäre Regeerung 1991 afsett wurrn is, hett dat Land in en Börgerkrieg leevt un dat hett bit to’n Upstellen vun en Regeerung för’n Övergang in dat Johr 2000 keen Regeerung geven, de annerwegens gellen laten wurrn is. De Regeerung för’n Övergang hett avers bloß in en Deel vun dat Land dat Seggen. De Norden vun Somali is vun 1991 af an unner den Naam Somaliland in’n Grunne unafhängig. Man buten Somalia warrt Somaliland as en egen Natschoon nich gellen laten. In grote Delen vun den Rest vun’t Land regeert Clans, Kriegsherren un annere Lüde. En Reeg vun düsse Kuntreien, as Puntland, Galmudug un Maakhir streevt ok offiziell na Sülvstännigkeit oder Unafhängigkeit. Vunwegen düsse Lage warrt Somalia vun 1991 af an to de Staten tellt, de ut’neen fullen sünd. De Hööftstadt is Mogadischu. Geographie Somalia liggt in’n Osten vun Afrika, an dat Hoorn vun Afrika up de Somali-Halfinsel. In’n nöördlichen Deel vun dat Land liggt dat Somali-Hoochland mit Bargen twuschen 900 un 2.100 m över NN. De hööchste Barg is de Shimbiris mit 2.416 m. Na Süden to is Siedland, wat in’n Döörsnitt bi 180 m hooch liggt. De Ströme Jubba un Shabeelle ehre Borns liggt in Äthiopien. Denn fleet se dör Somalia sien Süden un dör de Somali-Wösten un münnt in den Indischen Ozean. De Küst is bi 2.720 km lang. In Somalia speelt de Monsun en Rull. Dat ganze Johr över is dat heet. Regen fallt bloß hen un wenn mol, man Dröögtieden gifft dat stadig wedder. In de Bargen un an de Küst is dat küller, man suß liggt de Temperaturen över Dag bi 30 bit 40 °C. Vunwegen den süüdwestlichen Monsun is in de Tied vun Mai bit Oktober in de Gegend vun Mogadischu dat Klima tämlich mild. Vun Dezember bit Februar hen is dat Klima wedder mild, dütmol vunwegen den noordöstlichen Monsun. In de so nömmte „Tangambili“-Tied twuschen de beiden Monsunen (Oktober bit November un Märt bit Mai) is dat heet un natt. Gröttere Städer in Somalia sünd Mogadischu, Hargeysa, Merka, Berbera, Boosaaso un Kismaayo. Inwahners Dat kann nich seggt weer, wo veel Somaliers dat nipp un nau gifft. Dat Volk is to’n lesten Mol in de 1980er Johren tellt wurrn. Nu gifft dat ganz verschedene Tahlen, de hüde nömmt weert. Dat langt vun 9.832.017 bit 12.937.910 Inwahners. De Vereenten Natschonen gaht man bloß vun 7,5 Mio. Inwahners ut. Hüdigendags leevt bi 60 % vun all Somaliers as Nomaden. Bi 25 % sünd Buern. Se sitt in de fruchtborsten Gegenden vuun dat Land twuschen de Ströme Shabeelle un Jubba. De Rest vun bi 15 – 20 % leevt in Städer. Enn 2007 sünd mehr as 1 Mio. Somaliers vun Huus un Hoff jaagt wurrn. . Völker Somalia is lange Tied as en Land ankeken wurrn, wo dat nich veel Ünnerscheden geev mank de Inwahners. All kemen se, so dach man, vun datsülvige Volk vun de Somali. Man siet den Börgerkrieg is düütlich wurrn, dat dat unbannigen Striet mank de verscheden Clans vun de Somali un ok mank de Somali un Minnerheiten, sunnerlich in Süüdsomalia, gifft. Somali-Clans Dat bedüdenste un gröttste Volk sünd de Somali. Se siedelt ok in Oost-Äthiopien (Somali-Region), Dschibuti un Noordoost-Kenia. So, as dat hüdigendags utsütt, stammt se vun verscheden Völker af, de sik vermischt hefft, as vun afrikaansche Kuschiten, vun Arabers un Persers. För Politik un Sellschop in Somalia sunnerlich wichtig is dat Clansystem vun de Somali. Wohrschienlich is dat tostanne kamen unner Indruck vun de Stamm-Sellschop bi de Arabers. Över sien Vadder siene Linie höört jedeen Somali to en Stamm oder Clan. De fiev groten Clanfamilien oder Stämm (qaabiil) sünd: Hawiye Isaaq Darod Rahanweyn (oder Digil-Mirifle) Dir As „echte Somali“ oder Samaal gellt de Dir, de Darod, de Isaaq un de Hawiye. Se leevt as Nomaden. De Rahanweyn weert as „unechte Somali“ oder as Sab ankeken. Se leevt as Buern un blievt up Huus un Hoff sitten. Dorüm gellt se, just so, as en Reeg vun Minnerheiten bi en Deel vun de Samaal nich so veel, as de annern un mütt in de Sellschop ok Nadelen hennehmen. Jeden vun düsse Clanfamilien oder Stämm fallt ut’neen in en unbannige Tahl vun Subclans un „Geslechter“ (Somali: : reer, wat „Lüde ut“ oder „Kinner vun“ bedüden deit). Dat sünd denn jummers en paar Hunnert bit Dusend Mannslüde. Minnerheiten Bi 15 % vun de Inwahners tellt nich to de Somali. Dor höört de verscheden Völker vun de Swarten in Süüdsomalia to. Alltohopen weert se vun de Somali Jarir („Kruushaar“, „Harthaar“) nömmt. Siet de 1990er Johren sünd se as Bantu vun Somalia bekannt. To’n Deel stammt se vun Slaven af, de dor in dat 19. Johrhunnert hensleept wurrn sünd, bi annere Gruppen, as de Shidle kann dat ok angahn, dat se vun Inwahners ut Somalia afstammt, de dor vör de Somali leevt harrn. Spraken Wichtigste Spraak in Somalia is dat Somali (egen Naam Af-ka soomaali-ga). Dat is en oostkuschitische Spraak ut den Twieg vun de Kuschitischen Spraken. Dor höört dat mit to de Afroasiaatschen Spraken. Um un bi 12 Mio. Minschen in Somalia un umto snackt Somali. Ok meist all Minnerheiten in Somalia snackt Somali. As Spraken vun Hannel un Bildung weert ok Araabsch un, vun de Kolonialtied af an, Engelsch un Italieensch bruukt. En lüttjen Deel vun de somaalschen Bantu hett de Bantuspraak Zigula bi behollen. Lange Tied is Somali bloß man mündlich wietergeven wurrn. Eerst 1972 is en Standardspraak un en Schrift för dat Somali utarbeit’ wurrn. De Regeerung unner Siad Barre hett dat denn to’e Amtsspraken maakt. Grundlaag för dat Standardsomali is de Dialekt Maha Tiri (Maxaa Tiri) ween, de sunnerlich in’n Norden snackt warrt. De annere grote Twieg vun dat Somali is Maay, wat in’n Süden snackt warrt. Denn gifft dat noch en Reeg vun Dialekten. In de vörlopige Verfaten vun 2004 sünd as offizielle Spraken Somali (Maay un Maha Tiri) un Araabsch fastleggt wurrn, dorto as Arbeistspraken noch Engelsch un Italieensch. Bildung Um un bi 13 % vun de Jungs un 7 % vun de Deerns gaht na School. Religion De Inwahners vun Somalia höört bi 100 % to den Islam to. Dor höört se to den Twieg vun de Sunniten bi un dormank wedder to 80 % to de Schafiiten un to 20 % vun de Hanafiten. Dat gifft bloß man en ganz lüttje Tahl vun Christenlüde. Meist höört se to de Äthiopisch-Orthodoxe Tewahedo-Karken. Belegen Somalia

1958

https://nds.wikipedia.org/wiki/Niger

Niger

Niger betekent Republiek Niger, Land in Afrika, Nigerstroom, Stroom in Afrika, de in’n Atlantik münnt, Bundsland Niger, Bundsland vun den Staat Nigeria. Niger is de Familiennaam von Antonius Niger (1500–1555), düütschen Humanist, Naturwetenschopper un Mediziner, Franciscus Niger (1452–na 1523), italieenschen Grammatiker, Dichter un Musiktheoretiker, Herman Niger (üm 1550–?), düütschen Jurist un Kanzler, Petrus Niger (1434–?), düütschen Dominikaner, Radulfus Niger (vör 1146–üm 1200), engelschen Theoloog un Jurist, Roger Niger, Bischop von London, Samuel Niger (Shmuel Niger; 1883–1955), jiddischen Schriever, Kritiker un Publizist, Wilwardo Jones Níger, Politiker ut Äquatorialguinea.

1959

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nigeria

Nigeria

Nigeria (amtlich up Engelsch: Federal Republic of Nigeria) is een Bundsstaat in Westafrika. He grenzt an Benin, Niger, Tschad un Kamerun. Mit wieten Afstand is Nigeria dat Land mit de meisten Inwahners in ganz Afrika. Johrelang hett dat dor en Militärdiktatur geven, man nu versöcht dat Land, en Demokratie up to boen un ok mit de Weertschop up'e Been to kamen. Dat gifft grote Eerdööl-Reserven, man bither to hett Nigeria de noch nich bruukt, um gegen de Armoot in dat Land an to gahn. Korruptschoon, Gewalt un Striet mank verschedene Völker, sunnerlich twuschen den muslimschen Norden un den christlich-animistischen Süden sünd de hauptsächlichen Grünn, dat de Inwahners vun Nigeria jummers noch keen beter Leven föhren könnt. De Hööftstadt is vun 1991 af an nich mehr Lagos, man Abuja. Geographie Nigeria liggt an den Atlantik un is bi 923.768 km² groot. Vun Oost na West sünd dat bi 1.200 km, vun Noord na Süden to sünd dat bi 1.100 km. In'n Süden vun dat Land löppt de dannige Nigerstroom na Süüdoost to un flutt mit sien Nevenstroom Benue tohopen, de na Süüdwesten hen strömen deit. Tosamen münnt se in dat Nigerdelta in den Golf vun Guinea. Dat Nigerdelta is bi 24.000 km² groot. De 850 km lange Küstenstriepen an den Golf vun Guinea wiest sunnerlich Lagunen (so, as in’n Westen de Laguun vun Lagos) un Mangrovenbröök up. An’n gröttsten is he in dat Nigerdelta. Fröher hett dat na dat Land to en Gördel vun bi 100 km mit Troopschen Regenwoold geven. Man de is hüdigendags wiethen afneiht. Nu wasst dor Sekundäärwoold. Wieter na Norden to gifft dat natte („Middle Belt“) un dröge Savannen. In’n Osten vun Nigeria liggt dat Hoochland vun dat Bauchiplateau. Dat liggt bit to 2010 m hooch. Düt Hoochland is de eenzige Gegend in Nigeria, de to de Matige Klimazone tohöörn deit. De hööchste Barg is de Chappal Waddi. He is 2.419 m hooch un liggt in dat Bargland an de Grenz na Kamerun. Sunnerlich twee Klimazonen regeert in Nigeria. In’n Süden is dat natt un heet, as in de Tropen. Dat regent veel in de Regentied, de vun April bit Oktober duurn deit. De Fochtigkeit in’e Luft liggt över dat ganze Johr hen bi 85 bit 95 %. In’n Süden vun Nigeria is dat in’n Döörsnitt bi 30 °C warm. Ok in’e Nacht warrt dat nich veel küller. In Noordnigeria regeert en Wöstenklima. Dor is dat heeter, as in’n Süden, man dat regent minner. Regentied is ok hier vun April bit Oktober, man nich so dull, as in’n Süden. Dröge Tied mit gor keen Regen gifft dat vun November bit Märzmaand. De Harmattan-Wind bringt dröge un heete Luft ut de Sahara. In’n Norden kann dat bit hen to 50 °C heet weern. Man de Luft is nich so lurig un so kann een dat beter utholen. Städer Sunnerlich in’n Süden gifft dat bannig vele Städer. 2007 is taxeert wurrn dat dat in Nigeria mehr as hunnert Städer mit mehr as 100.000 Inwahners gifft, dormank acht Städer mit mehr as ene Million Inwahners. De mit Afstand gröttste Stadt is Lagos mit 9 – 11 Millionen Inwahners. Annere Städer sünd sind Kano (3.848.885 Inwahners), Ibadan (3.847.472 Inw.), Kaduna (1.652.844 Inw.) un Port Harcourt (1.203.184 Inw.). Inwahners Tahlen Dat Volk is dat leste Mol tellt wurrn vun’n 21. bit 28. März 2006. Dor is bi rutkamen, dat in Nigeria alltohopen bi 140 Millionen Lüde leevt. Dorvör is dat Volk tolest 1991 tellt wurrn. Dormols harrn dor 88,9 Millionen Lüde leevt. In’n Döörsnitt weert de Mannslüde in Nigeria 51,3 Johre oolt un de Froenslüde 51,7. Up dusend Inwahners weert 45,4 Kinner boren un 15,4 Lüde starvt. Völker De gröttsten Völker in Nigeria sünd de Hausa un de Fulbe, dorto de Yoruba un de Ibo. De hefft in dat Land ok an’n meisten to seggen. Tohopen maakt Hausa un Fulbe bi 29 % vun de Inwahners ut, bi de Yoruba sünd dat 20 % un bi de Ibo 12 %. Dor kaamt denn noch um un bi 400, to’n Deel luerlüttje, Völker hento. Dormank sünd de Ijaw (11 %), de Kanuri (8 %), de Ibibio (4,5 %), de Tiv (3,5 %) un de Umon. Toeerst hett de britsche Kolonialmacht, later hett de Regeerung vun dat unafhängige Nigeria düsse lüttjeren Völker nich mitbestimmen laten un woll keen Macht afgeven. De Regeerung vun Nigeria hett tomeist in de Hannen vun Hausa un Yoruba legen. Enkelte Völker sünd dor gegenan gahn, dat se bi de Politik nix to seggen hebben schullen un dat de Grundlagen vun ehr Leven in’n Dutt maakt wurrn sünd, u. a. dör dat Bohren na Eerdööl. Al 1964 hett dat en Upstand vun de Tiv geven, wo bit to 4.000 Lüde bi umkamen sünd. In den muslimschen Norden weern de christlichen Tiv vun de Hausa-Fulani unnerdrückt wurrn. Unner annern mössen se mehr Stüürn betahlen. Spraken Snackt weert sunnerlich Yoruba, Hausa un Igbo un denn noch en paar Hunnert annere Spraken. Alltohopen sünd dat 434 Spraken, dormank Edo. Amtssprake is Engelsch. Schrieven un Lesen könnt 53,3 % (Mannslüde: 61,3 %, Froenslüde: 45,3 % / Stand 2006 ) Religion In Nigeria gifft dat en unbannige Masse vun religiöse Gruppen un Sekten. 50 % vun de Nigerianers sünd Muslimen, bi 40 % sünd Christenlüde. De annern 10 % öövt en vun de Naturreligionen ut. Man twuschen Naturreligion, Christendom un Islam in ehre lokalen Unneraarden glippt de Lüde ok slank hen un her. Ganz düütlich sünd de Grenzen dor nich jummers. Gesundheit Ut Grünnen vun de Religion is in Delen vun Nigeria dat Impen gegen Kinnerlähmung verbaden. 2004 sünd twee Drüddel vun de 1.250 Polio-Kranken in de ganze Welt dorüm Nigerianers ween. Dormols mössen de Behörden vun dat Land mit de Imperee en Enne maken, vunwegen dat musliemsche Geistliche künnig maakt harrn, vun dat Impen würrn de Lüde unfruchtbor. So hett sik de Kinnerlähmung ok in de Naberlänner utbreedt. Historie 1861 hett Grootbritannien anfungen, ut Nigeria en Kolonie to maken. Vördem harr dat in de Gemarken vun dat hüdige Nigeria ganz verschedene Staten geven, as de Königrieken vun de Yoruba: Dat weern dat Königriek Oyo un dat Königriek Ife, dorto dat Königriek Benin, dat Kalifenriek Sokoto un de Emirschoppen vun de Hausa. Dor hefft avers ok Sellschoppen un Gruppen leevt, ohn dat se en Riek tostanne bröcht harrn. 1960 hett Nigeria de Unafhängigkeit kregen. Dor is en föderale Verfaten bi inricht’ wurrn. Bit to dat Johr 1966 hett de Premierminister Tafawa Balewa dat Land regeert. De Präsident Benjamin Nnamdi Azikiwe hett keen echte Macht in’e Hand holen. Dat hett allerhand Unruh in’t Land geven, veel Gewalt is bruukt wurrn un ok an de Wahlen is rümfummelt wurrn. So hett dat Militär de Macht övernahmen un en Enne maakt mit de 1. Republiek. An’n 30. Mai 1967 hett in’n Süüdosten de Republiek Biafra ehre Unafhängigkeit utropen. Dor is dat üm to den Biafra-Krieg kamen, de 1970 to Enne gahn is. 1975 is de Militärdiktater Yakubu Gowon vun General Murtala Mohammed verjaagt wurrn, man de is al sess Maanden later bi en Putsch ümbröcht wurrn. Nu weer Olusegun Obasanjo an’e Reege. He harr dat up Demokratie afsehn un hett 1979 de Macht afgeven an Präsident Shehu Shagari, de bi zivile Wahlen wunnen harr. In de 1970er Johren hett dat en massiven Öölboom geven. Nigeria is de gröttste Exporteur vun Eerdööl in ganz Afrika wurrn. Enne 1983 is Shagari siene 2. Republiek umsmeten wurrn. General Muhammadu Buhari hett sik an de Macht puscht, man dat duer nich lang, bit 1985 General Ibrahim Babangida em aflööst hett. Babagida hett bit 1993 regeert. In de Tied vun siene Regeerung is dat mit de Korruptschoon jummers quader wurrn. Eerst scholl dat up mehr Demokratie utlopen un en 3. Republiek scholl utropen weern, man dor is nix vun wurrn. Babagida hett verklaren laten, dat de Wahlen nich gellen döen. Amenne hett 1995 de Militärdiktater Sani Abacha de Macht an sik reten. He hett en vun de meist brutalen Militärdiktaturen in Nigeria siene Geschicht upboot. U.a. sünd dormols de "Ogoni Nine" (Ken Saro-Wiwa) an’e Siet maakt wurrn. Vundeswegen is Nigeria 1995 foorts ut den Commonwealth of Nations utslaten wurrn. Abacha is 1998 storven. Folgt is em Abdulsalami Abubakar. He hett sik dor fix an maakt, de Demokratie in dat Land wedder her to stellen. Dor harr he dat bi up afsehn, dat Nigeria wedder as Liddmaat in de internatschonale Sellschop vun Staten upnahmen weern scholl. 1999 is de vörmolige Militärpräsident Olusegun Obasanjo as eersten Präsidenten vun de 4. Republiek unner Eed nahmen wurrn. 2003 is he bi Wahlen, de avers ümstreden weern, för en tweete Amtstied noch mol wählt wurrn. Na buten hen, hett de 4. Republiek allerhand Schaden ut de Tied vun de Abacha-Diktatur wedder goot maakt. So is dat Land wedder upnahmen wurrn in den Commonwealth. Man na binnen hen gifft dat in dat Land bit up düssen Dag jummers starke Unruh. Belegen Land !

1960

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kenia

Kenia

Kenia (IPA|ˈkeːni̯a) (Swahili, engl.: Kenya (IPA|ˈkɛnjə, ˈkiːnjə) is en Land in Oostafrika. Dat grenzt an den Sudan, Äthiopien, Somalia, Tansania, Uganda un an den Indischen Ozean. Geographie Geologie Dör Zentral-Middel-Kenia löppt dat Rift Valley dör. Dat is en Deel vun den Graven vun Oostafrika. De hööchste Barg vun dat Land is de Batian. He höört to dat Mount-Kenya-Massiv to un is 5.199 m hooch. An de 480 km lange Küst liggt Siedland (bi 0 m över NN). Vör de Küst finnt sok in de See Korallenbänk. De längsten Strööm vun Kenia sünd de Tana, de Athi un de Kerio. Klima Kenia kann indeelt weern in twee Klimazonen: In dat Hoochland, wat höger liggen deit, as 1.800 m, gifft dat Regentieden vun April bit Juni un vun Oktober bit November. Regen gifft dat tomeist an'n Namiddag, an'n Avend oder to Nacht. De Nachten sünd man tämlich küll. In düsse Gemarken is dat an'n küllsten in'n Juli un August, wenn de Temperatur dalgeiht bit up 10 °C. An'n warmsten is dat in'n Januar un Februar, wo de Temperatur kladdern deit up 25 bit 26 °C. De Fochtigkeit in'e Luft liggt bi 65%. In Nairobi is dat in'n Juni bi 11 bit 21 °C warm un in'n Februar bi 13 bit 26 °C. In'n Dörsnitt gifft dat in Nairobi över dat Johr hen bi 958 mm Nedderslag. An dat Victoriameer is dat veel warmer un dat regent to'n Deel för dull. De annere Klimazone is de Küst. Dor liggt de Temperaturen twuschen 22 un 32 °C un de Fochtigkeit in'e Luft liggt bi 75%. An'n meisten Regen gifft dat vun April bit Juni, an'n dröögsten is dat in'n Januar un Februar. An'n warmsten is dat in'n Januar bit Mai un denn wedder vun Oktober bit Dezember. Inwahners un Volksgruppen In dat Johr 2008 hefft in Kenia bi 38 Mio. Inwahners leevt. Dor liggt Kenia mit up den 34. Platz mank alle Länner up de Eer. In'n Dörsnitt weert de Kenianers bi 57 Johre oold. De meisten Inwahners vun dat Land höört to de Bantu-Völker Kikuyu, Luhya, Kamba un Kisii. De Kikuyu sünd mit bi 22 % vun de Inwahners vun Kenia dat gröttste Volk in't Land. Bavenhen gifft dat ok Völker, de to de Niloten un to de Hamito-Niloten torekent weert. To düsse Völker höört de Kalenjin, Luo, Massai, Samburu un Iteso to. Amenne sünd in Kenia ok lüttjere Volksgruppen to finnen, as de el-Molo, Njemps un Rendille. Se höört to de Kuschiten, de toeerst in dat Land leevt harrn. De el-Molo an den Turkanameer sünd man bloß noch bi 1.000 Lüde un mischt sik mit de Völker dor umto. Dat duert woll nich mehr lang, denn sünd se nich mehr to finnen. In'n Nordosten vun kenia wahnt tomeist Somali. Vun de jüngere Geschicht her (Kolonialtied) leevt natüürlich ok Europäers in Kenia. Se stammt to'n groten Deel ut Grootbritannien. Spraken un Dialekten Wenn een de Dialekten un de indischen Spraken torekent, tellt de Linguisten in kenia nipp un nau 61 Spraakvarianten tohopen. De wichtigsten Spraken vun de alltohopen 52 Volksgruppen in Kenia sünd: Engelsch is en vun de beiden Amtsspraken vun Kenia. Se warrt sunnerlich in'n Schoolunnerricht bruukt. Swahili is Kenia siene tweete Amtsprake. Se warrt snackt an de Küst um Mombasa rüm, unner annern vun dat Volk vun de Giriama. Ok Schoolunnerricht gifft dat in Swahili, wat bavenhen de Lingua Franca in Oostafrika is. Keen Sprake in Kenia warrt up'n Lanne so faken snackt. Ok in Düütschland gifft dat en Reeg vun Wöör ut dat Swahili, de bekannt sünd un in use Spraken bruukt weert: jambo (Gröten), safari (Reise), simba (Lööw) un hakuna matata (keen Problem). Ok malaika (Engel) - dat is de Naam vun en Popsong ut Kenia - is bekannt wurrn, u. a. dör Miriam Makeba un Harry Belafonte. Kikuyu: is de Spraak vun dat gröttste Volk. 21 % vun all Inwahners vun Kenia snackt dat. Üm Nairobi rüm sünd dat bi 41 %. Kamba: is verwandt mit dat Kikuyu un warrt vun bi 11 % vun de Kenianers in'n Oosten vun den Mount Kenya snackt. Luhya: is de Sprake vun dat Luya-Volk. Bi 14 % vun de Inwahners snackt dat, sunnerlich in'n Westen um Kakamega rüm. Luo: is de Sprake vun de Luo. Bi 13 % snackt dat, sunnerlich um dat Victoriameer bi Kisumo. Religion Bi 70% vun de Inwahners vun Kenia sünd Christenlüde, dormank 26 % Anglikaners, 26 % Kathoolsche, bi 2,5 % Orthodoxen un Anhängers vun allerhand Afrikaansche Karken. Tominnst 10 % vun de Kenianers sünd Heiden un hoolt sik an en inheemsche Naturreligion, bi 20 % sünd Muslimen, sunnerlich Sunniten. De Somali, de in dat ööstliche Viddel vun kenia leevt, maakt um un bi de Hälft vun all Muslimen in't Land ut. Städer De gröttsten Städer sünd (Stand 1. Januar 2005): Nairobi: 2.750.562 Inwahner (De Stadt is ok Hööftstadt) Mombasa: 799.636 Inwahner Kisumu: 394.684 Inwahner Nakuru: 259.934 Inwahner. Historie Praehistorie Ut Fossilen, de in Oostafrika funnen wurrn sünd, kann een sehn, dat in de doren Gemarken al vör üm un bi 2 Mio. Johren so'n Aart vun Minschen rumlopen sünd. Ut Funnen ut de jüngste Tied an dat Turkanameer kann slaten weern, dat Minschenhaftigen, as Homo habilis un Homo erectus al in de Tied vör 2,5 Mio. bit 1,8 Mio. Johren in Kenia leevt hefft. Vör mehr as 2.000 Johren is an dat Victoriameer de Urewe-Kultur upkamen. De Lüde kennen al Techniken vun Iesensmelten un leven vun Bueree, Veehtucht un Jagd. Kenia warrt vun't Butenland regeert De moderne Geschicht vun de Länner vun Kenia fangt in dat 8. Johrhunnert an, as Arabers sik an de Oostküst ansiedeln doot. 1497 is Vasco da Gama na Kenia henkamen. Kooplüde ut Portugal hefft sik denn in dat 16. Johrhunnert an Kenia siene Küsten dallaten, bit se 1720 wedder vun de Arabers verdreven wurrn sünd. 1885 hefft de Düütschen in de Länner vun den Sultan vun Sansibar en Protektorat inricht'. 1888 is denn de British East Africa Company ankamen. De Düütschen hefft sik up Striet mit de Briten nich inlaten un hefft Bott maakt un dat Land 1890 an de Briten övergeben. Dor is Helgoland bi in'n Tuusch an dat Düütsche Riek kamen. Vun Oktober 1952 bit Dezember 1959 hett de Nootstand regeert in Kenia. Dat keem vun den Mau Mau-Upstand gegen Grootbritannien her. 1957 hett dat, noch unner de Briten, Wahlen geven. De Kenya African National Union vun Jomo Kenyatta hett wunnen un de Regeern stellt. Dat unafhängige Kenia An'n 12. Dezember 1963 is Kenia unafhängig wurrn. Kenyatta is Präsident wurrn. As he 1978 storven is, keem Daniel Arap Moi, de veer Mol wedder wählt wurrn is. An'n Anfang vun de 1990er Johren hett dat Striet mank de Volksgruppen geven. Dor sünd Dusenden bi dootmaakt wurrn un Teindusenden hefft ehre Wohnungen verloren. 1997 is Moi noch mol wedder wählt wurrn, man an'n 27. Dezember 2002 güng dat nich mehr. De Wahlen hett denn de Anföhrer vun de Oppositschoon wunnen. Dat weer Mwai Kibaki. An'n 27. Dezember 2007 is he noch mol wählt wurrn. Sien Gegenspeler weer de Baas vun de Oppositschoon, Raila Odinga. Kibaki is vörsmeten wurrn, bi de Wahlen scholl Bedrog in't Speel ween hebben un dor hett dat allerhand Lawei geven. Bi 1.500 Lüde sünd dorbi ümkamen. Eerst an'n 13. April 2008 kunn de nee Regeern ehre Arbeit upnehmen. Dat is nu en Kompromiss-Regeern mit Kibaki as Präsident un Odinga as Premierminister. Belegen Land Kenia

1961

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tansania

Tansania

Tansania (amtlich: Vereenigte Republiek Tansania) is en Land in Afrika. De Naverlänner sünd Kenia, Mosambik, Malawi, Sambia, de Demokraatsche Republiek Kongo, Burundi un Uganda. In’n Oosten grenzt dat Land an den Indischen Ozean. In dat Johr 1961 is Tanganjika vun Grootbritannien unafhängig wurrn. Tanganjika is de Deel vun dat hüdige Tansania, de up dat faste Land liggt, mit de Insel Mafia dorbi. An' 26. April 1964 hett sik Tanganjika tohopenslaten mit Sansibar. De Naam vun düt nee Land is tostannkamen, as de Anfäng vun de Naams Tanganjika un Sansibar mit dat Enn vun dat Woort Azania tohopenknütt wurrn is. In Tansania leevt bi 41 Mio. Inwahners. Se snackt mehr as 100 verscheden Spraken, meist Bantuspraken, man ok Nilootsche un Kuschitische Spraken, dorto Araabsch. De Hööftstadt is Dodoma; Sitt vun de Regeerung un ok gröttste Stadt vun dat Land is Daressalam. Natschonalfierdagen sünd de 26. April (Dag vun de Union tussen Tanganjika un Sansibar 1964) und de 9. Dezember, Dag vun de Unafhängigkeit van de Engländers. Geographie Dat faste Land vun Tansania besteiht ut Siedland an’e Küst, wat 16 bit 64 km breet is un wo tropische Planten up wassen doot, dorto ut de Massai-Savann in’n Norden, de vun 213 bit hen to 1067 m hooch is un dat Hoochplateau in’n Süden, dat bit an den Malawisee henrecken deit un de 900 bit 1200 m hooch liggen deit. De Grote Afrikaansche Graven röögt Tansania in’n Westen an un de Oostafrikaansche Graven löppt midden dör dat Land dör. Dor hannelt sik dat um Gemarken bi, de vunwegen de Platentektonik jummers wedder upbreken doot. Tügen vun dat, wat dor geologisch los is, sünd unbannige Kraters un Vulkanen, as de Mount Rungwe (2960 m), de Mount Meru (4562 m) un de hööchste Barg vun Afrika, de Kibo (5895 m). Tansania grenzt an de dree gröttsten Meeren vun Afrika, dat sünd dat Viktoriameer in’n Norden, dat Tanganjikameer in’n Westen un dat Malawimeer in’n Süden. In’n Norden vun dat Land liggt ok de famose Serengeti (Massai-Spraak: „wiet Land“). Dat is een vun de ganz bekannten Natschonalparks in Afrika. In en groten Deel vun Tansania gifft dat Natt- un Dröögsavannen mit Schirmakazien un Apenbrootböme. Halfwösten un Siedland, to’n Deel mit Mangrovenbröke, maakt den Rest vun dat Land ut. Langs de Siedlänner an de Küst regeert en tropisch Klima, wieldes in de Bargen in’n Norden, Süden (Mbeya-Range, Poroto-Bargen, Livingstone-Bargen, Kipengere-Bargen, Kitulo-Plateau) un in’n Westen en matig Klima regeern deit. In’n Noordosten vun dat Land, nich wiet af vun de Grenz na Kenia hen, reckt sik de hööchste Bargblock vun Afrika hooch, dat is de Kilimandscharo, den siene hööchste Stäe de „Uhuru-Peak“ up den Barg Kibo is (5895m). Inwahners In Tansania wasst de Tahl vun Inwahners unbannig. En Fro kriggt in’n Dörsnitt bi 5,3 Kinner. In’n Momang sünd bi 44 % vun de Inwahners unner 15 Johre oolt, vundeswegen is dor vun ut to gahn, datt dat ok wieterhen mehr weert. Wiethen mutt avers ok rekent weern mit en grote Tahl vun Doden, vunwegen dat veel Lüde in dat Land ganz arm sünd un ok AIDS tämlich faken vörkummt. Verschedene Volksgruppen 99% vun de Inwahners up dat faste Land sund Swartafrikaners, dormank 95 % Bantu. Alltohopen höört se to mehr as 130 verscheden Volksgruppen to. De gröttste vun düsse Volksgruppen sünd de Sukuma (12 % vun de Inwahners). Se leevt sunnerlich in de Gemarken rund um dat Viktoriameer, wo bannig veel Lüde leven doot. Tweet gröttste Grupp sünd denn de Nyamwezi (bi 9 %). Se leevt ok an dat Viktoriameer. Denn kaamt de Hehe (8 %), de Haya (bi 7 %), de Swahili an de Küst (Bi 6 %), de Jagga an den Kilimandscharo (bi 6 %) un de Makonde in’n Süden. De Massai, de allerwegens bekannt sünd up de Welt, stellt bi 3 % vun de Inwahners. Bavenhen leevt in Tansania Arabers, Pakistanis, Inders un Lüde ut Europa. Tolest finnt sik ok noch bi 431.000 Flüchtlingen ut Burundi un bi 96.000 ut de Demokraatsche Republiek Kongo. . Spraken In Tansania weert 127 verscheden Spraken snackt. 90 Prozent vun de Inwahners snackt Bantuspraken, anners weert ok noch Nilootsche Spraken, Kuschitische Spraken, Khoisan un, sunnerlich up Sansibar, Araabsch snackt. Dat gifft keen Amtssprake, de de jure fastleggt wurrn is, man de Natschonalspraak is Swahili. Düsse Spraak warrt ok as Lingua franca bruukt. To Tieden vun de düütsche Kolonie hett de Verwaltung sik dorachter klemmt, dat en „Landesspraak“ bruukt weern scholl. Dat weer dormols Swahili. In de Tiedne vun de britsche Kolonie is Engelsch de Amtssprake ween, man hüdigendags warrt düsse Spraak in opentlichen Deenst, in dat Parlament un in de Regeerung nich mehr bruukt. Dor höört Tansania to de roren Staaten in Afrika mit, wo inheemsche Spraken gegen de Kolonialspraak över hüdigendags wichtiger wurrn sünd. Engelsch is avers jummers noch de Spraak de bi de Högern gerichten vör Gericht bruukt warrt. In en wiedern Sinn is dat dor denn doch noch en Amtspraak mit. Na de offizielle Spraakpolitik vun tansania, so, as de 1984 künnig maakt wurrn is, is Swahili de Spraak vun Sellschop un Politik, vun de Grundscholen un vun de Bildung för de Groten, man dat Engelsche is de Spraak för de Högern Scholen, för de Universitäten, för de Högern Gerichten un för de Technologie. Gloven Bi 30 bit 40 % vun de Inwahners vun Tansania hoolt sik an de christlichen Gloven (de meisten dorvun sünd kathoolsch) un just so veel, so warrt taxeert, sünd Muslimen. In dat Binnenland leevt meist Christenlüde. In’n Norden, an de Küst un langs de vörmoligen Karawanen-Straten leevt meist Muslimen. Up Sansibar sünd dat bi 98 % vun de Inwahners. De kathoolsche Kark in den Süden vun dat Land is präägt vun Benediktiners, de dor de Misschoon bedreven hefft un ok sess Klosters unnerholen doot. Vunwegen de koloniale Tied speelt ok de Evangeelsch-luthersche Kark un de Herrnhuters („Moravian Church“) en bannige Rull, dor kaamt denn noch de Anglikaners un de Africa Inland Church to, de vun Kenia her röverkamen is. Allerhand Infloot up de Evangeelschen Karken hett de Walokole-Grupp („East Africa Revival“) harrt. De is in de lesten Johren ok en goden Ackergrund ween för de Charismatikers un Pingstkarken, de dor allerwegens upkamen sünd. Överall gifft dat ok noch Resten vun de olen Religionen ut Afrika mit sien Animismus. Vun de 1960er Johren af an is dat as en Problem ankeken wurrn, wat över de Religion vun de Inwahners to seggen. Wenn dat Volk tellt warrt, warrt dorüm ok nich mehr fraagt, wat for’n Gloven de Lüde hefft. Lange Tied is seggt wurrn, dat weer woll en Drüddel Christenlüde, en Drüddel Muslimen un en Drüddel Heiden, de in dat Land leven döen (so seggt dat hüdigendags noch Britannica online). Sien Grund hett dat woll dor in harrt, dat dor keen Striet upkamen scholl. To lesen steiht faken, dat de Gruppen vun Christenlüde un Muslimen liek groot sünd un de Grupp vun de Heiden lüttjer wurrn is. To’n Deel warrt ok seggt, dat, mol de Christenlüde, mol de Muslimen, mehr sünd. Gesundheit De Mannslüde in Tansania könnt dor mit reken, dat se in’n Döörsnitt 50 Johre oolt weert. Bi de Froenslüde sünd dat 52 Johre. Bi 1.000 Kinner, de boren weert, gaht 75 Söögkinner dood (kiek bi Söögkinnerstarven) un bi 100.000 Mudders, de en Kind kriegt, starvt 950 (kiek bi Mudderstarven). Bi 43 % vun de Geborten gifft dat medizienschen Bistand. 20 % vun de Froenslüde hefft moderne Verhütungsmiddel to Hand. Süken Dat warrt annahmen, dat bi 6,2 % vun de groten Inwahners in Tansania sik mit HIV ansteken hefft (Stand 2008). Historie Al to Jesus siene Tied sünd de Gemarken an de Küst vun Tansania Deel vun den internatschonalen Feernhannel ween. Dör Seilschepe weren se mit dat Rode Meer verbunnen. So vun dat 8. bit 9. Johrhunnert hett sik de Kultur vun de Swahili an de Küst utbreedt. Dor is en Keed vun Steder langs de Küst bi tostanne kamen, de vun den Islam präägt weern. Se recken bit na dat hüdige Mosambik hen. In dat hüdige Tansania is vun dat 14. bit to’n 16. Johrhunnert Kilwa Kisiwani de gröttste Oort ween. Denn sünd vun Süden her de Portugesen na Oostafrika kamen un hefft dor Statschonen för ehren Hannel mit Indien inricht. Dor hefft se den vörigen Hannel duchtig mit dör’nanner bröcht. As de Portugesen ut de Küstenstreken vun Kenia un Tansania afdrängt wurrn weern, hett Oman dor an de Küsten dat Seggen harrt. Vun dat 18. Johrhunnert af an hett düsse Küstenzivilisatschoon ok up dat Binnenland bannigen Infloot utöövt. Dat keem vun den Karawanenhannel un vun den Slavenhannel her, de dor mit bi weer. In dat 19. Johrhunnert het de Sultan vun Oman siene Hööftstadt na Sansibar henleggt. Dor hett he noch mehr Macht utöövt an de Küst un ok in dat Achterland. In dat Binnenland hett vun 1885 af an en düütsche Kolonialsellschopp Rechten up Delen vun dat Land in’e Hand kregen. Dor is denn de Kolonie Düütsch-Oostafrika vun wurrn. Dor höör dat hüdige faste Land vun Tansania mit to, man ok noch Ruanda un Burundi. Later sünd düütsche Schutztruppen na Tansania henkamen. In den Eersten Weltkrieg hefft sik düsse düütschen Truppen unner Paul von Lettow-Vorbeck mit Hölp vun ehre inheemschen Askaris veer Johre lang in en Aart vun Guerillakrieg gegen de brittschen Truppen holen. Amenne is de Kolonie denn avers doch vun engelsche un belgische Truppen innahmen wurrn un denn unner de Winners updeelt wurrn. Dat faste Land is as Tanganyika Territory an Grootbritannien övergeven wurrn un as Mandat vun den Völkerbund (na den Tweeten Weltkrieg vun de UNO) verwaltet wurrn. An’n 9. Dezember 1961 is Tanganjika unafhängig wurrn vun Grootbritannien. Nadem ok Sansibar sien Unafhängigkeit an’n 10. Dezember 1963 verklaart harr, duer dat nich lang, un Tanganjika („Tan“) un Sansibar („San“) hefft sik tohopenslaten un an’n 26. April 1964 de „Vereenigte Republiek Tansania“ grünnt. Eersten Staatspräsident is Julius Kambarage Nyerere vun de Tanganyika African National Union (TANU) wurrn. He hett ok den Vörslag maakt, datt 1977 de TANU un de Afro-Shirazi Party (ASP) vun Sansibar tohopengahn sünd to de Chama Cha Mapinduzi (kort CCM, up Platt: „Partei vun de Revolutschoon“). Nyerere un siene Mackers harrn dat dor up afsehn, en sozialistische Sellschop in Tansania up to boen. De Staat hett vundeswegen de Bänke dalslaken, Land umverdeelt un de Bildung reformeert. Nyerere wull up en sunnerlichen afrikaanschen Sozialismus up to un hett sik dor bi afgrenzt vun den Sozialismus in de Aart vun de Sowjetunion. Dor sünd em de Lüde nich noog bi to Woort kamen. För dat sozialistische Ummuddeln vun Tansania scholl veel mehr de „Ujamaa“ dat Vörbild afgeven. Dat is de Dörpsgemeenschop, wo allens in maakt un verdeelt warrt. Man dat hett nich klappt, düsse Ujamaa ut to breden up de Produktschoon vun dat ganze Land un so güng dat mit de Weertschop bargdal. As dat denn ok noch mit dat Umto vun de Weertschop slechter wurrn is, is denn ok de ganze Plaan vun Nyerere mit den Sozialismus över Kopp gahn. 1985 hett he Bott geven as Staatspräsident un 1990 as Vörsitter vun de Partei. 1999 is he storven. 1992 weer de Tied vörbi, wo dat in dat Land bloß man een Partei geven hett. 1995 sünd denn ok to’n eersten Mol siet de 1970er Johren demokraatsche Wahlen afholen wurrn. De CCM, de vördem an de Regeerung ween weer, hett dor avers ehre Positschoon bi fastholen konnt. Politik Dat ganze Land Tansania is en Präsidialrepubliek: De Präsident, de in allgemeene Wahlen för fiev Johre wählt wurrn is, bestimmt de Politik. He sett den Premierminister un de Ministers vun dat Kabinett in. Ofschoonst de Verfaten vun 1992 af an garanteern deit, dat en Reeg vun Parteien mitmaken dröövt, hefft de Parteien vun de Oppositschoon up dat faste Land nich veel to mellen. Bi de Wahlen to dat Parlament vun 1995 un 2000 hett de Partei CCM vun den dormoligen Staatspräsidenten Benjamin Mkapa över 80 % vun de Stimmen kregen. In de Partei hett dat denn en dannigen Striet bi de Utwahl vun de Kannedaten för 2005 geven, man bi de Wahlen hett de CCM denn wedder de Mehrheit kregen. Mit düsse Wahl hett Jakaya Kikwete dat Amt vun den Staatspräsidenten övernahmen. An den Präsidenten siene Siet steiht de Viezpräsident. In’n Momang is dat Ali Mohamed Shein. Offiziell warrt he as Kikwete sien Stellvertreder ankeken, man an un for sik hett he nich veel to mellen. Ministerpräsident is vun 2005 af an Esward Lowassa. He hett Frederick Sumaye aflööst, de dat vun 1995 af an ween weer. Na de Wahlen vun 2005 sünd de Parteien vun de Oppositschoon upspleten. Veel Kraft stickt dor nich mehr achter. Wieldes de CCM över dat ganze Land hen ehre Organisatschoon upboot hett, is vun de Oppositschoon nich veel to sehn. Bloß an de paar Stäen, wo se stark is, sütt dat en beten anners ut. Dat sünd bi de (CUF Sansibar un de Kuntreien mit en starken Infloot vun den Islam an de Küst, bi de Tanzania Labour Party (TLP) un CHADEMA de Region Kilimandscharo un bi de UDP Tentraltansania. Beide Wahlen, de bitherto unner verscheden Parteien dörföhrt wurrn sünd (1995, 2000), is vörsmeten wurrn, dor weer bannig an rumfummelt wurrn. Sansibar Sansibar hett binnen de Union en spezielle Autonomie. Unner annern gifft dat dor en egen Parlament, en egen Regeerung un en egen Präsidenten. Dat is vun dat Johr 2000 af an Amani Abeid Karume. Ok in Sansibar is in’n Oktober 2005 en nee Parlament wählt wurrn. Anners, as up dat faste Land hett de CCM in Sansibar nich de Macht in’e Hand. Hier is de Sellschop upspleten in twee liek grote Lagers. Dat een sünd de Anhängers vun de Partei vun de Regeerung, CCM, dat anner sünd de Folgslüde vun de Partei vun de Oppositschoon, Civic United Front (Chama cha Wananchi), CUF. Verwaltung Tansania is updeelt in 26 Regionen vun de Verwaltung: Belegen Land Tansania

1962

https://nds.wikipedia.org/wiki/Togo

Togo

Togo (pdt.: [], frz.: []) is en Land in Westafrika un liggt an den Golf vun Guinea. Togo grenzt in’n Westen an Ghana, in’n Osten an Benin un an Burkina Faso in’n Norden. Bit to’n Eersten Weltkrieg is dat Land en düütsche Kolonie ween (kiek bi Togoland). Dornah hett dat denn to Frankriek tohöört. Meist veertig Johre lang hett de Präsident Gnassingbé Eyadéma dat Land ganz alleen regeert un präägt. As he 2005 storven is, hefft se de Verfaten bi Siet schaven un sien Söhn Faure Gnassingbé to’n neen Präsidenten maakt. Dor hett dat denn avers internatschonalen Druck geven un in dat Land is dat unruhig ween, bit de Tostänn wedder mit de Verfaten övereenstimmen döen. De Wahlen hett Gnassingbé denn wunnen, man de Oppositschoon un ok de Europääsche Union hefft em vörsmeten, he harr dor duchtig an rumfummelt un de Wählers anscheten. Jummers noch sund en paar Dusend Flüchtlingen ut Togo in dat Utland. In den Human Development Index steiht Togo up den 159. vun 182 Plätz. De Hööftstadt vun Togo is Lomé. Geographie In'n Togo gifft dat fief Regionen un dat sünd De La Kara, Des Plateaux, Des Savanes, Centrale un Maritime. Mank de groten Länner in Afrika is Togo mit siene 56.785 km² man lüttj. Dat gifft dor bloß en paar Länner, de noch lüttjer sünd. Vun Noord na Süden sünd dat bi 550 km, man vun West na Oost hen is dat Land bloß bi 50 bit 140 km breet. 16 % vun dat Land sünd Woold, 25 % sünd Ackerland un bi 3,5 % sünd Weideland. De Grenz is alltohopen 1647 km lang. Dor höört 644 km vun to de Grenz na Benin to, 126 km to de Grenz na Burkina Faso un 877 km to de Grenz na Ghana hen. De Küst is 56 km lang. Vun ehre Lagunen un Sandstränn mit de Palmen, de dor wassen doot, reckt dat Quatchi-Plateau bit na dat högere Tafelland hen. De Togo-Bargen loopt vun dat Binnenland noordööstlich bit na Benin. In’n Süüdwesten wasst dor Woold up. In de Siedlänner in’n Norden un Süden regeert de Savann mit Antilopen un Elefanten. De hööchste Barg in’t Land is de Mont Agou mit siene 986 m Hööchde. De langste Stroom is de Mono. He is bi 400 km lang un löppt vun Noord na Süüd. Över 50 km hen is he as Waterstraten to bruken. Klima Dat Klima in Togo is över dat ganze Johr hen tropisch-natt (in’n Norden meist Savannenklima). In’n Döörsnitt liggt de Temperatur in’n Norden bi 30 °C un an de Küst bi 27 °C. In de Nacht is dat nich veel küller. Sunnerlich heet warrt dat in’n Februar un März, in Dezember un Januar weiht de Harmattan vun Norden her un bringt Stoff mit. In’n Norden gifft dat vun Mai bit Oktober en Regentied. An’n meisten pladdert dat in’n August. Denn is dat ok an’n küllsten, wenn dat in de Middagstied bi 30 °C warrt. In’n Januar is de Luft besunners dröge mit bi 22 % Waterandeel. In’n Döörsnitt is dat in Togo sien Norden bi 35 °C warm. In’n März warrt dat unbannig heet un de Temperatur in de Middagstied liggt bi 39 °C. In’n Süden gifft dat twee Regentieden, vun April bit Juni un vun September bit November. An’n meisten pladdert dat in’n Juni un in’n Oktober. Sunnerlich heet is dat in’n März. Dor liggt de Temperatur an’n Middag bi 32 °C. In’n Juni liggt de Waterandeel vun de Luft bi 80 %. An’n dröögsten is dat in’n Dezember, an’n küllsten in’n August. Denn is dat in’n Döörsnitt so bi 27 °C warm. Städer in Togo Togos siene gröttsten Städer sünd (Stand 1. Januar 2005): Lomé 760.000 Inwahners, Sokodé 117.811 Inwahners, Kara 104.207 Inwahners, Kpalimé 95.974 Inwahners un Atakpamé 80.683 Inwahners. Inwahners Dat gifft woll bi 5.858.673 bit 6.762.000 Minschen, de Börgerlüde vun Togo sünd. Se weert in de Mehrtahl „Togoers“ nömmt oder ok „Togolesen“, wat ut de Franzöös'sche Spraak herkümmt. En Inwahner vun Togo kann dor up reken, dat he in’n Döörsnitt bi 58 Johre oold warrt. Dat is de hööchste Tahl in ganz Westafrika. Bi de Mannslüde liggt se bi 56,2 Johre, bi de Froenslüde bi 60,43 Johre. Dat de Togoers in’n Döörsnitt nich noch öller weert, liggt sunnerlich an de hoge Tahl vun’n Kinnerdood mit 5,8 %. In Togo kümmt de klassische Inwahnerpyramied tostann. Um un bi de Hälft vun de Inwahners is unner 16 Johre oold. Jedet Johr kaamt dor 2,78 Prozent to (taxeert för 2008). Bannig veel Lüde wannert vun’n Lann weg na de Städer to. Man dor gifft dat, just unner de jungen Lüde, en Barg vun Arbeitslosen. Dat weert ok jummers mehr. Sunnerlich de jungen Mannslüde gaht denn ok na dat Utland un wüllt dor en Arbeit in Europa oder in Noordamerika finnen. Volksgruppen Bi de Lü in Togo gifft dat en Tosamenleven in Sellschapen un de gröttsten Völkers in Togo sünd: Wie sik de Völker in Togo tosamensetten doot In Togo gifft dat bannig veel verscheden Völker un Spraakgruppen, de to’n Deel nich veel mit’nanner to kriegen hefft. Düsse Völker sünd ganz verscheden groot. Mol höört dor bloß en paar hunnert Lüde to, mol sünd dat en paar Millionen Minschen. Vun de Unafhängigkeit vun Togo af an is dat för de Inwahners jummers wichtiger wurrn, dat se meent, se höört to en sunnerlich Volk to. Sietdem hett dat jummers wedder Striet twuschen de Völker geven. De wichtigsten Volksgruppen sünd Ewe (um un bi 40%), Tem (23,1 %), Akebou (13,2 %), Gurma (9,7 %) un Yoruba (6,8 %). Bi 1 % vun de Inwahners stammt ut Europa oder noch annerwegens vun af. To de Grupp vun de togolesischen Minnerheiten, de hier nömmt warrt, höört lüttjere Volksgruppen ut Togo un annere Minnerheiten, tomeist ut Togo siene Naberlänner. Spraken Nich bloß Ewe, Kabiyé un verschedene Kwa- un Gur-Spraken weert in Togo snackt, man bovento noch de Amtsspraak Franzöös'sch. Dor kaamt denn noch de Spraken vun de „Togo-Restvölker“ to, as de Akebou un en Reeg vun annere. To wat for’n unnerscheedliche Spraakfamilien de tohöörn doot, is noch nich ganz klaar. En List vun de levennigen Spraken vun Togo wiest alltohopen 39 Spraken. Vunwegen den Hannel, man ok vunwegen de Migratschoon weert in Togo ok Spraken ut de Naberlänner snackt, as Akan ut Ghana un Yoruba ut Nigeria. Religion Um un bi de Hälft vun de Inwahners vun Togo sünd Heiden un hoolt sik an ehre Naturreligionen, bi 20 % sünd Muslimen, meist vun den Twieg vun de Sunniten, un bi 29 % hoolt sik an en christliche Kark. Sunnerlich an de Küst gifft dat ok en paar lüttje jöödsche Gemeenden. Politik Togo is vun 1967 af an en Präsidialrepubliek ween. Vun dor af an hett de dormolige Präsident Gnassingbé Eyadéma as en Diktater över dat Land regeert. In dat Johr 1993 hett avers de internatschonale Druck dor för sorgt, dat en liberale Verfaten utarbeit’ weern möss, to de de Oppositschoon ok tostimmen möss. Dat Parlament driggt den Naam vun en Assemblée Nationale (Natschonalversammeln). 81 Liddmaten höört dor to. All fiev Johren warrt dat wählt. Just so warrt de Staatspräsident all fiev Johren direktemang wählt. Hüdigendags hannelt sik dat dor um es Faure Gnassingbé bi. He is den vörmoligen Diktater sien Söhn. In dat Parlament sünd bi de Wahlen vun 2002 72 vun de 81 Sitten an de Rassemblement du peuple togolais (RPT) gahn. Dat weer den dormoligen Präsidenten Gnassingbé Eyadéma siene Partei. 2005 is Edem Kodjo to’n Premierminister maakt wurrn. He is Vörsitter vun de Convergence Patriotique Panafricaine (CPP). Dor hefft sik en Reeg vun lüttjere Parteien vun de Oppositschoon in tohopenslaten. In’n September 2006 is he as Premierminister aflööst wurrn vun Yawovi Agboyibo. An’n 3. Dezember 2007 hett Präsident Faure Gnassingbé den Politiker Komlan Mally to’n Premierminister beropen. De hett avers al an’n 5. September 2008 Bott geven. An’n 7. Dezember hett Gnassingbé denn Gilbert Houngbo to’n Premierminister maakt. Militär Dat Milität weer in de verleten Johren nich bloß dor vunwegen de Verdeffendeern vun’t Land, man hett sunnerlich ok in de Binnenpolitik vun Togo en Rull speelt. Gnassingbé Eyadéma konnt sik bloß dorüm 40 Johre an de Macht hollen, vunwegen dat dat Militär sik dor mit Putschen un annere Aktschonen achter klemmt hett. Organisatschonen, de sik mit de Minschenrechten befaten doot, meent, dat Milität in Togo stünn dor in Tosamenhang mit, wenn de Minschenrechten in dat Land mit Fööt pedd’ weert. För de Upgaven vun dat Militär hett Togo bi 1,6 % vun dat BBP upbröcht (Stand 2006) Updelen vun de Verwaltung De Staat vun Togo is updeelt in fiev Kuntreien vun de Verwaltung: Weertschop De Weertschop vun Togo is afhangig vun de Landweertschop, as de Produktschoon - de Anbo vun Planten un de Tucht vun Veehtüch - 38,6 % vun Togos Bruttosoziaalprodukt utmaken. Togo is en tropisch Land un de Landweertschop is bannig vun Regen afhangig. Belegen Togo

1963

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mosambik

Mosambik

Mosambik [mozamˈbiːk, mozamˈbɪk] (portugeesch Moçambique [musɐmˈbik]) is en Land in Süüdoost-Afrika. Mosambik is siet den 12. November 1995 Liddmaat vun den Commonwealth, Natschonalfierdag is de 25. Juni, Unafhangigkeitsdag (1975). Mosambik liggt an’n Indischen Ozean twüschen den 10. un den 27. Süüdlichen Bredengrad. Dat Land grenzt an Tansania, Malawi, Sambia, Simbabwe, Süüdafrika un Swasiland. Över de Straten vun Mosambik kummt man na den Inselstaat Madagaskar. Geographie Langs de 2800 km lange Küst liggt en breet Kütensiedland. In'n Süden maakt dat den gröttsten Deel vun dat Land ut, man vun de Sambesmünnen af an warrt dat na Norden to wat smaller. Achter de Küst kladdert dat Land in Stopen rup bit to dat Tafelland vun dat Hoochfeld. Dat liggt bi 1000 m hooch. De hööchste Barg is de Monte Binga in de Provinz Manica mit 2.436 m. He liggt an de Grenz na Simbabwe to. De tahlrieken Ströme vun dat Land fleet ut de Hoochlänner na Osten to in de Straten vun Mosambik rin. De Gröttste mank jem is de Sambesi. De bövere Sambesi warrt upstaut to'n Cabora-Bassa-Damm. Annere grote Strööm sünd de Rovuma, wat de Grenzstroom na Tansania hen is, de Save un de Limpopo. Dat Malawimeer is en Deel vun de Grenz mit Malawi. Düt Meer flutt af in den Shire, de in den Sambesi münnen deit. In de Welt steiht Mosambik mit siene 801.590 km² up Platz 34 vun de gröttsten Länner. 18 % vun't Land sünd Woold- un Buschland, 4 % sünd Ackerland un 55 % Wischen un Weiden. Dat Land is vun Noord na Süden to 2.000 km lang, man vun Oost na West bloß 50 bit 600 km breet. De Grenzen vun Mosambik sünd 4.571 km lang. Dor sünd 1.569 km vun Grenz to Malawi, 491 km Grenz na Süüdafrika, 105 km Grenz na Swasiland, 756 km Grenz na Tansania, 419 km Grenz na Sambia un 1.231 km Grenz na Simbabwe. Flora In Mosambik gifft dat besunners de Dröögsavann mit dröög Grasland un en paar dröge Wolden. To’n Deel smiet de Böme in de Savannen ehre Blöer in de dröge Tied af un weert bi de Regentied wedder gröön. Böme, de een in de Dröögsavannen fökener sehn kann, sünd de Schirmakazien un de Apenbrootbööm. Dat Gras warrt in de dröge Tied bruun un soor. Man in de Regentied wasst dat denn wedder bit to 2 m hooch. Klima In Mosambik regeert dat „Savannenklima“ mit en natte un en dröge Tied in’t Johr. De Regentied geiht vun November bit April. In düsse Maanden fallt bi 80 % vun de Neddersläge vun dat ganze Johr. De liggt twuschen 700 mm un 1.500 mm. Dor kümmt dat bi up de Gegend an. In de Regentied is dat heet un dat gifft lurig Weer. Man in de dröge Tied is dat sunnerlich in de Nachten düütlich wat küller. Dat ganze Johr over liggt de Temperaturen över’n Dag twuschen 25 un 30 °C. In’n Binnenland kann dat ok mol bit 35 °C heet weern. Besunners an de Küst is dat to’n Deel bannig lurig. Völker In de Gemarken vun den Staat vun Mosambik gifft dat um un bi 78 verschedene Völker. Se snackt alltohopen mehr as 40 Spraken (de meisten dormank sünd Bantuspraken). Alltosamen snackt mehr as 96% vun de Inwahners en Bantuspraak. Ok Asiaten leevt in Mosambik, sunnerlich Chinesen. De gröttsten Völker sünd düsse: 40 % Makua 21 % Tsonga 12 % Yao 11 % Makonde 7 % Swahili 4 % Maravi 3 % Shona 1,7 % Chinesen Spraken Amtssprake is Portugees’sch. Man bloß en beten mehr, as 2,5 % vun de Inwahners snackt düsse Spraken ok as Mudderspraak, sunnerlich in de Städer. Noch mol bi 20 % könnt ehr as Frömdspraken snacken. Tohuse snackt se ehre egenen Spraken. De meisten Lüde ut Mosambik snackt mehr, as bloß man ene Spraak. De wichtigsten Spraken neven dat Portugees’sche sünd (vun Norden na Süden hen): Makua – de wichtigste Spraken in’n Norden vun Mosambik Makonde – in’n Noordosten (Cabo Delgado) Sena – in de Provinz Sofala Shona – warrt snackt bi dat Volk vun de Schona Ndau – verwandt mit de Spraak Shona Chichewa – ok Nyanja nömmt; in’n Westen (Provinz Tete), de Gegend grenzt an Sambia un Malawi an. Dor warrt düsse Spraken ok snackt. Tswa – in’n Süüdosten (Provinz Inhambane) Tsonga – in’n Süüdwesten (Provinz Maputo, Provinz Gaza) Demographie In’n Dörsnitt weert Froensminschen in Mosambik bi 44 Johre oolt, Mannslüde bloß bi 42 Johre. 43 % vun de Inwahners sund jünger, as 15 Johre oolt un bloß bi 3 % sünd öller, as 65. In’n Dörsnitt kriegt de Froenslüde bi 5,4 Kinner. Bloß bi 12 % vun de Froenslüde hefft de Mööglichkeit un könnt mit moderne Middels verhöden (Stand 2008) Gloven Bi 47 % vun de Lüde in Mosambik hoolt sik an Natuurreligionen. 35 % sünd Christenminschen. De Rest (18 %) sünd Muslimen (to’n groten Deel Sunniten, besunners in’n Norden un an de Küst) Bildung De Hälft vun de grootjöhrigen Inwahners in Mosambik kann nich lesen un nich schrieven. Bi de Froenslüde sünd dat bi 66 %. Belegen Land Afrika Mosambik

1964

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sudan

Sudan

De Republiek Sudan () is en Staat in Noordoost-Afrika an dat Rode Meer. Se grenzt in’n Norden an Ägypten un Libyen, in’n Westen an Tschad, in’n Süüdwesten an de Zentraalafrikaansche Republiek, in’n Süden an’n Süüdsudan un in’n Osten an Äthiopien un Eritrea. Dat Land is mit mehr as 1,8 Mio km² um un bi fiev mol so groot, as Düütschland. Dor is de Sudan dat drüttgröttste Land in Afrika mit. Bit to de Unafhängigkeit vun'n Süüdsudan an'n 9. Juli 2011 weer de Sudan dat gröttste Land in Afrika. Dor leevt bi 36.729.501 Inwahners (Stand:2016). De Amtsspraken sünd Engelsch un Araabsch. De Hööftstadt vun'n Sudan is Khartum. Geographie En Deel vun den Staat Sudan höört to de Grootlandschop Sudan un to de Sahelzoon. Sien Relief warrt bestimmt vun de Beckenlandschop vun den Nil-Stroom un vun de Bargen umto. In’n Noordosten wasst an dat Rode Meer de Bargen vun den Dschibal al-Bahr al-ahmar umhooch. De weert bit hen to 2.259 m hooch. In de Kuntreien in’n Süden an de Grenz na Uganda hen liggt de Immatong-Bargen. Dor höört ok de Barg Kinyeti to. He is mit 3.187 m de hööchste Barg vun dat ganze Land. An’n süüdwestlichen Rand vun dat Becken finnt sik de Noordäquator-Süll un de Süll vun Zentraalafrika. Dat is ok de Waterscheed twuschen de Systemen vun den Nil un den Kongo-Stroom. In’n Westen kladdert Bargen vun Basalt up dat Marra-Plateau hooch. De hööchste Barg dor is de Barg Marra mit 3.088 m. In de Midden vun’t Land reckt sik de Nuba-Bargen twuschen 500 un 1.325 m hooch. In’n Norden geiht dat Land up beide Sieten vun den Nil in de Sahara över. Dor heet de Deel westlich vun’n Nil Libysche Wööst un de Deel in Osten Nubische Wööst vun. In de Gemarken um Khartum umto, wo de Witte Nil un de Blaue Nil tohopenströmen doot to den Nil an sik, breet sik wiete Siedlänner mit Tooneer ut. In’n Süüdsudan gifft dat tomeist Brooklänner un Länner, de jummers wedder överswemmt weert. De Sudd is dat gröttste Brookland an een Stück. Historie De Sudan is an'n 1. Januar 1956 unafhängig wurrn vun dat Vereenigte Königriek. Vun den 9. Juli 2011 af an is de Süüdsudan as egenstännigen Staat unafhängig vun'n Sudan. Dor hett Sudan um un bi den veerten Deel vun sien Land bi verlaren un is nu nich mehr dat gröttste Land vun Afrika. Süüdsudan Johrteintelang hett dat in den Süden vun den Sudan Krieg geven um de Unafhängigkeit vun den Süüdsudan (Vun 1955 - 1972 un denn noch mol vun 1983 - 2005). In dat Johr 2005 is denn de autonome Region Süüdsudan inricht' wurrn. Se hett um un bi 5,6 Mio. Inwahners in tein Bundsstaten. Vun'n 9. bit 15. Januar 2011 hett dat en Referendum over de Unafhängigkeit geven. Dor hefft sik bi 99% vun de Lüde for de Unafhängigkeit utspraken. An'n 9. Juli is dat Land denn offiziell unafhängig wurrn. Klima Dat Klima in den Sudan is tropisch. Sunnerlich in den Süden vun dat Land sund de Temperaturen hooch un in’n Summer fallt Regen. In de Regentied vun April bit November fallt 1.500 mm Neddersläge in’n Süden un bloß bi 100 mm in’n Norden. In’n Dörsnitt liggt de Temperaturen twuschen 24 °C un 32 °C In dat Wöstenklima in’n Norden kann dat över Dag 41 °C heet weern un Nachts sackt de Temperatuur af up bloß noch 4 °C. Planten un Deerter In Sudan wasst in de nördlichen Wösten un Halfwösten man bloß bannig wenig Planten, man na Süden to warrt dat denn över de Doornstruuksavann in de Sahelzoon, över de Dröög- un Nattsavann mit Hoochgras bit hen to de Regenwolden in den butersten Süüdwesten jummers mehr. Twuschen 1990 un 2000 is de Wooldbestand üm 1,4 % ringer wurrn.. In dat Brookland vun den Sudd wasst Reet, Echten Papyrus un Dicksteelsche Waterhyazinthen. Düsse Planten wasst so gau, dat de Schipperee nich goot mööglich is. Dat gifft allerhand Aarden vun wille Deerter, sunnerlich in Middel- un Süüdsudan, as Afrikaansche Eelefanten, Büffel, Giraffen, Antilopen, Hyänen, Löwen, Nilpeer un Krokodilen. Bavento kaamt noch allerhand Griep- un Watervagels. Natschonalparks In’n Sudan hett dat 2006 tein Natschonalparks geven. Dor höört denn avers ok Naturschuul- un Vagelschuulrebeden to. De Barg Barkal mit de ole Stadt Sanam höört to dat UNESCO-Weltarv. Inwahners Tahlen Över de Inwahners vun Sudan gifft dat verschedene Tahlen. Dat langt vun 35.847.407 (utrekent 2006, World Gazetter ), över üm un bi 38 Mio. (taxeert 2006 vun dat Utwärtige Amt ) bit hen to 41.236.378 (utrekent Juli 2006, CIA World Fact Book 2006 ). 38,9 % vun de Inwahners vun den Sudan hefft in dat Johr 2003 in Städer leevt. Veel Lüde sünd tohopenprammst in de Kuntreien rund üm Khartum to. 39,5 % vun de Inwahners sünd jünger, as 15 Johre oolt, jedet Johr wasst de Tahl vun de Inwahners um 2,55 % (Stand:2006) Wie dat mit de Inwahnertahl lopen is: In’n Dörsnitt sünd de Lüde in’n Sudan 18,3 Johre oold (Stand:2006) De Minschen in’n Sudan weert in’n Döörsnitt 58,92 Johre oolt, bi Mannslüde sünd dat 57,69 Johre un bi Froenslüde 60,21 Johre. Volksgruppen 52 % vun de Inwahners sünd swarte Afrikaners, 36 % sünd Sudanarabers, 9 % höört to de Kuschiten (sunnerlich to de Bedscha, 2 % sünd Utlänner (tomeist Flüchtlingen ut annere Länner in Afrika) un 1 % höört noch annerwegens to Spraken Üm un bi de Hälft vun de Sudanesen snackt Araabsch (Sudan-Araabsch). Sunnerlich in’n Norden vun dat Land warrt dat snackt. Alltohopen sünd dat 42 % vun de Sudanesen, de dat as Mudderspraken snackt. De annern snackt vun Huse ut Afrikaansche Spraken, dormank Nuer-Dinka (12 % Dinka un 6 % Nuer), Nubisch (9 %, langs den Middelnil), Bedscha (8 %, in’n Noordosten), Azande (5 %, in’n Süüdwesten), Bari (3 %, in’n Süüdosten). En lüttje Grupp vun Inwahners snackt Ndogo. De Engelsche Spraken warrt wiethen as tweete Amtsspraken bruukt. Religion De Islam is in Sudan Staatsreligion. 70 % vun de Inwahners sünd Muslimen vun den Twieg vun de Sunniten. 25 % sünd Animisten un 5 % Christenlüde. De Nich-Muslimen leevt sunnerlich in den Süden vun dat Land un in Khartum. De Staat in’n Sudan klemmt sik dor duchtig achter, dat ganze Land to en islaamschen Staat to maken. Dor höört ok de Gesetten vun de Scharia to, de in dat ganze Land gellen doot, ok bi de Nich-Muslimen. De Moslembröder unner Hasan at-Turabi sünd dor ganz mit inverstahn, dat dat Land in en islaamschen Staat ummuddelt weern schall. De Anhängers vun den Mahdi staht hüdigendags mehr in’n Achtergrund. Unner de musliemschen Inwahners hefft sik verscheden Sufi-Orden bannig utbreedt (Tariqa). Dor höört de Quadiriyya to, de Bröderschoppen vun de Sammaniya, de in dat 19. Johrhunnert grünnt wurrn sünd un sunnerlich ok de Khatmiyya. An un for sik is de sudaneesche Sellschop vun ehre Traditschonen her freesinnig un liberal. So speelt gegen den offiziellen Islam jummers noch Ritualen ut den Volksislam en Rull, so as de Zar-Kult. De Christenminschen in’n Sudan höört meist to de Röömsch-kathoolsche Karken to. De hett ehre Misschoon in’n Süden in de Gemarken um Waw ümto üm dat Johr 1900 rüm upnahmen. To desülvige Tied sünd ok de Anglikaners ut Grootbritannien üm Bur ümto anfungen, Misschoon to bedrieven. De reformeerte Presbyterian Church ut de USA hett bi de Nuer an den Bövern Nil ehre Upgave sehn. Sietdem de Börgerkrieg in’n Sudan in den Süden to Enn is, breedt sik dor allerhand US-amerikaansche Gruppen ut, de to de Evangelikalen torekent weern mütt. In’n Norden gifft dat ok noch en Reeg vun Kopten, de tomeist ut Ägypten afstammen doot. Soziale Laag De Sudan is en vun de armsten Länner in Afrika. De sozialen un de medizienschen Hölpsdensten sund noch nich sunnerlich goot utboot. Bildung Bloß 29 % vun de Mannslüde un 51 % vun de Froenslüde in’n Sudan könnt schrieven un lesen. De öllste Universität in dat Land is 1956 in Khartum grünnt wurrn. Binnenmigratschoon In dat Johr 2005 is en Afkamen över den Freden afslaten wurrn twuschen de Regeerung in Khartum un Vertreders vun de Sudaneesche Armee för de Befreen vun dat Volk. Dor is de Börgerkrieg mit to Enne kamen, de 21 Johre lang duert harr. Man twee Johre later is dor jummers noch mit rekent wurrn, dat bi 5 Mio. Minschen in dat Land verdreven wurrn sünd, dormank alleen man bi 2 Mio. ut de Gegend vun Darfur. Na den Verdrag könnt sunnerlich de Flüchtlingen un Verdrevenen ut den Süden vun dat Land wedder torüch kehren. Man jummers noch is de Sudan dat Land mit de meisten Binnenverdrevenen in de ganze Welt. Belegen Land Sudan

1965

https://nds.wikipedia.org/wiki/Uganda

Uganda

De Republiek Uganda is en Land in Afrika. Uganda liggt in Oostafrika an’n Viktoriasee un hett den Sudan in’n Noorden, Kenia in'n Oosten, Tansania in’n Süden, Ruanda in’n Süüdwesten un de Demokraatsche Republiek Kongo in’n Westen as Navers. Naam De Naam „Uganda“ kummt vun dat fröhere Königriek Buganda. In Buganda leevt Bantu un de ehr Bantuspraken stellt vör dat Grundwoort (hier Ganda) ene Nominalklassenvörsülv, de den Typ vun’n Begreep andüüdt. Buganda is dat Land vun de Baganda, de de Spraak Luganda snackt. De eerste Kuntakt vun de Europäers mit de Völker vun Uganda weer vun de Küst vun Tansania ut, so dat de Naam Uganda präägt worrn is, de ut de Spraak Suaheli stammt, de staats de Vörsülv Bu- för en Land de Sülv U- hett. Geografie Uganda is vun Seen, den Witten Nil (Viktoria-Nil un Albert-Nil), Oorwoolden un Savannen präägt. De deepste Punkt vun Uganda is mit 621 Meters över’n Meersspegel de Albertsee. De Margherita Peak (ok Mount Stanley nöömt) in de Ruwenzori-Bargen as hööchst Punkt is 5110 Meters hooch. Beid Extrempunkten liggt relativ nah bienanner. Dat Rebeet vun Uganda ümfaat 236.040 Quadratkilometers, dorvon sünd 199.710 Quadratkilometers Land un 36.330 Quadratkilometers Water. Wichtige Rohstoffen vun’t Land sünd Kopper, Kobalt, Kalksteen un Steensolt. Waterkraft un landweertschoplich good to bruken Bodden stellt wiedere Ressourcen dor. Klima Dat Land warrt in’n Süden vun den Äquater dörtogen. Op dat tropische Klima mit Nedderslääg vun 1000 bet 2000 Millimeters in’t Johr in’n Süden un in de Merr vun dat Land warkt sik ut, dat Uganda to’n gröttsten Deel op en Plateau mit en Hööch vun üm 1000 m över den Meersspegel liggt, so dat dat nich ganz so hitt is as in annere Länner in Äquaterneeg. Ok regent dat dor mehr. Twee Dröögtieden vun Dezember bet Februar un denn wedder vun Juni bet August bringt in de mehrsten Rebeden en Puus vun’n Regen. De Noordoosten vun Uganda is halvdröög (semiarid) un de Nedderslag liggt in en poor Regionen ünner 100 Millimeters in’t Johr. De dörsnittlichen Hööchsttemperaturen an’n Dag liggt mehrst twüschen 20 un 28 °C, de dörsnittlichen deepsten Temperaturen mehrst twüschen 12 un 18 °C. Flora Uganda hett ene temlich oordenrieke Plantenwelt. De Savann vun Oostafrika geiht in den Regenwoold vun Westafrika över, wat sik positiv op de Oordenveelfalt bi Planten un Deerten utwarkt. Dorto beed de Bargen in de külleren Höhen vele Levensrüüm. Blangen Akazien un Wulfsmelk in de Savannen kummt vör allen in de Ruwenzori-Bargen un an’n Mount Elgon un in de Oorwoolden veelfältige Plantensellschoppen vör. Städer Hööftartikel: Städer in Uganda Uganda is, afsehn vun de Hööft- un Millionenstadt Kampala, ehrder vun lüttere Städer präägt. Blots Gulu un Lira hebbt noch mehr as 100.000 Inwahners un sünd dormit Grootstäder. Inwahners kiek ok: Schoolsystem vun Uganda Uganda hett mehr as 34.6 Millionen Inwahners (2014). Inwahnertallen Spraken Engelsch is de Amtsspraak, aver in’n Alldag warrt faken Luganda (de Spraak vun de Baganda) bruukt, todem annere Spraken vun de Niger-Kongo-Spraakfamilie as ok nilotisch-saharische Spraken, Suaheli un Araabsch. Ethnien Bantuvölker: Baganda 12 %, Ankole 8 %, Basoga 8 %, Bakiga 7 %, Bagisu 6 %, Batoro 4 %, Banyoro 3 %, Bagwere 2 %, Bakonjo 1 %, Niloten: Iteso 8 %, Langi 7 %, Acholi 5 %, Jopodhola 2 %, Alur 3 %, Karamojong 2 % Sudanvölker: Lugbara 4 %, Rundi (2 %) Ruanda (7 %) Nich-Afrikaner: 0,82 % Asiaten, 0,095 % Europäers, 0,066 % Arabers annere: 8 % Religion Rund 70 Perzent vun de Inwahners vun Uganda sünd Christen. Dorvun sünd twee Drüddel Anglikaners un 20 Perzent Katholiken. So wat 18 Perzent vun de Inwahners sünd Anhängers vun traditschonelle afrikaansche Religionen. Mehr as teihn Perzent vun de Uganders sünd sunnitsche Muslims. En lütte Minnerheit billt de twee Perzent Baha’is. Todem gifft dat en lütte Gemeen vun swartafrikaansche Juden, de Abayudaya bi Mbale, de üm un bi 500 Liddmaten hett. Historie Hööftartikel: Historie vun Uganda Uganda höört to de „Weeg vun de Minschheit“. De Pygmäen stellt woll de öllsten hüüt leven Ethnien in Uganda dor. Vör üm un bi 2000 Johren sünd de Bantu-Ackerbuern inwannert, de de Pygmäen trüchdrängt hebbt, sülvst aver ok wedder vun Niloten ut’n Noorden na Süden drängt worrn sünd. Twischen Niloten un Bantus geev dat jümmer mal wedder Striet. Siet dat 15. Johrhunnert hebbt sik in’n Süden vun Uganda bi de Bantus Königrieken utbillt. Dat Riek Buganda weer dat gröttste dorvun. Annere Rieken weren Ankole, Bunyoro un Toro. In’t 19. Johrhunnert kemen denn araabsche Hökers vun de Oostküst in dat Rebeet noorden den Viktoriasee, mit Elfenbeen un Sklaven to hanneln. In welken Gegenden hett sik in disse Tiet de Islam fastsett. Kolonialtiet Üm 1860 hebbt de beiden grootbritannschen Forschers John Hanning Speke un James Augustus Grant den Born vun’n Nil för Europa opdeckt. To disse Tiet füng dat mit dat Kolonialiseren dör de Europäers ok in Oostafrika an. Bi de eersten Europäers weren glieks kathoolsche un protestantsche Missionare bi. In korte Tiet hett sik dat Christendom bi vele Volksgruppen fastsett. Uganda is denn Protektorat vun Grootbritannien worrn. De Kolonialherren hebbt ganz op den Anbo vun Boomwull- un Kaffe sett. En wichtigen Schritt för de Historie vun dat Land weer de Bo vun de Uganda Railway. Disse Iesenbahn hett dat Binnenland Uganda dat eerste Maal gau un günstig mit de Küst verbunnen. Unafhängkeit In de 1950er Johren keem dat to en Demokratiserungsprozess, de de Unafhängkeit anstreev, Parteien un en Kongress hebbt sik billt. An’n 9. Oktober 1962 weer dat denn so wiet, Uganda is unafhängig wurrn. Milton Obote is de eerste Premierminister wesen. Doch bald wull he al de olen Königrieken oplösen. Dor weren de Lüüd gornich för. De Untofredenheit hett de Generalmajor Idi Amin utnütt, un hett, as Obote butenlands weer, 1971 die Macht övernahmen. Diktaturen und Massaker De Diktatur vun Idi Amin duer vun 1971 bet 1979 un bedüüd för üm un bi 300.000 vun siene Gegners den Dood. In’n April 1979 hebbt denn ugandsche Rebellen (ünner annern Yoweri Musenevi) un Truppen ut Tansania de Hööftstadt Kampala innahmen. Amin sien Regeer weer vörbi. Later in de Wahlen vun’n September 1980 keem Milton Obote wedder an de Macht, ob de Wahl so astrein weer, dor hebbt vele an twiefelt. Museveni güng dorüm mit ene Rebellenarmee gegen Obote vör. De Guerillakrieg vun 1980 bet 1985 hett nochmal en poor hunnertdusend Minschen dat Leven köst. In’n Januar 1986 kunn Museveni sien Natschonale Wedderstandsarmee Kampala innehmen un Museveni is de ne’e Präsident vun Uganda worrn. Hüüt In’n Noorden is de Wedderstandsarmee vun’n Herrn togang, de vun’e Idee her en christlichen Staat, de sik op de teihn Botten beropen doot, hebben will, aver amenn doch blots en Bann vun Rövers is, de de Inwahners terroriseert. Ok wenn Uganda keen dör un dör demokraatschen Rechtsstaat is, is dat ünner Museveni beter worrn, de 2006 al in siene drüdde Amtstiet gahn is (de eerste Wahl weer eerst 1996, nadem en nee Verfaat rut weer). Politik De ugandsche Regeren mischt autoritäre un demokraatsche Elementen. Politisch vun Bedüden weer bet 2005 eenzig de Regerenspartei vun Museveni, de Organisatschoon vun de Natschonale Wedderstandsbewegung. Siet 2005 sünd wedder annere Parteien tolaten. Ünnerafdelen Hööftartikel: Ünnerafdelen vun Uganda Uganda is indeelt in 80 Distrikten. Weertschop De Weertschop in’n Süden un in de Merr vun’t Land kummt good vöran. Dat bedüdenste Utfohrgoot is - so al in de Tiet as Protektorat - Kaffe un in lütteren Ümfang ok Gold. Ok Tee un Fisch ut den Viktoriasee warrt exporteert. De Logistik un de Verkehr in Uganda sünd präägt dör de Laag as en Binnenland. Medien De Medien in Uganda köönt kritisch över de Regeren berichten, ofschoonst de Regeren bi Berichten över sensible Themen as den Rebellenkrieg in’n Noorden un den Börgerkrieg in’n Kongo in de Vergangenheit as ok bi’t Thema Kinnersoldaten scharp reageer. Siet den Machtantridd vun Präsident Museveni is de Medienlandschop liberaliseert worrn. Mehr as 100 Radiosenner sünd registreert. Rundfunk in Uganda Daagblööd New Vision (Daagblatt) The Monitor (Daagblatt) The Weekly Observer (Wekenblatt) Fierdaag De Natschonalfierdag is de 9. Oktober. 1. Januar: Neejohr 26. Januar: Dag vun de Befreiung 8. März: Froendag Ostern (Stillfreedag un Oostermandag) 1. Mai: Dag vun de Arbeid Pingsten 3. Juni: Märtyrerdag 9. Juni: Dag vun de Natschonalhellen 9. Oktober: Unafhängigkeitsdag 25./26. Dezember: Wiehnachten Id ul-adha Id al-fitr Literatur R. Hofmeier/A. Mehler: Kleines Afrika-Lexikon. Politik-Wirtschaft-Kultur. München 2004, ISBN 3-406-51071-X. Weblenken Länner- un Reisinformatschonen vun’t Butenamt (hoochdüütsch) Uganda in’t CIA World Factbook (engelsch) Uganda Online (engelsch) aboutuganda.com (engelsch) New Vision (engelsch) Visit Uganda (engelsch) Land Uganda

1966

https://nds.wikipedia.org/wiki/Liberia

Liberia

De Republiek Liberia (Düütsch: liˈbeːri̯a, Engelsch: laɪˈbɪəɹɪə) is en Land an de Waterkant vun Westafrika. Se grenzt an de Elfenbeenküst, Guinea, Sierra Leone un an den Atlantik. Liberia weer een vun de eersten unafhängigen Staten in Afrika. De Republiek is grünnt wurrn, as vörmolige Slaven ut de USA wedder in Afrika ansiedelt weern schullen. Striet twuschen vörmolige amerikaansche Slaven un inheemsche Völker präägt dat Land bit up den hüdigen Dag. Na mehr as tein Johren Börgerkrieg sünd in'n November 2005 Wahlen afhollen wurrn. De Hööftstadt is Monrovia. Geographie Liberia liggt in'n Süüdwesten vun Westafrika an de Küst vun den Atlantik. Dat Land liggt in de Kuntreien vun den Tropischen Regenwoold, de avers to'n groten Deel afhaut wurrn is. Dat Binnenland vun Liberia besteiht to'n groten Deel ut Bargland. De hööchste Anbarg is de Mount Wuteve (1.440 m) in'n Noorden vun't Land. Inwahners So, as dat utsütt, hefft in dat Johr 2008 3.489.072 Minschen in Liberia leevt. Jedet Johr weert de Inwahners üm 2,1 % mehr. Völker Dat gifft en Grupp vun Inwahners, de stammt vun US-Amerikaners af. De warrt Kreolen oder Amerikoliberianers nömmt. Man se maakt bloß bi 2 - 5 % vun de Inwahners vun dat Land ut. To'n gröttsten Deel sünd se Christenlüde. De Mehrheit höört avers to de bi 20 wichtigsten Völker: ca. 17% Kpelle, 14 % Bassa, 9 % Grebo, 9 % Gio, 8 % Mano, 7 % Vai, 4 % Gola, Loma, Bela, Krahn, Kissi, Kru und Malinke (Mandingo). Bovenhen leevt bi 8.000 Lüde ut den Libanon in Liberia. Spraken Mande warrt in'n Westen vun dat Land snackt. Kru- Spraken sünd de Spraken in'n Oosten un Süden vun Liberia. Engelsch is Muddersprake vun bi 2,5 % vun de Inwahners. Anners is Engelsch Sprake vun de Verwalten. Annere Spraken in Liberia sünd Gola, Kpelle un annere. Religion Bi 40 % vun de Inwahners vun dat ganze Land sünd Christen, dormank veel Protestanten. 20 % sünd woll Muslimen, de Rest höllt sik to de heidnischen Animisten. Historie Al in de tweete Hälft vun dat 15. Johrhunnert sünd Portugesen an de Küst vun dat hüdige Liberia kamen. Se hefft sik avers um dat Land nich wieter scheert. In dat Johr 1822 hett de American Colonization Society den Striepen Land an de Küst köfft. Dat weer en Sellschop vun Abolitschonisten, de sik för dat Afschaffen vun de Slaveree insetten dö. Se wollen dor Slaven ansiedeln, de freelaten weern. Süms harrn se vör, in düt Land Kolonialherren to weern. An'n 26. Juli 1847 is dat Land ene unafhängige Republiek wurrn. As de Amerikaansche Börgerkrieg losgüng, dor leven al 12.000 Afroamerikaners in Liberia. Dor is denn en Herrschop vun ene swarte Elite vun wurrn, de eerst dör den Putsch vun Samuel K. Doe in'n April 1980 to Enne kamen is. An'n 22. April 1980 sünd 13 Vertreders vun de vörmolige Regeern, dormank en Reeg vun Ministers un de öllere Broder vun den afsetten Präsidenten William R. Tolbert dootschaten wurrn. Doe is 1989 afsett wurrn. Denn hefft se em foltert un an'e Siet bröcht. Achterna hett dat 14 Johre lang en Börgerkrieg in Liberia geven. 2003 is denn en Wapenstillstand twuschen de Parteien afmaakt wurrn. Dornah hett Präsident Charles Taylor dat Land verlaten. Vun den 16. Januar 2006 af an is Ellen Johnson-Sirleaf Präsidentsche vun dat Land. Se is dor to wählt wurrn mit bi 59 % vun de Stimmen. Weertschop To Tieden vun den Börgerkrieg is dat Inkamen pro Kopp in Liberia afsackt up unner 125 Euro. De Arbeitslosigkeit liggt bi 85 %. Man nu is dat Land wedder inbunnen in allerhand mulinatschonale Gemeenschoppen. Bi 420 Mio. Euro sünd as Entwicklungshölp na Liberia flaten. Politik 1984 hett dat Volk afstimmt un en nee Verfaten annahmen. Se lehnt sik an dat Modell vun de US-Verfaten an. Dor warrt in seggt, dat Liberia en Prädidialrepubliek is. De Gesettgevende Macht liggt bi dat Parlament, dat ut twee Hüser besteiht: De Senaat mit 30 Afordenten un dat repräsentantenhuus mit 64 Afordenten, de all wählt wurrn sünd. Belegen Land Liberia

1967

https://nds.wikipedia.org/wiki/Madagaskar

Madagaskar

Madagaskar (IPA:madagasˈkaːʀ) is een Land in Afrika. Dat Land is een Eiland. Mit um un bi 20,5 Mio. Inwahners is Madagaskar 587.041 km² groot. Nah Indonesien is dat Land vun de Flach her, de tweetgröttste Inselstaat. Dor hannelt sik dat um en Präsidialrepubliek mit Mehrparteiensystem bi um. Se liggt in'n Indischen Ozeaan vör de Oostküst vun Afrika. De Küst is 4.828 km lang. De Hööftstadt is Antananarivo. Geografie Madagaskar is de sesstgröttste Insel vun de Welt. Towielen warrt dor de „sesste Kontinent“ to seggt. Vunwegen dat dat so lang för sik alleen in'n Ozeaan legen hett, is dor ene ganz egene Natur upkamen. Madagaskar is vör 150 Mio. Johren vun Afrika aftrennt wurrn un hett sik vör um un bi 90 Mio. Johren vun den Indischen Subkontinent aflööst. In de Midden vun de Insel liggt en platt Hoochland mit in’n Dörsnitt bi 1.100 m Hööchde. Na Oosten to fallt dat piel af, na Westen hen geiht dat mehr suutje hendal. Dat Hoochland kladdert in siene Toppen umhooch bit to den Maromokotro. Dat is mit 2.876 m de hööchste Barg vun dat Eiland. Geologie Twee Drüddel vun de Insel sünd boot ut Stenen ut dat Präkambrium. Düsse Stenen sünd en paar Mol ümformt un verännert wurrn, tolest, as vör 540 Mio. Johren Godwana tostanne kamen weer. Ganz in'n Oosten laat sik Stenen ut dat Archaikum finnen. De sünd bi 3,2 Milliarden Johre oold un hangt tosamen mit just desülvigen Stenen in West-Indien. As Indien sik in de Bövere Kried vun de Oostküst vun Madagaskar aflööst hett, sünd grote Massen vun Basalt todaag kamen. De sünd hüdigendags an en smallen Striepen langs de Küst goot to sehn. Vun dat Neogen bit na dat Pleistozän hen sünd Vulkanen in dat zentrale Hoochland togange ween, man ok in'n Norden vun de Insel un up de Eilannen vun Nosy Be un Nosy Mitsio, de noordwestlich vör Madagaskar liggen doot. Klima Madagaskar liggt in dat Tropische Klima vun den Süüdäquatorialstroom. Vun Oosten na Süüdwest to nehmt de Neddersläge jummers mehr af. An de Westküst sünd dat to'n Deel bloß man noch bi 500 mm in't Johr. Man an de Oostküst kann dat angahn un dat regent bit to 4.000 mm in desülvige Tied. In'n Dörsnitt liggt de Temperatur bi 25 °C. An de Küst is dat warmer un in't Hoochland in de Midden vun de Insel kann dat ok freren. Meist jedet Johr suust Zyklonen över dat Eiland henweg. Ökologie In Madagaskar siene Verfaten is de Umweltschutz as Teel inschreven. Dat gifft allerhand Aarden vun Deerter un Planten, de een sunst nargends up'e Welt finnen kann. Man de Natur vun dat Land mutt torüchwieken. Dat liggt dor an, dat jummers mehr Inwahners up de Insel leevt, dat se so arm sünd un dat de traditschonelle Bueree vun Umweltschutz nix afweten deit. Regenwolden weert afneiht, wiel de Lüde nee Ackers bruukt un wiel se Brennholt kriegen wüllt. Stroom is in Madagaskar bannig düür, un dor bruukt Lüde sogor in de Städer Holt to'n Koken um. Vunwegen dat de Minschen sik utbreden doot un dat se up Jagd gaht un de Hölter afbrennt bi de Brandrodung sünd allerhand Deerter al verswunnen. En groot Problem is de Eroschoon vun den Grund. Dor, wo dat fröher mol Regenwoold geven hett, dor wasst hüdigendags bloß noch en Dornensavanne. De Grundwaterspegel is hier un dor unbannig afsackt. De Grund, de bi de Eroschoon wegspöölt wurrn is, is in de See swemmt wurrn un liggt dor nu boven up de Korallen. De starvt af un de Fische könnt dor nich mehr ehre Kinner uptehn. Ganze Havens sünd al mit Slick un Modder dröögleggt wurrn. Planten An un for sik is woll dat ganze Eiland todeckt ween mit Woold. Vun düsse oorsprünglichen Wolden gifft dat hüdigendags bloß noch bi 4 %. De gröttsten Regenwolden finnt sik hüüttodaags up de Masoala- Halfinsel. Vun Osten na Westen to geiht de Regenwoold bilüttjen in de Savanne över. Eerst is dat fochtige Savanne, denn warrt se dröge un in'n Süden hannelt sik dat um Dornensavanne. Meist 90 % vun de Inseln sünd up den hüdigen Dag todeckt mit Steppe. Den oorsprünglichen Woold oder ok lüttjere Hölter wedder an to planten, hett bither to nich slumpt. Deerter Vunwegen dat Madagaskar so lang för sik alleen legen hett, gifft dat dor en ganz besunnere Fauna. Deertergruppen ut ole Tieden, as de Lemuren un annere Nattnesenapen leevt bloß man hier. Roovdeerter gifft dat bloß in sunnerliche madagassische Aarden, as de Fossa, de Fanaloka un den Fanaluk. En annere Tiergruppe, de bloß up Madagaskar tohuse is, sünd de Tenreks, de liek sünd, as Swienegels un de Bernieraant, en vun de roorsten Watervagels up de ganze Welt. Man dorför fehlt up de Insel de normolen Apen. Ok giftige Slangen gifft dat dor nich. Dat is eerst en paar hunnert Johre her, dat geev dat up Madagaskar ok noch en Megafauna, as de unbannigen Elefantenvagels, verscheden Aarden vun Resenlemuren as Megaladapis un Palaeopropithecus, dorto noch dree Aarden vun Madagassische Flusspeer un allerhand annere utermaten besunnere Deerter. Inwahners Völker De meisten Inwahners vun Madagaskar snackt ene Sprake, dat is Malagasy. Över düsse Sprake sünd se verbunnen, ofschoonst dat vun de Traditschonen un vun de Institutschonen her verschedene Unnergruppen gifft. De heet up Madagaskar foko un scheelt sik duchtig vun'anner. In den Staat vun Madagaskar weert offiziell 18 vun düsse „Hööftvölker“ gellen laten. De gröttste vun düsse Gruppen sünd de Merina. Se hefft bit an dat Enne vun dat 19. Johrhunnert in de Midden vun dat Eiland un in'n Süüdwesten ehren egen Staat unnerholen un en ganze Reeg vun annere Fokos unnerdrückt. Um 1970 rüm sünd dat bi 1,6 Mio. Minschen ween. De Betsileo sünd ganz liek in ehre Levensaart. Ok se bedrievt Ackerbo un watert den Grund dorbi. Um 1830 rüm sünd se vun de Merina unnerkregen wurrn un tellt hüdigendags woll halv so veele Lüde. Betsileo is dat slumpt, en betern Anbo vun Ries tostanne to bringen. De Merina hefft sik jummers mehr mit de Produktschoon vun Göder befaat. Annere Fokos, de in dat 19. Johrhunnert vun de Merina unner de Fööt kregen wurrn sünd, sünd de Sihanaka un de Bezanozano. 1970 hefft dor 135.000 un 44.000 Minschen tohöört. 1970 hett dat ok noch bi 428.000 Tsimihety geven. Fokos, de vun'n Staat gellen laten weert, sünd: Antaisaka Antakarana Antambahoaka Antandroy Antonosy Bara Betsimisaraka Mahafaly Sakalava Tanala Vezo Antaimoro siedelt an de Küst, süüdööstlich vun Ikongo. Antaifasy leevt sunnerlich an de Süüdoostküst. Denn gifft dat noch en Reeg vun lüttjere Gruppen, as de Jägers un Sammlers vun de Mikea. Se sünd tohuse twuschen An̈alabo un Lac Ihotry. Blangen de Madagassen leevt ok noch en ganzen Barg Komorers (bi 100.000 Lüde) un Franzosen (bi 35.000) up dat Eiland. Religion De Religionen up Madagaskar verdeelt sik so up de Inwahners: 52 % Heidendom (Animismus, Ahnenkult) 41 % Christendom 23 % Kathoolsche 18 % Protestanten 7 % Islam (sunnerlich in'n Norden un Westen) Historie Vör de Unafhängigkeit Vör um un bi 2.000 Johren sünd de eersten Inwahners na dat Eiland henkamen. Se sünd woll toeerst vun Inselgruppen üm dat hüdige Indonesien rüm kamen, later ok vun Oostafrika. Up Madagaskar hett dat en Königriek geven. Dat is 1894 vun Frankriek dalslaken wurrn un Madagaskar is denn franzöös'sche Kolonie wurrn. Twuschen de beiden Weltkriegen is vun den so nömmten Madagaskarplaan snackt wurrn. De harr dat dor up afsehn, alle Joden ut Westeuropa mit Schepe na Madagaskar to bringen. Dor schollen se unner Umstänn en egen Staat upmaken. Vun de Unafhängigkeit af an 1960 is dat Land unafhängig wurrn vun Frankriek. De eerste Präsident is Philibert Tsiranana wurrn. To’n Anfang vun de 1970er Johren hefft Militärs de Macht up de Insel an sik reten. Se hefft dat Teel verfolgt un wollen ut Madagaskar en sozialistischen Staat maken. De grote Baas vun de Madagassische Revolutschoon weer de „Rode Admiraal“ Didier Ratsiraka. Ut de groten Plaans is avers nix wurrn, vunwegen dat dat mit de Weertschop bannig bargdal güng. 1982 hett de IGF (Internatschonale Geldsortenfonds) de Regeern en Reformprogramm för Finanzen un Weertschop updrückt, in’n Tuusch gegen finanzielle Stütten. 1991 is de Demokratie wedder herstellt wurrn. Bi de Wahlen vun 1993 keem Albert Zafy an de Macht. Man al 1997 weer Didier Ratsiraka wedder boven up, nu as wählten Präsidenten. Toeerst müchen de Lüde em geern lieden, man mit siene Popularität güng dat an'n Anfang vun dat 2. Johrdusend bargdal, vunwegen dat dat mit de Weertschop jummers noch böös utseeg. Denn hett in’n Dezember 2001 Marc Ravalomanana de neegsten Wahlen wunnen. Man foorts is en Börgerkrieg utbraken twuschen Anhängers vun Ravalomanana un Ratsiraka. Düsse hett Ravalomanana vörsmeten, he harr de Wahlen bloß vunwegen Bedrog wunnen. Eerst 2002 weer de Börgerkrieg to Enne un Ravalomanana konn sien Amt antreden. He is Fabrikant un Milljonäär. Hüdigendags To’n Anfang vun dat Johr 2009 is Ravalomana angrepen wurrn dör den 34-jöhrigen Börgermeester vun Antanarivo, Andry Rajoelina. He hett em vörsmeten, de Präsident möök allens ganz alleen un höör up numms un leet sik smeren. Dormols geev dat grote Protesten vun de Oppositschoon in de Stadt un allerhand Lüde weern upsternaatsch. An’n 31. Januar hett de Börgermeester verklaart, he harr de Macht up Madagaskar nu in siene Hannen. Man ene Weke later hett de Regeern em „afsett“ un een vun den Präsidenten siene Mackers up sien Platz schaven. Dorna hett de Präsident de Macht in de Hannen vun Admiraal Hyppolite Ramaroson. De scholl en Militäärregeern insetten. Man de Admiraal hett denn doch beslaten, sik achter Rajoelina to stellen un hett em de Macht överdragen. Belegen Land Madagaskar

1968

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mauritius

Mauritius

Mauritius (pldt.: [maʊ̯ˈriːtsi̯ʊs], engl.: [məˈɹɪʃəs]) is en Inselstaat in Afrika, de ruchweg 900 km in’n Oosten vun Madagaskar in’n Indischen Ozean liggt. In'n Norden vun Mauritius liggt de Seychellen un 200 km in'n Westen liggt dat franzöös'sche Översee-Département La Réunion. Bit na den afrikaanschen Kontinent sünd dat woll 1.800 km un na Indien hen mutt een bi 4.000 km na Noordoost föhren. De Inseln De Staat Mauritius besteiht ut twee grote un en ganze Reeg vun wat lüttjere Inseln. De gröttste Insel vun dat Land heet ok Mauritius. Dor liggt ok de Hööftstadt Port Louis. Um grote Delen vun düsse Insel rüm liggt en Riff. Dor kladdert en paar lüttje Inseln vun rut, as Amber Island. Dicht bi Mauritius liggt ok noch de Eilannen Gunners' Coin (Coin de Mire, bi 8 km nöördlich) un Round Island (bi 22 km in'n Noordosten). De tweete gröttere Insel heet Rodrigues. Dor wahnt um un bi 40.000 Inwahners up. Se liggt vun Mauritius bi 600 km af in'n Osten, so tämlich up de sülvige Brede. Rodrigues un Mauritius höört, mit la Réunion tohopen, to de Inselgrupp vun de Maskarenen. De Cargados-Carajos-Inseln (ok St. Brandon) liggt bi 500 km noord-ööstlich vun Mauritius. Düsse Inselgrupp is üm un bi 100 km lang un reckt vun Noord na Süüd. De Agalega-Inseln liggt mehr as 1.000 km na Norden to vun Mauritius af, dune bi de Seychellen. Klima Up Mauritius regeert dat Klima vun de Tropen. In'n Dörsnitt is dat an de Küst bi 23,3 °C warm. In de Bargen liggt de Temperaturen bi 19,4 °C in'n Dörsnitt. De Luft is fochtig, vun 70% an de Küsten bit hen to 90 % bit 100 % in de Bargen. De Winter duert vun Mai bit Novembermaand un is tämlich dröge, man de Summer vun November bit Mai is tämlich natt. Alle fiev bit sess Johre kaamt in'n Summer Zyklonen un kriegt Mauritius to faten. Dor maakt se allerhand bi in Dutt. Bargen De hööchste Barg up Mauritius is de Piton de la Petite Rivière Noire. De is 828 m hooch. He liggt in den Bezirk Black River in de Black River Bargkeed. Denn kaamt de beiden Toppen ´vun den Pieter Both (820 m) un vun den Le Pouce (811 m). De höört to de Moka-Port Louis Keed. Städer De gröttsten Städer sünd (Stand 1. Januar 2005): Port Louis: 155.226 Inwahners Beau Bassin-Rose Hill: 110.822 Inwahners Vacoas-Phoenix: 106.761 Inwahners Curepipe: 84.200 Inwahners Quatre Bornes: 80.961 Inwahners Inwahners Bi twee Drüddel vun de Inwahners stammt ut de Kuntreien vun Indien her. En groten Deel vun de annern sünd so nömmte Kreolen (vörmolige Slaven ut Afrika un Madagaskar, dörmischt mit annere Gruppen, sunnerlich mit Europäers). Bi twee Perzent vun de Mauritiers sünd Chinesen, Witte sünd noch en lütt beten weniger. Uurinwahners gifft dat nich. Ehr dat dor Kolonien grünnt wurrn sünd, hefft up düsse Eilannen keen Minschen leevt. Bloß hen un wenn hefft dor mol Seefohrers ut Arabien vörbi keken. Spraken Morisyen is en Kreoolspraak up den Grund vun Französ'sch. Meist all Inwahners bruukt düsse Sprake in'n Alldag un mehr as 80 % vun de Mauritiers hefft ehr as Muddersprake. Dat gifft Lüde, de hefft dat dor up afsehn, dat Morisyen offizielle Sprake weern schall. Denn warrt ok en Mengsel ut Indoarische Spraken un Dialekten ut Noordindien snackt, wat nich veel anners is, as Hindi (12 %). Dor kaamt noch Dravid'sche Spraken ut Süüdindien to, sunnerlich Tamil (3 %). De Chinesen snackt to'n Deel noch verschedene süüdchinees'sche Dialekten. Man offizielle Amtssprake is Engelsch. Franzöös'sch is avers de Sprake vun de „betern Lüde“ (4 %), ofschoonst de Franzosen al siet 200 Johren nich mehr in dat Land regeern doot. Franzöös'sch warrt in de Massenmedien bruukt un allerwegens in de apentlichen Rüüm. Vunwegen dat Morysien, wat neeg verwandt is un wat de meisten Inwahners snacken doot, steiht dat Franzöös'sche noch beter dor. Religionen De meisten Inwahners vun Mauritius weert to den Hinduismus torekent. Dat sünd bi 50 %. To dat Christendom hoolt sik bi 32 %. 27 % sünd kathoolsch un bloß man 5 % sünd Protestanten. 17 % vun de Inwahners sünd Muslimen, de meisten vun jem höört to de Sunniten, ofschoonst dat en lüttje Grupp vun Schiiten gifft, de ok in de Politik un Weertschop wat to seggen hefft. Buddhisten sünd man bloß bi 0,2 % vun de Inwahners. De meisten Hindus un Muslimen stammt vun de Arbeiders ut Indien af, de vun de Englänners up de Eilannen hoolt wurrn sünd, nadem dat de Slaveree afschafft wurrn is. Se schollen in de Zucker- Plantagen arbeiden. Land Mauritius

1969

https://nds.wikipedia.org/wiki/Malawi

Malawi

Malawi (maˈlaːvi, up Chichewa: Dziko la Malaŵi; up engelsch: Republic of Malawi , məˈlɑːwɪ) is een Land in Afrika. Malawi is an'n 6. Juli 1964 unafhängig wurrn vun Grootbritannien. Dat Land grenzt an Tansania, Mosambik un Sambia. Malawi is 118.484 km² groot un bi 13 Million Inwahners leevt dor, 75% dorvan sünd Christen und 20 % Muslime. In Malawi liggt ok de 750 m deepe Malawi-Meer. Hööftstadt is Lilongwe mit 646.750 Inwahners. Städer De gröttsten Städer sünd (Stand 1. Januar 2005): Lilongwe 646.750 Inwahner Blantyre 584.877 Inwahner Mzuzu 128.361 Inwahner Zomba 80.932 Inwahner Kasungu 42.555 Inwahner un Mangochi 40.236 Inwahner. Lilongwe, Blantyre un Mzuzu sünd de eenzigen Städer, de över urbane Infrastruktur un Deenstleistungen in europäisch Sinn verfügen. De anner ‚Städer‘ sünd Agglomeratschonen um traditionell Marktplatzen mit Scholen und Krankenhüüs, in de sück wietere urbane Inrichtungen noch eerst rutbilden. Geografie Laag Vun Noord na Süden is dat Land bi 850 km lang, vun West na Oost sünd dat bi 350 km. Alltohopen sünd de Grenzen vun Malawi 2.881 km lang, dorvun 1.569 km in'n Osten un Süden na Mosambik hen, 475 km in'n Norden na Tansania hen un 837 km in'n Westen na Sambia hen. Landschop Na de Grötten liggt Malawi vun all Länner up de Eer mit 118.484 km up'n 99. Platz. 31 % vun dat Land sünd Woold un Buschland, 25 % sünd Water, bi 20 % sünd Ackerland un bi 15 % sünd Wischen un Weiden. Malawi liggt meist ganz in den Groten Afrikaanschen Graven. Tomeist is dat Hoochland mit enkelte Inselbargen dormank, dorto kummt veel platt Land un de Malawisee. De hett fröher Njassameer heten (njassa = „Meer“ up Chichewa). He is dat gröttste Binnenmeer vun Malawi un dat drüttgröttste Binnenmeer vun ganz Afrika. He is 570 km lang un bit to 80 km breet. De Norden vun dat Land besteiht ut Bargen. De sünd bit hen to 3.000 m hooch. De hööchsten Bargen sünd de Mulanje-Bargen. De streckt sik hooch ut en Siedland mit Teeplantagen. Ehr hööchsten Barg is de Sapitwa mit 3.002 m. De längste Stroom vun Malawi is de Shire mit siene 402 km. De deepste Punkt vun Malawi liggt bi 37 m över NN. Klima In Malawi regeert en suptropisch Klima mit veer Johrstieden: - külle Tied twuschen Mai un Midden August; - heete Tied twuschen Midden August un November; - Regentied twuschen November un April - Na de Regentied, twuschen April un Mai. Allgemeen is dat in dat Hoochland küller un natter. Dorgegen is dat in de Siedlänner heeter un faken gifft dat lurig Weer. An'n warmsten is dat an dat Malawi-Meer, man dor weiht meist en frischen Wind. In Temperaturen liggt in'n Dörsnitt twuschen 19 un 32 °C vun November bit April un twuschen 14 un 24 °C vun Mai bit Oktober. An'n küllsten is dat in'n Juni. Sunnerlich in de Bargen kann dat dor in'e Nacht richtig koolt ween. De Neddersläge fallt ganz unnerscheedlich. In'n Norden, wo dat dichter bi'n Äquater is, fallt woll bi 2.000 mm in't Johr, man in'n Süden sünd dat man knapp bi 1.000 mm. De Grund vun'n Graven liggt in'n Regenschadden un kriggt to'n Deel man knapp 600 mm af. Planten De Plantenwelt in Malawi is ganz unnerscheedlich. Up dat dröge platte Land gifft dat sunnerlich Savannen un opene Graslänner, dorto noch en beten dünnen Dröögwoold. Richtige Wolden, de tosamenhangen doot, gifft dat bloß in't Bargland un up de Hoochplateaus. Wat dat fröher an Hölter geven hett, is in de Gemarken, wo Minschen siedelt hefft, tomeist afhaut' wurrn, man midderwielen hefft se dor allerhand wedder vun anplant. Inwahners De bi 13 Mio. Inwahners höört to verscheden Bantuvölker to. Volksgruppen in Malawi: 53,2 % Maravi (dormank Tonga, Nyanja, Chewa un Tumbuka), Lomwe 16,3 %, Yao 13,4 %, Ngoni 8,7 %, annere 8,4 %. So, as dat in't Johr 2008 utsehn hett, weert de Lüde in Malawi in'n Dörsnitt 46 Johre oold. 11,9 % vun de utwussen Malawiers (15 - 49 Johre) sund HIV-positiv. Besunners junge Lüde sünd dor vun bedrapen. Dat warkt ok bannig dull in up de Weertschop in Malawi in. Dat Land kriggt jummers mehr Inwahners. Dat bedutt, dat de Ressourcen dull angrepen weert. Dorto is dat swaar, all Minschen satt to kriegen un jem Arbeit un Sozialhölpen to geven. In dat Johr 2006 konnen bi 36,7 % vun de Froenslüde un bi 22,3 % vun de Mannslüde nich lesen un nich schrieven.. De Mehrheit vun de Inwahners hett an een Dag minner as 1 US-Dollar to'n Verbruken (Stand: 2005). Spraken Bruukt weert en Reeg vun Bantuspraken. Amtsspraken sund Chichewa un Engelsch. Bavenhen weert in verschedene Ecken vun dat Land noch de Spraken Lomwe, Chiyao, Tumbuka un annere snackt. Religionen Bi 80 % vun de Inwahners vun Malawi höört to'n Christendom. Bi 12 % sünd Muslimen. De Rest sünd Atheisten un Anhängers vun traditschonelle afrikaansche Religionen. Belegen Land Malawi

1970

https://nds.wikipedia.org/wiki/Lesotho

Lesotho

Dat Königriek Lesotho (Sesotho: le'soːto), fröher Basutoland, is en parlamentarisch Monarkie in dat süüdlich Afrika. Lesotho is en Enklave in Süüdafrika, dat heet, dat Land wurd vullstännig vun sien Nahbarland umsloten. Lesotho hett aber to'n keen Tiet jemals politisch to Süüdafrika hörrt. Lesotho bedüüd översett Land vun de Sotho-snackend Minschen. Dat Land liggt tüschen den 29. un 30. süüdlichen Breetengraad und bannig hooch. Upgrund vun sein Höhenlaag wurrd das Land ok The Kingdom in the Sky (Engelsch för: Dat Königriek in’ Himmel) nömmt. In dat Land leven 2.125.262 Inwahner up en Flach vun 30.355 km². Dormit is dat Land etwa so groot, as Belgien. De Hööftstadt is Maseru, de mit ruch weg 218.000 Inwahner (2005) insgesamt ok de gröttste Stadt is. Geografie De westliche Deel vun Lesotho liggt up en Hoochplateau. Dat is dat so nömmte Highveld. In Lesotho warrt dor „Lowlands“ (Siedland) to seggt, vunwegen dat dat in dat Land gegen de „Highlands“ in'n Oosten düütlich sieder is. Düt Highveld besteiht to'n groten Deel ut Sandsteen. Dor siedelt ok de meisten Inwahners up. Ofschoonst dat „Lowlands“ nömmt warrt, is dat bi 1.400 - 1.700 m hooch. In de Landschop gifft dat ok allerhand Flussdalen un Tafelbargen. De ööstlichen Kuntreien vun dat Land liggt wat höger („Highlands“) , to'n Deel över 2.000 m. Se sünd ut Basalt, de bi Utbröök vun Vulkanen vör 170 bit 150 Mio. Johren tostanne kamen is. Hier gifft dat deepe Flussdalen un bannig veel Bargen un Bargkeden. Meist in de Form vun en Sicht treckt de Drakensbargen sik dör dat Land hen. In Lesotho dreegt se den Naam Maloti-Bargen. De hööchste Barg vun Lesotho un ok de hööchste Barg vun dat ganze süüdliche Afrika is de Thabana Ntlenyana mit 3482 m. De deepste Stäe vun dat Land is dor, wo de Oranje-Stroom (in Lesotho heet he Senqu) mit den Makhaleng-Stroom tosamenfleten deit. Dat is dor bi 1.400 m över NN. Lesotho is dat eenzigste unafhängige Land up de Eer, wat alltohopen över 1.000 m hooch liggen deit. Bi 80 % vun dat Land liggt sogor över 1.800 m. Inwahners Dat Königriek Lesotho hooch in de Bargen is een vun de wenigen Natschonalstaten in Afrika, wo en eenheitlich Staatsvolk in leven deit. Kultur un Traditschonen vun düt Volk sünd all övereen, all höört se dorto. Up jeden Fall höört vun de mehr as 2 Mio. Inwahners vun Lesotho bi 99% to dat Volk vun de Basotho to. Dat warrt to den süüdlichen Twieg vun de Bantu-Völker rekent. Düt Volk is to'n Anfang vun dat 19. Johrhunnert al unner Hööftling Moshoeshoe I. ut allerhand enkelte Stämm tohopenföögt wurrn. Lüttje Minnerheiten gifft dat ok. Dor höört verscheden Gruppen vun Zulu un Xhosa to, man ok Europäers un Lüde ut Asien. Vunwegen de Geografie sünd de Inwahners ganz unnerscheedlich över dat Land hen verdeelt. Bi 70 % wahnt in den Westen, sunnerlich in de Flussdalen. Hier gifft dat ok dat beten goden Ackergrund in't Land. An'n meisten tohopenstuukt sünd de Minschen in de Hööftstadt Maseru un dor umto. In't Johr 2008 sünd man bloß bi 5 % vun de Inwahners vun Lesotho öller ween, as 60 Johre. Bi 39 % weern jünger, as 15 Johre. In'n Dörsnitt kriegt de Fronslüde in dat Land 3,5 Kinner. Bi 91 vun 1.000 Kinner, de nee up'e Welt kaamt, mütt glieks starven. Vun de Mudders gaht bi 100.000 Geborten 960 doot. 36 % vun de Basotho könnt nich lesen un nich schrieven. Weertschop De Arbeitslosigkeit liggt bi 45 %. Dor is se een vun de hööchsten mit in de ganze Welt. Sunnerlich vun dat Enne vun de Apartheid in de Republiek Süüdafrika af an is de Masse vun Arbeitslosen duchtig na baven kladdert. Vördem hefft veel Basotho up Wannerschop in de Minen vun Süüdafrika arbeit'. Nu sünd se tomaakt un de Lüde hefft nix to doon. In'n Momang arbeit' jummers noch bi 30 % vun all Inwahners vun Lesotho in Süüdafrika. De Rest hangt heel un deel vun de Bueree af. Spraken De Amtsspraaken sünd Engelsch un Sesotho (süüdlich Sotho). De Muddersprake vun bi 99 % vun de Inwahners is Sesotho. De Engelsche Sprake kümmt vun de Tied her, as Lesotho en Protektorat vun Grootbritannien ween is. Vun bloß lüttje Gruppen weert noch isiZulu un isiXhosa snackt. Religion Bi 80 % vun de Inwahners sünd Christenlüde. Dor is woll de Hälft vun kathoolsch, bi 40 % sünd Protestanten (sunnerlich Liddmaten vun de Lesotho Evangelical Church un Anglikaners), 10 % vun de Christenlüde hoolt sik an verschedene afrikaansche Karken. 15 - 20 % vun de Inwahners vun Lesotho öövt en heidnische Naturreligion ut. De Rest sünd Muslimen un Hindu. Historie As de Zulu in Süüdafrika inwannert sünd, hefft se de verscheden Sotho-Stämm in de Bargen vun Lesotho afdrängt. Unner König Moshoeshoe I. is dor denn dat hüdige Basotho-Volk tohopenwussen. Dat sütt so ut, as wenn de Königen sik denn freewillig unner Grootbritannien sien Schutz as Protektorat stellt harrn. Dor sünd de Königen vun Lesotho bi an de Macht bleven un de Zulu, man ok de Buren ut Süüdafrika konnen dor denn nich gegenan. De Staat is an 4. Oktober 1966 unafhängig vun Grootbritannien wurrn. Belegen Land Lesotho

1971

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ghana

Ghana

Ghana (IPA|ˈgaːna; vörmolig Goldküst) is en Land in Westafrika. De Hööftstadt is Accra. Ghana grenzt an de Naberlänner Elfenbeenküst, Burkina Faso un Togo. In'n Süden liggt de Gulf vun Guinea, de to'n Atlantik tohöörn deit. Ghana is meist so groot, as dat Vereenigt Königriek vun Grootbritannien un Noordirland. Dor is dat vunwegen de Kolonialtied ok bit up den hüdigen Dag eng mit verbunnen. De Volta-See is de gröttste Binnensee van dat Land un ok de gröttste vullständig künstlich anleggt’ Stausee up de Eer. Vunwegen den Tropischen Regenwoold is Ghana sunnerlich riek an Deerter un Planten. Dat speelt ok för de Weertschop en grode Rull. Eenmol vunwegen den Tourismus un to'n annern ok vunwegen de Exporten vun Eddelhölter. De Kultur in dat Land is ganz unnerscheedlich, vunwegen dat dor bit to hunnert Völker in leevt, de ok bannig veel verschedene Spraken snacken doot un all en annern Gloven utöövt. Geographie Ghana is an un for sik en siedet Land. Bloß an en paar Steden langt dat hooch bit na de 900 Meters rop. Bi de Hälft vun dat Land liggt unner 150 m hooch. De Küst is 543 km lang. Na de geographie hen warrt dat Land updeelt in Siedland an'e Küst, Regenwoold un Savanne. Na de Struktur vun de Böverfläch vun dat Land kann dat avers ok indeelt weern in de fiev Naturstreken Low Plains, Hoochland vun Ashanti, Akwapim-Togo-Keed, Volta-Becken un High Plains. Weertschop Bargbo De Bargbo in Ghana is en wesentlich Grött in de Weertschopstruktur van dat Land al siet Johrhunnerten. Ghana is riek an Boddenschätzen. Lang Tiet bevör se koloniseert wurrn geev dat dor al en lang Traditschoon van Goldbargbo. Siet de Kolonialtiet bit vandaag is de Goldbargbo in de ehmalge Kolonie Goldküst mit hüdtodag etwa 93 % van de Mineralienprodukschoon (blangen Mangan, Bauxit un Demanten) dat wesentliche Element van de Bargbo in dat Land. En van de wichtigst Rohstoffen is Gold, wat de ehmalgen Kolonie ok de Naam „Goldküste“ geev. Inwahners De Inwahners vun Ghana weert Ghanaers nömmt, hen un wenn (sunnerlich in Öösterriek) ok Ghanesen. Mit 57 Johren leevt de Ghanaers in'n Dörsnitt länger, as in de meisten annern Länner in Westafrika. Vergleken mit de westliche Welt is dat avers keen sunnerlich hoget Öller. Dat liggt to'n groten Deel an de veelen Kinner un Bostkinner, de starven mütt. Man mit de Johren starvt jummers weniger Kinner, vunwegen dat dat mit de Medizin un ok mit de Hygiene in dat Land jummers beter wurrn is. Ghana warrt as en Land ut de Drüdde Welt ankeken, man vergleken mit de Naberlänner (sunnerlich in'n Noorden) geiht dat de Lüde dor doch beter. Dat is ok de Grund, worüm en paar Teindusend Flüchtlingen ut Togo, Burkina Faso, Liberia, Niger un Nigeria in Ghana leevt. Baven alle Maten veel Lüde streevt vun dat Land hen na de Städer. Man dor gifft dat lang nich noog Arbeit, just for de jungen Lüde. Dorüm mwannert nu wedder veele junge Mannslüde in't Utland af. Se söökt Arbeit in Europa oder in Noordamerika. Dat gifft ok Familien, de kleiht jem ehr Geld tohopen, dat se een ut de Familie na dat Utland stüern könnt. Dor schall he denn Geld verdenen un sien Familie unnerstütten. Wie sik dat mit de Inwahners entwickelt hett Hüdigendags gifft dat veel mehr Inwahners in Ghana, as vör 20 Johren. Meist dubbelt so veel sünd dat wurrn. Volksgruppen Ghana is en Staat mit veele Völker, de dor in wahnt. Bavenhen weert ganz verschedene Spraken dor snackt. De Unnerscheedlichen Völker sünd denn ok noch ganz verscheden groot. Dat geiht vun en paar Hunnert Lüde bit hen to en paar Mio. Minschen. Midderwielen warrt ok mank de verscheden Völker freet', so dat de lüttjen Völker mit de Tied upgaht in de gröttern un de Grenzen twuschen de Völker jummers mehr verswinnen doot. Dorüm is dat ok swaar to seggen, woveel Lüde nu just to en Volk tohöörn doot. In verscheden Borns gifft dat dor ganz verscheden Angaven to. De wichtigsten Völker sünd Akan (rund 44 %), Dagbone-Dagomba (16 %), Ewe (13 %), Ga-Adangme (8 %), Gurma (6 %). Bi 1,5% vun de Inwahners stammt ut Europa oder kummt noch annerwegens her (so as de Chinesen oder Libanesen). Spraken Dat gifft 79 verscheden Spraken. Amtssprake is Engelsch. De Spraken mit de meisten Lüde, de de snacken doot, sünd: De meisten Ghanaers wasst al mit mehr Spraken up, ehr dat se na Scholen gaht. In de Scholen lehrt se denn noch de Akan-Spraak, de in dat Land de wichtigst is, un/oder Engelsch. Dat is gor nich selten, dat Ghanaers dree bit fiev Spraken leifig snacken könnt. Allerhand vun Ghana siene Spraken weert avers ok to Afrika siene „Spraken, de starven doot“ torekent. Dor gifft dat denn jummers minner Lüde vun, de dat noch snacken könnt. Dat liggt an dat högere Soziaalprestige (de wecken Spraken weert as „beter“ ankeken, so, as de Hannelssprake Fanti), man ok an Heiraten mank de Volksgruppen un dat Wegtrecken vun Lüde in de groten Städer, wo se denn de Sprake vun de Mehrheit annehmen doot. Religionen In Ghana sünd bi 20% vun de Inwahners Protestanten (Prebsterianers, Methodisten, Baptisten, Adventisten vun den söventen Dag, Charismatikers u. a.), 10% sünd kathoolsch. Üm un bi 30% glöövt an den Islam siene Lehr un um un bi 40% höört to heidnische Naturreligionen.. In'n Noorden vun dat Land sünd de Lüde ehr Muslimen, in'n Süden höört se to christliche Karken to. So ganz nippe kann avers de Grenz twuschen de religionen nich fastleggt weern. Sunnerlich mit den christlichen Gloven in de groten Karken un in de Sekten hett sik de ole Gloven dör'nannermegelt. Dat gifft en ganzen Barg christliche oder muslimsche Ghanaers, de finnt dor nix bi, wenn se ok noch na'n „Fetischpreester“ hengaht. Dat een oder annere Volk fiert de Festdagen vun jem ehre traditschonellen Religion. Belegen Land Afrika Ghana

1972

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gambia

Gambia

Gambia betekent Gambia, Staat in Afrika, Gambia, Stroom in Gambia, de in’n Atlantik münnt.

1973

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gambia%20%28Land%29

Gambia (Land)

Gambia (Utsprake: [ˈgambi̯a]; engl.: The Gambia [ðə ˈgæmbɪə]) is en Staat in Westafrika. Dat liggt an de beiden Övers vun den Gambia-Stroom. Rings um dat Land umto liggt de Staat Senegal, bloß nich bi de Münnen vun den Gambia-Stroom in den Atlantik. Mit bi 11.000 km² is dat Land half so groot, as dat düütsche Bundsland Hessen. Dor is dat dat lüttjeste Land up den Kontinent mit, wat nich up Eilannen liggen deit. Gambia hett um un bi 1,5 Mio. Inwahners (Stand: 2008) De Naam Gambia De Naam vun den Gambia-Stroom kümmt vun dat portugees'sche Woort câmbio vun her. Dat heet so veel, as „Tuusch“, „Wessel“ oder ok „Hannel“. Wat de Portugesen düssen Naam nu bruukt hefft, vunwegen dat se dor den inheemschen Naam vun den Stroom mit översett' hefft, oder wat se em bruukt hefft, vunwegen dat se dor just de Gegend mit benömmt hefft, wo se mit de Inheemschen Hannel dreven hefft, dat is hüdigendags nich mehr rut to finnen. Geographie Laag Gambia liggt an de Westküst vun Afrika. De Grenz na Senegal hen is alltohopen 740 km lang. Dat Land liggt vun de Münnen af an 480 km rop, 10 - 50 km breet, an beide Sieten vun den Gambia-Stroom. Dat Land is just so groot, as de britschen Kanonen scheten konnen, de up Schepe up den Gambia-Stroom unnerwegens weern. De Küst is um un bi 80 km lang. Bi 1.300 km² vun Gambia besteiht ut Water. Dat sünd 11,5%. Dat meiste dorvun is de Gambia-Stroom mit siene Nevenströme. Städer Vunwegen dat de Hööftstadt Banjul up en Insel liggen deit, kann se nich mehr grötter weern. Vundeswegen is Serekunda in de Kombo-St. Mary Area mit Afstand de gröttste Stadt. Mit 368.110 Inwahners is se ok dat Zentrum vun Gambia, wat Weertschop un Kultur angeiht. Inwahners Volksgruppen Spraken Amtsprake is Engelsch. Veel Gambiers snackt verschedene Spraken. Man tomeist finnt sik een, de Engelsch kann, ok up dat platte Land. In dat lüttje Gambia weert mehr as 20 Spraken snackt, man sunnerlich weert 9 Spraken bruukt. Dormank is dat Mandinka ut de Grupp vun de Mande-Spraken an’n meisten begäng. Dat gifft bi 454.000 Lüde, de dat snacken doot. An de Küst um Banjul rüm un in de Kombo-St. Mary Area warrt besunners Wolof snackt. Düsse Sprake kümmt sunnerlich in Senegal vör un warrt in Gambia vun um un bi 165.000 Lüde snackt. Wolof is ok en Sprake för Hannel un Geschäften. Dat Fulfulde (oder „Fulani“) warrt snackt vun um un bi 263.000 Lüde. De Araabsche Sprake is ene ole Schriftsprake in Gambia. Al vun dat 10. Johrhunnert af an sünd Kooplüde un Hannelslüde ut Noordafrika na de Hüser vun de Herrschers in Westafrika kamen. As de Inwahners den Islam annahmen hefft, is de Araabsche Sprake noch wieter utbreedt wurrn. Hüdiigendags warrt se ankeken as Sprake vun Bildung un Religion. Vunwegen dat Senegal nich wiet weg is, könnt veel Gambiers ok Franzöösch. Religion Gambia siene Inwahners höört to 90 % to den Islam to. 9 % hoolt sik an en christliche Karken un bi 1% hangt an den olen heidnischen Gloven. All Religionen verdreegt sik in Gambia in Roh un Freden. Dat hannelt sik woll um en weltlichen Staat, man de Respekt för allens, wat goot is an Religion un Traditschoon, schall dor föddert weern. Dorum gifft dat ok de Freeheit, dat jedereen siene Religion utöven draff. All offiziellen Veranstaltungen in Gambia weert mit Gebeden vun en christlichen Preester un en islaamschen Imam anfungen. De Staat höört woll to de islaamschen Länner, man he will na vörn kieken un nich torüch. He is nich gegen den Westen un ok nich gegen de Frömmen. De Gloven warkt nich sunnerlich dull up de Politik in un de Schari'a, wat dat islaamsche Recht is, warrt man selten bruukt. Belegen Land Gambia

1974

https://nds.wikipedia.org/wiki/Guinea

Guinea

Guinea (franzöösch: La Guinée [IPA|giˈne]) is en Land in Afrika. Dat westafrikaansch Land hett Togang to’n Atlantik, de Hööftstadt is Conakry. Guinea grenzt an Guinea-Bissau, Senegal, Mali, de Elfenbeenküst, Liberia un Sierra Leone. Fröher weer Guinea en franzöösche Kolonie, man an’n 2. Oktober 1958 is dat Land unafhangig worrn. De Amtsspraak is aver ok vundaag noch Franzöösch. Dat Land hett 9.690.222 Inwahners, de up en Flach vun 245.857 km² leevt. Ofschoonst in den Grund vun Guinea sunnerlich veel Rohstoffen liggen doot, is dat Land utpovert un de meisten Inwahners sund arm. Dat is nich beter wurrn, as versöcht wurrn is, in Guinea den Sozialismus intorichten, un ok nich unner de Diktatur vun Sékou Touré. Geographie Guinea liggt in Westafrika twuschen 7° un 12° Noord un 8° bit 15° West. Dat gifft allerhand Bargland dor, to'n deel höört de to den Böverguineasüll. In de westliche Midden vun dat Land höört to düsse Süll ok dat Bargland vun Futa Djalon. Dat is bit to 1.537 m hooch. In den butersten Süüdosten vun Guinea an de Grenz na de Elfenbeenküst hen liggt de Mont Nimba mit siene 1.752 m. Dat is de hööchste Barg in beide Länner. Siet 1982 höört dat Natuurschuulrebeet dor umto to dat Weltkultur- un Naturarv vun de UNESCO. In Guinea liggt de Borns vun grote afrikaansche Strööm: Gambia, Bafing, Niger un verscheden annere Strööm gaht dor los. En groten Deel vun Westafrika warrt vun düsse Strööm ut mit Water versorgt. Inwahners Masse un Öller In dat Johr 2006 leven in Guinea bi 9,7 Mio. Inwahners. 2/3 sünd up'n Lanne tohuse, 1/3 wahnt in de Städer. Dat Öller vun de Inwahners: 0–14 Johre: 44,4 % 15–64 Johre: 52,4 % 65 Johre un öller: 3,2 % De Hälft vun de Inwahners vun Guinea is unner 17 Johre oold. In'n Dörsnitt weert de Lüde in Guinea bi 42 Johre oold. Jedet Johr weert dat 2,37% mehr Lüde, de in Guinea leven doot. Volksgruppen Dat gifft um un bi 20 Völker in Guinea. De dree gröttsten Gruppen sünd de Fulbe (Felatta) 40 %, Malinke 30 %, un Susu 20 %. Se bekennt sik to'n groten Deel to'n Islam. De lüttjern Völker sünd woll de Resten vun de eersten Inwahners vun dat Land. Dor hannelt sik dat üm de Kpèlè, Kissi, Toma un Baga bi. Se maakt alltohopen bi 10 % vun de Inwahners ut un hoolt sik tomeist an de olen Naturreligionen. Sunnerlich in de Städer gifft dat ok Inwannerers ut den Libanon. De eersten vun jem sünd al vör mehr as 100 Johren in dat Land kamen. Se hefft en groten Deel vun den Hannel un vun de Hotels in ehre Hannen. Gloven Tomeist glöövt de Guineers an den sunnitischen Islam. Bi 90% vun de Inwahners sünd Muslimen, bi 5% hoolt sik an de Naturreligionen un ok bi 5% sünd Christenlüde. Mank de christliche Minnerheit in Conakry un in Wooldguines hett de Röömsch-kathoolsche Kark de meisten Anhängers: Röömsch-kathoolsche Karken: 55% Anglikaansche Karken: 11% Église néo-apostolique de Guinée (Neuapostoolsche Karken): 3.5% Historie 1726 is in Fouta Djallon, in dat hüdige Middelguinea, de Theokratie vun de Fulbe upkamen. Se is eerst 1905 toenne gahn, as de leste König vun Labé, Alpha Yaya, nah Dahomey versleppt wurrn is. Vun 1850 af an is Frankriek dor gründlich bigahn un hett versöcht, en Kolonie ut dat Land to maken. Sunnerlich in Böverguinea hett dat dor duchtigen Wedderstand gegen geven unner den Anföhrer Samory Touré. Man 1892/1893 is dat hüdige Guinea denn doch Deel wurrn vun Franzöösch-Westafrika. An'n 2. Oktober 1958 hett Guinea as eenzige Kolonie vun Frankriek in Afrika afstimmt, dat Land scholl nu heel un deel unafhängig weern. De eerste Republik unner Sékou Touré is utropen wurrn un mit Frankriek is dat Land in'n Striet ut'neen gahn. Land

1975

https://nds.wikipedia.org/wiki/Senegal

Senegal

Senegal (frz. République du Sénégal ) is en Staat in Westafrika, an’ Atlantik. Geographie Senegal liggt in de buterste Westen vun Afrika un in de Övergang vun de Sahelzone to de Tropen. Ööstlich Nahberland is Mali. In’ Noorden grenzt Senegal mit de Stroom Senegal an Mauretanien un in’ Süüden an Guinea un Guinea-Bissau. Senegal umsluut dato ok dat an de Atlantik liegend Gambia vullstännig. De hööchste Barg (ahn Naam) is 581 m hooch. De Küst is 531 km lang. De Landschap besteiht ut Ebenen, de nah de Bargutlöpers in’ Süüdoosten langsam anstiegen. In’ Süüden vun dat Land – bi Vélingara – gefft dat den Vélingara-Krater. Klima In Senegal herrscht subtropisch Klima mit en Regentiet mit heet Monsunwinden ut Süüden vun Mai bit November un en Dröögperiood vun Dezember bit Mai. Städer De gröttsten Städer sünd (Stand 1. Januar 2005): Dakar 1.998.635 Inwahner, Touba 428.059 Inwahner, Thiès 240.152 Inwahner, Rufisque 187.203 Inwahner, Kaolack 173.782 Inwahner, Mbour 170.699 Inwahner, Ziguinchor 162.436 Inwahner un Saint-Louis 130.750 Inwahner. Bevölkerung De Bevölkerung tellt ruch weg elf Million Minschen, dorvan sünd etwa 58 % ünner 20 Johr old. Dat Bevölkerungswassdom bedroggt jährlich etwa 2,7 %. De Bevölkerungstall hett sück in de letzt knapp 20 Johr mehr as verdüppelt. En grooten Dell vun de Bevölkerung leevt an de Westküst un dor vör allen in dat Rebeet vun de Hööftstadt Dakar. 51 % vun de Bevölkerung leven in eher ländlich Rebeeten. Hunnertduusende Senegalesen leven in’t Utland, vör allen in Frankriek, wo se tosommen mit anner muslimisch Swaartafrikaners wichtig Verdreder vun de Islam in Frankriek sünd. Völker To de ruch weg 20 ethnisch Gruppen tellen: Wolof (33 %), Serer (20 %), Fulbe, Diola, Toucouleurs, Mandinka, Soninké. In de süüdwestlich Deel vun Senegal, de tüschen Gambia un Guinea liegend Casamance, bildt de Diola de starkste Bevölkerungsgrupp. Bildung Etwa 65 % vun de Bevölkerung sünd Analphabeten (bi de Fruen sogor 74 %). Siet 2003 ist dat Schoolsystem reformeert. Gloven Den gröttsten Deel bilden de sunnitischen Muslime mit 94 %. De meest römisch-katholischen Christen maken ruch weg etwa 5 % ut. De dörschnittlich Leevenserwarten bedroggt bi de Mannlüüd 55 Johr und bi de Fruen 58 Johr (2004). Politik Senegal tekend sück (siet de nee Verfaaten 2001) dör rechtsstaatlich un demokraatsch Strukturen ut, grundleggend Freeheitsrechte, besünners Religions-, Meenungs-, Presse- un Versammlungsfreiheit, sünd in Kraft. Siet 2012 is Macky Sall Präsident vun den Senegal. Belegen Land Senegal

1976

https://nds.wikipedia.org/wiki/Seychellen

Seychellen

De Republiek vun de Seychellen (pldt.: Seychellen, engl.: Seychelles, frz.: Seychelles) is en Inselstaat in'n Indischen Ozeaan. He liggt ööstlich vun Afrika un nöördlich vun Madagaskar. Twuschen Afrika un de Seychellen liggt de Komoren. Geografie De Republiek besteiht ut 115 Inseln un is updeelt in 32 Barginseln (sunnerlich Granit) un en ganzen Bulten vun lüttje Koralleneilannen. De Barginseln weert as de „Seychellen an sik“ ankeken, de Koralleneilannen tellt to de so nömmten Outer Eilands. All tohopen sünd se verdeelt up en Stück See, wat bi 400.000 km² groot is. De wichtigste Inselgrupp vun dat Land sünd de Eilannen um Mahé umto, mit Praslin un La Digue dor bi. Se weert „Inner Islands“ oder „Seychelles Bank“ nömmt. Dor leevt ok de meisten Minschen vun dat Land. Se höört to de Barginseln. Up Mahé liggt ok de hööchste Barg vun de Inseln. Dat is de Morne Seychellois, de 905 m hooch is. To de “Seychelles Bank” höört noch en Reeg vun lüttje Eilannen dor umto un, en beten wieter af, de Inseln Silhouette, Île du Nord (North Island), Frégate, Île Aride, Île aux Vaches un Île Denis. Wieter af un buten vun de “Seychelles Bank” liggt de Outer Islands. Dor höört de Inselgruppen Aldabra (Hööftinseln liggt in dat Aldabra-Atoll), Cosmoledo-Atoll, de Farquhar-Grupp mit de Atollen Farquhar un Providence, de Alphonse-Grupp mit de Atollen Alphonse un St. François un de Grupp vun de Amiranten to. Dor is Desroche de Hööftinsel vun. Noch wieter buten liggt de Eilannen Platte (üm un bi 135 km süüdlich vun Mahé) un Coëtivy (290 km süüdlich vun Mahé). Up de bannig velen Koralleneilannen gifft dat bloß en paar, un denn noch lüttje Wahnsteden. Dat Land is dor man sied (hööchste Stäe 9 m över NN) un dat gifft ok keen Drinkwater. Klima Vunwegen dat de Äquater nich wiet weg is, is dat regeert hier en Tropenklima. De Temperaturen hefft keen groden Unnerscheden un liggt twuschen 24° C un 30 °C. An Nedderslag fallt up Mahé in de Hööftstadt Victoria 2.880 mm in’t Johr un in de Bargen sünd dat woll bi 3.550 mm. De Tsunami vun’n 26. Dezember 2004 hett ok de Seychellen drapen. Utlööst wurrn weer he vun en Seebeven vör Indonesien. Inwahners Volksgruppen De meisten Inwahners vun de Seychellen sünd „Kreolen“ (Mehr as 90 %). Se stammt tomeist af vun Slaven, de ut Afrika un ut Madagaskar hierher bröcht wurrn sünd un vun Siedlers ut Europa. Denn gifft dat noch en Minnerheit, de rein ut Europa stammen deit un lüttje Minnerheiten vun Chinesen un Inders. Spraken De Muddersprake vun de meisten Inwahners vun de Seychellen is Seselwa, wat en Kreoolspraak is. Neven Engelsch un Franzöös'sch is Seselwa ok Amtssprake. Gloven Mehr as 90 % vun de Inwahners höört to de Röömsch-kathoolsche Karken, bi 8 % sünd Protestanten. Chinesen un Inders pleegt den Gloven vun ehre Heimatlänner. Historie Annahmen warrt, dat de Seychellen vun Seefohrers un Kooplüde ut Arabien updeckt wurrn sünd. Man wiß is, dat Seefohrers ut Portugal al 1505 över düsse Inseln wat upschreven hefft. Siedlers hefft eerst de Franzosen dorhen stüert, ofschoonst de Eilannen to de Tied al 150 Johre lang in’n Westen bekannt ween sünd. Vun 1794 bit 1811 hett dat Striet um de Inseln geven twuschen Grootbritannien un Frankriek. Dat weer en Deel vun den groten Krieg twuschen Napoleon un en ganze Reeg vun Länner. De Briten weern in düssen Striet de Winners un hefft de Seychellen in’e Hand kregen. Se hefft se dormols Mauritius toslahn. An’n 31. August 1903 sünd de Seychellen en egen Kolonie vun Grootbritannien wurrn. Sülvst verwalten dröffen de Eilannen sik vun 1970 af an un unafhängig wurrn sünd se 1976. Dormols weer de „Eerste Republiek“ up de Been stellt. 1979 hett en „Een-Parteien-Regime“ de Macht övernahmen. Dat weer denn de „Tweete Republiek“. 1993 is amenne de hüdige Verfaten in Kraft treden un de „Drüdde Republiek“ is tostanne kamen. Dor sünd wedder verscheden Parteien tolaten. Partei vun de Regeerung is de vörmolige Eenheidspartei Seychelles People’s Progressive Front (SPPF). Politik De Seychellen ehr Präsident is vun den 20. November 2020 af an Wavel Ramkalawan. He hett Danny Faure aflööst, de sien Amtstiet afloopen weer. Dat Parlament driggt den Naam „National Assembly“ oder „Assamblee Nationale“. Dor höört 34 Afordenten to. 25 vun jem sünd direktemang wählt, de annern negen Plätze weert verdeelt an all Parteien, de tominnst 10 % kregen hefft. Bezirken De Seychellen hefft 25 Bezirken (Tohopenstellt na geograaphsche Laag, Hööftstäder/-öörd in Klammern) Greater Victoria La Rivière Anglaise Mont Buxton Saint Louis Bel Air Mont Fleuri Roche Caiman Les Mamelles Plaisance Rural Mahé Anse aux Pins Anse Boileau (Anse Boileau) Anse Étoile Anse Louis Anse Royale Baie Lazare Beau Vallon (Beau Vallon) Bel Ombre (Bel Ombre) Cascade (Cascade) Glacis Grand' Anse (Mahé) Lä Gögue Pointe La Rue Port Glaud (Port Glaud) Takamaka (Takamaka) Praslin Baie Sainte Anne (Anse Volbert) Grand' Anse (Praslin) (Grande Anse) La Digue un de annern Inner Islands La Digue (La Reunion) Weertschop De Staat vun de Seychellen kann vun de Midd vun 2008 af an nich mehr betahlen. Em is dat Geld utgahn.. Tourismus Um un bi 30 % vun de Lüde, de arbeiden doot, sünd in den Frömdenverkehr togange. Dor verdeent se bi 70 % vun dat Volksinkamen mit. In de verleten Johren sünd vun private Investors grote Geldsummen in den Neebo un Utbo vun Hotels steken wurrn, sunnerlich in den Fiev-Steern-Sekter. Dat is bekannt, dat in so en Monokultur en groot Risiko liggt, man vunwegen de Seychellen ehre Geographie is dat Ansiedeln vun en Export-Industrie wiethen nich mööglich. Verkehr Up Mahé liggt de Seychellen ehr internatschonale Flegerhaben. Air Seychelles knütt all grote Eilannen tosamen un fliggt ok na Städer in Europa un Asien. Snellscheepe fohrt vun Mahé na Praslin, La Digue un Fregate. Staatsutgaven Twuschen 1992 un 2000 hett de Staat för düsse Sektoren so veel vun sien Huusholt insett: Gesundheit: bi 7 % Bildung: bi 9 % Militär: bi 3 %. Belegen Afrika Seychellen

1977

https://nds.wikipedia.org/wiki/Simbabwe

Simbabwe

Simbabwe (engelsch: Zimbabwe; översett’: „Steenhüser“ in de Shona-Spraak), dat vörmolige Süüdrhodesien, is en Binnenstaat in dat süüdliche Afrika. De Naam „Simbabwe“ geiht torüch up de Stäe, de hüdigendags „Great Zimbabwe“ heten deit. Dat is en Stadt, de al lang in Dutt gahn is un wo dat de gröttsten Bowarken ut Steen ut de Tied vör den europääschen Kolonialismus in dat süüdliche Afrika gifft. De Naam „Rhodesien“ kümmt vun den engelschen Politiker un Kolonialisten Cecil Rhodes vun her. Natschonalfierdag in Simbabwe is de 18. April. Regeern deit in dat Land Robert Mugabe as en Diktater. He is an’n 4. März 1980 to’n eersten Mol to’n Premierminister un 1987 to’n Präsidenten wählt wurrn. Geographie De Lage Simbabwe liggt twuschen de Breeden 16° un 22° Süüd un twuschen de Längden 26° un 33° Oost. As en schieren Binnenstaat hett Simbabwe keen egen Togang na de See hen. Grenzen deit dat Land an Süüdafrika (225 km), Botswana (831 km), Sambia (797 km, vörmols Noordrhodesien) un Mosambik (1231 km). De Sambesi-Stroom is de Grenz na Sambia hen. Simbabwe is um un bi 390.757 km² groot. Dor sünd 3.910 km² vun Water. Alltohopen is dat um un bi so groot, as Düütschland un de Nedderlannen tohopen nahmen. De hööchste Barg is de Inyangani mit 2.592 m. He liggt in dat ööstliche Hoochland in’n Norden vun Mutare in’n Nyanga-Natschonalpark. Städer As dat Volk 2002 tellt wurrn is, is rutkamen, dat düt de gröttsten Städer sünd (mit Inwahners): Harare 1.444.534 Inwahners, Bulawayo 676.787 Inwahners, Chitungwiza 321.782 Inwahners, Mutare 170.106 Inwahners, Gweru 141.260 Inwahners un Epworth 113.884 Inwahners. Klima In Simbabwe is dat Klima subtropisch bit tropisch. De Summer is natt, to’n Deel luurig un heet (bit över 35° C). In Winter gifft dat en Dröögtied, dor is dat kommodig warm bi (um un bi 25° C). In de Landstreken, de wat höger liggen doot, un dat sünd de meisten, is dat in’n Summer nich so unbannig heet (25 bit 30° C) un in’n Winter kann dat dor ok hen un wenn över Nacht mol matigen Frost geven (bit –5° C). De Regentied duert vun November bit Märt. Dor fallt denn bi 90 % vun de jöhrlichen Neddersläge, de in’n Döörsnitt bi 1.000 mm liggen doot. In de Hööftstadt Harare liggt de Temperatuur in’n Döörsnitt bi 20° C, annerwegens sünd dat bi 19 – 22° C. Deerter un Planten Meist dat ganze Land besteiht ut Dröögsavannen, man dat gifft ok en paar Dröögwolden. Dor staht de Bööme aver nich to dicht in. Bööme, de in de Dröögsavannen wassen doot, sünd de Apenbrootbööm un de Schirmakazien. Dat Gras in de Savannen is in de dröge Tied bruun un soor, man bit an dat Enne vun de Regentied hen wasst dat wedder bit twee Meter hooch. Dat is de Grundlaag för dat Freten vun en ganze Reeg vun wille Deerter. Inwahners Mit bi 70 % vun de Inwahners sünd de Shona dat gröttste Volk in Simbabwe. An ehre Sieten speelt ok noch de Ndebele en Rull (13 %). Bavenhen gifft dat noch de Chewa (6 %). Dat warrt taxeert, dat man minner, as 50.000 Europäers hüdigendags noch in dat Land leven doot. Vun den Dag af an, as Cecil Rhodes in dat 19. Johrhunnert de britsche Kolonie Rhodesien grünnt harr, weern dor witte Farmers un Kooplüde ut Europa un Süüdafrika inwannert. Üm de Midden vun dat 20. Johrhunnert rüm, möken se bi 5 % vun de Inwahners ut. Man na de Unafhängigkeit vun Simbabwe duer dat nich lang, un dat sünd düütlich minner wurrn. Vunwegen, dat de witten Inwahners en wichtige Rull spelen döen in de Weertschop vun dat Land, hett ehre Afwannerung vun de 1980er Johre af an dorto föhrt, dat dat mit Simbabwe siene Weertschop nich beter wurrn is. Tahl vun Inwahners Fröher is de Tahl vun de Inwahners in Simbabwe jummers duchtig bargrop kladdert. Man vunwegen de weertschopplichen Problemen vun dat Land un ok vunwegen de Aids-Epidemie wasst de Tahl vun de Simbabwers hüdigendags praktisch nich mehr. In jüngste Tied (2005) schöllt dat sogor minner Inwahners wurrn ween. Dor speelt avers ok en Rull bi, dat veel Simbabwers utwannert doot, ok vunwegen de Terrorherrschop vun Robert Mugabe. Bit hen to 3 Mio. Simbabwers schöllt illegal na Süüdafrika utwannert ween. Aids in Simbabwe Simbawe is en vun de Länner up de Welt, wo sik de hööchste Andeel vun de Inwahners mit HIV ansteken hefft. Twuschen 24 un 35 % vun de 12,7 Mio. Inwahners sünd HIV-positiv. Dat gifft keen Land up de Welt, wo binnen so korte Tied de döörsnittliche Levenstied vun de Inwahners so unbannig dull afsackt is: in minner, as tein Johren vun 55 up 44 Johre. Hüdigendags (Stand: 2006) höört de döörsnittliche Levenstied to de ringsten up de ganze Welt. Up den Human Development Index vun dat Johr 2007/2008 is Simbabwe midderwielen afsackt up Platz 151 (vun 177Länner, de vergleken wurrn sünd). Historie Vör de Kolonialtied Vör um un bi 2000 Johren (in de Iesentied) hefft Bantu-Völker anfungen un sünd na dat hüdige Simbabwe inwannert. Dor hören ok de Vöröllern vun de hüdigen Shona mit to, de hüdigendags en groten Deel vun de Inwahners utmaakt (70 – 80 %). In dat Middelöller hefft düsse Bantu en Zivilisatschoon upboot, vun de hüüttodaag de Ruinen vun Great Zimbabwe Tüügnis afleegt. Wichtigen Born vun ehren Riekdom weer de Hannel mit de Küst vun Oostafrika. Dor weern vun dat 10. Johrhunnert af an al musliemsche Kooplüde unnerwegens un hefft sik dor bold ok dallaten. Dat hett avers en groten Unnerscheed bestahn twuschen de ehre Swahili-Kultur un de Kultur vun Simbabwe. In de Midden vun dat 15. Johrhunnert is de Simbabwe-Kultur avers an annere Stäen ümtagen un de Swahili-Kooplüde an de Küsten sünd jummers mehr vun de Portugesen an’e Siet schaven wurrn. De Portugesen hefft ok en Versöök unnernahmen, en Deel vun dat Land to erovern, man vergeevs. 1837 sünd de Shona-Staten vun de Ndebele unnerkregen wurrn. De Ndebele weern vunwegen de Mfecane ut dat hüdigen Süüdafrika na Norden hen utwannert. Kolonie In dat Johr 1893 hett C. J. Rhodes dat Ndebeleland köfft. Dat Afboen vun de Rohstoffen, dat fruchtbore Land un ok de Arbeitskraft vun de Inwahners hett he de Lüde överlaten, de dor ut Europa hen inwannert weern. In dat Binnenland vun dat süüdliche Afrika is denn de Kolonie Rhodesien tostanne kamen, de ehrn Naam vun em kregen hett. In dat Johr 1911 is de Kolonie updeelt wurrn in de beiden Delen Noordrhodesien (hüdigendags Sambia) un Süüdrhodesien, wat vundagen Simbabwe is. In den süüdlichen Deel sünd, vunwegen sien günstig Klima, allerhand Lüde hentagen. 1922 is dat en Siedlungskolonie wurrn. De Witten hefft dor de Verwaltung süms in’e Hand nahmen un 1930 dat Landgesett rutbröcht. De fruchtborsten Kuntreien dröffen na düt Gesett bloß de Witten to’n Egendom kriegen. Wenn de swarten Afrikaners Bueree bedrieven wollen, mössen se in sore un unfruchtbore Gegenden hen utwieken. De Unafhängigkeit warrt eensiedig verklaart In de Tied, as in Noordrhodesien un dat Njassaland in’e Naberschop de Regeerungen vun de swarten Mehrheiten na de Macht grepen hefft, hett in Simbabwe en Regeerung vun de witte Minnerheit unner Ian Smith an’n 11. November 1965 eensiedig de Unafhängigkeit verklaart. Dat Land heet nu „Rhodesien“ un is en Monarkie unner de Kroon vun England bleven. Dat weer de Regeerung vun Süüdafrika, de jem dat ansnackt harr, vunwegen dat se in Rhodesien ok en Apartheid-Regeerung hebben woll. Jüngere Geschicht De Regeerung vun Simbabwe hett en ganzen Barg vun Problemen upboot. To’n groten Deel hett he mit Robert Mugabe siene Politik in de lesten Johren to kriegen. As dat mit de Herrschop vun de Witten toenn weer, hefft de meisten Lüde up en Landreform luert. Man eerst is dor johrelang nix kamen, un denn hett dat groot Dör’nanner geven, as dat mit Gewalt passeern dö. De witten Farmers is dat Egendom wegnahmen wurrn, man just dor dör sünd de Landarbeiders, de bavenhen nix to bieten hefft, nich Landbesitter wurrn, man arbeitslos. Nu hefft se noch minner un leevt eerst Recht in’n Elenn. De Liddmaten vun de Oppositschoon (sunnerlich Anhängers vun dat Movement for Democratic Change MDC) un annere Lüde, de de Regeerung kritisch ankieken döen, sund jummers mehr bange maakt wurrn, mitunner sund se ok an’e Sieten bröcht wurrn. Vunwegen dat de MDC jummers mehr Frunnen funnen hett, hett de Regeerung unner Mugabe slankweg en Diktatur inföhrt. Mit de Tied sünd de Justiz un de Medien övereen schalt’, de Freeheit vun Meenung un Versammeln tohopenstuukt un is ok allerhand unnernahmen wurrn gegen Lüde, de politisch anners denken doot. To de lesten Wahlen in Simbabwe sund man bloß en paar internatschonale Tokiekers inlaadt wurrn. De sünd all övereen kamen, dat an de beiden lesten Wahlen to dat Parlament vun Simbabwe un ok an de Präsidentenwahlen 2002 aarig rumfummelt wurrn is. Noch in datsülvige Johr 2002 is Simbabwe vunwegen düsse Wahlen ut den Commonwealth of Nations utslaten wurrn. Vunwegen dat Mugabe sik dor nich um scheren dö, wat de Lüde in annere Länner över sien Land menen doot, steiht sien Regime midderwielen ganz alleen dor. Tohopen mit Untofredenheit vun de Inwahners vun Simbabwe hett dat dor to föhrt, dat de Weertschop vun dat Land allmeist ganz tosamensackt is. Mugabe siene Amtstied weer 2008 to Enn. Dormols is de Präsident 84 Johre oolt ween. Mit de Partei ZANU-PF in’n Ruggen hett he sik avers sülms noch mol upstellt un woll to’n sessten Mol Präsident vun dat Land weern. An’n 5. Februar 2008 hett de vörmolige Finanzminister Simba Makoni verklaart, he woll as unafhängigen Kannedaten ok antreden bi de Wahlen. As drüdden hett Morgan Tsavangirai vun de MDC mitmaakt. Bi de Wahlen sünd bloß man en paar Tokiekers ut dat Utland tolaten wurrn. Keen vun de Kannedaten hett dat schafft un kreeg en afsolute Mehrheit tostanne. An un for sik woll Tsvangirai Enne Juni 2008 noch mol in en Wahl gegen Mugabe antreden, man as jummers mehr Anhängers vun de MDC bange maakt un slahn wurrn sünd, hett he Bott geven. In’n September 2008 sünd de beiden Fienden avers övereen kamen, de Macht in dat Land twuschen jem up to delen. Mugabe bleev Präsident un Tsvangirai is as Ministerpräsident Baas vun de Regeerung wurrn. An’n 11. Februar 2009 hett he sien Eed afleggt. 2017 wurr Mugabe denn doch dwungen, aftotreeden. Sien Nahfolger wurr denn Emmerson Mnangagwa. Cholera Vun August 2008 af an hett sik in Simbabwe de Cholera utbreedt. An’n 4. Dezember 2008 is vundeswegen de natschonale Nootstand utropen wurrn. Bit to’n 16. März 2009 hett dat mehr as 90.000 Kranke un üm un bi 4.030 Dode geven. Belegen Afrika !

1978

https://nds.wikipedia.org/wiki/%C3%84thiopien

Äthiopien

Äthiopien (vun greeksch Αιθιοπία, tosamensett ut oolgreeksch αίθαλο=aíthalo - dat Sottene, Sottfarvene un οψ=ops - dat Antlaat, amharisch Ityop'iya, fröher ok Abessinien) is en Land in Afrika. De Nahwerlänner sünd Eritrea, de Sudan, Kenia, Somalia un Dschibuti. Natschonalfierdag is de 18. Mai, de Dag vun de Nedderlaag vun de Mengistu-Regime 1991. In Äthiopien leevt 78.254.090 Inwahners up 1.127.127 km². Dor is dat dat teintgröttste Land in Afrika mit un is bi dreemol so groot, as Düütschland. Inwahners Dat gröttste Volk in Äthiopien sünd de Oromo (fröher ok „Galla“ nömmt). Se maakt bi 40 % vun de Inwahners ut un höört to'n Islam to, man ok to de Äthioopsch-Orthodoxe Karken. Bi 20-30% vun de Inwahners sünd Amharen, bi 10% sünd Tigray. De Amharen sünd lange Tied as dat „Staatsvolk“ vun Äthiopien ankeken wurrn. Tohopen mit de Tigray sünd se tomeist Christen un höört to de Orthodoxe Karken to. Denn gifft dat noch bi 10% Wolaita, 7% Sidama, 6% Somali, 6% Gumuz, 4% Afar, 3 % Gurage un 1% Agaw. Bavenhen kümmt dor noch en Rege lüttjere Völker to. Spraken Amtsspraak is Amhaarsch. As Muddersprake snackt dat bi 17 Millionen Lüde. Man in dat Land weert mehr as 80 Spraken snackt. Oromo mit 24-25 Mio. Snackers is dor de Gröttste vun. Religion De akraaten Tallen sünd ümstreden, man ungefähr gifft dat in Äthiopien bi 40-45% orthodoxe Christen, 30-45% Muslimen un bi 10% Protestanten. Historie Ok in dat Tiedöller vun den Kolonialismus is Äthiopien nie nich en Kolonie vun en vun de Mächt ut Europa ween. Bit 1974 weer Äthiopien en Kaiserriek. De leste Kaiser is Haile Selassie ween. In't 19. Johrhunnert un denn wedder unner Mussolini hefft de Italieners versöcht, dat Land in to nehmen, man sunnerlich veel is dor nich vun wurrn. Man unner Mussolini is Addis Abeba innahmen wurrn un dor is en Völkermord utöövt wurrn, wo bi 700.000 Minschen bi umkamen sünd. Dat weern dormols bi 10% vun de Inwahners. Athiopien Afrika Äthiopien

1979

https://nds.wikipedia.org/wiki/Burkina%20Faso

Burkina Faso

Burkina Faso is een Land in West-Afrika, in dat Knee vun den Nigerstroom. Fröher hett dat Land mol "Obervolta" heten. Burkina Faso grenz an Mali, Niger, Benin, Togo un de Elfenbeenküst. Dat Land höört to de ärmsten Länner vun de Welt. Dat Land is indeelt in 45 Provinzen. De Hööftstadt is Ouagadougou un hett ruch weg 1 Million Inwahners. Naam De Naam sett sik tohopen ut Wöör ut twee Spraken. Burkina is Mòoré un bedutt „Person, de wat gellen deit.“ Faso kümmt ut de Dioula-Sprake un heet „Vaderland“. Burkina-Faso schall denn so veel heten, as „Vaderland vun de Lüde, de wat gellen doot“. Inwahners In Burkina Faso leevt bi 13.730.000 Inwahners up 274.000 km². Allerhand Völker sünd hier tohuse. Dat gröttste sünd de Mossi (40% vun de Inwahners). De ehre Vöröllern sünd in dat 15. Johrhunnert vun'n Süden her inwannert. In'n Oosten leevt de Gulmancena (mit bi 8%). Denn gifft dat noch de Fulbe (5%), hooch in'n Noorden de Tuareg (7%), de Bissa un de Sanan. Ok de Bobo (14%), Senufo (9%), Lobi (6%) un Buraba finnt sik dor an de Siete vun noch lüttjere Völker. Bi 23.000 Franzosen leevt in Burkina Faso, dormank 3.200 up Duer. Spraken Amtssprake is Franzöösch. In't Land weert avers ok Mòoré, Dioula, Fulfulde, Araabsch, Tamascheq un de velen Niger-Kongo-Spraken snackt. Religion Bi 40% vun de Inwahners hangt an de heidnischen Naturreligionen, bi 50% sünd Muslimen un bi 10% sünd Christen. Historie An'n 5. August 1960 is dat Land unner den Naam vun Obervolta unafhängig wurrn vun Frankriek. Weblenken Informatschonen över Burkina Faso vun dat düütsche Utwärtige Amt Den Staatspräsidenten siene Websteed (franzöösch) Informationen över Burkina Faso up de Regeern ehre Websteed (franzöösch) LeFaso.net – Portal mit Nahrichten ut Burkina Faso (franzöösch) Linkkollektschoon vun de Columbia University Libraries (engelsch) burkina.at – Nettwark vun Lüde, de sik privat mit Vörankamen un Entwickeln vun Burkina Faso befaten doot Belegen Land Afrika Burkina Faso

1980

https://nds.wikipedia.org/wiki/%C3%84quatoriaal-Guinea

Äquatoriaal-Guinea

Äquatoriaal-Guinea (spaan. Guinea Ecuatorial, franz. Guinée Èquatoriale, portug. Guiné Equatorial) is een Land in Afrika. Dat grenzt in'n Noorden an Kamerun, in'n Süden un Oosten an Gabun un in'n Westen an den Golf vun Guinea. Ofschoonst dat Land düssen Naam driggt, liggt dor keen enkelten Deel vun an'n Äquator, man en beten nöördlich. In Äquatoriaal-Guinea leevt bi 501.000 Inwahners up 28.051 km². Hööftstadt is Malabo. Inwahners De Inwahners höört to'n groten Deel (80%) to de Volksgrupp vun de Fang. Dor kümmt denn noch en lütteren Deel (20%) vun dat Volk vun de Bubi hento. Beide höört to de Bantuvölker to. Spraken Amtsspraken sünd Spaansch un Portuges'sch. Dor is 1997 as Sprake vun de Verwalten noch Franzöösch tokamen. Wieterhen weert ok de Bantuspraken Bubi un Fang snackt. Historie Um 1500 rüm hett Portugal dat Land innahmen. 1778 möss Portugal de Kolonie an Spanien aftreden. An'n 12. Oktober 1968 is Äquatorialguinea unafhängig wurrn vun Spanien. Land Afrika

1981

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kap%20Verde

Kap Verde

Kap Verde (portugeesch Cabo Verde) is en Inselstaat in’n Atlantik, de politisch den afrikaanschen Kontinent torekent warrt. De Kapverdischen Eilannen, as ok dorto seggt warrt, warrt as Deel vun Makaronesien ansehn – ünner dissen Begreep warrt all de Eilannen un Inselgruppen in’n ööstlichen Atlantik tohopenfaat. De negen gröttsten vun de föfftein Eilannen sünd hüüt noch vun Minschen bewahnt. Tohopen hebbt de Eilannen ein Flach vun 4033 km². De Hööftstadt vun de lütte Republik is Praia. Staatsbaas is siet 2011 de Präsident Jorge Carlos Fonseca. Geografie De Republik Kap Verde liggt ’n beten mehr as 550 km wiet vör de Küst vun Senegal in’n ööstlichen Atlantik. De Inseln warrt vun de Inheemschen ünnerscheedt in de Eilannen över’n Wind (Ilhas do Barlavento) un ünner’n Wind (Ilhas do Sotavento). Dat leddt sik vun den Passatwind af, de jümmers ut de lieken Richten weiht. De eerste Grupp billt Santo Antão, São Vicente, São Nicolau, Sal, Boa Vista un de dree nich bewahnten Eilannen Santa Luzia, Branco un Raso. De Sotavento-Grupp sett sik tohopen ut Maio, Santiago, Fogo, Brava un de Inselgrupp vun de Ilhéus do Rombo. Geologie De Archipel vun de Kapverden is dör vulkaansch Vörgäng tostannen kamen. Wieldat de geograafsche Laag midden binnen en Lithosphärenplatt liggt, is antonehmen, dat de ünner de Eilannen ut en Hotspot entstahn is. De Eilannen sünd all teemlich ünnerscheedlich. De Eilannen Sal, Boa Vista un Maio in’n Oosten sünd de öllsten un wiest bit op en poor Tügenbargen en flache un evene Bavenflach op, de över de Tiet dör Erosion togang kamen is. Se hebbt tomeist en Sockel ut Kalk. De hööchste Oort vun de Kapverden is de Vulkankegel Pico de Fogo mit sien 2829 m. Dor is ok de jüngste Eruptschoon wesen in’t Johr 1995. Ok de annern Eilannen wieter na’n Westen sünd jung-vulkaansch un hebbt hoge Bargens un hebbt ok fakener Regen, wodör disse Eilannen ok veel gröner utseht. Planten un Deerten Dör dat Klima is dat op de Eilannen teemlich dröög. Sünners de Eilannen Sal, Boa Vista un Maio sünd to’n gröttsten Deel wöstenliek mit düchtig wenig Vegetatschoon. De annern Inseln kriegt ’n beten mehr Regen, so dat dor denn ok mehr Plantenoorden to finnen sünd, de in’n Allgemenen ok dichter wassen doot. Tyypsch sünd vör allen de Agaven, op de mehr wöstenlieken Eilannen ok de Kanaarsche Dattelpalm oder Akazien. Woneem dat noog Water gifft, warrt mitünner ok Bananen, Kaffee oder Wien anboot. Vergleken mit annere Länner gifft dat op Kap Verde blots wenige Orden vun Deerten. Vördem de Eilannen vun Minschen bewahnt weern, geev dat dor afsehn vun een eenzig Fleddermuusoort keen Söögdeerten. De Söögdeerten, de hüüt op de Kapverden to finnen sünd, hebbt de Siedlers later eerst mitbrocht. Op de Eilannen gifft dat en Reeg vun Insekten un Reptilien (t. B. Geckos un Skinken) un in’n Atlantik rundrüm sünd veel Fischoorden antokieken. An de Strännen kamt af un an ok de Seeschildkröten (Cheloniidae) un leggt dor jemehr Eier af. De Schildkrööt warrt ok as Teken för Kap Verde ansehn. Klima Dat Klima op Kap Verde ännert sik nich veel, een hett dat dor mit en mild ozeaansch Klima to doon, dat dör den Noordoostpassat stüert warrt un allgemeen wenig Regen geven deit, ofschoonst de Fuchtigkeit vun de Luft dat hele Johr dör mit üm un bi 70% teemlich hooch is. De meiste Regen fallt in de Tiet vun August bit November. De Temperaturen ännert sik vun Dag to Nacht ok man blots wenig. Dagsöver leegt se över’t Johr twüschen 23 un 30 °C, nachts wat sieter twüschen 18 un 24 °C. De Atlantik hett üm de Inseln leeftallige 22 bit 27 °C, wat de Grundlaag is för den Strandtourismus, de sik op de Eilannen entwickeln deit. Historie Hööftartikel: Historie vun Kap Verde De nich bewahnten kapverdischen Eilannen weern 1445 vun António Fernandes ümschippt un 1456 vun den Venezianer Alvise Cadamosto, de in portugeesche Deensten ünnerwegens weer, opdeckt. He hett in Boa Vista sachts ok as eerster en Foot op de Eilannen sett. De genueesche Kaptain António da Noli stünn ok in portugeesche Deensten. För den Prinzen Hinnerk de Seefohrer hett he af 1458 dat Utforschen vun de Eilannen wieter maakt un hett dorbi woll den gröttsten Deel vun de ööstlichen Kapverden opdeckt. He geev den Archipel den Naam Ilhas de Cabo Verde. Af 1461 füng he as Gouverneur vun de portugeeschen Kroon mit dat Besiedeln vun de Insel an. De Naam vun de Eilannen kummt vun’t gröne Kap (Cabo Verde) an de Westküst vun Afrika. An den Naam kann man de Historie vun’t Opdecken afleiden un ok de laatmiddelöllerliche Technik vun de Navigatschoon. Bit to’t sekere Bestimmen vun de geograaphsche Läng in’t 18. Johrhunnert, föhren de Navigaters jümmer an de westafrikaanschen Küst lang bit na’t Kap, dat se nich an de Eilannen in den wieten Atlantik vörbikarjolt. All Christoph Kolumbus, de 1498 op sien drüdden Reis na Amerika an de Kapverden vörbiföhrt is, hett faststellt, dat de Beteken för de tomeist wööstortigen Eilannen nich so rech passen de. Dat Siedeln op de Inselgrupp güng 1461 mit en lütte Militärstatschoon op de Hööftinsel Santiago (anfangs Santo Iago, worut denn São Tiago worrn is) los un op Fogo. 1532 weer en egenstännig Bisdom inricht un mit dat Utsennen vun en Generalgouverneur kreeg dat Eiland denn offiziell den Status vun en portugeesche Kolonie. Weertschaplich hett Kap Verde af 1461 en Rull as portugeesche Militärstatschoon speelt un as Vörposten för wietere Opdeckerfohrten un för’t Winnen vun rosella tinctoria, en Farvflecht. De Insel Santiago keem twüschen 1500 un 1620 en bedüdende Rull to bi den transatlantischen Slavenhannel, as dat Eiland as Statschoon bruukt weer to’n Versorgen un Verschippen. In de lateren Tiet hett blots noch de Hannel mit Solt ünner engelsche Kontroll de rünnerkamene Weertschap beleeft, de bit 1850 den groten natürlichen Haven vun São Vicente vöran brocht hett. Engelsche Kahlenhannelsselschoppen hebbt dorut den veertgröttsten Kahlenhaven för de Versorgen vun de gau wassende Dampschippfohrt maakt. Man, as de Hannel mit Kahlen jümmer weniger weer af de 1880er Johren, pedden negen op São Vicente tohopenlopende transatlantische Ünnerseekavels an de Steed vun’n Kahlenhannel un stütten wieter de Bedüden vun de Insel un vun de smucke Stadt Mindelo. Trurige Beropenheit kreeg Kap Verde wiel de Estado Novo dör dat Konzentratschoonslager Tarrafal op dat Eiland Santiago. Kapverdische Intellektuelle, allen vöran Amílcar Cabral, hebbt tosamen en antifaschistische un antikoloniale Bewegen prägt, de an’n 25. April 1974 dat faschistische Salazar-Regime in Portugal to Fall brocht hett. Ünner den Vörsitt vun en portugeeschen Hogen Kommissar is dorophen en Övergangsregeeren billt worrn un dat geef Wahlen to en Versammeln, bi de en Verfaten rutkamen schüll. Dorbi harr de PAIGC, de Afrikaansch Partei för de Unafhangigkeit vun Guinea un Kap Verde de Nees vör, ofschoonst ok annere Parteien deelnahmen hebbt. De PAIGC hett all Sitten in de verfatengevend Versammeln wunnen. Se wull, as de Naam andüüdt, en Vereenigen mit Guinea-Bissau. An’n 5. Juli 1975 weer de Unafhangigkeit utropen un de links-natschonale Befre’ensbewegen PAIGC weer to de alleenregerende Partei. De eerste Staatspräsident vun Kap Verde is Aristides Pereira worrn. De Mehrheit bi de Wahlen hett de Partei utnütt to’n Utbo vun en Eenparteiensystem un to’n Utwieten vun ehr Macht. De fre’en Gewerkschoppen weern to verboden; an jemehr Steed weer en Eenheitsgewerkschap grünnt un Kap Verde weer to’n Eenparteienstaat verklort. Na en anti-kapverdsch prägten Putsch in Guinea-Bissau dör Nino Vieira hett sik de Partei 1981 oplöst. Wiel se in Guinea-Bissau den Naam behollen hett, weer dorut in Kap Verde de ne’e Partido Africano da Independência de Cabo Verde (PAICV). Bi de Wahlen 1985 hett de Partei 94,5 % vun all Stimmen kregen, man liekers geev dat ok Stimmen, de för dat Land en Demokratiseeren föddert hebbt. De Eenparteienstaat harr 1990 sien End, as de Verfaten ännert un en Mehrparteiensystem inföhrt worrn is. In’t lieke Johr hett de Oppositschoon de Bewegen för Demokratie MpD grünnt. Bi de eersten demokratischen fre’en Wahlen 1991 is se mit grote afslute Mehrheit (78 %) starkste Kraft worrn. Präsident vun de „tweeten Republiek“ is António M. Monteiro worrn, de in de folgend Johren en neoliberale Politik orienteert op de Marktweertschap un de Dezentraliseeren in Landkreisen verfolgt hett. De Positischoon vun den Ministerpräsidenten weer 1993 dör Ännern vun de Verfaten starker maakt. Den Präsidenten füll dormit mehr en Rull as Repräsentant un moralische Instituschoon to, as dat ok bi eenige westeuropääsche Demokratien (t. B. in Düütschland) is. Dör de Wahl to de Natschonalversammeln vun 2001 is de PAICV mit en sozialdemokraatsch Profil in de Regeeren torüchkamen un Pedro de Verona Rodrigues Pires weer denn ne’e Präsident. Ehrn Vörsprung künn de PAICV bi de Parlamentswahlen in’n Januar 2006 to en solide afslute Mehrheit utboen; Präsident Pires weer in’n Februar in direkte Wahl in sien Amt bestätigt. De Hööfttelen vun de ne’en Regeeren blieft de Kamp gegen de Armoot un dat Verbetern vun de Effizienz vun Weertschap un Staat. Inwahners Kap Verde weer nich bewahnt, vördem de Portugiesen de Eilannen opdeckt un besiedelt hebbt. Op de Eilannen hett sik dör dat Mischen vun de Kulturen vun de europääsche Siedlers un de afrikaanschen Slaven, de vun de Portugiesen op de Eilannen brocht woorn sünd, en ne’e Kreolsch Kultur billt. Demografie De Historie vun Kap Verde is bestimmt worrn dör Inwannerers, de jümmer wedder mol ut Portugal oder Madeira in dat Land kamen sünd, dör den starken weertschopplichen Influss vun de Englänner un dör massenhaft Utwannern as Naklapp vun wedderkamende Hungerkatastrophen. In’t Johr 2000 kemen to de ruchweg 435.000 Inwahners vun den Archipel noch mol schätzte 700.000 Staatsbörger dorto, de in’t Utland leeft. Vun de Inwahners leeft goot de Hälft op de Hööftinsel Santiago. De Inwahners hollt dat veel mit de Kark. Ruchweg 80 % sünd kathoolsch un 10 % sünd Protestanten, wovun sik ungefäähr de Hälft to de Nazarener rekent. De restlichen 10 % höört annere Religionen an as de Mormonen, de Anglikaner oder de Tügen vun Jehova. Na de Volkstellen vun 2000 is de Proportschoon twüschen Frons- un Mannslüüd üm un bi 51,9 % to 48,1 %. Dör dat Utwannern vun de Generatschonen vun de 1940er un 1950er vun wegen de Hungerkatastrophen, gifft dat hüüt blots ganz wenig Lüüd twüschen 55 un 70 Johren. Dree Veerdel vun de Inwahners sünd jünger as 15 Johr un dat dörsnittliche Öller leeg 2000 bi ruchweg 17,4 Johr. Dat Wassdom vun de Inwahnertall leeg 2000 bi 2,4 % in’t Johr. In’n Dörsnitt leeft in een Huusholt op de Kap Verden 4,6 Minschen. 54 % betekent sik sülvst as ledig, 24 % leeft tosamen ahn heiraadt to hebben, 16 % sünd verheiraadt un 3 % leeft in Scheeden oder Trennen. Die meisten Kinner wasst buten en Eh op. De Vadder blifft bi sien Fro un Kind, so lang em dat in’n Kram passt. So kummt dat faken vör, dat de Fronslüüd Kinner vun ünnerscheedliche Kerls hebbt, man de Kap Verder künnt goot un gaht geern mit Kinner üm. Dorto mutt een weten, dat na dat portugeesch Recht un de kathoolsche Kark de Eh ünner Slaven oder twüschen Slaven un Fre’e nich verlööft weer. Dordör is in de kreolschen Sellschoppen en Veeltall an Formen tostannen kamen, woans de Lüüd tohopen leeft, de to’n Deel bit hüüt Bestand hebbt. Aver polygame Familienkonstrukschonen vun fröhere Tieten, bi de een Mann mit mehrere Fronslüüd in een Huusholt tosamenleeft, gifft dat vundaag nich mehr. Düüdlich is dat Bestreven sünners vun de jungen Lüüd, in de Städer oder tomindst in de Neeg vun Hööftverkehrsvebinnen to tehn. Dorvun versnackt se sik betere Möglichkeiten för Arbeit un Utbillen un ok en Leven, dat mehr Afwesseln hett, as dat Leven op’t Land. Vundaag tellt ungefäähr 54 % to de Stadtinwahners. Spraak Opstunns is Portugeesch de eenzige offizielle Amtsspraak op de Kapverden. De Natschonalspraak dorgegen is dat Kapverdische Kreol (Krioulo), wovun dat aver verschedene Afoorden gifft. De gröttsten Ünnerscheden gifft dat twüschen dat Krioulo vun Santiago un Santo Antão, wat deels so wiet geiht, dat sik de Lüüd ünnerenanner nich mehr verstaht. Grote Ähnlichkeiten gifft dat aver twüschen dat Krioulo vun Santiago un Guinée. Vun de Regeeren warrt anstreevt, dat Krioulo to en tweete Amtsspraak to maken. De jungen Lüüd lehrt vundaag in de School neven dat Portugeesch ok Franzöösch. Politik Kap Verde is en pluralistische parlamentarische Republiek. De Mehrheit in de Natschonalkamer hett siet 2001 de Partei PAICV. Se stellt den Präsidenten Pedro Pires. Översichten: List vun de Präsidenten vun Kap Verde List vun de Premierministers vun Kap Verde Parteien Aktuell gifft dat in Kap Verde fief politische Parteien: Afrikaansch Partei för de Unafhangigkeit vun Kap Verde (PAICV): Se weer 1956 ünner den Naam PAIGC grünnt. Vörmols weer dat en sozialistische Partei, vundaag hett se en sozialdemokraatsch Programm. Unafhangige un demokraatsche Union vun Kap Verde (UCID): Se weer 1974 grünnt. De liberale Partei is sünners in’t Utland aktiv. Bewegen för de Demokratie (MPD): Dat is en börgerlich demokraatsche Partei, de 1990 grünnt worrn is. Partei vun de sozialistischen Demokraten (PSD): De sozialistische Partei weer 1992 grünnt. Partei för demokraatsch Konvergenz (PCD): Disse börgerlich demokratsche Partei hett sik 1994 vun de MPD afsplitt. Indelen vun de Verwalten Kap Verde is in 17 Verwaltungseenheiten oder Distrikte indeelt, de concelhos (Eentall: Concelho) nöömt warrt. Dat sünd na Alphabeth: Boa Vista, Brava, Maio, Mosteiros, Paúl, Praia, Porto Novo, Ribeira Grande, Sal, Santa Catarina, Santa Cruz, São Domingos, São Filipe, São Miguel, São Nicolau, São Vicente, Tarrafal. Dorto kommt noch mol fief Distrikte, de 2005 dör Deelen vun annere Distrikten nee inricht worrn sünd: Ribeira Grande de Santiago (vun’n Distrikt Praia afsplitt), São Lourenço dos Órgãos (vun’n Distrikt Santa Cruz afsplitt), São Salvador do Mundo (vun’n Distrikt Santa Catarina afsplitt), Santa Catarina do Fogo (vun’n Distrikt São Filipe afsplitt) und Tarrafal de São Nicolau (vun’n Distrikt São Nicolau afsplitt). En Översicht över de Inwahnertallen vun de gröttsten Öörd kiek ok de Tabelle in Städer in Kap Verde. Weertschop De Kapverdschen Eilannen hebbt afsehn vun dat Solt ut de Salinen keen gröttere Vörkamen vun mineraalsch Rohstoffen un sünd bannig bedrapen vun dat dröge Sahel-Klima. Blots op veer Eilannen gifft dat ’n beten Water för de Landweertschap, wenn de johrliche Regen nich wegblifft. De Feldbo geiht blots mit Bewatern, de Dröögfeldbo is siet 1968 in wiete Deele utfallen. De landweertschopplich Produkschoon reckt för de eegen Versorgen nich ut. Mehr as 90 % vun de Nehrmiddel mööt – vör allen ut Europa – importeert warrn. Ok de Fischbüüt is begrenzt un kann mit de eenfachen Technologie vun de inheemschen Fischers nich noog utnütt warrn. De grötteste Deel vun’n Fang warrt dör utlännsch Flotten fungen. Exporteert warrt Fisch, Langusten, Bananen, Textilien un en porr Halffardigsaken as Schoh un Leddersaken. De Tourismus kummt erst langsom in de Gäng un driggt ruchweg 10 % to dat Bruttosozialprodukt bi. De Insel Sal hett opstunns den gröttsten Andeel an den Tourismus un hett ungefähr de Hälft vun de Gesamthotelbeleggen mit Strandtouristen. De günstige Laag vun wegen den Passatwind warrt vör allen to’n Seilen un Windsurfen geern nütt. Wietere Anbotten bestaht to’n Sportfischen oder to’n Duken. Op Sal as ok op Boa Vista warrt grote Anstrengen ünnernahmen, den Tourismus starker to maken un de schönen Sandstränn mit Urlaubers to füllen. De goden Möglichkeiten för Bargtourismus oder för de historsch-kulturelle Siet, de för en utgleken Entwickeln vun de Eilannen veel betern weern, warrt dorgegen veel langsomer angahn. De Nahverkehr warrt op de Inseln vör allen mit lütte Bussen un Aluguers (Sammeltaxen) dörföhrt. De kapverdische Escudo (CVE) is 1998 an den portugeeschen Escudo koppelt worrn, 1999 weer he denn an den Euro koppelt. De Natschonalbank vun de Kapverden verfolgt siet ehr Grünnen en sture Politik för de Bestänningkeit vun den Geldweert, üm ok de Utwannerten dorto to bringen, jemehr Geld in Kap Verde antoleggen. De Staat sülvst finanzeert sik sünners ut indirekte Stüern un den Toll för de importeerten Waren. Siet 2004 gifft dat op de Kapverden en Mehrweertstüer vun 15 %. Ruchweg twee Drüddel vun de kapverdischen Familien warrt vun utwannerte Familienanhörige ünnerstütt. De Geldsennen na Kap Verde drägt to goot 20 % to dat Natschonalprodukt bi. Kultur De Kultur vun Kap Verde hett ehr Wörteln in’t Europääsche jüst so as in’t Afrikaansche. Dat gifft t. B. verscheedene Musikrichten, wovun Morna de bekannste is. De woll beropenste kapverdische Singersche is Cesária Évora. Internatschonal bekannt worrn is ok de in Kuba vun kapverdischen Öllern borene Mayra Andrade (*1985). As Kulturhööftstadt gellt in Kap Verde de Stadt Mindelo op de Insel São Vicente. Musik Hööftartikel: Musik vun Kap Verde Komponisten: Manuel de Novas, Vasco Martins, Jorge Fernandes Monteiro (Jotamont) Musiker: Cesária Évora, Simentera, Terezinha Araujo, Bana, Gil Semedo, Luís Morais, Os Tubarões, Bulimundo, Lura, Celina Pereira, Boy Gé Mendes, Orlando Pantera, Tchéka un annere. Malerei Maler: Manuel Figueira, Luisa Queros, Tchalé Figueira, Bela Duarte, Kiki Lima, Mito Literatur De Literatur vun de Kapverden is en vun de rieksten in ganz Afrika. De bekannsten Fabelwesen sünd Ti Lobo un Chibim (Unkel Wulf un Unkel Zeegken), Ti Lobo un Ti Pedro, Ti Ganga, Capotona Dichters: Sergio Frusoni, Eugénio Tavares, B.Léza, João Cleofas Martins, Ovídio Martins, Barbosa Jorge, Fortes Corsino António, Baltasar Lopes (Oswaldo Alcântara), João Vário, Oswaldo Osório, Arménio Vieira, Vadinho Velhinho, José Luís Tavares Schrievers: Manuel Lopes – Movimento Claridade, Luís Romano de Madeira Melo, Germano de Almeida, Orlanda Amarilis, Jorge Vera Cruz Barbosa, Pedro Cardoso, Mário José Domingues, Daniel Filipe, Mário Alberto Fonseca de Almeida, Corsino António Fortes, Arnaldo Carlos de Vasconcelos França, António Aurélio Gonçalves, Aguinaldo Brito Fonseca, Ovídio de Sousa Martins, Osvaldo Osório, Dulce Almada Duarte, Manuel Veiga Massenmedien Fernsehsenner: Portugeesch: RTC – Radio Televisao Caboverdiana, RTP-Africa Franzöösch: TV5 Afrique Radiosenner: Portugeesch: RTC, RDP, öörtlich Radios Franzöösch: RFI Afrique: FM-Senner in Praia, Mindelo, Sal, Fogo e Santo Antão Tietschriften/Daagblööd: A Semana (Praia, 1991–), Expresso das Ilhas, Journal O Cidadao (São Vicente), Jornal Horizonte (Praia, 1988–), Terra Nova (S. Vicente, 1975–), Artiletra (S. Vicente, 1991–) Weblenken Informatschonen vun’t Düütsch Butenministerium (hoochdüütsch) Land Kap Verde

1982

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tschad

Tschad

De Tschad is en Land in Afrika un grenzt an Libyen, Sudan, Zentraalafrikaansche Republiek, Kamerun, Nigeria un Niger. Delen vun dat Land liggt in de Sahelzoon. De Tschad hett kenen direkten Togang nah de See. Dat Land De Norden vun dat Land is Deel vun de Wööst Sahara. Dor liggt ok de Tibesti-Bargen mit den höögsten Barg vun dat Land, den Emi Koussi (3415 m). In den Nordosten liggt dat Hoochland vun Ennedi. Dat is um un bi 1450 m hooch. In’t Zentrum vun den Tschad finnt sik dröög Grasland. In den Süden gifft dat de Siedlänner mit tropisch Weer. Dor loopt ok de Strööm dör, de dat Tschadmeer mit ehr Water spiest. Düt Meer liggt langs de Grenz mit Nigeria un Kamerun. Vun dat Wöstenklima in den Norden bit nah dat tropische Klima in'n Süden gifft dat in’n Tschad veer ünnerscheedliche Zonen mit ganz verscheeden Aarten vun Planten. In'n Süden fallt in'n Döörsnitt 1000 Millimeter Regen in't Johr, in'n Norden sünd dat man bloß 130 Millimeter. Rund um de Hööftstadt N'Djamena fallt in't Johr in’n Dörsnitt 630 Millimeter Regen. Tschad hefft ummer mal wedder to kriegen mit Plagen vun Grashüppers un mit Dröögde. Volksgruppen un Spraken Mehr as 200 Volksgruppen leevt in den Tschad. Mit de Kuntreien, wo de Arabers tohuse sund, un de annern Kuntreien, wo de Swarten Afrikaners wohnt, draapt sik in den Tschad ganz verscheeden Welten. In den Osten un in de Midd vun dat Land sund de Lüe mehr oder minner as de Arabers wurrn. Dat is so vunwegen ehren lang Kontakt mit Ägypten un mit den Sudan. Mehr as twee Drüddel vun de Inwahners vun'n Tschad leevt up dat platte Land. De gröttste Volksgrupp sund de Sara mit um un bi 20 Perzent. Gröttere Gruppen sund ok noch de Bagirmi, de Kreish, de Teda un de Mbum. De offiziellen Spraken vun dat Land sünd Franzöösch un Araabsch, man de meisten Volksgruppen hefft bovenhen ehr eegen Spraak. In dat Jahr 1998 konnen 51 % vun de Mannslüe un 69 % vun de Froonslüe nich lesen un nich schrieven. Gloven Um un bi 40 % vun de Lüe sund Muslimen, 33 % sund Christenlüde un 27 % hangt an den olen Globen vun dat Heidendom. De Muslimen wahnt mehrstendeels in'n Norden un in'n Osten vun dat Land, de Christen un Heiden mehrstendeels in den Süden. Politik De Verfaten vun’n Tschad is 1996 nah een johrelangen Börgerkrieg annahmen wurrn. Tschad is en demokraatsche Republiek. An de Topp vun dat Land steiht de Präsident Idriss Déby vun de Partei Mouvement Patriotique pour le Salut. He is 1996 wählt wurrn un 2001 hefft se em to’n tweten Mol to’n Präsidenten maakt. Twaars hett dat bi de Wahlen keen Striet geben, man international Beupdragten, de en Oog up de Wahlen smeten harrn, hefft seggt, dor sund en paar Saken bi aflopen, de nich in Ordnung weern. Idriss Déby is al siet 1990 Präsident un nah de Verfaten vun 1996 kann en Präsident man bloß twee Malen an de Macht blieven. Man de Tiet vör de Verfaten hefft se eenfach nich mittellt. Düsse Parteien gifft dat in’t Land: Mouvement Patriotique pour le Salut/MPS 55 vun 125 Setels; Union pour le Renouveau et la Démocratique/URD 31; Union Nationale pour le Développement et le Renouveau/UNDR 15; de annern Parteien tohopen 24. De Präsident vun den Tschad hett veel direkte Macht. He is tostännig för dat Beropen vun den Ministerpräsidenten, vun den Staatsrat (Kabinett) un snackt mit bi dat Beropen vun Richters, Generalen, Politikers vun de Provinzen un de Direktors vun de Bedrieven, de den Staat tohören doot. Tschad hett en Parlament vun ene Kamer, de Nationale Assemblee. Bit to den 1. September 1999 weer de Tschad updeelt in 14 Départements. Vun dor af an besteiht dat Land ut 28 Départements un een Stadt. Weertschop De Tschad is een vun de armsten Länner vun de Welt. Dat Bruttosozialprodukt in dat Johr 1999 bedreeg per Inwohner 210 US-Dollar. Vunwegen de Laag midden mank anner Länner up dat dröge Land is dat In- un Utföhren vun Produkten besunners swaar. Dorum geiht dat ok nich so richtig vöran mit dat Land. 1 Euro=655,98 CFA-Francs. Um un bi 80 % vun de Inwahners arbeit in den Landboo un Veehtucht. Kattuun, Veeh-Produkten un Eerdnööt (Pindas) sünd de wichtigsten Produkten. De Export geiht besunners nah Frankriek un nah Kamerun. Gesundheit En Inwahner vun’n Tschad konn in dat Jahr 1998 dormit reken, datt he 48 Jahr an'n Leven bleev. 19,8 % vun de Söögkinner starvt jedet Jahr un ok 19,8 % vun de ölleren Kinner blievt jedet Jahr dood. Historie De Landstreken, wo hüdigendags de Tschad liggt, is al in de Minschheit ehre ganz fröhen Tieden bewohnt wurrn. Dat kann een sehen an de Resten vun Minschen, de een dor finnen kann un an ole Höhlenmaleree. Later sund verscheden Königrieken upkamen un amenn hett dat grote Riek vun Kanem den ganzen Süden vun dat Land utmaakt. Dat weer ungefähr vun dat 8. Johrhunnert af an. Rund um düt Riek umto geef dat noch allerhand lüttjere Königrieken. In dat Middeloller is de Infloot vun buten grötter wurrn. Araabsche Höker hefft mit de Minschen in dat Land Hannel dreben. An 't Enn vun dat 19. Johrhunnert keemen franzöösche Höker un Entdecker in dat Land. 1902 is Tschad een Kolonie vun Frankriek wurrn. In den tweeden Weltkrieg weer Tschad de eerste franzöösche Kolonie, de mit dat Régime vun Vichy braken hett un up de Siet vun de Alliierten överträden is. An'n 11. August 1960 is Tschad in Freden vun Frankriek unafhängig wurrn. Man al 1965 hett een Börgerkrieg anfungen. Dat weer toeerst een Upstand gegen de Stüür, de in den Norden vun dat Land losgüng. Dor sünd mehrstendeels de Muslimen tohuse. De Upsternaatschen hefft allerhand Hölp kregen vun dat Naberland Libyen. De Libyers wollen geern den Aouzoustrepen in den Norden vun dat Land för sik hebben. Man ok in den Süden vun Tschad geef dat Unroh mank verscheden Volksgruppen. 1987 hefft Libyien un Tschad beslaten, datt de Wapen stillswiegen mössen un 1994 hett de International Gerichtshoff ordeelt, datt Libyen keen Recht up den Aouzoustrepen hett. De Börgerkrieg duur bit 1996. Denn is Freden slaten un een nee Verfaten annahmen wurrn. Dormals is ok Idriss Déby to 'n Präsident wählt wurrn. Land Afrika !

1983

https://nds.wikipedia.org/wiki/Komoren

Komoren

De Komoren (komor.: قمر Komori, frz.: Comores [kɔˈmɔːʀ]) sünd een Inselstaat in den indischen Ozean un liggt vör de Waterkant vun Afrika, um un bi up'n halven Weg twuschen de Küst vun Oostafrika un de Noordspitz vun Madagaskar. De Komoren umfaat de dree groten Inseln Grande Comore (Ngazidja), Mohéli (Mwali) un Anjouan (Ndzwani) un dorto noch enkelte annere heel lüttje Eilannen. Dat sünd dree vun de veer Hööfteilannen vun den Komorenarchipel, de an dat nöördliche Enn vun de Straat vun Mosambik liggen deit. De veerte Komoreninsel ganz in'n Süüdoosten vun dat Archipel heet Mayotte un höört to de franzöös'schen Gemarken in Översee. De Komoren meent avers, düt Eiland möss to ehrn Staat mit tohöörn. De Naam Komoren kummt ut dat arabische Dschuzur al-Qamar (جزر القمر), wat sovööl as Maand-Eilannen heeten deiht. De Hööftstadt is Moroni. Geografie Wat över dat Land to seggen is De Inselgrupp vun de Komoren steiht so to seggen up Bargen unner de See. All Inseln sünd vun Vulkanen herkamen un seht as Bargen ut. De Landschop besteiht ut Vulkanbargen mit deepe Afgrünnen un Sluchten, ut Plateaus, Keden mit Anbargen un Hövels un bloß smalle Striepen vun'e Küst. De Küsten sünd tomeist ut Felsen. Umgeven sünd se vun Korallenriffs. De Hööftinsel is Grande Comore. In ehre Midden liggt de Vulkan Karthala, de 2.461 m hooch is un jummers noch aktiv. He hett den gröttsten Krater vun all Vulkanen up de Welt. To'n lesten Mol is he 1977 böös utbraken. Dormols is de Lava över en Dorp henrullt un hett allens in Dutt maakt. Anfang 2005 is he noch mol en lütt beten utbraken, man dor hett dat keen Exploschoon geven un ok keen Lava. Bloß Asch hett up en groten Deel vun de Vulkan legen. An't Enne vun'n Mai 2006 hett de Vulkan de Hööftstadt Moroni in en Wulk vun Stoff un Rook unnergahn laten. To'n Deel sünd de Inwahners dor wegbröcht wurrn. Klima Up de Komoren regeert en tropisch Seeklima. Över dat Johr hen ännert sik de Temperaturen nich veel. An'n küllsten is dat in'n Juli un August, wenn dat in'n Dörsnitt bi 22 ° C warm is. An'n warmsten is dat in'n Februar un März. Denn warrt dat bit 27 ° C warm. Twuschen Mai un Oktober weiht de dröge Süüdoostpassat, vun November bit April weiht vun Noordwest de Monsum, de Regen bringt. An'n nattsten is dat in'n Januar. Dat kümmt dor up an, man je na de Hööchd vun dat Land gifft dat in't Johr twuschen 1.000 un 4.000 mm Nedderslag in't Johr. In de heete Tied vun't Johr treckt fökener tropische Küselstörme över de Eilannen hen. Inwahners 97 % vun de Inwahners up de Komoren sünd Komorers. Se sünd tohopenmischt ut Arabers, Madegassen, Bantu (Nakamen vun afrikaansche Slaven), Inders un Melanesiers. Denn leevt ok noch en paar Hunnert Europäers up de Inseln. Vunwegen dat jummers mehr Inwahners nakaamt un ok vunwegen de hoge Arbeitslosigkeit wannert veel Komorers ut, sunnerlich na Madagaskar. An'n dichtsten besiedelt is de Insel Anjouan. In dat Johr 2004 hefft 64 % vun de Inwahners up'n Lanne leevt. In'n Dörsnitt sünd se dormols bi 63 Johre oold wurrn. Bi 42 % vun de Inwahners sünd jünger as 15 Johre. Twuschen 1994 un 2004 is de Masse vun de Inwahners jedet Johr um 2,8 % wussen. Spraken Amtsspraken sünd Franzöösch un Komoorsch (verwandt mit Swahili). Man ok Araabsch warrt up de Eilannen snackt. Religion Bi 99 % vun de Inwahners sünd Muslimen un höört to den Glovenstwieg vun de Sunniten. Dor höört se wedder to de School vun de Schafiiten to. Man dat gifft ok en lüttje Minnerheit vun Ismailiten, de ut Indien afstammt un ene lüttje christliche Gemeen. Weertschop, Bildung un soziale Saken De Komoren höört to de ärmsten Länner up de Eer. Wat dat Gesundheitswesen un de Sozialförsorg angeiht, gifft dat dor noch bannig veel to doon. En grote Masse mank de Bostkinner starvt jedet Johr (2004: 5,2 %), meist vunwegen dat se nich noog to eten kriegt. Malaria gifft dat allerwegens. Bi 50 % vun de Inwahners könnt nich lesen un nich schrieven. Man 1975 hett dat en Bildungsreform geven. Vun dor af an mütt de Kinner acht Johre na School gahn. In düsse acht Johren sünd twee Johre Koranschool mit bi. Wichtigste Städer De gröttsten Städer sünd (Stand: 1. Januar 2005): Moroni (42.872 Inwahner) Mutsamudu (23.594 Inwahner) Fomboni (14.966 Inwahner) Domoni (14.509 Inwahner) Tsémbehou (11.552 Inwahner). Historie Vun um un bi 800 af an hefft Arabers up de Inseln dat Seggen harrt. Dor is hüdigendags de Islam noch de gröttste Religion üm. 1843 hett Frankriek de Insel Mayotte an sik reten. 1886 sünd denn ok de annern Inseln en franzöösch Protektorat wurrn. 1912 sünd se umwannelt wurrn in en franzöösche Kolonie. De is toeerst vun Madagaskar ut regeert wurrn. 1975 is de Unafhängigkeit up de Komoren utropen wurrn, man al in dat neegste Johr hefft de Inwahners vun Mayotte mit grote Mehrheit bestimmt, se wullen bi Frankriek blieven. Vun den Dag vun de Unafhängigkeit af an hett dat up de Komoren veel Unruh geven. Alleen 22 Mol is en Greep na den Staat versöcht wurrn, man dor is nix vun wurrn. 1978 un 1990 hett Frankriek ingrepen un Militär henstüürt. 2001 is en ne'et Grundgesett in Kraft treden. Dor hett dat Land nu en mehr föderalen Slag bi kregen. 2008 is de upsternaatsche Regeern vun Mohamed Bacar up dat Eiland Anjouan dör en militäärsche Invasion up de Insel ümsmeten wurrn. Belegen Land Komoren

1984

https://nds.wikipedia.org/wiki/Elfenbeenk%C3%BCst

Elfenbeenküst

De Elfenbeenküst (offizieller Naam République de Côte d’Ivoire [ʁe.py.blik.də.kot.di.ˈvwaːʁ]) is en Land in Afrika. In' Westen vun de Kontinent liggend, grenzt de Staat an Liberia, Guinea, Mali, Burkina Faso un Ghana un in' Süden an den Atlantik. In Düütschland is de Beteknung Elfenbeenküst mehr begäng, in dat Land sülvst steiht dat ünner Straaf, en annern Naam to bruuken, as de offizielle Naam. De Inwahners vun de Elfenbeenküst weert in Düütschland „Ivorers“ nömmt. Siet 1983 is Yamoussoukro de offiziell Hööftstadt, de fröhere Hööftstadt Abidjan is aber wiederhen dat weertschapliche Zentrum vun dat Land. Natschonalfierdag is de Unafhängigigkeitsdag an' 7. August, an de de Unafhängigkeit vun de ehmalge Kolonialmacht Frankriek in dat Johr 1960 fiert wurrd. Siet 2002 befind sück dat Land in en börgerkriegsähnlich Tostand un is in en nöördlich un en süüdlich Deel upspleten. Inwahners De Inwahners vun de Elfenbeenküst weert gau jummers mehr, just so, as in de annern Entwicklungslänner. In de 30 Johren twuschen 1975 un 2005 sünd dat dreemol so veel wurrn: Vun 6,7 Mio up meist 20 Mio. Lüde. To’n Deel kümmt dat vun Towannern vun frömme Lüde. Bi de Volkstellen 1998 is bi rutkamen, dat 26% vun de Inwahners Nich-Ivorers weern. .Düsse Towannerers stammt to’n groten Deel ut de Länner dor umto. Vör den Börgerkrieg sünd de dor hentagen, vunwegen dat de Weertschop dor beter lopen dö un ok wegen de soziale un politische Stabilität. Bi 2 Mio. Börgerslüde ut Burkina Faso wohnt nu in de Elfenbeenküst, man ok en ganzen Barg Minschen ut Mali, Guinea, Senegal, Liberia un Ghana sünd dor towannert. Denn gifft dat noch Libanesen, de sünnerlich Hannel bedrievt un Lüde ut Asien un Europa. Bloß 0,6% vun de Utlänners sünd inbörgert. In dat Land gifft dat woll bi 60 verschedene VölkerLange Tied hefft de in Freden tohopenleevt. Sunnerlich in de Städer kümmt dat faken vör, dat Angehörigen ut verschedene Völker heiraden doot. De bekanntesten Völker sünd: Kwa-Gruppe: Akan (Baoulé 23 % vun de Inwahners, Abé, Agni, Akié) 40 % vun de Inwahners; besunners in de Midden. Kru-Gruppe: Bété, Kru un Wê; üm un bi 17 % vun de Inwahners, sunnerlich in’n Süden. Voltaic: Senufo (bi 15 % vun de Inwahners); in’n Norden Mande-Gruppe: Malinké/Dioula (5,5 % vun de Inwahners), Dan 5 % vun de Inwahners un Yacouba); in’n Westen, tohopen 15 % vun de Inwahners. Vunwegen de Landflucht un dat Wassen vun de Städer finnt sik in de Städer meist all Völker. Sunnerlick in de lüttjeren Städer wohnt de verscheden Völker in egene Viddels. Spraken Amtssprake is Franzöösch. Man üm un bi 70 verschedene Spraken weert in de Elfenbeenküst snackt, dormank Baoulé, Senufo-Spraken, Yacouba, Anyi, Attié, Guéré, Bété, Dioula, Abé, Kulango, Mahou, Tagwana, Wobé un Lobi. Religionen In de Elfenbeenküst gifft dat allerhand verscheden Religionen. De meisten Inwahners höört to’n Islam to (38%). Sunnerlich in’n Noorden sünd de meisten Lüde Moslems, man ok de meisten Towannerers ut de Naberlänner in’n Noorden höört dor to. 22% vun de Ivorers sünd Röömsch-kathoolsch, 5,5% höört to de Protestanten to. 17% vun de Ivorers sünd togange mit de Religionen, de in Afrika tohuse sünd. Wedder 17% höört to noch annere Religionen to. In den butersten Noorden vun de Elfenbeenküst gifft dat den Islam al siet 700 Johren. Dat Christendom is aver vun’n Süden her kamen: Vun dat 17. Johrhunnert af an hefft dat Missionaren ut Europa dor henbröcht. De Fierdage vun de verscheden Religionen dröövt all free utöövt weern. All laat jem ok gellen. Offiziell is de Elfenbeenküst en Staat, de sik mit Religion nich befaten deit (kiek bi Laizismus), man bi de Fierdage un Festen vun de Religionen sünd amenne denn doch Afordenten vun den Staat mit bi. Ok sünnerliche Scholen vun de verscheden Karken kriegt finanzielle Stöhn vun’n Staat. Historie Kolonialtied De Portugesen hefft vun dat 15. Johrhunnert af an Hannel dreven mit de Küstenstämm. Vun dat 17. Johrhunnert af an hefft de Franzosen jem an'e Siet schaven. 1843 hett Frankriek den Marinehaben Grand-Bassam upboot. 1893 hefft de Franzosen denn dat Land verklaart to de Kolonie Côte d’Ivoire. Dat hett avers noch en paar Johre duert, ehr dat Upstänn, sunnerlich unner den islaamschen Anföhrer Samory Touré, dalslahn wurrn sünd. 1895 is de Elfenbeenküst en Deel vun Franzöösch-Westafrika wurrn. 1956 hett se na binnen hen en Sülvstverwalten kregen un 1958 is dat Land autonome Republik binnen de franzöösche Gemeenschop wurrn. De Tied unner Houphouët-Boigny An'n 7. August 1960 hett de Elfenbeenküst de vulle Unafhängigkeit unner Félix Houphouët-Boigny kregen. Bit to sien Dood 1993 is he Staatspräsident (un bit 1990 ok Baas vun de Regeern) bleven. He hett de Eenheitspartei „Parti Democratique de Côte d’Ivoire“ (PDCI) grünnt un en prowestlichen politischen Kurs stüert. Vunwegen Unruhen un ner de Inwahners möss denn 1990 en politischet System mit mehr Parteien inföhrt weern. Ok dat Amt vun den Premierminister is dormols dorto kamen. Dormols weer de Elfenbeeküst en vun de stabilsten un rieksten Länner in Westafrika. Dorna hett dat bit up düssen Dag Unroh un Börgerkrieg in dat Land geven. Hüdigendags is dat upspleten in en nöördlichen Deel, de in de Hannen vun Upsternaatschen is, un den süüdlichen Deel, de unner Kuntrull vun de Regeern un ehre Truppen is. Belegen Literatur Tietze, Wolf et al.: Westermann Lexikon der Geographie. Braunschweig: Georg Westermann, 1968. Band 1 A-E. Weblenken Wat dat Butenamt to de Elfenbeenküst seggen deit SPIEGEL-Johrbook Elfenbeenküst Cote d’Ivoire (Engelsch) Adama Sow: Ethnozentrismus als Katalysator bestehender Konflikte in Afrika südlich der Sahara, am Beispiel der Unruhen in Côte d’Ivoire Kaart Inwahnerdicht Kaart Bodenbedeckung Kaart Duer vun de Vegetatschoon Land Afrika Elfenbeenküst

1985

https://nds.wikipedia.org/wiki/Dschibuti

Dschibuti

Dschibuti (arab. جيبوتي [dʒiˈbuːti]) is en Land in Afrika. De Republiek liggt an de Meereng Bab el Mandeb un is blots en beten grötter as Hessen. Dschibuti grenzt in’n Noorden an Eritrea, in’n Westen an Äthiopien un in’n Süüden an Somalia oder nipp un nau, an dat internatschonal nich achte Somaliland. In’n Oosten leegt de Gulf vun Aden un dat Rode Meer mit’n Jemen blots wenige Kilometers wiet op de annern Siet vun’t Rode Meer. Frankriek hett de Staat an 27. Juni 1977 in de Unafhängigkeet entlaten. De Inwahners sett sik tosamen ut ruchweg 60 % Issa-Somali un 35 % Afar. Geografie Landschop De Wöstenlandschop vun Dschibuti is vun verscheden Gestalt. Se ümfaat in de wiet in’t Land recken Bucht vun Tadjoura in de Form vun’n Hoofiesen. Tallrieke Korallen wiest dorop hen, dat dat Land inst ünner’n Seespegel legen hett. De Küst un de vörlagerten Eilannen, Korallenriffs un Ünnerwatervulkanen gellt as’n Paradies för den Duukspoort. Dschibuti is in groot Utmaat dör’n Vulkanismus prägt. De Vulkan Ardoukôba is 1978 eerst tostannen kamen. Dat Rebeet besteiht landschopplich to’n Deel ut dat grote afsacken Becken vun’t aride Danakil- un Afar-Sietland, dat deelwies bit deep ünner den Seespegel afsackt is. De sietste Steed liggt in’n Assalsee bi 155  ünner Normalnull. De Danakilbargen in’n Noorden bestaht ut kristallin Massenstenen un jüngere Basaltdecken. Jemehr gröttste Hööch hebbt se an de Grenz to Äthiopien un Eritrea mit den 2063 Meter hogen Mousa Ali. In’n Süüden vun’t Land gifft dat vör allen Evenen un Basaltdecken. In de Soltpannen un Sietlannen ahn Affluss verdunst dat Water, dat blots tietwies ut de Wadis inströömt. Dat Över vun’n Assalsee (57 m²) un vun’n Abbesee warrt süümt vun sünnerliche Solt- un Gips-Formatschonen. De Abbesee warrt jüst so as de Gamarisee vun’n äthiopischen Stroom Awash spiest, de sik vun Westen her in en System vun mehrere nich bewahnte Soltbeckens verleert. Klima Dschibuti is teemlich lütt un liggt dorüm in en eenheitliche Klimazoon ahn grote Ännern. De eenzigen düütlichen Ünnerscheden in’t Klima kamt vun de verscheden Högen vun’t Land. Vör allen sünd dat twee Rebeden, neemlich de Küstenlien un de Sietlannen un de wat högeren Rebeden in’n Noorden un Süüden. An de Küst is dat hele Johr över Hoochsommer, wenn een dat mit dat europääsche Weder verglieken deit. Dschibuti is een vun de hittsten Städer in Afrika. In’n Januar leegt de Temperaturen dor an’n Dag twüschen 27 un 30 °C, wiel dat in de Nacht op 20 bit 22 °C licht afköhlt. Af April gaht de Temperaturen gau na baven un kladdert vun Juni bit August op 39 bit 42 °C. In de Nacht blievt se denn tomeist över 30 °C. Eerst af Oktober sackt de Temperaturen wedder op Weerten üm de 30 °C. De hööchsten Weerten, de in’n Juni/Juli un in’n August in Dschibuti meten worrn sünd, sünd 45,9 °C un 45,8 °C. Dat afsluute Minimum liggt bi 16 °C, wat in Januar- un Februarnächt faststellt worrn is. De Luftfuchtigkeit is dat hele Johr över hooch. In de Wintermaanden liggt se bi 70 bit 75 %, in’n Hoochsommer kann dat för korte Tiet op 45 % rünnergahn. De Hitt warrt dordör bannig swor to verdrägen. Nedderslag blifft teemlich roor, in’n Dörsnitt hett dat Land föffteihn Regendaag in’t Johr, wobi 140 bit 170 mm tosamenkamt. An ehrsten fallt de Regen in de Wintertiet oder wenn dat Gewidder gifft. De Seetemperaturen leegt in’n Winter bi 25 bit 27 °C, stiegt aver in’n Sommer faken op 30 °C. An de Küsten gifft dat faken Winternevel an’n Morgen. Jüst so klimaatsche Bedingen gifft dat ok in de Soltpannen un Sietlannen, sünners ründ üm den Assalsee. Dat to’n Deel 500 bit 2000 m hoge Achterland (to’n Bispeel de Danakilbargen) is wat fuchtiger. Nedderslag gifft dat aver ok hier blots roor un denn tomiest as Platzregen. In de Nacht warrt dat köller, wiel de Temperaturen an’n Dag nich veel anners sünd as an de Küst. Planten un Beester De gröttste Deel vun’t Land warrt vun wegen dat beten Regen, de dor fallt, vun Half- un Vullwösten innahmen oder vun Doornbuschsavanne. Blots in Högen över 1200 m sünd Akazien, Thujen, Machandelstrüker, wille Fiegenbööm u Öölbööm antodrapen. In de Hanglagen vun de Muosa Ali gifft dat en Doornboom- un Sukkulentenwoold. Vele vun de sünst verswunnen Planten sünd inn Naturpark Forêt du Day noch to finnen. As in annere dröge Rebeden in Afrika leevt in Dschibuti Gazellen, Antilopen, Zebras, Hyänen un Schakalen. De Abbesee in’n Süüdwesten is bekannt vör de tallrieken Ibissen, Pelikanen un vör allen Flamingos. Bedüden Städer  kiek ok: Städer in Dschibuti De gröttsten Städer sünd na de Bereken vun’n 1. Januar 2007: de Hööftstadt Dschibuti (200.000 Inwahners), Ali Sabieh (41.292 Inwahners), Tadjoura (22.868 Inwahners), Obock (18.316 Inwahners) un Dikhil (12.409 Inwahners). Sellschop De Inwahners sett sik vör allen ut twee Volksgruppen tosamen. Dat sünd in’n Süüden de Issa, de 60 % vun de Samtinwahnertall utmaakt, un in’n Noorden un Westen vun’t Land de Afar mit en Andell vun ruchweg 35 %. De Issa sünd en Somali-Clan un Ünnerclan vun de Dir. De Afar dorgegen sünd Deel vun en Volksgrupp, de ok in Äthiopien un Eritrea leevt. Twüschen de beiden Gruppen gifft dat düchtig ethinische Spannungen. Siet de Unafhangigkeit warrt dat Land politisch vun de Issa bestimmt, wiel sik eenige vun de Afar övergahn un an’n Rand drängt föhlt. Europäer (vör allen Franzosen) un Arabers (vör allen Jemeniten) billt in dat Land en Minnerheit vun ruchweg 5 %. Butendem sünd in dat Land üm un bi 50.000 Flüchtlingen ut Somalia un vele äthiopische Inwannerers, de ut weertschopplich Grünnen tomeist ungesettlich inreist. 2004 hebbt 84 % vun de Inwahners in Städer leevt. De antonehmen Levensduer leeg bi 53 Johren, un 41,8 % vun de Lüüd weern ünner 15 Johren oolt. Twüschen 1994 un 2004 leeg dat Wassdom vun de Inwahnertall bi 2,7 %. Araabsch un Franzöösch sünd de Amtsspraken in Dschibuti, man de wichtigsten Spraken sünd Somali un Afar. De Inwahners sünd meist to 100 % sunnitische Muslimen. Dat gifft ok en lütte Minnerheit vun Christen in Dschibuti, se höört tomeist de äthiopisch-orthodoxe Kark an. Dat Land Dschibuti is’n hooch Maat ünnerentwickelt. 2004 weern offiziell ruchweg 45 % vun de Lüüd ahn Arbeit. En Havenarbeiter, de in de lurige Hitt de 50 kg sworen Etenssäck vun de Verneenten Natschonen sleept, verdeent an’n Dag 500 DJF, wat so veel as 3,50 Euro is. För en Bett in en Ünnerkunft, de he sik mit wietere teihn Lüüd delen mutt, köst em teihn Arbeitsdaag. Dorgegen köst en Broot blots 20 DJF, in’n Gegensatz to de düren importeerten Frücht un annere Göder. In Arhiba, en arm Veerdel, dat blots een Kilomter vun’n Präsidentenpalast weg liggt, leevt 20.000 Minschen. Sozialgesetten gifft dat in dat Land nich un ok dat Gesundheitssystem is blots mau entwickelt. Dat Schoolsystem orienteert sik an dat franzöösche System, en Schoolplicht gifft dat aver nich. In’t Land leevt ruchweg 32 % Analphabeten. Historie Hööftartikel: Historie vun Dschibuti vörkoloniale Tiet: Sultanat Adal Jüst as Somalia, is dat hüütige Dschibuti twüschen dat 7. un dat 10. Johrhunnert ünner dat Regeer vun araabsche Sultanen kamen, de de nomaadschen Hardervölker islamiseeren deen. Dat strateegsche Intresse vun de Franzosen an dat Rebeet keem mit den Bo vun’n Sueskanal (1859-1869). 1862 harr Frankriek dat Rebeet vun Obock un dat Küstenland dorto köfft. Dormit wull Frankriek en Gegengewicht to den britischen Militärhaven in Aden setten. 1892 hett Frankriek sik dat bit dorhen autonome Dschibuti anegent. 1896 is dorut de franzöösche Kolonie Franzöösch-Somaliland worrn mit Dschibuti as Hööftstadt. 1917 is en 781 km lange Iesenbahn na Addis Abeba boet worrn (Äthiopische Iesenbahn). Dormit is dat Rebeet ok weertschopplich intressant worrn, vun wegen dat Dschibuti to’n wichtigsten Utföhrhaven vun dat Naverland Äthiopien worrn is. Das Binnere vun’t Land is eerst twüschen de beiden Weltkriegen utforscht worrn. 1946 is ut de Kolonie en franzöösch Överseeterritorium maakt worrn. Teihn Johren later kreeg Dschibuti en inschränkte Autonomie dör dat Loi Cadre, un 1957 is en eegen Kabinett un Territorialparlament billt worrn. Wiel de Afar dissen Status to’n Mehrheit bibehollen wulln, hebbt de Issa aver de Unafhangigkeit anstreevt un wulln Dschibuti an en Groot-Somalia ansluten. Vör allen de Issa-Föhrer Mahamoud Harbi hett sik för disse Telen insett. 1958 hebbt sik de Inwahners in en Referendum mit en Mehrheit dorför utsnackt, bi Frankriek to blieven. För de Afar harr dat en Begünstigen dör de franzöösche Kolonialherrschop to Folg. En nee Referendum an’n 19. März 1967 hett Spannungen twüschen de Naverstaaten Äthiopien un Somalia mit sik bröcht. De Afar hebbt dat mehr mit Frankriek un Äthiopien hollen, de Issa mehr mit Somalia. Dör den Druck vun de franzööschen Ämter hett sik de Laag wedder beruhigt. Siet de Tiet nööm sik dat Rebeet „Franzöösch Rebeet vun de Afar un Issa“ (Territoire Français des Afars et des Issas). Na mehrmoligen Schandal 1972 hett Frankriek en wiete Sülvstverwalten verlööft. 1974 hebbt de Vereenten Natschonen un mehrere afrikaansche Staaten de Unafhangigkeit foddert un dat geev en wietere Volksafstimmen, bi de sik de Afar to’n groten Deel ruthollen hebbt. So keem dat an’n 27. Juni 1977 (den hüütigen Natschonalfierdag) to de Unafhangigkeit vun Frankriek. De eerste Präsident vun’t Land is Hassan Gouled Aptidon worrn. De Issa-Politiker hett en Kabinett mit all ethnische Gruppen tosamenstellt un hett Afar-Lüüd to’n Ministerpräsident un to’n Butenminister maakt. Liekers keem vun de Siet jümmer wedder Klagen doröver, dat se blots en tweetrangige Rull spelen in de Politik, wat to mehrmolige Regerenskrisen un -ümbilln föhrt hett. As Gouled 1981 de Wahl düütlich wunnen hett, wull he en starke Hollen wiesen un verkloor Dschibuti to en Eenparteienstaat ünner sien Issa-föhrten Partei Rassemblement Populaire pour le Progrès (RPP). All annern Partei hett he verboden. In de Johren dorna hett sik de binnenpolitische Laag langsom fastigt. An’n 21. März 1981 hett de Präsident en Fründschopsverdrag mit en Looptiet vun teihn Johren mit sien Naverland Äthiopien ünnertekent. Siet 1986 versöcht Dschibuti twüschen Äthiopien un Somalia Freden to vermiddeln un af 1988 is Dschibuti Opnahmland för Lüüd, de ut Somalia weglopen müssen, worophen sik de Kuntakten to Somalia verslechtert hebbt. En Flootkatastrooph hett 1989 meist dree Veerdel vun de Stadt Dschibuti tonichten maakt. 1991 keem dat in’n Noorden vun’t Land to Kämpen twüschen Regerenssuldaten un Afar-Rebellen. De Spood vun de Rebellen hett de Regeren dorto bröcht, 1992 wedder en Mehrparteiensystem totolaten. De Börgerkrieg is in’n Dezember 1994 mit en Fredensverdrag to’n gröttsten Deel to Enn gahn, man en Deel vun de Rebellen weer noch bit in’t Johr 2001 aktiv. Präsident Gouled is 1999 ut gesundheitliche Grünnen vun sien Amt torüchpeddt. Sien Nafolger is Ismail Omar Guelleh vun de RPP worrn, de 2005 wedderwählt woorn is. Politisch System Na de Verfaten vun 1992 is Dschibuti en Präsidialrepubliek. De Staatsbaas is de för söss Johren vun’t Volk direkt wählte Staatspräsident, de togliek ok den Böverbefehl över dat Militär hett. De Präsident nöömt den Baas vun de Regeren un sien Kabinett. De gesettgeven Macht liggt bi de Natschonalversammlen, de ut 65 Afordente besteiht, de för fief Johren wählt warrt. Bi de Parlamentswahlen 2003 hett de vun de RPP föhrte Union pour la Majorité Présidentielle (UMP) 62,7 % vun de Stimmen un all Sitten wunnen. Wahlrecht hebbt all Inwahners af achteihn Johren. Dat Rechtswesen oerienteert sik ’t islaamsche Recht. De hööchste Instanz is de Böverste Gerichtshoff. Dschibuti is Liddmaat vun de UNO un vun de Araabschen Liga. De Intergovernmental Authority on Development (IGAD) hett in Dschibuti ehrn Sitt. De regeren Partei Rassemblement Populaire pour le Progrès (RPP) weer vun 1981 bit 1992 de eenzige gesettmatige Eenheitspartei. Se bestimmt bit hüüt de Politik vun’t Land. Kritiker seht Dschibuti dorüm as faktischen Eenparteienstaat un hollt de Regeren autoriäre Töög vör. Indeelen vun de Verwalten Dschibuti is in fief Rebedenen un de Hööftstadt Dschibuti indeelt, as de Koort dat wiest. De Stadt hett’n Sünnerstatus. De fief Rebeden sünd: Ali Sabieh Arta Dikhil Obock Tadjoura Militär Dat Land Dschibuti hett egene Truppen vun tosamen ruchweg 10.000 Mann. Butendem sünd in Dschibuti utlännsche Eenheiten statschoneert, as to’n Bispeel de 13. Halfbrigade vun de franzööschen Frömdenlegion (13° DBLE). Blangen Frankriek un de USA hett dor ok Düütschland en stännigen Stüttpunkt. De Düütsche Marine hett opstunns an’t Hoorn vun Afrika 230 Mann in’n Insatz in’n Rahmen vun de Operatschoon Enduring Freedom. De Eenheiten, de dor in See steekt, warrt för mehrere Maanden an’t Bab el Mandeb verleggt, üm vun’t süüdliche Rode Meer ut över’n Guld vun Aden bit in’n Gulf vun Oman den Schippverkehr to patrolleeren. Dat Mandat vun’n Bundsdag duert noch un is 2008 sogor noch utwiet worrn. In Kamp gegen den internatschonalen Terrorismus sekert de Seekräft vun den Marineverband tosamen mit de Koalitschoonspartners de Verbinnen un Seeweeg dör Kontroll vun Scheep, de verdächtig sünd. Teel is, de Versorgen un de Fluchtweeg vun de vermodten Terrorgruppen aftosnieden. Dör de Operatschoon Enduring Freedom künn as’n Neveneffekt de Drogensmuggel un de Pirateree indämmt warrn. De Prämien för’t Versekern vun Hannelsscheep sünd dorüm op de wichtigsten Seeverbinnen vun de asiaatschen mit de europääschen Markten düttlich sieter worrn. Liekers kummt dat noch faken vör, dat vör de Küst vun Somalia Scheep vun Piraten kapert warrt. De Waters an’t Hoorn vun Afrika tellt to de gefährlichsten op de Welt. Siet Dezember 2008 is dorüm nu en internatschonale Truppe in’n Insatz, üm den Kamp gegen de Pirateree optonehmen. Dorünner is ok de Fregatt „Karlsruhe“ vun de düütschen Bundsmarine. Mitt vun’t Johr 2008 is dat in’t ümstreden Grenzrebeet üm Ras Doumeira mehrmols to Uteneensetten twüschen dschibutische Truppen mit Truppen ut Eritrea kamen. De USA un de Sekerheitsraat vun de Vereenten Natschonen hebbt Eritrea vörhollen, en militäärsche Aggresschoon gegen Dschibuti to maken. Weertschop De Weertschop vun Dschibuti baseert vör allen op dat Rebeet Deenstleisten. In dissen Sekter sünd 2001 81 % vun’t hele BBP innahmen worrn. Dorgegen harr de Bueree blots en Andeel vun 4 % un de Industrie ruchweg 16 %. Man, de Arbeiters weern in dat glieke Johr to 78 % in de Landweertschop anstellt. Dat BBP hett 2004 üm dree Prozent tonahmen. In’t Johr 2003 sünd 4,3 % vun’t BBP för’t Militär, 6,1 % för de Bildung un 5,7 % för de Gesundheit utgeven worrn. De Inflatschoon leeg 2003 in’n Snitt bi 2 %. En wichtigen Born för Innahmen sünd de Geller, de Frankriek för de in’t Land statschoneerten franzööschen Militäreenheiten opwennt un de Transithannel mit Äthiopien. Landweertschop Vun dat Staatsrebeet künnt blots negen Prozent as Weidland nütt warrn. In’n lütten Rahmen warrt butendem Grööntüüch, Fiegen un Kaffee anboet. De extensive Veehweertschop warrt vör all vun de Nomaden bedreven. De Bueree vun Dschibuti warrt jümmer wedder von Drögen heemsöcht. För de Versorgen mit Nehrmiddel mutt dat mehrste importeert warrn: 80  warrt vun’t Utland, vör allen vun Äthiopien, inföhrt. Na en Bericht vun de Weltbank höört Dschibuti blangen Haiti to de Länner mit de gröttsten Nehrmiddelunsekerheit, woneem de Priesen för Nehrmiddel gau stiegen künnt. Energie un Rohstoffen De Energieversorgen in Dschibuti baseert vullstännig op Eerdööl, dat inföhrt warrn mutt. An Rohstoffen gifft dat lütte Mengden an Solt, Gips, Kalk, Swevel un Mangan. Industrie De Industrie bestieht vör allen ut Lüttbedrieven, de ünner annern Nehrmiddel, Drinken, Textilen un Möbel produzeert. Infrastruktur un Tourismus Dat Stratennett hett opstunns en Läng vun 3.100 km, is aver nich so utboet, dat een dormit tofreden wesen kann. Blots knapp 400 km sünd dorvun faste Straten. De Hööftstadt hett en modernen Deepwaterhaven (Freehaven, Containerterminal) un ok en internatschonalen Flaaghaven. De Havenanlagen warrt opstunns mit bannige Help vun Geldgevers vun’t araabsche Halfeiland düchtig utboet. De Fardigstellen weer för 2006 anstreevt. Dorna schüll Dschibuti een vun de gröttsten Container-Terminals in dat Rebeet hebben. De Flaaghaven un dat ne’e Container-Terminal laat dorop sluten, dat dat een drange Tosamenarbeit mit Dubai gifft. Vun’n Haven in Dschibuti föhrt een 781 km lange Iesenbahn – dorvun 106 km in Dschibuti – na Addis Abeba. De Tourismus steiht in Dschibuti noch an’n Anfang. Mit den Utbo vun de Infrastruktur schüllt vör allen Lüdd op Transitreisen to’n Blieven för mehrere Daag bewegt warrn. Vele Mööglichkeiten hett dat Land sünners op de Rebeden Angel- un Duuksport. Hannel Dschibuti hett in’t Johr 1999 Waren in’n Weert vun 27,131 Milliarden DJF inföhrt. Dat weern vör allen Nehrmiddel, Mschienen, Kledaasch, Eerdööl un -produkten. De Saken weern vör allen ut Frankriek, Thailand, Saudi-Arabien un Äthiopien. 1992 hett Dschibuti Waren in’n Weert vun 15,919 DJF utföhrt, neemlich sünners Hüüt, Fell un annere Produkten ut de Veehtucht. De Afnehmers weern vör allen Somalia, Äthiopien un Jemen. Literatur Wegweiser zur Geschichte: Horn von Afrika. In’n Opdrag vun’t militärhistoorsch Forschensamt rutgv. vun Dieter H. Kollmer un Andreas Mückusch. Paderborn, München, Wien, Zürich, Ferdinand Schöningh 2007, 288 S., ISBN 978-3-506-76397-6 Websteden Offizielle Websteed (franzöösch) Länner- un Reisinformatschonen to Dschibuti vun’t Utwärtige Amtes Borns Land Afrika

1986

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eritrea

Eritrea

Eritrea is en Land in Afrika. Dat hett fröher to Äthiopien höört, is aber siet den 24. Mai 1993 unafhangig. De Hööftstadt is Asmara. De Naam Eritrea leddt sik vun ερυθρά θάλασσα, erythrá thálassa – Root Meer af (vun dat greeksch Ερυθραία = Erythräa). De Eegenbeteken "Ertra" ut de Ge’ez-Spraak "bahïrä ertra" – „Rotes Meer“ – betreckt sück ok up disse old greeksche Beteken vun dat Rode Meer. Geographie De Dröögsavann an’t Rode Meer is bannig hitt un dröög. In’t Hoochland in’t Binnere vun’t Land fallt dorgegen bit to 600 mm Regen in een Johr, vör allen in de Tiet twüschen Juni un September. Städer De gröttsten Städer sünd (Stand: 1. Januar 2005): Asmara 563.930 Inwahner Assab 72.114 Inwahner Keren 57.604 Inwahner Massawa 37.077 Inwahner Nakfa 6.662 Inwahner. Volksgruppen In Eritrea gifft dat negen gröttere Völker. Dat sünd de Tigrinya (41 %, annere seggt 50% ), Tigre (30-32 %), Afar (5-8 %), Saho (4-5 %), Kunama (2-5 %), Bilen (3 %), Hedareb (3 %), Nara (2 %) und Rashaida (2 %). De lüttjeren Völker vun de Sokodas un Iliit an de Grenz na'n Sudan hen seht sik woll sülms as Kunama an. Man vun de egentlichen Kunama wohnt se doch wiet af un snackt ok en annere Spraken (se snackt Dialekten vun dat Ilit-Sokodas, wo ok West-Kunama to seggt warrt). Bavenhen gifft dat noch ganz lüttje Gruppen, de ut Westafrika herkamen weern. Se weert in Eritrea Tukrir nömmt un snackt meist Hausa. Dat Volk vun de Tigrinya warrt in Äthiopien Tigray nömmt. An un for sik höört de Tigray un de Tigrinya to datsülvige Volk, man de beiden Gruppen hefft sik al lang unnerscheedlich entwickelt un höört nu nich mehr so richtig tosamen. Alltohopen gifft dat bloß wenig Informatschonen ut Eritrea. Midderwielen leevt al 500.000 bit 1 Mio. Eritreers in't Utland. Dat is woll meist de föffte Deel vun de Inwahners. Tomeist höört se to de orthodoxen Tigrinya to. En luerlüttje Minnerheit sünd de Eritreers, de ut Europa stammen doot. Religion De Inwahners in Eritrea deelt sik meist övereen up in Muslimen (Sunniten) un Christen (Eritreesch-Orthodoxe Tewahedo-Kark, Protestanten, Kathoolsche un Orthodoxe). Kann avers angahn, dat de Regeern vun Eritrea bloß seggt, dat sik Muslimen un Christen de Waagd hoolt, vunwegen dat se keen Striet twuschen de Religionen will. Denn dat düütsche Utwärtige Amt schrifft, dat geev woll bi 55% Muslimen un bloß 37-40% Christen in dat Land.. Denn gifft dat ok noch en Reeg vun lüttjere Naturreligionen. Ofschoonst se so ut'neen sünd in jem ehren Gloven, formt de Inwahners vun Eritrea doch so wat as ene Natschonale Eenheit. De Christen leevt sunnerlich in de Hoochebene üm Asmara rüm un de Muslimen hoolt sik tomeist an de Küst un in dat Siedland up. Vun den Staat tolaten sünd bloß de Islam, de Röömsch-kathoolsche Kark, de evangeelsch-lutherschen Karken un de Ooldorientaalschen Orthodoxen Karken. Minnerheiten, de nich tolaten sünd, sünd evangelikale Gruppen un Jehova siene Tügen. Besunners vun 2002 af an weert düsse Gruppen vun Staat verfolgt un daldrückt. Na Berichten vun de Presse weern in'n Januar 2009 mehr as 2900 Christen in Eritrea vunwegen jem ehrn Gloven achter Trallen sett in Polizeistatschonen, Militärlagers oder ok in Containers. Dor weert se ok foltert. Twee vun jem schöllt vunwegen de Folter ok storven ween. Spraken Amtsspraken in Eritrea sünd Tigrinya un Araabsch. Dat sünd ok de beiden Verkehrsspraken, de allerwegens in dat Land bruukt weert. Italieensch warrt, vun de Kolonialtied her, sunnerlik vun de öllern Inwahners noch verstahn. Up allerhand Schiller un Ladens in Asmara steiht ok Italieensch up. Dor is Eritrea een vun dree Länner in Afrika mit, wo noch Italieensch snackt warrt. En Deel vun de Inwahners kann ok Engelsch snacken. De negen Spraken vun de negen gröttsten Völker weert ganz övereen ok as Landesspraken gellen laten. Dat sünd Tigrinya (2,3 Mio.), Tigré (0,8 Mio.), Afar (0,3 Mio.), Saho, Kunama, Bedscha, Bilen un Nara (je 0,1 Mio.). Düsse Spraken höört to twee verscheden Spraakfamilien to: Tigrinya, Tigre un Araabsch sünd Semitische Spraken. Saho, Bilen, Afar un Bedscha höört to de Kuschitischen Spraken. Alltohopen sünd se Twiegen vun de Afroasiaatschen Spraken. Nara (Baria) un Kunama/Baza höört avers to de Nilosaharaanschen Spraken. De Völker, de düsse Spraken snackt, sünd an un for sik mit'nanner verwandt. Se höört to desülvige Grupp vun de Völkerwannerung. Belegen Land Eritrea

1987

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gabun

Gabun

Gabun is en Land in Zentralafrika, dat an Kamerun, Äquatoriaal-Guinea un de Republiek Kongo angrenzt. Dat Land liggt direkt op’n Äquater un hett in’n Westen en lange Küst na den Gulf vun Guinea. De Hööftstadt vun Gabun is Libreville. Geografie Gabun liggt an de westliche Küst vun Zentralafrika an’n Atlantik. Na Oosten to reckt dat hen bit meist na dat Kongobecken. De Küst löppt över 885 km hen. Dör dat Land löppt de Äquator hendör. Dat Land sien gröttsten Stroom is de Ogooué. Wat de hööchste Barg vun Gabun is, dat steiht bit up düssen Dag noch nich fast. De hööchsten Bargen in’n Noordoosten un Süden sünd so üm un bi 1000 m över NN. In Gabun is de eerste natüürliche Karnreakter funnen wurrn. Dat is de Natuurreakter Oklo. Städer De gröttsten Städter sünd (Stand 1. Januar 2005): Libreville 578.156 Inwahners, Port-Gentil 109.163 Inwahners, Franceville 42.967 Inwahners, Oyem 30.870 Inwahners un Moanda 30.151 Inwahners. Inwahners Volksgruppen De meisten Inwahners höört to de Bantu-Völker (31 % Mpongwe, 15,5 % Mbete, 15 % Punu, 14 % Tsabatis, 9,5 % Batazis und 7 % Fang). Denn gifft dat ok noch bi 1,5 % Pygmäen un um un bi 60.000 Franzosen, tomeist in de Städer. Religion Bi 65 – 75% vun de Inwahners sünd Christen (ca. 50% Kathoolsche, bi 5% Protestanten). De annern hoolt sik an Natur- un Volksreligionen, sunnerlich an dat Bwiti. En Minnerheit vun bi 5% bekennt sik to den Islam. Siet 1998 wasst düsse Grupp bannig, besunners in’n Noorden. Geschichte In dat 15. Johrhunnert is in dat hüdige Gabun de Bantu-Staat Loango grünnt wurrn. As later franzööscher Siedlers dor hentagen sünd, hefft se 1839 to’n eersten Mol de Hoheit över dat Land an sik reten. 1854 is Gabun, tohopen mit Gorée un annere franzöösche Wahnplätze tohopenfaat wurrn. 1858 keem Gorée denn wedder to’n Senegal. 1888 is Gabun en Deel vun Franzöösch-Kongo wurrn. Dat is denn 1958 uplööst wurrn un Gabun kreeg as Republik de Sülvstännigkeit. An’n 17. August 1960 is Gabun offiziell unafhängig wurrn vun Frankriek. De eerste Präsident weer Léon M’ba. As de 1967 storven weer, folg em Omar Bongo. An’n 12. März 1968 is de Parti Démocratique Gabonais (PDG) grünnt wurrn. In de 1990er Johren hett Gabun en System mit verschedene politische Parteien inföhrt un en nee Verfaten verafscheedt. Vunwegen de relativ wenig Inwahners, de groten Vorräät an Rohstoffen, man ok vunwegen de grote Hölpe ut’n Utland is Gabun en vun de wenigen Länner in Afrika, de bleiht un wasst. In Lambaréné in Gabun hett Albert Schweitzer sien Krankenhuus in’n Uurwoold grünnt un dor ok in arbeit’, bit he 1965 storven is. Land Gabun

1988

https://nds.wikipedia.org/wiki/Guinea-Bissau

Guinea-Bissau

Guinea-Bissau (ɡiˈneːa bɪˈsaʊ̯) (portugeesch: Guiné-Bissau (ɡiˈnɛ biˈsau) is en Land in Westafrika. Dat liggt an de Küst vun den Atlantik un grenzt an den Senegal un an Guinea. De Hööftstadt is Bissau. Geografie Lage Guinea-Bissau liggt twuschen 13° un 17° West un twuschen 11° un 12° Noord. In’n Noorden grenzt de Republik an Senegal (de Grenz is bi 338 km lang), in’n Oosten an Guinea (de Grenz is bi 386 km lang). Allens tohopennahmen, sünd Guinea-Bissau siene Grenzen 724 km lang. Dor kummt denn noch de Küst mit 350 km to.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pu.html Guinea-Bissau in dat World Fact Book vun de CIA]</ref>. Alltosamen besteiht dat Land ut 36.125 km². Dor is dat üm un bi 10 % lüttjer mit as de Swiez. Landschop Dat Binnenland is tomeist Siedland. Dor liggt en upklöövten Küstenstriepen vör mit allerhand Brook- un Fehnland. Vör dat Land liggt de Bissagos-Archipel in den Atlantik. De hööchste Barg in’t ganze Land is de Madina do Boé mit 262 m. De wichtigsten Strööm sünd Río Gêba, Río Cacheu un Río Corubal. Klima In Guinea-Bissau regeert Tropenklima. Dat is tomeist heet un fochtig. In’n Dörsnitt is dat bi 24 °C warm. Vun’n Dezember bit na’n April hen gifft dat en Dröge Tied mit Harmattan-Winnen ut de Wööst. De Regentied duert vun Mai bit an’t Enne vun’n Oktober. An’n meisten regent dat in’n Juli un August. Inwahners Volksgruppen Dat gifft mehr as 25 verscheden Volksgruppen in dat Land. De gröttsten sünd: Balantas (ca. 20 %) Manjacos (ca. 20 %) Pepel (ca. 15 %) Mancanha (ca. 12 %) Biaffada (ca. 11 %) Bidjogo (ca. 10 %) Denn gifft dat ok noch: Fulbe Malinké Lüttje Minnerheiten vun Utlänners gifft dat ok in Guinea-Bissau, dormank finnt sik sunnerlich: Kapverdiers Portugesen Syrers Libanesen Religion Bi 50 % vun de Inwahners hoolt sik an den Islam, bi 40 % sünd Heiden un öövt afrikaansche Naturreligionen ut un bi 10 % sünd Christenlüde (tomeist Kathoolsche). Sprake Amtssprake is Portugees’sch. Schoolunnerricht gifft dat bloß in düsse Sprake. Liekers könnt man bloß wenig Inwahners goot Portugees’sch snacken un schrieven. Bloß bi 55% vun de Inwahners könnt överhaupt lesen un schrieven, Standardportugees’sch könnt sogor bloß man 14%. Neven Portugees’sch hett jede Volksgrupp ehre egene Sprake. Verkehrssprake is en Kreoolspraak up de Unnerlaag vun Portugees’sch, man dörenanner muddelt mit allerhand annere Spraken. Düsse Spraak könnt woll 60% vun de Inwahners snacken. Historie Ehr dat de Portugesen dat Land al 1446 as Portugees’sch Guinea in Portugal siene Hand nahmen hefft, höör dat to dat Königriek Mali. Denn is dat för lange Johrhunnerten portugees’sche Kolonie ween. Amilcar Lopes Cabral hett 1955 de PAIGC (Afrikaansche Partei för de Unafhängigkeit vun Guinea-Bissau un Kap Verde'') grünnt. Vun 1963 bit 1974 hett he denn Unafhängigkeitskrieg gegen Portugal anföhrt. 1972 hett de PAIGC den gröttsten Deel vun dat Land in ehre Hannen harrt, dormank de Kapverden. Den hefft se Wahlen afhollen laten. Dat Land hett an’n 24. September 1973 sien Unafhangigkeit vun Portugal verkloort, wat an’n 10. September 1974 denn ok acht wurrn is. João Bernardo Vieira, de Präsident vun Guinea-Bissau, is an’n 2. März 2009 dör Putschisten vun dat Militär ümbröcht wurrn. He weer vun 2005 af an Präsident ween un harr dat Amt al vun 1980 bit 1999 utöövt. Belegen Weblenken Land Guinea-Bissau

1989

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sierra%20Leone

Sierra Leone

Sierra Leone is en Republiek in Westafrika. Se grenzt an Guinea, an Liberia un an den Atlantik. De vörmolige Kolonie vun Grootbritannien liggt siet Johrenden al up den lesten Platz vun dat Entwicklungsprogramm vun de Vereenten Natschonen. Dat bedutt, vun de 179 Länner, de dor in unnersöcht wurrn sünd, is Sierra Leone dat Land, wat an’n ringsten entwickelt is un wo sik an’n minnsten wat daan hett. Nadem dat tein Johre lang en blödigen Börgerkrieg geven hett, is dat Land dor nu mit togange, wedder up to boen, wat in’n Dutt gahn is un de jüngere Geschicht up to arbeiden. Geographie In’n Süden un Süüdwesten vun Sierra Leone liggt de Atlantik. De Küst is 402 km lang. Siedland, wat bit to 100 km breet is, treckt sik de Küsten langs. Up de Freetown-Halfinsel reckt sik de Sierra Lyoa Mountains bit 1.000 m hooch. Vör en Deel vun de Küst liggt Sandbänke, de bit hen to 112 km lang sünd. Achter dat natte Küsten-Siedland fangt de Wooldlänner an, de to’n Deel för de Bueree bruukt weert. Hier fleet de dree wichtigsten Ströme vun Sierra Leone. Dat Land kladdert rup to de Guinea Highlands in’n Osten. Dat is en Hoochplateau mit Bargen vun mehr as 1.830 m in de Loma Mountains un in de Tingi Hills. De hööchste Barg is de Bintumani mit 1.948 m. Städer, Inseln un Ströme De gröttsten Städer in Sierra Leone sünd: (Stand 1. Januar 2005): Freetown 802.639 Inwahners, Bo 174.354 Inwahners, Kenema 143.137 Inwahners, Makeni 87.679 Inwahners un Koidu-Sefadu 87.539 Inwahners. De wichtigsten Inseln un Strööm sünd: Banana Islands (Dor höört de twee Hööftinseln Rickett un Banan Island to un en Reeg vun lüttjere Eilannen) Turtle Islands Sherbro-Insel De gröttsten Strööm sünd Mano, Moro un Rokel. Klima Dat Klima is natt un fochtig, as in de Tropen. Dat gifft bit hen to 5.000 mm Neddersläge an de Küst. Dor is dat en vun de fochtigsten Landstreken vun ganz Afrika mit. Dat Johr kann updeelt weern in en Regen- un in en Dröögtied. Vunwegen dat Sierra Leone nöördlich vun’n Äquater liggen deit, fangt de Regentied in’e Midden vun’n Mai an. Jeden Dag gifft dat Regen un Unweder. In’n August un Septembermaand kann dat vörkamen un dat regent den ganzen Dag lang. In’e Midden vun’n Oktober fangt de dröge Tied an. Bloß man roor is nu noch de Regen. In’n Dezember un Januar weiht de Harmattan ut de Sahara her. Düsse Wind bringt Stoff mit sik un wunnerlicherwiese kulle Luft. Februar, Määrt un April sünd de heetsten Maanden un Regen is bloß noch raar. Inwahners Völker In Sierra Leone leevt üm un bi 5,34 Mio. Minschen. Up een km² verdeelt sünd dat bi 72 Lüde. In dat Land leevt allerhand verscheden Völker tohopen. De gröttsten sünd de Mende mit bi 30,6 %, de Temne mit 29,4 %, de Limba mit 8,4 % un de Kono mit 5,2 %. Annere Volksgruppen sünd de Bullom-Sherbro, de Fula oder Peul, de Mandingo, de Kuranko, de Susu, de Yalunka, de Kreolen oder Krio, de Kissi un de Vai. Gloven Üm un bi 70 % vun de Inwahners sünd Muslimen un höört to den Twieg vun de Sunniten mit to. Bi 20 % sünd Christenlüde (Anglikaners, Protestanten - United Brethren, Kathoolsche, neeapostoolsch, Free Karken, - Adejobi). De Rest, dat sünd bi 10 %, bekennt sik to gor keen Religion. Demographie Bloß 4 % vun de Froenslüde könnt an moderne Middel to’n Verhöden rankamen. Dor liggt dat an, dat jede Fro in Sierra Leone in’n Döörsnitt 6,1 Kinner kriggt. 42 % vun de Inwahners sünd dor üm jünger, as 15 Johre un bloß 4 % sünd öller, as 65 Johre (Stand 2008). In’n Döörsnitt hefft de Lüde na Utkunft vun de WHO in dat Johr 2006 dormit reken konnt, dat se 42,6 Johre oolt weert. Dor is Sierra Leone en vun de fiev Länner up de Welt mit de ringste Levensduer. Belegen Land Sierra Leone

1993

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%A3o%20Tom%C3%A9%20un%20Pr%C3%ADncipe

São Tomé un Príncipe

De Inselstaat São Tomé un Príncipe liggt in den Golf vun Guinea in den Atlantik, bi 200 km vör de Küst vun Afrika, westlich vör Äquatoriaalguinea un Gabun. Geographie Na de Seychellen is São Tomé un Príncipe de tweet lüttjeste Staat vun Afrika. He besteiht ut twee Inseln, vun de her de Staat ok den Naam hett. Düsse beiden Inseln liggt twuschen de Eilannen Bioko un Annobón, de beide to Äquatoriaalafrika tohöörn doot. Mehr as 90 % vun de Inwahners leevt up de gröttere Insel São Tomé, de süüdlicher liggt. Se is 48 km lang un 32 km breet. Dor sünd ok mehr Bargen up, as up de annere Insel. De hööchste Barg is 2024 m hooch. Up São Tomé liggt ok de Hööftstadt. Se driggt densülvigen Naam. De nöördliche Insel Príncipe is bi 16 km lang un 6 km breet. Ehr hööchsten Barg is 927 m hooch. Beide Insel sünd Delen vun en Bargkeed, de vunwegen Vulkanen tostann kamen, man hüdigendags gifft dat dor keen aktiven Vulkanen mehr. Dat süüdliche Enn vun São Tomés langt bit an’n Äquater hen. Över de Insel Rolas, de dor tohöörn deit, löppt de Äquater akraat langs. Städer De gröttsten Städer sünd (Stand 1. Januar 2005): São Tomé: 56.167 Inwahners Santo Amaro: 8.239 Inwahners Neves: 7.392 Inwahners Santana: 6.969 Inwahners Trindade: 6.636 Inwahners Inwahners De Inwahners weert jedet Johr üm ungefähr dree Prozent mehr. 6 % vun de Söögkinner un bi 7 % vun de Kinner alltohopen starvt dor. In' n Döörsnitt könnt de Lüde up Sao Tome un Principe dormit reken, dat se bi 64 Johre oolt weert. Spraken Amtssprake is Portugees’sch. Se warrt ok as Lingua franca bruukt. Man denn gifft dat ok noch verschedene Kreoolspraken, de up den Grund vun dat portugees'sch un vun westliche Bantuspraken wussen sünd: Saotomense (bi 70.000 Lüde snackt dat) Principense (bi 1.500 Lüde snackt dat) Angolar (bi 5.000 Lüde snackt dat). Gloven Üm un bi 80 % vun de Inwahners höört to de Röömsch-kathoolsche Karken, bi 10 % sünd denn noch Protestanten, Neeapostoolsche un Animisten. Geschicht De Seefohrer João de Santarém ut Portugal hett de Insel São Tomé an’n 21. Dezember 1471 updeckt. An’n 17. Januar 1472 is he denn na Santo António (oder ok Antão) henkamen; dat hett denn avers 1502 den Naam „Principe“ kregen. 1485 hefft sik de eersten Portugesen dor ansiedelt. Se hefft dor mit de Johren en Plantagenweertschop bedreven mit verscheden Monokulturen. Toeerst weer dat, vun dat 16. to dat 18. Johrhunnert Zuckerrohr, denn weer dat in de eerste Hälft vun dat 19. Johrhunnert Kaffee, un denn, vun 1850 af an Kakao. An’n Anfang vun dat 20. Johrhunnert is vun düsse Eilannen mehr Kakao herkamen, as jichenswo anners up de Welt. An’n 29. Mai 1919 hett en Expeditschoon to de Sünnendüüsternis unner dat Leit vun Arthur Stanley Eddington up de Vulkaninsel Príncipe mit Experimenten klaar stellt, dat Einstein mit siene allgemene Relativitätstheorie Recht harrt hett. Buten de Inseln sünd verscheden Gruppen grünnt wurrn, de för de Freeheit vun dat Land strieden döen. So füng dat Enne vun de Kolonialtied an. In Ghana is 1960 dat Comité de Libertaçao de São Tomé e Príncipe (CLSTP) grünnt wurrn. Later is dor dat Movimento de Libertação de São Tomé e Príncipe (MLSTP) vun wurrn (vun 1972 af an). 1974, as in Portugal de Nelkenrevolutschoon ween weer, hefft de Portugesen de MLSTP as legitimen Vertreder vun de Inseln ankeken. An’n 12. Juli 1975 is dat Land denn unafhängig wurrn. De eersten 15 Johre na de Kolonialtied hett de MLSTP dat Land as en Eenheitspartei regeert. 1991 is Miguel Trovoada to’n Präsidenten wählt wurrn. Denn hett dat en Putsch geven. De Regerungen, de denn kamen sünd, hefft sik all nich lang holen. An’n 5. Januar 1995 is Guilherme Posser da Costa Ministerpräsident wurrn. Dat hett denn avers en Reeg vun Schandalen geven un 1999 hefft de Finanzminister un de Präsident vun de Zentralbank Bott geven. In’n August 2001 is Fradique de Menezes to’n Präsidenten wählt wurrn. An’n 16. Juli 2003 hett dat wedder en Putsch geven. Dütmol hett de Major Fernando Pereira dor achter steken. Dat duer man bloß acht dage, denn weer de Putsch, vunwegen den Druck, den de internatschonale Gemeenschop utöövt harr, al wedder vörbi. In’n Juli 2006 is Präsident de Menezes wedder wählt wurrn. Politik De Republik is 1975 unafhängig wurrn un hett 1990 en nee Verfaten kregen. De Präsident warrt all fiev Johre wählt un kann eenmol wedder wählt weern. Wählen dröövt de Börgers, wenn se 18 Johre oolt sünd. Bi de Wahlen an’n 26. März 2006 sünd de Sitten in dat Parlament so verdeelt wurrn: MDFM/PCD (Movimento Democrático Força da Mudança / Partido da Convergência Democrática) – 23 Sitten MLSTP-PSD (Movimento de Libertação – Partido Social Democrata) – 20 Sitten ADI (Acção Democrática Independente) – 11 Sitten MNR (Movimento Novo Rumo) – 1 Sitt Sao Tomé und Príncipe is en vun de bloß wenigen Länner, de nich de Volksrepubliek China na dat Völkerrecht gellen laat, man Taiwan. Indelen vun de Verwaltung São Tomé und Príncipe is updeelt in twee Provinzen. De sünd nu wedder updeelt in seven Distrikten. De Insel São Tomé un de Eilannen dor umto sünd de Provinz mit densülvigen Naam. Dor is de Stadt São Tomé de Hööftstadt vun. Düsse Provinz hett sess Distrikten. Belegen Land

1994

https://nds.wikipedia.org/wiki/Zentraalafrikaansche%20Republiek

Zentraalafrikaansche Republiek

De Zentraalafrikaansche Republiek is en Binnenstaat in Zentraalafrika. Se grenzt (in’n Klockenwiesersinn vun Norden her) an den Tschad, den Sudan, de Demokraatsche Republiek Kongo, de Republiek Kongo un an Kamerun. De Hööftstadt is Bangui. Geographie Dat Land liggt to’n groden Deel up dat Hoochland vun de Noordäquatorialsull (bit 1.420 m över NN). Klima Dat Klima höört to de wesselnatten Tropen in’n Norden un to de jummers natten Tropen in’n Süden. Dat gifft en dröge un en natte Johrstied. In Norden, an de Grenz na de Dröögsavann hen duert de Regentied bi veer Maande lang, man in’n Süden treckt se sik över acht bit tein Maande hen. In’n Norden is dat sunnerlich in de Dröögtied unbannig heet, to’n Deel bit 40 °C hen. In de Nacht kann dat denn avers ok man bloß unner 10 °C warm ween. In de Hööftstadt sünd de Unnerscheden bloß minne, weil de Tropische Regenwoold nich wiet weg is. Planten un Deerter In’n Süden wasst dichten troopschen Regenwoold. Dat is en vun de lesten Stäen up de Welt, wo de Siedlandgorilla un de Wooldelefant hen utneihn konnen. De gröttste Deel vun dat Land besteiht ut Boomsavann (Nattsavann) un open Woold. Na Norden to wasst denn jummers mehr en Dröögsavann. Deerter in de Zentraalafrikaansche Republiek sünd unner annern Elefanten, Apen, Antilopen, Büffels, rore Vagels, Waranen un Nilpeer in de Strööm un Meeren. Inwahners Toeerst hefft in dat Land de Pygmäen leevt. Dor gifft dat hüdigendags bloß noch en ganz paar vun. In’n Süden bestimmt de Bantu dat Bild. Se höört sunnerlich to de Ngala-Grupp: 19 % vun de Inwahners sünd Ngbandi. Dor kaamt denn noch Gbakka, Lissongo, Yakoma un Banziri to. In’n Norden leevt besunners sahelo-sudaansche Stämm: De Banda maakt 21 % vun de Inwahners ut, de Baya just so veel, de Mbandja mit bi 20 % nich veel minner. Dorto kaamt wieterhen noch de Sara un wecke, de to de Niloten tohöörn doot, sunnerlich Runga. In’n Osten leevt Azande-Völker un maakt bi 15 % vun all Inwahners ut. Bloß in’n Oorwoold leevt ok Pygmäen. In de Städer leevt ok en paar Dusend Europäers, tomeist Franzosen. Regenwoold un Dröögsavann sünd meist leddig vun Minschen. De meisten Inwahners siedelt langs de groten Waterwegen vun dat Land. Spraken Vun 1991 is Sango Amtsspraak in de Zentraalafrikaansche Republiek. Dor is dat an de Siet vun Franzöös'sch mit treden, wat al vun de Unafhängigkeit af an Amtsspraak is. Bovenhen weert noch allerhand Spraken vun indigene Stämm snackt, sunnerlich Ubangi-Spraken, wo ok Sango tohöörn deit. Sango warrt ok as Natschonalspraak ankeken. Demographie In de Zentraalafrikaansche Republiek kriegt de Froenslüde in’n Döörsnitt 5 Kinner. Dat is en hoge Gebortenquoot. Dat liggt ok dor an, dat bloß man 7% vun de verheiraten Froenslüde en modern Middel to’n Verhöden to Hand hefft. 43 % vun de Inwahners sünd unner 15 Johre oold, bloß man 4 % vun de Inwahners sünd öller, as 65. In’n Döörsnitt leevt Froenslüde in dat Land bi 44 Johre, Mannslüde bi 43 Johre lang. Gloven Bi 55 % vun de Inwahners hoolt sik an en indigene Religion, um un bi 30 % sünd Christenlüde (sunnerlich an de Grenz na de Demokraatsche Republiek Kongo hen) un bi 15 % sünd Muslimen (sunnerlich in’n Norden, Osten un Noordwesten, meist höört se to de Sunniten to). Politik De Verfaten gellt vun den 14. Januar 1995 af an. Dor steiht in, datt de Zentraalafrikaansche Republiek en Präsidiaalrepubliek mit verscheden Parteien is. Böverbefehlhebber vun de Strietkräft un Böversten vun den Staat is de Präsident. He hett bannig veel Macht un is wählt för en Amtstied vun sess Johren. He kann dat Parlament uplösen, in’n Nootstand allerhand Saken in Gang setten, he berööpt den Ministerpräsidenten un sett, up den sien Vörslag, ok de annern Liddmaten vun dat Kabinett in. De Gesettgevende Macht liggt bi de Natschonalversammlung. Dor höört 109 Liddmaten to, de för fiev Johre wählt weert. De wichtigsten Parteien sünd: Mouvement pour la Démocratie et le Développement (MDD) Rassemblement Démocratique Centralafricain (RDC) Mouvement pour la Libération du Peuple Centralafricain (MLPC) Alliance pour la Démocratie et le Progrès (ADP) Front Patriotique pour le Progrès (FPP) In den Demokratieindex liggt de Zentraalafrikaansche Republiek unner 167 Länner, de unnersöcht wurrn sünd, vör Noordkorea up den vörlesten Platz. De Medien weert vun den Staat dör de Zensur kuntrolleert. Updelen vun de Verwaltung De Staat is updeelt in 14 Präfekturen, twee Weertschopspräfekturen (Préfectures économiques) un en „sülvstännige Stadt“ (Commune autonome): Soziale Laag Bildung Ofschoonst dat en Schoolplicht gifft, könnt jummers noch mehr as 60 % vun de Inwahners nich schrieven un nich lesen. De Schoolunnerricht köst nix, man bloß en Minnerheit kann överhoop an en School rankamen. Vun 1970 af an hett dat Land en Universität in Bangui. Gesundheitswesen Bloß bi 54 % vun all Geboorten könnt Facklüde ut de Medizin mit bi ween. De Söögkinnerdood liggt bi 102 vun 1.000 Kinner, de boren weert. Bi 100.000 Kinner, de boren weert, gaht ok 980 Mudders dood. Dat Gesundheitswesen kann gegen so’n Süken, as de Slaapkrankheit, Malaria, Lepra un AIDS nich gegenan kamen. En groten Deel vun de utwussen Inwahners vun dat Land hett sik mit den HIV-Virus ansteken. Dat warrt annahmen, de Quoot lä twuschen 6,3 % un 13,5 % Soziale Hölp gifft dat meist gor nich. Weertschop Bueree Nich mol en Drüddel vun dat Land warrt bruukt bi de Bueree. De sorgt sunnerlich dor för, dat de Inwahners vun dat Land noog to eten kriegt. Utföhrt weert Eerdnööt, Kattuun, Koffi un Palmfrücht. Sunst weert ok noch Taback, Bananen un Öölpalmen anboot. Grundlaag to’n Eten sünd Ries, Hirse un Maniok. Industrie In de Zentraalafrikaansche Republiek weert Demanten un, in’n Westen vun’t Land, ok Gold funnen un afboot. De Demanten weert tomeist smuggelt (Blootdemanten). An Industrie finnt sik sunnerlich Holtindustrie un Herstellen vun Eten un Drinken. Noch up den hüdigen Dag is de Zentraalafrikaansche Republiek een vun de poversten Länner up de Welt. In dat Johr 2003 is de Andeel vun de Inwahners, de mit minner, as 1 US-Dollar an’N Dag utkamen mutt, noch bi 67 % ween. Belegen Zentraalafrikaansche Republiek

1995

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BC%C3%BCdafrika

Süüdafrika

Süüdafrika is en Land in Afrika. De Natschonalfierdag is de Dag vun de Verfaten (1994) an'n 27. April. De Staat liggt bi 22-35° Süüd un 17-33° Oost un is vun'n Atlantischen Ozean un den Indischen Ozean ümgeven. In'n Noorden grenzt dat Land an Namibia, Botswana, Simbabwe, Mosambik un Swasiland. Lesotho liggt mittenmang de Grenzen vun Süüdafrika. Süüdafrika is en vun de Länner mit de meisten Volksgruppen in Afrika. Bavenhen sünd dor mehr Lüde ut Europa inwannert, as in jichens een anner Land in Afrika un dat gifft dor de meisten Inwahners vun europääsche, indische un mischte Afkumst. Striet mank de Rassen un Volksgruppen hett ummer en groten Deel vun de Geschicht un vun de Politik vun dat Land utmaakt. Bi de Entwicklung vun dat Land speelt ok de rieken Boddenschätze/Ressourcen en Rull. Süüdafrika siene Weertschop is de gröttste un meist utboote up den Kontinent mit moderne Infrastruktur allerwegens in dat Land. Rassekonflikten twuschen de witte Minnerheit un de swarte Mehrheit hett de Geschicht un de Politik vun dat Land regeert. An’n dullsten weer dat unner de Apartheid-Regeern twuschen 1948 un de 1990er Johren. Nadem de Nasionale Party 1948 dat Leit in’e Hand nahmen harr, is en System grünnt wurrn, wat up Rassendiskriminatschoon upboot weer. Vun 1990 af an sünd de doren Gesetten afschafft wurrn. Man eerst hett dat en langen Striet gegen de Apartheid geven un allerhand Gewalt is utöövt wurrn. In düssen Striet weern de Swarten vörweg. Man Witte, brune un indische Süüdafrikaners hefft ok mitmaakt. Druck ut dat Utland weer en wichtigen Grund, dat amenne de Apartheid aftakelt weern möss. Tolest is de unbannig grote Wessel vun dat politische System up wunnerliche Wiese tämlich mit Freden vun’e Hand gahn. Süüdafrika is en vun de minnen Länner in Afrika un mank de Entwicklungslänner, wo dat nie nich en Greep na den Staat geven hett. De Drepen vun de velen Parteien, de över dat „nee Süüdafrika“ verhannelt hefft, hefft en vun de vörsten Grundgesetten in de Welt tostanne bröcht mit stevigen Schutz vun de Minschenrechten. Vundagen warrt vun Süüdafrika jummers as vun de „Regenbogennatschoon“ snackt. Dat is en Ökelnaam, de toeerst vun Arzbischop Desmond Tutu utfunnen wurrn is un de laterhen denn utbreet wurrn is dör Nelson Mandela, as he Präsident weer. Düsse Ökelnaam is en Metapher för de Verschedenheit vun dat Land, nadem de Schede afbraken is, de vun de Apartheid upricht' wurrn weer. Süüdafrika is dat eerste un bitherto eenzige Land, wat Karnwapen entwickelt hett un sik dorna freewillig dat ganze Karnwapenprogramm begeven hett. Historie Vörgeschicht In Süüdafrika gifft dat sunnerlich ole Fundstäen vun de Archäologie. Dat sünd mit de öllsten vun ganz Afrika. Överresten vun Fossilien finnt sik wiethen bi de Sterkfontein-, Kromdraai- un Makapansgatgrotte. Se wiest dor up hen, dat vör um un bi 3 Mio. Johren verscheden Aarden vun Australopithecines in Süüdafrika leevt hefft. Later sünd se nafolgt wurrn vun verscheden „Homo“-Aarden, as Homo habilis un Homo erectus un denn ok vun den modernen Minschen, wat de Homo sapiens is. Iesentied In dat 4. un 5. Johrhunnert sünd Buern un Harders vun de Bantu-Völker dör den Limpopo-Stroom na Süden in dat hüdige Süüdafrika intagen. Se hefft al Iesen bruukt (de Bantu-Utbreden). Se sünd stadig wieder na Süden to trocken. Dat warrt annahmen, dat de eerste Iesengeteree in dat hüdige KwaZulu-Natal um un bi 1050 anleggt wurrn is. De Grupp, de an’n meisten na Süden henkamen weer, weern de Xhosa. De sünd bit an den Visrevier hentagen, de hüdigendags in de Provinz Oostkap liggen deit. Düssen Volksgruppen ut de Iesentied hefft de Jäger- un Sammlergruppen verdreven, de fröher dor tohuse ween sünd. Düsse Gruppen sünd denn na Süden tagen. Nedderlänners un Xhosas an dat Kap Upschreven warrt Süüdafrika siene Geschichte vun den 6. April 1652 af an. Dormols hett Jan van Riebeeck en Statschoon to’n Verplegen för de Scheepe vun de Vereenigte Oostindische Companie an dat Kap vun de Gode Hoop upmaakt. För den gröttsten Deel vun dat 16. un 17. Johrhunnert höör düsse Siedlung, de stadig wat grötter wurrn is, to de Nedderlannen. Dune bi den Visrevier sünd de nedderlannschen Siedlers amenne mit de Xhosas tosamenstött’. De weern dor just bi, na Südwesten to trecken. Dor hett dat denn en Reeg vun Kriegen geven, de as Grenzkrieg vun’t Kap bekannt sünd. Vunwegen dat dat an dat Kap to wenig Arbeitsskräfte geev, hett de nedderlannsche Overheid Slaven ut Indonesien, Madagaskar un Indien inföhrt. De Nakamen vun düsse Slaven hefft normolerwiese nedderlannsche Siedlers heiraat. Tosamen mit de Resten vun de Khoikhoi, de toeerst in düsse Gemarken leevt hefft, sünd se later as Kapsche Klöörlingen un „Kapsche Maleien“ betekent wurrn. Düsse beiden Gruppen maakt sowat bi 50 % vun de Inwahners vun de Provinz Westkap ut. De Immigranten ut de Nedderlannen sünd un ner annern anfüllt wurrn dör Düütsche un dör franzöös’sche Hugenotten. Britische Kolonie 1797 hett Grootbritannien dat Kap vun de Gode Hoop bi den Veerden Engelsch-nedderlannschen Krieg to’n eersten Mol in Besitt nahmen. Dormols möss Holland up de Siet vun Napoleon gegen de Englänner Krieg föhren. De Nedderlannen sünd 1795 dör Napoleon siene Armeen innahmen wurrn. Britannien woll dor nu gegenan, dat dat Kap in de Franzosen ehre Hannen fallen dö un de brittsche Flott unner General Sir James Henry Craig föhr na Kapstadt un nehm de Kolonie in den Naam vun Statthöller Prinz Willem V. in Schutz. Eerst woll de Gouverneur up en paar vun den Prinzen siene Orders nich hören, man as de Briten drauht harrn, anners wollen se Gewalt bruken, dor stimm he to. In’n Februar 1803 hett de Freden vun Amiens regelt, dat de Kolonie wedder unner nedderlannsch Regeern keem un so keem se in de hannen vun de Bataavsche Republiek. As de krieg wedder utbraken weer, hefft de Briten wedder en Armee na dat Kap henstüert. Na de Slacht an’n Strand vun de Tafelbaai hefft de Briten unner Sir David Baird de festung innahmen un de Briten hefft de Kapkolonie in dat Johr 1805 dalslaken. De Briten möken nu eerst mol wieder mit den Krieg gegen de Xhosas. Dor hefft se de ööstliche Grenz wieter rutschaven bit to en Linie vun Forts, de langs den Visrevier boot wurrn sünd. Afsekert hefft se düsse Kuntreien mit Siedlers ut Grootbritannien, de se nödigt hefft, sik dor dal to laten. In Grootbritannien hefft dormols Verenen för dat Afschaffen vun Slaveree Druck utöövt un dor hett dat engelsche Parlament 1806 den weltwieten Slavenhannel verbaden un denn later (1833) ok de Slaveree in all siene Kolonien verbaden. Vunwegen dat de Grenzkrieg jummers noch fudder güng, man ok ut Untofredenheit över de Wiese, wie de Slaveree afschafft wurrn weer, un noch ut annere Grünn hett sik en Deel vun de Inwahners, de Nedderlannsch snacken döen, mit den Groten Treck upmaakt wieter in dat Binnenland un weg vun de britsche Overheid. Dusse Lüde, de eerst as Vortreckers un later as Buren bekannt wurrn sünd, sünd denn tosamenstött’ mit swarte Stämm, as de Zulus. Se hefft en Reeg vun Burenrepublieken grünnt. Mank düsse sünd Transvaal un de Oranje-Freestaat de wichtigsten. Eerste un Tweede Freeheitskrieg In de Burenstaten sünd 1867 Demanten un 1886 Gold funnen wurrn. Dor is dat mit de Weertschop na boven gahn un so sünd jummers mehr Lüde inwannert. Dat bedüüd, dat de oorsprünglichen Inwahners noch mehr unnerdrückt wurrn sünd. In den Eersten Freeheitskrieg (1880-1881) hefft de Buren en britschen Inmarsch torüchslahn konnt. Dor hefft se en Taktik bi bruukt, de veel beter to de Ümstänn un Egenorden in dat Land passen dö. So hefft de Buren to’n Bispeel Khakifarven dragen, wat desülvige Farv weer, as in Feld un Land. Anners de Briten: Se hefft hellrode Uniformen anharrt. Dor sünd se slank en Büüt vun de Buren ehre Scharpschütten mit wurrn. Ofschoonst de Liberale Partei dor in dat Parlament vun Grootbritannien gegen weer, sünd de Briten in den Tweeten Freeheitskrieg (1899- 1902) in en grode Masse trüchkehrt. Dat nütz nix, dat de Buren toeerst bovenup weern un beetschen Wedderstand towege bröcht hefft, amenne weern de Briten jem doch över, sunnerlich vunwegen ehre Masse un ehre betern Nachschublinien. Nun sünd de Buren övergahn to ene Guerilla-Taktik. Man dat slump de Briten, jem to de Övergave to dwingen, as se en Politik vun verbrennte Eer anwennen un Konzentratschoonslagers inrichten döen. De Freden vun Vereeniging hett de vulle Herrschop över de süüdafrikaanschen Republieken an Grootbritannien geven. De britsche Regeerung is övereen kamen, dat se de Kriegsschuld vun de Burenregeeren övernehmen dö. En vun de Hööftpunkten in den Verdrag, de en Enne maakt hett mit den Krieg, weer, dat swarte Minschen keen Stimmrecht hebben schollen, as man bloß in de Kapkolonie. Union vun Süüdafrika Na veer Johre Verhanneln is an’n 31. Mai 1910 de Union vun Süüdafrika schapen wurrn ut de Kap- un de Natalkolonie, dorto den Oranje-Freestaat un de Republiek Transvaal. Dat weer just acht Johre na dat Enne vun den Tweeden Freeheitskrieg. Düsse nee Union vun Süüdafrika is en britisch „Dominium“ ween. 1934 sünd de Süüdafrikaansche Partei un de Nasionale Party tohopengahn un hefft de Verenigde Party formt. Düsse Partei streev dat an, Afrikaners un Witte, de Engelsch snacken döen, to versöhnen. Se is avers 1939 ut’neen reten, as de Union an die Siet vun Grootbritannien in den Tweeten Weltkrieg intreden is. De Nasionale Partei stünn wieter rechts un hett dat mit Düütschland holen. Bovenhen harr se dat dor up afsehn, de Rassen stärker ut’neen to holen. Apartheid un dat nee Süüdafrika 1948 hett de Nasionale Party de allgemenen Wahlen wunnen. Foorts is en Reeg vun strickte Scheedgesetten upstellt wurrn. Dor scholl de Apartheid mit inföhrt weern. Unner de Apartheid sünd de Minschen vun verscheden Rassen vun’anner scheedt wurrn un de Swarten hefft binnen dat „Witte Süüdafrika“ keen Stimmrechten harrt. Dat Inföhren vun düsse Politik hett unbannig Leed mitbröcht för Millionen Süüdafrikaners. Se sünd mit Gewalt verdreven wurrn, dröffen sik nich free rögen, sünd to Arbeiden dwungen wurrn un ehr Striet gegen de Apartheid is mit Gewalt unnerdrückt wurrn. Apartheid hett ok dorför sorgt, dat dat mit de Weertschop nich vörutgahn is, sunnerlich för de swarten Süüdafrikaners. Wieldes de witte Minnerheid en vun de hööchsten Levensstandards vun ganz Afrika genaten hett, meist just so, as in de „Eerste Welt“, hefft se de swarte Mehrheit achtern anstahn laten in meist all möglichen Hensichten, as ok Inkamen, Eten un Drinken, Wohnsteden un Levenstied. Mit de Tied hett dat in de internatschonale Arena jummers mehr Striet geven vunwegen de Apartheid. So hett dat Sanktschonen geven un Geld is vun Süüdafrika aftagen wurrn. Dat bröch mit sik, dat de Lage in dat Land noch leger wurrn is. Meist nich ut to holen weer dat in de Johren 1984 un 85, as de Regeern versöch, sik mit harte Regels dör to setten. Dat hett nu wedder mit sik bröcht, dat de Anti-Apartheidsbewegen noch duchtiger Wedderstand leist’ hett (sunnerlich de ANC). Dat Land is up de Knee dwungen wurrn dör en Kombinatschoon vun internatschonale Boykotten un weertschoppliche Sanktschonen, Streiks, Upmärsch, Diskuschonen un Sabotagen. 1990 is de Regeern vun de Nasionale Party unner Frederik Willem de Klerck bigahn un hett en eersten Schritt maakt un mit den ANC un annere Organisatschonen verhannelt. Ok is de ANC-Baas Nelson Mandela na 27 Johren achter Trallen freelaten wurrn. De Apartheidsgesetten sünd lütt bi lütt upgeven wurrn un 1994 geev dat to’n eersten Mol free un allgemeene Wahlen för Minschen vun all Rassen. De ANC hett en unbannige Mehrheit hoolt un is noch up düssen Dag (April 2009) mit över 60 % vun de Stimmen an de Regeern. Ofschoonst de Apartheid nu al lang to Enne is, leevt jummers noch Millionen vun swarte Süüdafrikaners in Armoot. Dat warrt meist toschreven an dat Arv vun de Apartheid. Man dat bedutt ok Druck för de hüdige Regeern, dat se de Deenstleisten verbetern mutt un soziale Fragen anpacken mutt. Liekers is de Qualität vun’t Leven, tohopennahmen, duchtig wat beter wurrn, sunnerlich, wat Wohnsteden, Versorgen mit Elekrizität un Water angeiht. Spraken Süüdafrika hett 11 Amtspraken. Dat hannelt sik dor bi um Afrikaans, Engelsch, Ndebele, Noord-Sotho, Sotho, Swasi, Tsonga, Tswana, Venda, Xhosa un Zulu. Bloß in Indien gifft dat noch mehr. Dor kümmt dat vun, dat dat so veel amtliche Naams för dat Land gifft. Bavenhen weert ok noch acht Nich-amtliche Spraken gellen laten: Fanagalo, Lobedu, Noord-Ndebele, Phuthi, Gebaretaal, Khoe, Nama en San. Politik Süüdafrika hett en Tweekamerparlament. De ene Kamer is de „Natschonale Raat vun de Provinzen“ (dat Böverhuus). Dor höört 90 Liddmaten to. Dat annere is de „Natschonalversammeln“ (dat Unnerhuus) mit 400 Liddmaten. De Liddmaten vun dat Unnerhuus weert wählt na de proportschonale Representatschoon. De Hälft warrt direktemang wählt up Grund vun natschonale Listen un de annere Hälft warrt wählt ut Listen vun de Provinzen. Bi dat Böverhuus is dat anners: Dor stüert jede Provinz 10 wählte Liddmaten hen, egolweg, wie groot de enkelte Provinz is un wie veel Inwahners dor leven doot. Wahlen to beide Kamern weert all fiev Johren afholen. De Regeern warrt in dat Unnerhuus tosamenstellt. De Baas vun de Mehrheitspartei in de Natschonalversammeln is de Präsident. Provinzen Bit 1994 hett dat in Süüdafrika man bloß veer Provinzen geven: Transvaal, Oranje-Freestaat, Natal un die Kapprovinz. Vun 1994 af an is dat Land updeelt in 9 Provinzen (in Klammern steiht de Naam vun de Provinz ehre Hööftstadt): Gauteng (Johannesburg) KwaZulu-Natal (Pietermaritzburg) Limpopo (Pietersburg) Mpumalanga (Nelspruit) Noord-Kap (Kimberley) Noordwest (Mafikeng) Oost-Kap (Bisho) Freestaat (Bloemfontein) West-Kap (Kaapstad) Städer mit mehr as 100.000 Inwahners in Süüdafrika Alexandra Benoni Bloemfontein Boksburg Botshabelo Kapstadt Durban Germiston Johannesburg Kathlehong Kempton Park Khayelitsa Kimberley Mangaung Pietermaritzburg Port Elizabeth Pretoria Roodepoort Soweto Springs Tembisa Umlazi Vereeniging Land

1996

https://nds.wikipedia.org/wiki/Swasiland

Swasiland

Swasiland (pldt.: [], engl.: [] siet 2018 offiziell Königriek Eswatini (, Siswati Umbuso weSwatini), tovör offiziell Königriek Swasiland) is en Binnenland in den Süden vun Afrika. Dat Königriek Swasiland is nah Gambia de tweetlüttste Staat op de afrikaansch Kontinent. Mit en Flach vun 17.363 km² is dat en beeten lütter as Slowenien. De Nahberlänner vun de Binnenstaat sünd Mosambik in’ Oosten un de süüdafrikaansch Provinzen Mpumalanga in’ Noorden un Oosten as ok KwaZulu-Natal in’ Süüden. De Längt vun de Staatsgrenz bedrocht all tosommen 535 km, worvan 105 mit Mosambik un 430 km mit Süüdafrika deelt wurrn. An’n 6. September 1968 is Swasiland unafhängig wurrn, vundeswegen is ok de Natschonalfierdag an’n 6. September. Vun de Staatsform her is dat Land en Monarkie. An un for sik scholl Swasiland na de Unafhängigkeit vun Grootbritannien Ngwana heten. In den Human Development Index steiht Swasiland up den 141. Platz vun 177. Geographie Na Gambia is Swasiland dat tweetlüttjest Land in Afrika. Mit siene 17.363 km²is dat en beten lüttjer as Sassen. Vun de Geographie her is dat Land updeelt in veer Zonen. In’n Osten liggt vun Noord na Süden to de Lubombo-Bargen. Se sünd bit to 600 m hooch. Dor regeert en subtropisch un dröög Klima. Vun düsse Bargen na Westen to liggt dat Siedland (Lowveld). Dat is in’n Döörsnitt bit 200 m hooch. Tomeist hannelt sik dat dor um Buschland bi. Dat regent över’t Johr nich veel un dat is meist tropisch warm. In’n Summer kladdert de Temperatur to’n Deel hooch bit to 32 °C. Dat Lowfeld warrt sunnerlich bruukt, um dor Zuckerrohr an to boen. In dat Middelland (Middle Veld) is dat in’n Döörsnitt bi 700 m hooch. Dor hannelt sik dat um fruchtbor Bargen un Dalen bi. Düt Land maakt meist 26 % vun dat ganze Land ut. Amenne finnt een in den Westen vun’t Land dat Hoochland (Highveld). Dat is in’n Döörsnitt bi 1.300 m hooch. Na Westen to geiht dat in de Drakensberge in Süüdafrika över. Hier gifft dat veel Wolden un de Temperatur is meist kommodig, man de Luft is tämlich natt. In düsse Gemarken fallt ok de meiste Regen vun Swasiland. De hööchste Punkt vun’t ganze Land is de Emlembe in’n Noordwesten an de Grenz na Süüdafrika to. He is 1.862 m hooch. De deepste Punkt vun’t Land is mit 21 m de Loop vun den Great Usutu River. An’n meisten pladdert dat in’n Summer (Oktober bit Määrt). Tomeist schuert dat man bloß, lang duert de Regen an un for sik nich. De Lusutfu-Stroom flutt dör dat ganze Land hen un is de gröttste un langste Stroom vun Swasiland. Inwahners Städer De gröttsten Städer sünd: Manzini mit 110.537 Inwahners Mbabane mit 76.218 Inwahners un Big Bend mit 10.342 Inwahners (all an’n 1.Januar 2005) Volksgruppen Mehr as 90 % vun de Inwahners vun Swasiland höört to dat Bantuvolk vun de Swasi to. Sotho, Zulu, Tsonga, Witten un Coloureds (Mischlingen) sünd bloß man en Minnerheit. Aids De Andeel vun Inwahners, de sik mit HIV ansteken hefft, is in Swasiland grötter as in jeden annern Land up’e Eer. In dat Johr 2004 sünd dat al 39 % vun all Inwahners ween, 2005 weern dat al 42 %. Wenn een Kinner un ole Lüde rutreken deit, kladdert de Andeel up 63 %. Un dat weert jummers noch mehr. Dor is dat üm wohrschienlich, dat de Inwahnerstruktur in Swasiland in de neegsten Johren tosamenbreken deit. In Döörsnitt liggt de Levensduer in Swasiland bi 34,1 Johre. Dat is de leegste Weert up de ganze Welt (Stand 2007). In een Johr wasst de Tahl vun Inwahners bloß man noch um 0,25 %. Gloven Dat warrt taxeert, dat bi 66 % vun de Inwahners vun Swasiland Christenlüde sünd. Tomeist hannelt sik dat dor um Protestanten bi. De Rest höört to indigene Religionen to. Historie Üm 1750 rüm hefft sik in de Tied vun de Nguni-Wannerschop allerhand Swasi in de Gemarken vun dat hüdige Swasiland daallaten. Noch up den hüdigen Dag maakt de Swasi bi 90 % vun de Inwahners ut. Dat se in Süüdafrika unafhängig bleven sünd, dor hefft in dat fröhe 19. Johrhunnert de Briten för sorgt. Gegen dat Enne vun dat Johrhunnert sünd de Buren in dat Land kamen. 1894 hett de Süüdafrikaansche Republiek dat Land wiethen in’e Hand kregen. Dat weer een vun de Burenrepubliken. Man na den Tweeten Burenkrieg (1899-1902) hett Grootbritannien de Verwaltung övernahmen un hett 1907 dat Swasiland to en Protektorat verklaart. An’n 6. September 1968 hett Swasiland vun Grootbritannien de Unafhängigkeit kregen. Dat is denn ok dat Datum vun den Natschonalfierdag wurrn. De Anföhrer vun de „Imbokodvo-Grupp“ is Prinz Makosini Dlamini ween. He woll den neen Staat an un for sik den Naam „Ngwana“ geven. 1977 hett König Sobhuza II. dat Parlament afschafft. So hett he de afsolute Macht an sik reten. 1986 is Mswati III. König wurrn. Bit dorhen hett he „Prinz Makhosetive“ heten. Bekannt is he för sien rieven Umgang mit Geld un Goot. To sien 37. Geboortsdag hett he sik en Toslag to sien Luxus-Garaag gönnt un hett na en Bericht vun dat süüdafrikaansche Dagblatt „Saturday Star“ noch mol acht Mercedes-Limousinen mit gollen Nummernschild ordert. De sünd denn mit Luftfracht vun Düütschland her kamen. 1996 hett dat Wedderstand geven gegen de Alleenherrschop vun den König. Hüdigendags is Swasiland de eenzigst afsolute Monarkie in Afrika. Politik Swasiland is en afsolute Monarkie un höört to den Commonwealth of Nations. De König speelt in de Politik de grode Rull. He sett de Gesettgevende un ok de Utövende Macht in. He is as Teken un Afbild vun den Staat, tohopen mit annere Lüde ut siene Familie, up Münten, Geldschiens un Breefmarken to sehn. Vun 1973 af an sünd polietsche Parteien verbaden. Dat gifft avers doch en paar Gruppen in de Oppositschoon, so, as de „Vereenigte Demokraatsche Volksgrupp“ (PUDEMO). Belegen Land Swasiland

1997

https://nds.wikipedia.org/wiki/Republiek%20Kongo

Republiek Kongo

De Republiek Kongo, Utsprake up Düütsch: ˈkɔŋgo, up Franzöös'sch: kɔ̃ˈgo, is een Land in Afrika. Dat is ok bekannt unner den Naam Kongo-Brazzaville. Bit 1960 weer dat unner den Naam Franzöösch-Kongo en Kolonie vun Frankriek. De Republiek Kongo draff nich dör'nanner kregen weern mit de Demokraatsche Republiek Kongo (wat vörmolig Belgisch-Kongo ween is un denn den Naam Zaire harrt hett). De Republiek Kongo liggt in Zentraalafrika un grenzt in'n Klockenwiesersinn an Gabun, Kamerun, de Zentraalafrikaansche Republiek, de Demokraatsche Republiek Kongo, Angola siene Exklave Cabinda un den Atlantik. Geographie De Republiek Kongo liggt ganz in'n Noordwesten vun dat Kongobecken. In'n Oosten un Süüsoosten grenzt se an den Kongo-Stroom un an den Ubangi, de em toströmen deit. De Hööftstadt Brazzaville liggt an den Pool Malebo, wat en Deel vun den Kongostroom is, de sik as en Meer utbreden deit. Kinshasa, wat de Hööftstadt vun den demokraatsche Republiek Kongo is, liggt an de annere Kant vun düssen Pool. Kongo breedt sik ut to beide Sieten vun den Äquater. Dorüm regeert dor ok en tropisch Klima. Twee Regentieden gifft dat: En vun Januar bit Mai un de annere vun Oktober bit in de Midden vun'n Dezember. De Nedderslag in't Johr liggt bi 1.400mm bit 1.900 mm, an de Küst wat minner. An de Küst liggt en smallen Striepen Siedland mit Mangrovenplanten un fochtige Savann. Dorachter stiggt dat Land an bit to en Hoochplateau, wat an de Grenz na Gabun to bit up 1.040 m kladdern deit. De gröttste Deel vun dat Land liggt unner'n Tropischen Regenwoold, dat sünd bi 57,2 %. In'n Noordoosten, an den unnern Ubangi un an den Sanga-Stroom gifft dat grote Brööke un Fehnen. Up den Kongostroom kann eerst baven den Pool Malebo schippert weern. Inwahners De Inwahners vun'n Kongo weert Kongolesen nömmt. Dat küümt ut dat franzöös'sche Congolaise, wat Minsch ut den Kongo bedüden deit. 2005 hefft in den Kongo bi 4 Mio. Inwahners leevt. Dat sünd 11 Minschen up een km², wat man minne is. Mit 98 % vun de Inwahners höört meist all Kongolesen to de Bantu-Völker (40 % Kongo, 12 % Mboshi, 11 % Kouyou, 6 % Bateke u. a.), den Rest maakt bi 1 % Pygmäen (sunnerlich in de Brööke un Woolden in'n Noordoosten) un en paar Europäers ut. Spraken Amtssprake is Franzöös'sch. Man in'n Noorden warrt Lingala un in'n Süden Kituba as Verkehrssprake bruukt. Denn gifft dat ok noch Kikongo un annere lüttjere Spraken vun de Stämm. Religion Bi 50% vun de Kongolesen sünd Christenlüde (üm un bi 40% Kathoolsche, bi 10 % Protestanten, ca. 2 % Liddmaten vun de Neeapostoolsche Kark. 48% sünd Animisten un hangt an heidnische Naturreligionen. Denn gifft dat noch en Rege vun lüttjere Gemeenschoppen, as de 5.041 Lüde vun Jehova siene Tügen un annere Gruppen. Historie Al in dat 17. un 18. Johrhunnert is an de Münnen vun den Kongostroom Slavenhannel dreven wurrn. 1766 is de franzöös'sche Mission hier henkamen. Vun 1875 af an is Pierre Brazza bigahn un hett dat Land utforscht. Dat Teke-Riek is 1880 franzöös'sch Protektorat wurrn. Dat hett nich lang duern, denn is en Militärposten an'n Kongostroom upboot wurrn. Dor is later de Stadt Brazzaville vun wurrn. 1883 güng dat los un Point Noire is grünnt wurrn. 1891 höör allens to de französ'sche Kolonie Kongo. Vun 1903 af an hett se den Naam „Middelkongo“ kregen. 1910 is dor denn dat Generaalgouvernement Französ'sch-Äquatoriaalafrika vun wurrn. 1911 keem de nöördliche Deel an Düütsch-Kamerun, man 1914, glieks to'n Anfang vun'n Eersten Weltkrieg sünd düsse Gemarken torüchgahn an Frankriek. 1946 is Kongo en franzöös'sch Överseeterritorium wurrn. 1958 weer dat en sülvstännige Republiek in de Union Française un amenne is 1960 de unafhängige Republiek Kongo-Brazzaville utropen wurrn. De hüdige Demokraatsche Republik Kongo hett dormols Kongo-Kinshasa heten. Vun 1963 af an regeer in Kongo-Brazzaville en matigen Sozialismus. 1969 is Kongo in en Volksrepubliek ummuddelt wurrn, man vun 1990 af an hett sik dat Land vun den Sozialismus afwennt un 1991 is de „Republiek Kongo“ utropen wurrn. Eerst 1992 hett dat demokraatsche Wahlen geven. Vun 1997 - 2003 regeer de Börgerkrieg in dat Land. Belegen Kongo,Republik Kongo,Republik Republiek Kongo

1998

https://nds.wikipedia.org/wiki/Demokraatsche%20Republiek%20Kongo

Demokraatsche Republiek Kongo

De Demokraatsche Republiek Kongo, utspraken up Düütsch ˈkɔŋgo, up Franzöös'sch kɔ̃ˈgo, is en Land in Afrika, de Hööftstadt is Kinshasa. Bet 1960 hett dat Land to Belgien tohöört, as Belgisch-Kongo. Vun 1971 bit 1997 weer de Naam vun dat Land Zaïre. Dat grenzt vun Noord in’n Klockenwiesersinn an de Zentraalafrikaansche Republiek, de Sudan, Uganda, Ruanda, Burundi, Tansania, Sambia, Angola un de Republiek Kongo. DR Kongo is dat drüttgröttste Land in Afrika met 2.345.411 km² un is 6,6 mol groter as Düütschland. In’n Juli 2005 harr de DR Kongo 60.764.490 Inwahners. Na Inwahners berekent, is de DR Kongo dat veertgröttste Land in Afrika. De Demokraatsche Republik Kongo schall nich dör'nanner kregen weern mit de Republik Kongo, dat vörmolige Franzöös'sch-Kongo, wat wieter na Westen to liggen deit. Geografie De Demokraatsche Republik Kongo ward to Zentraalafrika torekent un liggt op de Äquater. Bummelig 60 % vun dat Land ward vun de Regenwoold vun dat Kongobecken afdeckt. De höögste Barg is de Margherita Peak (5109 m). De längste Stroom in’t Land is de Kongo met 4374 km. De Kongolesen nöömt em ok „Stroom de alle anneren Strooms opfritt“. Inwahners Dat gifft twölf grote Volksgruppen in dat Land. De deelt sik nu wedder in bi 240 lüttjere Gruppen up. De gröttsten Gruppen sünd de Bakongo, de Mongo, de Baluba un de Lunda. Se höört to de Bantu-Völker, de bi 80 % vun de Inwahners utmaken doot. 15 % stammt vun de Sudangruppen af. Se finnt sik sunnerlich in'n Noorden. Minnerheiten sünd de Niloten in'n Noordoosten un de Pygmäen un de Hamiten in'n Oosten. De witten Nakamen vun de Europäers, tomeist Belgiers, hefft bit an dat Enne vun de 1960er Johren meist alltosamen dat Land verlaten. 2005 hett de DR Kongo 60,7 Mio. Inwahners harrt. 2008 sünd dat al 66,5 Mio. ween. In de lesten Johren sünd unbannige Massen vun Flüchtlingen dör dat Land tagen. De Inwahners leevt sunnerlich in de Bargbo-Kuntreien vun Katanga un an den Unnerloop vun den Kongo-Stroom. 30 % vun jem leevt in Städer. In'n Dörsnitt weert de Mannslüde in de DR Kongo bi 49,7 Johre oolt, bi Froenslüde is dat 52,3 Johre. Spraken De Kongo is en Land, dat linguistisch bannig verscheeden is, överaalns gifft dat mehr as 200 Spraken. De wichtigste Spraak is de Amtsspraak Franzöösch, dat vun de Belgiers in’t Land bröcht wöör. De Kongolesen kiekt Franzöösch as ethnisch neutraal an un bruukt dat vör allens bi’t snacken met Liddmaten vun annere Stammesgruppen. Franzöösch ward man nich vun de Mehrheit vun de Inwahners as Muddertaal snackt. De veer wichtigsten afrikaanschen Spraaken sünd Lingala (verstaht bi 50 % vun de Inwahners), Kikongo (verstaht bi 30 %), Kiswahili ((„Suaheli“, verstaht bi 10 %) un Tschiluba. Se weert as „Natschonalspraken“ ankeken. Religionen Dat Königriek Kongo is al an't Enne vun dat 15. Johrhunnert christlich wurrn. Dor is dat en vun de eersten christlichen Staten in Afrika mit. Vun de fröhen 1970er Johren af an fiert de Röömsch-kathoolsche Kark in de DR Kongo ehre Gottesdensten na en egen, so nömmten Zair'schen Messritus. Dor sünd allerhand afrikaansche Elementen mit in upnahmen. De unafhängige Afrikaanschen Karken vun de Kimbanguisten hett twuschen 5 Mio. un 10 Mio. Anhängers. Weertschop Ofwoohl dat Land een vun de bodenschattrieksten Länner op de Eer is, is dat ok een vun de poversten Länner. Dat Land is vun Missweertschop un Kriegen to Grund richt worden. Vun 1960 (dat Enn vun de Kolonisatschoon dör Belgien) bit 1985 is de Volksweertschop dörsnittlich blots üm 1 % wossen. Vun 1985 is de Weertschop gor nich mehr wossen. Belegen Land Afrika

2006

https://nds.wikipedia.org/wiki/Armenien

Armenien

De Republik Armenien (armen. Հայաստան/Hajastan) is en Land in den Kaukasus. Normalerwies warrt seggt, dat gehöört to Asien, man dat gifft ok Stimmen, de meent, een scholl dat nah Europa hento reken. Armenien liggt in de Bargen mank Georgien, Aserbaidschan, Iran un de Törkie. Bit 1991 höör Armenien nah de Sowjetunion to. Up den 21. September 1991 is dat Land unafhängig wurrn. Bi 3 Millionen Inwohners leevt hüdigendags in Armenien, man dat warrt ok seggt, dat sünd vunwegen verscheden Oorsaken man bloß noch bi twee Millionen, de in dat Land bleben sünd. Land 90% vun dat Land sünd Bargen vun mehr as 1.000 m över de See. In'n Dörsnitt is de Hööchde vun dat Land bi 1.800 m. Vun'n Norden her streckt sik de Utlöper vun den lüttjen Kaukasus in dat Land ut. De sünd meist öber 3.000 m hooch. De höögste Barg vun dat Land is de Aragat, nich wiet weg vun den Ararat ut de Bibel. De Aragat is bi 4.090 m hooch. An'n leegsten is dat an de Grenz nah de Törkie bi den Arakstroom. Dor liggt dat Land bloß 380 m över den Spegel vun de See. Fröher sünd veel Bargen Vulkaans ween. In Armenien stött de Platt vun Arabien mit de Platt vun Eurasien tosamen. Dor kümmt dat ok vun her, dat faken de Eer beevt. Dat gifft allerhand Schätz in de Eer, as Kopperoxyd, Iesen un Gold, dorto noch Uran. De gröttste See vun Armenien is de Sewansee in den Oosten vun Eriwan. De liggt bi 1.900 m hooch un is 1.417 km² groot. De längsten Strööm vun dat Land sünd de Araxstroom, de Worotanstroom un de Kasahstroom. Städer De gröttsten Städer vun Armenien sünd (dorbi de Tall vun Inwohners Januar 2005): Eriwan: 1.093.499 Gjumri 148.383 Wanadsor: 107.394 Etschmiadsin: 49.514 Hrasdan:40.796 Kiek ok nah bi de List vun de Städer in Armenien Weer Armenien liggt in de Subtropen. Liekers is dat Weer över dat Land ganz verscheeden. De hööchste Oort, de Barg Aragat, un de leegste Stäe bi't Öwer vun den Araxstroom sünd man bloß 80 km ut'neen. Dor kümmt dat vun, dat ganz verscheeden Weer so dicht bi'nanner is. Vunwegen de hogen Bargen gifft dat ok unbannige Ünnerscheed in dat Weer up een un desülvige Stäe. In de Dalen un in dat leege Land is dat Weer meist dröög. Middags sünd de Temperaturen in'n Summer meist boven 30°. In de Bargen is dat wat küller un an de Grenz nah den Iran hen is dat warmer un besunners dröge. Inwohners 95% vun de Inwohners vun Armenien sünd Armeniers. 3% sünd Russen. De lesten 2% sünd to'n groten Deel Kurden. In Armenien weert minner veel Minschen baren, as starvt. Vun 1991 bit 1998 sünd um un bi 740.000 bit 780.000 Minschen utwannert. Meist sünd se nah Russland oder in anner Länner vun de GUS gahn. Spraak De armeensche Spraak is een Twieg vun de indoeuropääsche Spraakfamilie. De Bookstaven hett an'n Anfang vun dat 5. Johrhunnert Mesrop Maschtoz utfunnen. Vun de Tiet af an is dat armeensch Alphabet de faste Grundlaag vun de Spraak un vun de Kultur in Armenien wurrn. Kark Mit Afstand de gröttste Kark in Armenien is de Armeensch-Apostoolsche Kark. 94% vun de Minschen in Armenien höört nah düsse Kark to. Fudder gifft dat noch de Armeensch-Kathoolsche Kark un lüttjere Karken un Minnerheitsreligionen as Jehova sien Tügen. De Kurden in Armenien sünd Yeziden. Historie Antike Vun 850 v. Chr. bit üm un bi 600 v. Chr. liggt in de Landstreeken vun Armenien un umto dat Riek Urartu. Bi 518 v. Chr. kümmt dat to dat Riek vun de Persers ünner de Königen ut de Familie vun de Achaimeniden. As Alexander de Groote 334 -323 v. Chr. nah Persien treckt, smitt he dat Land mit sien Riek tosamen. As 188 v. Chr. de Upfolgers vun Alexander, de Seleukiden de Slacht bi Magnesia gegen de Römers verleert, dor is dat de Tiet för de Armenier, een egen Königriek to grünnen. De Königen ut de Familie vun de Artaxiaden maakt Grootarmenien to een unafhängig Königriek. Vun 95 v. Chr. - 55 v. Chr. is Tigranes de Grote König vun de Königen. He slutt een Bund mit Mithridates vun Pontus. Vunwegen düssen Bund kriggt he Striet mit de Römers un mutt amenn togeben, datt de Römers Baas sünd. In de Tiet nah Christus sien Geboort regeert up den Thron vun Armenien Königen ut de Familie vun de Arsakiden ut dat Königriek vun de Parthers. In dat Jahr 66 n.Chr. mütt de Römers dat so gellen laten. 252 bit 297 hefft de Sassaniden ut Persien jem ehr Hannen up Grootarmenien leggt. Man 297 sleiht de röömsche Kaiser Diokletian de Sassaniden un dor könnt se Armenien nich fasthollen. Trdat III. kladdert up'n Thron un sett in dat Jahr 301 fast, datt vun nu af an dat Christendom de Globen vun de Lüe in Armenien ween schall. Armenien is de eerst christlich Staat vun de Welt. 387 deelt Rom un dat Riek vun de Sassaniden dat armeensche Grootriek ünner sik up. Liekers kaamt de Armenier mit jem ehr christlich Kultuur, Literatur un Bookunst oorntlich vöran, besünners as Mesrop Maschtoz 405 een eegen armeensch Alphabet utfunnen hett. In den Deel, de ünner dat Leit vun de Sassaniden stünn, versöchen de Persers ünner König Yazdegerd II. den Globen vun Zoroaster in Armenien intoföhren. De scholl Staatsreligion weeren, so as dat in dat Riek vun de Sassaniden anners begäng weer. Vunwegen düsse Saak keem dat to eenen Upstand vun de Armenier. Eerst in dat Jahr 484 kümmt wedder Freden in dat Land, as de Persers togeeft, datt de Armenier ehr Globen dat Christendom is. In't 6. Johrhunnert liggt Armenien jüst in de Kuntreien, wo dat Riek vun Byzanz un de Sassaniden up'nanner losgaht. Vun 591 bit um un bi 640 sünd de Lüe vun Byzanz Baas in den gröttsten Deel vun Grootarmenien, man de armeensche Adel is upsternaatsch. Middelöller Toeerst gifft dat noch Striet mit Byzanz, man vunaf 700 sünd de Arabers up Duur Baas in Armenien. In't 8. un 9. Johrhunnert gifft dat wedder allerhand Upstännen vun een Deel vun de armeenschen Adel, man de weert mit Gewalt daal slahn. Dat Leit bi den Adel hett in düsse Tiet de Familie vun de Bagratiden (Bagratuni). Ok Deele vun Georgien staht in düsse Jahren ünner jem ehr Macht. As de Kalif in de Jahren 885 un 886 swack is, grünnt Aschot I. wedder een armeensch Königriek. De Kaiser in Byzanz un ok de Kalif in Bagdad mütt dat gellen laten. Ünner Aschot II. (915 - 928) is Armenien ganz free. Man in de tweete Hälft vun dat 11. Johrhunnert geiht dat bargdal mit dat Riek. Striet mank dat eegen Volk un unglücklich Kriegen maakt een Enn mit dat Land. De leste König warrt vun de Byzantiners an'e Siet bröcht. Flüchtlinge ut Armenien grünnt in dat Jahr 1080 in Kilikien dat unafhängig Fürstendom Lütt-Armenien. Jem ehr Herrscher-Familie sünd de Rubeniden. De staht tosamen mit de Krüüzfahrer gegen de Byzantiners un gegen de Törken. 1342 övernehmt de kathoolschen Lusignans vun Zypern dat Land, man dat duurt nich lang, denn sünd de Mameluken dor un later de Osmanen. Neetiet In den söventen Orlog vun Russland gegen de Osmanen ehr Riek vun 1828 bit 1829 keem de ööstlich Deel vun Armenien unner de Regeeren vun Russland. Nah den negenten Krieg 1877 bit 1878 in Tosamenhang mit de Krise up den Balkan mössen de Osmanen in den Freden vun San Stefano noch mehr Kuntreien vun Oostarmenien un dorto ok noch de Provinzen Kars un Ardahan an Russland afgeben. An'n 24.April 1915 hett de törksche Regeeren unner dat Leit vun de Jungtörken, de al 1908 an de Macht kamen weer dorför sorgt, datt Armenier in Istanbul/Konstantinopel achter Trallen sett wurrn sünd. Dor hett dat Mord un Dootslag bi geben un amenn is de eerste grote Völkermord in de Minscheit ehr Geschicht dorvun wurrn. Dat warrt seggt, datt um un bi 1,5 Million Armenier vun de Törken ümbrocht wurrn sünd. Meist sünd se vunwegen Hunger un Dost un Swackheit un Süken bi den Marsch an de Butenkanten vun dat Riek ümkamen. Dat warrt seggt, de Regeeren hett dat dor up ankamen laten, weil se meen, de Armenier steken mit de Russen ünner een Deek. In düsse Jahren weer de eerste Weltkrieg un de Törken strieden mit all Kraft, dat jem ehr Land nich vun de Russen innahmen wurr. Düsse Völkermord bringt hüdigendags veel Striet mank Armenien un de Törkie, vunwegen de Törkie dat jümmers noch afstrieden deit, datt een Völkermord passeert is. In de lesten Jahren gifft dat aber Henwies darup, datt so ganz bilüttjen doch över düsse Saak snackt warrt. 1918 bit 1920 bestunn de unafhängig Armeneensch Republik. In den Verdrag vun Sèvres vun'n 10. August 1920 steiht binnen, datt Armenien een unafhängig Staat ween schull. Dat weer een vun de Verdrääg, de den 1. Weltkrieg afsluten döen. Man düsse Verdrag is nie nich ümsett wurrn. Dat liggt doran, datt nich all Länner, de em ünnertekent harrn, düssen Verdrag denn ok annehmen döen. De Flagg un dat Wapen vun düsse Republik sund vun 1991 af an wedder de Flagg un dat Wapen vun dat nu unafhängig Armenien. Vunwegen den Krieg twüschen de Törkie un Greekenland vun 1919 bit 1922 wurr de Verdrag vun Sèvres in den Verdrag vun Lausanne torüchnahmen. 1920 hefft de Törkie un Russland Armenien denn ünner sik updeelt. As de Sowjetunion 1922 grünnt wurrn is, weer Oostarmenien een Deel vun de Transkaukasisch Sozialistisch Föderale Sowjetrepublik. 1936 is Oostarmenien denn een sülvstännig Republik binnen de Sowjetunion wurrn. Sien Naam weer vun dor af an Armeensch Sozialistisch Sowjetrepublik. Chemisch Industrie, Schohindustrie un Informatik weeren dor tohuse. Ok de elektronisch Deelen för dat sowjetsche Programm vun de Weltruumfahrt un ok Roboters hefft se in Armenien boot. Vunwegen dat Weer sünd ok veel Lüe in Urlaub in de Armeensche SSR fahrt. Vun dat Enn vun de 1980er Jahren af an weer in Armenien, just so as in Estland, in Lettland un in Litauen dat Streven groot, vun de Sowjetunion wegtogahn. Dat weer ok een Oorsaak dorför, datt sik de Sowjetunion so gau uplööst hett. Um düsse Tiet füng ok de Striet um Barg Karabach wedder an. Dat is een Landstreek in Aserbaidschan, wo mehrstendeels Armeniers in wohnen doot. An'n 7. Dezember 1988 hett een swaar Eerdbeven de Kuntreien vun Lori in'n Norden vun de Armeensche SSR döranner schüddelt. Up Richter sien Skala harr dür Beven den Weert vun 6,8. Veel Boowarken sünd dortiets tosamenbraken, besunners ok Schoolen un Krankenhüser. 25.000 Minschen sünd to Dode kamen. De Behörden harrn sik nich vörbereit un babenhen weer dat unbannig koolt. In düsse Laag hett de Regeeren Hölpslüe ut dat Butenland rinlaten. Dat weer dat eerst Mal, datt de Sowjetunion butenlandsche Hölp annahmen harr. Bit vundaage is de Weertschup in düsse Landstreken noch nich wedder richtig in Gang kamen vunwegen de Schadens, de dormals an Straten, Bruggen un allens, wat de Minschen boot hefft, vörkamen sünd. In'n August 1991 kreeg de Armeensche SSR eenen neen Naamen un heet nu Armeensche Republik. Düsse Republik hett sik an'n 21. September 1991 unafhängig verklaart. De Republik Armenien besteiht bloß ut dat ole Oostarmenien. De veel grötteren Deele un Kuntreien vun dat ole Königriek Armenien un dat ganze Westarmenien höört hüde nah de Törkie to. Nah den Völkermord vun 1915 leevt dor meist keen Armenier mehr. In de Törkie gifft dat noch um un bi 40.000 Armeniers, tomeist in de groten Städer, besunners in Istanbul. De dröövt jem ehr Preesters nich utbillen un hefft in jem ehren Utwies een besünnern Henwies. Een Gliekdoon mit annere Börgers vun der Törkie gifft dat för de Armeniers nich. Besunners weert se ok so ansehn, as wenn se dat mit de kurdsche Arbeiderpartei PKK harrn. Weblenks Armenica.org (engelsch) Armenien Asien Kaukasus Land

2007

https://nds.wikipedia.org/wiki/Aserbaidschan

Aserbaidschan

Aserbaidschan is en Land in den Kaukasus, in den Westen vun Asien un in den Süüdoosten vun Europa. Dat liggt in Transkaukasien. Navers sünd de Törkie in'n Westen, Russland in'n Noorden, Georgien in'n Noordwesten, Armenien in'n Westen, Iran in'n Süüden un de Kaspische See in'n Oosten. De Hööftstadt is Baku. In Aserbaidschan leevt 9.780.780 Inwahners up 86.600 km². Städer De gröttsten Städer vun Aserbaidschan sünd (dorbi de Bereken vun Inwohners 2008): Baku: 2.064.900 Gence: 309.200 Sumqayit: 271.400 Mingəçevir: 95.800 Şirvan:70.500 Kiek ok nah bi de List vun de Städer in Aserbaidschan Inwohners 95% vun de Inwohners vun Aserbaidschan sünd Aseris. 5% sünd Minnerheeten, wovun Russen, Törken, Georgier, Ukrainer, Joden un anner Volksgruppen. Spraak Amtsspraak is Aserbaidschaansch. De aserbaidschaansche Spraak is ene Törkspraak, de vör allen in Aserbaidschan un in de Region Aserbaidschan in Iran, aver ok in en Reeg vun annere Länner spraken warrt. De Spraak ward in de latiensche Schrift schreven. Dat Aerbaidschaansche in’n Iran bruukt noch jümmer de pers’sche (araabsche) Schrift. Religion De öbergrode Mehrheit vun de Lüde in Aserbaidschan is Muslim (bi 95%). De Muslime sünd to etwa 85 % Schiiten un to etwa 15 % Sunniten. Een grode Deel vun de Aseris is Freesinnig (nich religiös). Mankd e Freesinnigen gifft dat Agnostiker, Atheisten un Sekuläre Humanisten. Christen sünd bi 4% vun de Inwahners un Jöden sünd minner, as 1%. References Aserbaidschan Asien Europa Kaukasus Land