title
stringlengths 1
175
| text
stringlengths 63
16.4k
|
|---|---|
Де Голль, Шарль Анысмҩеи арратә кариера алагареи | Диит Шарль де Голль акрызкыз аҭаацәараҿы, иара иҭаацәа католикцәан. Иаб Анри де Голль Вожирар амҩаҟны игылаз Иезуиттәи аколлеџь аҟны аҭоурыхи афилософиеи амаҭәарқәа дрыԥхьон. Шарль адинхаҵара иадҳәалаз аҵарадырра иоуит, ирацәаны даԥхьон, дхәыҷаахыс алитературахь аинтерес ду ааирԥшуан, ажәеинраалақәагьы иҩуан. Ажәеинраалақәа зыҩуаз аҵаҩцәа рыбжьара имҩаԥгаз аицлабра аҟны де Голль иигаз аиааира аан идыргалаз аԥаратә ҳамҭеи иажәеинраалақәа ркьыԥхьреи рыбжьара, аҩбатәи алихит. Де Голль убасгьы, аҭоурых даара дазҿлымҳан, иара иҭаацәа ракәзар, рхылҵшьҭреи, урҭ иаадырԥшхьаз афырхаҵарақәеи ирылаҽхәон: аҭаацәаратә легенда инақәыршәаны, де Голльаа рҭаацәара аҟнытә Жеган захьӡыз, Жанна д'Арк лныҟәара далахәын. Де Голль хәыҷы иаб иеиҭеиҳәоз арҭ ажәабжьқәа даара бзиа ибон, иабшьҭра рҭоурыхқәа дрызҿлымҳан. Аӡәырҩы, иаҳҳәозар Уинстон Черчилль де Голль дихыхәмаруан, уара «Жанна д’Арк лхыхьымӡшьрақәа умоуп» ҳәа. Аԥхьаҟа игенералхараны иҟаз де Голль данхәыҷыз, Франциа пату ду зқәыз, иԥшьаз Жанна д'Арк ҳәа ззырҳәоз данлеиԥхыӡуазгьы ыҟан, иԥхыӡқәа рҟны лареи иареи Франциа ахьчаразы рыжәҩақәа еидҵаны еибашьуан. Ихәыҷраамҭақәа раан де Голль иҟазшьа аҷыдарақәа иреиуахеит ауаа напхгара рзуреи, ииҳәоз анагӡареи. Уи иҟазшьа аҷыдарақәа ирыбзоураны, иара ихаҭагьы, иашьцәагьы, иаҳәшьагьы имаӡаз абызшәа рҵеит, уи абызшәаҟны ажәақәа шьҭахьлантъ ԥхьаҟа иаԥхьон. Иҳәатәуп, афранцыз орфографиа азы ас еиԥш аԥхьара алыршара акырӡа ишыуадаҩу, иаҳҳәап аурыс, англыз, анемец бызшәақәа рҟны аасҭа, аха ус шакәызгьы, Шарль де Голль даҿамхаӡакәаны ари абызшәа ала ажәабжьқәа еиҭеиҳәар илшон. Иара еснагь ихшыҩ арҵарра аус адиулон, уи ифеноменалтә ҟазшьақәа иааигәа иҟаз дыршанхон, де Голль илшон 30–40 даҟьа рҟынӡа ирныз гәынкыланы ҿырҳәала аҳәара, ажәакгьы бжьамыжькәа. Де Голль данқәыԥшыз инаркны ԥшь-дисциплинак рахь аинтерес иман: алитература, аҭоурых, афилософиа, арратә ҟазара. Афилософцәа рахьтә иара идунеихәаԥшра еиҳа анырра азҭаз дыруаӡәкуп Анри Бергсон, уи иҵарадыррақәа рҟынтә зегь реиҳа иԥсҭазаараҿы ихадарахаз идунеихәаԥшышьа ашьақәгылареи, есҽнытәи ихымҩаԥгашьа шьақәзыргылоз адыррақәа роуп. Актәи – Бергсон иԥхьаӡон ԥсабарала иаԥу ауаа ршара – иалкаау абиԥареи иргәаҟу ажәлари ҳәа – ари адемократиа аԥхьа адиктатура иамоу ԥыжәароуп ҳәа. |
Де Голль, Шарль Аҩбатәи – ацәалашәаратәи философиа, уи инақәыршәаны ауаҩы иусура зегьы зыдҳәалоу аинстинкти ахшыҩи реинырра ауп. | Арҭ ахшыҩҵакқәа де Голль акыр хра злоу аӡбамҭақәа рыдкылара аан ахархәара риҭон, урҭ роуп иара дхазгалазгьы, анаҩс даԥызхызгьы. Иҭаацәаратә ҭагылазаашьеи, насгьы дзызҿлымҳази де Голль иԥсадгьыл ахь, уи аҭоурых ахь, имиссиахь азыҟазаашьа шьақәнаргылеит. Аха арратә ус ахь имаз азҿлымҳара де Голль апрактика аҟны иааирԥшит. 1909 шықәса рзы Шарль де Голль Сен - Сиртәи Арратә академиа дҭалеит. 1913 шықәса рзы алеитенант еиҵбы ичын иманы иара, усҟантәи аамҭазы аполковник Филипп Петена командаҟаҵара ззиуаз аршьаҟауаа рполк ахь амаҵзура ахысразы дцоит (Филипп Петена ибзоурала де Голль акомандатә ҳаракырахь дхалоит, аамҭак анаҩс 1945 шықәса рзы иқәҵаз ашьрагьы дацәцеит). Аибашьра алагамҭазы Шарль де Голль ҩынтә дхәын, уи ашьҭахь шасыс дыргоит, уа иҟазаара иалагӡаны хәынтә дыбналарц иҽазишәеит, аха урҭ зегьы лҵшәадахеит. Аибашьра анеилга ашьҭахь, иара ар рҟны даанхоит, уа раԥхьа аинрал Максим Веиганда иштаб аҟны имаҵзура ихигон, анаҩс аинрал Филипп Петена ирхәҭақәа рҟны иуалԥшьа неигӡон. Польшеи асоветтәи еибашьра аан, 1919–1920 шықәсқәа рзы, Шарль де Голль Польша аршьаҟауаа рырхәҭақәа рҟны инструкторс дыҟан. Иара усҟан амаиор ичын аҟынӡа дышьҭыхын, иагьидгалан аԥхьаҟатәи икариера Польша иациҵарц, аха де Голль Франциаҟа агьежьра алихит. |
Де Голль, Шарль Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра | Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра алагамҭазы де Голль аполковник ичын шимаз дыҟан, избанзар ирратә напхгара иааирԥшуаз идунеихәаԥшышьазы бзиа дырбомызт рацәак. Аха, рашәарамза 10, 1940 шықәса рзы анемеццәа Седан ианалала, иара игәра ганы аԥшьбатәи акәылӡтәы техникатә дивизиа анапхгараҭара идыргалоит. Рашәарамза 28 рзы де Голль итанкқәа анемеццәа раанкылара рылшеит Каумонте аҵаҟа ицоз аибашьра аан. Аполковник де Голль иоуп афранцыз командаҟаҵаҩцәа зегьы рахьтә анемеццәа хьаҵыртә еиԥш аҟаҵара зылшаз, Франциа ианалалаз аамҭазы. Аԥыза-министр Поль Реино усҟан чынла дҳареикуеит, абригадатә генерал инапынҵақәа рынагӡаҩыс дҟаиҵоит. Рашәрамза 6, 1940 шықәса рзы, Реино де Голль Британиа дуи Франциеи рыбжьара амилаҭтә тәылахьчаразы акоординациатә усқәа рҭакзыԥхықәу аҳәынҭқарратә маӡаныҟәгаҩ ихаҭыԥуаҩыс дҟаҵеит. Аиҳабыра рлахәылас иҟалаз агенерал ахьаҵразы иҟарҵоз ажәалагалақәа дырҿагылон. Аха, аибашьра ацҵара иадгылоз аиҳабыра алахәылацәа, ари аус аҟны иаҵахеит аҟынтә, Реино ԥхьатәара дцеит. Петен иакәзар, аԥыза-министрс даныҟала Германиа анышәара дашьҭалеит. Рашәарамза 17 рзы, аинрал Поль Реино ииҭаз 100-нызқь ахьтәы франкқәа иманы Бордонтәи ҳаирпланла дыбналоит, уи Лондон дтәоит. Де Голль иакәзар, Франциа акапитулиациа мап ацәикырц иӡбеит, насгьы Аҿагыларатә ҵысра аԥҵара далагеит. Рашәарамза 4, 1940 шықәса рзы Тулузтәи арратә трибунал де Голль ԥшьышықәса иқәҵаны дарбаандаҩуеит. Аҩбатәи арратә трибунал аҟны, нанҳәамза 2, 1940 шықәса рзы, ашьра иқәҵан, аԥсадгьыл аԥсахразы. Аха Франциа ахы ианақәиҭыртә иара иаарласны Зых иақәиҭыз франциатәи амчрақәа рҿаԥхьа иаҳаҭыр шьҭихуеит. Парижҟа даныгежь, аинрал Ахԥатәи ареспублика ашьҭрамадара рылеиҳәеит, иара афашисттә Франциа алегетимра мап ацәикуан. Аибашьра анеилга де Голль 1944 шықәса цәыббрамза инаркны 1946 шықәсанӡа аамҭалатәи аиҳабыра рхадас дыҟан, аха жьырныҳәамза 20 рзы иара аполитикатә партиақәа рҟны аҭыԥ змаз аконфликт ҿыҵгас иҟаҵаны ԥхьатәара дцоит, насгьы иара Аԥшьбатәи ареспублика аконституциа апроект идикыломызт, избанзар ари аконституциа апарламент алахәылацәа амчра ду рынаҭон. |
Де Голль, Шарль 1958 шықәса: Аԥшьбатәи Ареспублика ахыбгалара | Аԥшьбатәи Ареспублика аполитика аганахьала уахәаԥшуазар, даара иҭышәынтәаламызт, Индокитаитәи аманшәаламра, насгьы алжиртәи азҵаара ӡбашьа ахьамамызи рганахь ала. 1958 шықәса, лаҵарамза 13 рзы аҿыцынхаҩцәа Алжир аиҳабыра ахьтәаз ахыбра рнапахьы иааргеит. Акомандаҟаҵаҩ хада, аинрал Рауль Салан арадио ала адырра ҟаиҵеит, аруаа аамҭала франциатәи Алжир алахьынҵа азы аҭакԥхықәра рхахьы ишыргаз. Акризис аҽарҭбаауан, избанзар франциатәи апарашиутистцәа Алжирнтәи Корсика рнапахьы иааргеит, насгьы иалацәажәон Париж азааигәара адесант артәара азҵаара. Апартиақәа зегьы раԥхьагылаҩцәа ракәзар, де Голль амчрахь игьежьра иақәшаҳаҭхеит. Ари аҭагылазаашьа мап ацәызкыз Франсуа Миттеран икоммунисттә партиа заҵәык ауп, урҭ де Голль афашисттә аарҳәра дагентуп ҳәа иқәыӡбеит. Де Голль аханатә еиԥш игәы иҭан Аԥшьбатәи ареспублика аконституциа аԥсахра, уи Франциа аполитикатә ҭагылазаашьа арԥсыҽуеит ҳәа иԥхьаӡаны. Аинрал фымз ирылагӡаны инарҭбаау аҭагылазаашьа ҷыдатә зинмчқәа ирҭозар, насгьы аконституциа ҿыц адкылара иадгылозар амчрахь дшыгьежьуа азы дрылаӡеит. Рашәарамза 1, 1958 шықәса рзы де Голль аԥыза-министрхеит. Цәыббрамза 28, 1958 шықәса рзы имҩаԥган ареферендум, 79,2 % зыбжьы азҭаз аконституциа ҿыци Ахәбатәи ареспублика аԥҵареи адгылара арҭеит. Аколониақәа (Алжир официалла Франциа иахәҭакын, калониаӡамызт) алшара роуит ахьыԥшымреи аконституциа ҿыци рыбжьара алхразы. Аколониақәа зегьы аконституциа ҿыц азы рыбжьы арҭеит, Гвинеиа заҵәык ада, уи ахьыԥшымра зауз, раԥхьатәи Франциа иатәу африкатәи колониахеит, франциатәи ацхыраарагьы уа иаанкылан. |
Де Голль, Шарль 1958–1962-тәи ашықәсқәа: Ахәбатәи ареспублика аԥҵара | 1958 шықәса, абҵарамзазы де Голльи уи ишьҭрақәлаҩцәеи абжьқәа реиҳарак роуит, ԥхынҷкәынмзазы аинрал иоуз 78% абжьқәа ирыбзоураны президентс далхын. Иара даара иџьбараз аекономикатә усқәа идикылон, уахь иаҵанакуеит афранк ҿыц аҭыжьрагьы. Нанҳәамза 22, 1962 шықәса рзы аинрали иԥҳәыси ирықәлоит, аха дара аԥсра иацәцоит. Жәларбжьаратәи арена аҟны де Голль Еиду Америкатәи Аштатқәеи Асовет Еидгылеи рыбжьара дыбжьажьон, зхатәы иадертә бџьар змоу ихьыԥшым Франциа аларҵәо. Убасгьы, де Голль Франциеи Германиеи рыбжьара аусеицуразы аизыҟазаашьақәа рышьақәыргылара далагеит, иара Наполеон ихаанахыс раԥхьаӡа акәны Германиа Франциа ахада иаҳасаб ала даҭааит. |
Де Голль, Шарль 1962–1968-тәи ашықәсқәа: аҳаракыра аполитика | Алжиртәи аконфликт аҭагылазаашьа аҟны де Голль илшеит ихадаз ҩ-хықәкык рынагӡара: Франциа аекономика ареформа азура, адәныҟатәи аполитикаҟны Франциа апозициа ӷәӷәа адгылара аҭара, «аҳаракыра аполитика» ҳәа ззырҳәоз. Аиҳабыра активла аекономика рхы аларгалон, уи аан мыруга хадас ирымаз хәышықәсатәи апланқәа ракәын. Аҳәынҭқарра иазырхаз амраҭашәарахьтәи акапитализми аекономикеи ркомбинациа иабзоураны, даара инарҭбааз апроектқәа аԥсҭазаара иаларҵәан. 1964 шықәса рзы, раԥхьаӡа акәны 200 шықәса ирылагӡаны, Франциатәи ВВП Британиа Ду иаԥысит. Де Голль агәра ганы дыҟан, Франциа ӷәӷәаӡа аҟазаара адунеи зегьы аинтересқәа ирықәшәоит ҳәа. 1964 шықәса рзы, Франциа официалла КНР азханаҵеит, Еиду Америкатәи Аштатқәа уи ишаҿагылозгьы. 1965 шықәса, ԥхынҷкәынмзазы де Голль даҽа быжьшықәса ҿҳәарас иаҭаны президентс далхын, уи Франсуа Миттеран алхрақәа раан даиааиуеит. 1966 шықәса, жәабранмзазы Франциа НАТО иалҵуеит. Де Голль ихатәы иадертә мчрақәа аԥҵо, иҭахымызт Вашигтон ирыдыркылоз аӡбамҭақәа дырхьыԥшызарц. 1967 шықәса, рашәарамзазы иара израилиаа дрықәыӡбоит Мраҭашәаратәи аҟәареи Гази аоккупациа ахьазыруз азы, Фымштәи аибашьра ашьҭахь. Ари даара акрызҵазкуаз ҭагылазаашьан Франциеи Израили рполитикатә еизыҟазаашьазы. |
Де Голль, Шарль 1968 шықәса: амчра аҟынтәи ацара, аԥсра | 1968 шықәса, лаҵарамзазы аҭыԥ змаз ақәгыларақәеи адемонстрациақәеи даара ипроблема дуун де Голль ипрезидентразы. Иара апарламент еиуижьит, уи алагьы аиҳабыра рыбжьқәа реиҳарак ицәыӡит, анаҩс рашәарамза 1968 шықәса рзы алхра ҿыцқәа мҩаԥигеит, урҭ алхрақәа аголлистцәеи урҭ рыдгылаҩцәеи рзы қәҿиара духеит: апартиа иаиуит 358 ҭыԥ, иҟаз 487 ҭыԥ рҟынтәи. Шарль де Голль ԥхьатәара дцеит мшаԥымза 28, 1969 шықәса рзы, иара ихаҭа иабжьигаз ареферендум анылҵшәадаха ашьҭахь. Шарль де Голль президентс иҟазаара аан, даара аҿиара аиуит асовет-франциатә еизыҟазаашьақәа. 1966 шықәса рзы де Голль официалтә визитла Асовет Еидгыла (СССР) даҭааит. Усҟан имҩаԥгаз аиҿцәажәарақәеи, 1966 шықәса, рашәарамза 30 рзы анапы зҵаҩыз асовет-франциатә Декларациеи ирыбзоураны, асоветтә-франциатә еизыҟазаашьақәа рҭоурых азы етап духеит. Шарль де Голль ԥхьатәара данца Коломбе-ле-дез-Еглиз дынхон. Иԥсҭазаара далҵит, 1970 шықәса, абҵарамза 9 рзы. Анышә дамадоуп дахьынхоз аҭыԥ Коломбе-ле-дез-Еглизтәи аԥсыжырҭаҿы. |
Де Голль, Шарль Аинтерес зҵоу афактқәа | Жозеф Мари де Голль – франциатәи арратәи аҳәынҭқарратәи усзуҩы, аинрал. Иара еицырдыруаз уаҩны дшыҟазгьы, ихатәы ԥсҭазаара аҟынтә еилкаам рацәоуп. |
Де Голль, Шарль Афакт №1 | Аҩажәатәи ашәышықәса, аҩажәатәи ашықәсқәа рзы афицар ҿа Шарль де Голль длабадыруеит Ивонна Ванду, ахаатәы ҟазҵоз иԥҳа. Уи абал ахь ааԥхьара лиҭоит. Аха иара акәашашьа ахьизымдыруаз азы, ахәылԥаз зегьы арратә жәабжьқәа лзеиҭеиҳәон. Знык-ҩынтә ианеиқәшәа ашьҭахь, лҭаацәа иралҳәоит «ма иара, мамзаргьы уаҳа даҽаӡәы мап» ҳәа. |
Де Голль, Шарль Афакт № 2 | Ивонна Ванду дзыццараны дыҟаз 30 шықәса ихыҵра аан илӡыз анбан хаақәа ирылхны бзиа дшибо атәы иҳәар акәхеит, жәаҳәарада, ас еиԥш аребус де Голль изы иуадаҩмызт, избанзар дхәыҷаахыс ажәақәа нарҳәаарҳәны аԥхьашьа идыруан. |
Де Голль, Шарль Афакт № 3 | Аамҭак азы де Голль аԥара ахьимамыз иахҟьаны, иҩыза Гарри Трумен ҳамҭас ииҭаз америкаа равтомобиль иҭиир акәхеит. Ифинансттә ҭагылазаашьа арҽеира алдыршеит иҭыҵыз имемуарқәа. |
Де Голль, Шарль Афакт № 4 | Шарль де Голль ԥшьынҩажәа шықәса анихыҵуаз Конго аԥыза аббат Фиульбер Иулу дидкыло, уи ишәыз асутана дарҩашьан, «Мадам…» ҳәа иеиҳәеит. |
Ахшыҩырҵара | Ахшыҩрҵара, ацәаҩашәа (мораль, алатын moralitas-атермин алагалан Цицерон ибзоурала, алатын ажәа mores «еицырзеиԥшу атрадициақәа») – ари ауаажәларра рҟны ацәгьеи абзиеи, ииашоу ииашаам уҳәа реиԥш иҟоу ахымҩаԥгашьақәа рнорма ауп иаанаго. Зны-зынла ари атермин рхы иадырхәоит еилазаарак зегьы ирзырханы акәымкәа, уи ахәҭак мацара ахь, иаҳҳәозар: ақьырсиантә хшыҩрҵара, абуржуазиатә хшыҩрҵара уҳәа реиԥш иҟоу… Иҟоуп бызшәақәак, иаҳҳәозар, аурыс бызшәаҿы ажәа ахшыҩрҵара анаҩсангьы ахархәара амоуп ажәа ацәаҩашәа (нравственность, анемец бызшәаҟны – Moralität и Sittlichkeit), арҭ аҩажәак асинонимқәа рроль нарыгӡоит лассы-лассы, мамзаргьы еиуеиԥшым аганқәа рыхшыҩрҵара алкааразы ахархәара арҭоит. Аилазаарак аҟны ахархәара змоу ахшыҩрҵара – ауаажәларратә цәаҩашәа, мамзаргьы ахшыҩрҵара ҳәа иашьҭоуп. Ахшыҩрҵара ҭнаҵаауеит хаз игоу афилософиатә дисциплина – аетика. |
Ахшыҩырҵара Афилософиа | Ҳаамҭазынӡа зыӡбахә ааҩыз еицырдыруа философуп, зегь раԥхьа ахшыҩырҵара азҵаарақәа ықәзыргылоз - антикатәи аскептицизм ашкол аԥҵаҩы ажәытә мысратәи афилософ Пиррон. Пиррон арелиативизм ахшыҩырҵаратә принципқәа абас еиԥш еиқәиршәеит – џьоукы рыхшыҩырҵаратә принципқәа даҽа џьоукы ахшыҩҵак иалкааны иазгәарҭалартә еиԥш хшыҩыркратә мзызқәа ҳәа егьыҟам, ахшыҩрҵара зхьыԥшу аилазаара ауп. Џьоукы рыхшыҩрҵаратә хымҩаԥгашьа, даҽа џьоукы рыхшыҩрҵаратә нормақәа икәаԥӡа ирықәшәоит, аха даҽа ҭыԥқәаки аамҭақәаки рзы. Ахшыҩрҵаратә релиативизм инақәыршәаны, ақьиареи ацәгьеи – акы иазку аҟазшьа змоу еилкаарақәоуп. |
Ахшыҩырҵара Ф. Ницше ахшыҩырҵаратә релиативизм дадгылаҩын, ҿырԥштәыс иаагозар, иара иазгәеиҭеит, атәы дызмоуи атәи рыхшыҩрҵарақәа зынӡа ишеиԥшым. | Ницше аҳәамҭа ҟаиҵеит амчра знапаҟны иҟоу дара рыхшыҩрҵаратә ҵакы амазаареи рыпринципқәеи аилазаара зегьы ирхьындырҳәалон, аилазаара алахәцәа ракәзар, уи иқәныҟәон. XX ашәышықәса азбжазы афилософиа аҟны ицәырҵит ахшыҩрҵаратә гхақәа ртеориа, уи абас еиԥш аҳәон, иҟам ақьиареи ацәгьареи, иҟам ииашоуи ииашами, ауаатәыҩса ақьиареи ацәгьареи рзы ирымоу агәаанагарақәа дара ауаа рхаҭа роуп изыӡбаз, аилазаараҟны анхара рзымариахарц азы. Ахшыҩрҵаратә гхақәа рфилософиа аԥҵаҩыс дыԥхьаӡоуп австралиатәи афилософ Џьон Меки, уи ари атеориа ишәҟәы «Аетика: ииашоуи ииашами аԥҵара» («Этика: изобретение правильного и неправильного» (англ. Ethics: Inventing Right and Wrong), 1977 шықәса рзы иикьыԥхьыз аҟны дазааҭгылоит. Ахшыҩрҵаратә гхақәа ртеориа шьаҭас иамоу, Меки ишәҟәаҟны иаирбаз рахьтә, обиективра злоу мазара ҳәа акагьы ыҟам, афилософцәагьы ақьиара азы аилкаарақәа аԥырҵалар ауп ҳәа иҳәоит. Ҳаамҭазтәи афилософцәа ргәаанагара ала, аԥхьаҟа ауаа зынӡагьы ахшыҩрҵара азакәанқәа рхы иадырхәалаӡом. |
Адиаспора | Адиаспора () — ари ажәлар рыхәҭак ауп, изхылҵыз атәыла аҟны инымхо, аха убри аан иахьынхо атәыла аҟны, иаку иҭышәынтәалоу аетникатә гәыԥқәа аԥҵаны измоу, насгьы дара рыҿиареи руаажәларреи реиԥшзаара амырӡразы, адгыларазы асоциалтә институтқәа змоу жәларуп. |
Адиаспора Аҭоурых | Ус еиԥш иҟалеит аҭоурых аҟны, аетносқәа лассы-лассы дара рҵакырадгьылқәа рҟны акәымкәа, егьырҭ атәылақәа рҟны инхалартә еиԥш. Уи зыхҟьаз аибашьрақәа, аҳәаақәа реиҭакра, аимпериақәеи аҳәынҭқаррақәеи рхыбгалара, аԥсабаратә рыцҳарақәа, аекономикатә кризисқәа уҳәа роуп. Абарҭқәа зегьы ажәларқәа ԥсаҟьаны адунеи иаланаԥсоит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара адыррақәа рыла, 1960 шықәса рзы атәым тәылақәа рҟны инхон 75,5 миллионҩык ауаа, 2000 шықәса рзы – ари ахыԥхьаӡара 176,6 миллионҩык рҟынӡа иҟалахьан, 2009 шықәса рзы ари ахыԥхьаӡара 213,9 миллионҩык рҟынӡа еизҳаит, 2013 шықәса рзы – 232 миллионҩык. Иахьа еиуеиԥшым адунеи атәылақәа рҟны инхоит х-процентк инаркны жәа-процентк рҟынӡа ауааԥсыра, урҭ зегьы мигрантцәоуп. Хықәкыла иаҳҳәозар, атәым тәылақәа рҟны инхоит 35 млн акитаиццәа, 25 млн еиуеиԥшым африкатәи атәылақәа ирылҵыз, 19 млн аурысцәа, 14 млн акурдцәа, 9 млн индиаа, 10 млн ирландиаа, 8 млн италиаа, ауриацәа, ацыганцәа, 5,5 млн аерманцәа, 4,5 млн авенгрцәеи аполиакцәеи, 4 млн абырзенцәа, 3,5 млн аҭырқәцәеи иранааи (аџьамцәа), 3 млн иапониаа, 2,5 млн анемеццәа. Атәым тәылақәа рахь иқәнагалаз ауаа еснагь рмилаҭ еиуаз ирыҿцаауан. Уи азын дара ацуҭақәа еиҿыркаауан. Иахьа ацуҭа (община) – ари ауаа ракзаара ауп – ԥҟараны ишышьақәгылаз еиԥш, уи еиднакылоит аҭаацәарақәа, ауацәа, аҭынхацәа – урҭ зегьы еимадоуп анхамҩа, акультура, азинтә усура уҳәа рыла, насгьы ҵакырадгьылк аҟны еицынхоит. Ауаа реизааигәара, аӡәыкны рыҟалара ари ацуҭа иакритериақәаны иҟазар ретникатә хылҵшьҭра, ас еиԥш ацуҭа – адиаспора ҳәа иашьҭоуп. |
Адиаспора Адиаспора ахкқәа | У. Коен иаликаауан ԥшь-диаспора хкык: адиаспорақәа – иалаӡыз (ауриацәа, африкаа, аерманцәа, палестинаа), аџьатә диаспорақәа (индиаа), аџьатәқәа (китаиаа), аимпериатә (британиатәи, франциатәи, испаниатәи, португалиатәи). Дж. Армстронг ҩ - диаспора хкык аликаауан: «амобилтәи» «апролетартәи». «Амобилтә» диаспорақәа ирымоуп акыр иҭбаау, иуадаҩу аҭоурых, урҭ рҭоурых шәышықәсала ишьақәгылоз акакәын. Арҭ адиаспорақәа асоциалтә шьцылара иазыманшәалоуп, убри аҟынтә акыр инарҵауланы издызкылаз аилазаара аҟны рышьаҭа рҳаит уҳәар алшоит. «Амобилтә» диаспора акатегориа иаҵанакуа ракәзар, Дж. Армстронг уахь иаҵаиркыз зегь раԥхьа иргыланы ауриацәеи аерманцәеи рдиаспорақәа роуп. «Апролетартә» диаспорақәа – ари ааигәа ишьақәгылаз етникатә еилазаароуп. Дж. Армстронг игәаанагарала, «арҭ адиаспорақәа ҳаамҭазтәи аполитика иалҵшәахаз иқәҿиарадоу аалыҵуп». Г. Шеффер иаликаауеит абас еиԥш адиаспора хкқәа: – инарҵаулоу аҭоурыхтә шьаҭақәа змоу (арахь иаҵанакуеит аерманцәа, ауриацәа, китаиаа рдиаспорақәа); – «макьаназы ихырқәақәо» (америкаа, Европеи, Азиеи, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны скандинаваа); – «иҿоу» (ари адиаспора хкы еиҿыркаауеит абырзенцәа, аполиакцәа, аҭырқәцәа); – «ҿыц иҿио», даҽакала иуҳәозар, ашьақәгылара амҩа иану (ас еиԥш адиаспорақәа зырҿио кореиаа, филиппинаа, насгьы анкьатәи асоветтә республикақәа рҟны инхоз аурысцәеи роуп); – «аҩны змам», зхатәы ҳәынҭқарра змам (ари акатегориахь иаҵанакуеит акурдцәеи, апалестинеццәеи, ацыганцәеи рдиаспорақәа); – «аетномилаҭтә», «ахатәы» ҳәынҭарра рымазшәа агәаанагара зызцәырҵуа, ари зегь реиҳа иалаҵәоу диаспора хкуп; – «еихырԥсаҟьоу», еизакны инхо. Зегь реиҳа идуу адиаспорақәа жәаба: Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы амиграциатә процессқәа даара идуу амасштабқәа аҵанакуа иалагеит – иахьазы адунеи аҟны инхо ауаа рахьтә 35-тәи зҭыԥ иахыҵны даҽаџьара нхара ицаз иоуп. Аҿиара змоу атәылақәа рҟны акәзар, 10-тәи зҭыԥ иахыҵны даҽаџьара нхара ицаз иоуп. Даҽа тәылак ахь нхара ицаз инхарҭа ҭыԥ ҿыц аҟны ибзазашьа анеиқәиршәалак, имилаҭ иаҵанакуа емиграциа рцара дацхраауеит. Убри аҟынтә иџьашьатәӡам, адиаспорақәа рхыԥхьаӡара ас лассы иахьазҳауа. Зегь реиҳа идуу диаспорақәоуп: |
Адиаспора 10. Ацыганцәа рдиаспора | Ацыганцәа ауаа рышәҟәҭагалара лассы-лассы рхы аладырхәуам, рхыԥхьаӡаразы рхатә дыррақәа рымоуп умҳәозар. Убри аҟынтә ари ажәлар ирыдҳәалоу ахыԥхьаӡарақәа зегьы - ус инықәырԥшшәа иҟаҵоу дыррақәоуп, иахьазы дара 8 миллионҩык рҟынӡа ыҟоуп ҳәа азгәаҭоуп. Убасгьы, иԥхьаӡоуп Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны миллионҩык рҟынӡа ацыганцәа шынхо, урҭ рхыԥхьаӡара рацәоуп Бразилиа, Румыниа. |
Адиаспора 9. Италиаа рдиаспора | Ажәбатәи аҭыԥ аҟны иҟоу италиаа рдиаспора 8 миллионҩык рҟынӡа инаӡоит. Дара рмилаҭ аҳәаанырцәтәи атәылақәа рахь рықәҵра хацыркын XIX ашәышықәса анҵәамҭазы, еиҳаракгьы ари апроцесс аҿарҭбааит Актәи адунеизегьтәи аибашьра ашьҭахь. Уи мзызс еиҳарак иаиуз аӷарра ауп, амамзаара ауаа убас еиԥш аҭагылазаашьа иҭанаргылон, егьырҭ аҵакырадгьылқәа рахь иқәҵны ицаратәы. Италиаа еиҳарак иқәҵны нхара ҳәа иахьцаз Ҩадатәии Ладатәии Америка атәылақәа рахь ауп. |
Адиаспора 8. Ауриацәа рдиаспора | Аофициалтә дыррақәа рыла, ауриацәа Израиль анҭыҵ инхо рхыԥхьаӡара 8 миллионҩык рҟынӡа инаӡоит, аха зегь реиҳа ауриацәа ахьынхо Еиду Америкатәи Аштатқәа (урҭ уатәи рхыԥхьаӡара 5-миллионҩык иреиҳауп), Франциа, Британиа Ду рҟны ауп. Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы ауриацәа рыцуҭа адунеи аҟны зегь реиҳа еиҳауп ҳәа иԥхьаӡоуп, иара убасгьы 2003 шықәсанӡа ауриацәа рдиаспора Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны еиҳа еиҳан Израиль инхоз ауриацәа рхыԥхьаӡара аасҭа. |
Адиаспора 7. Аерманцәа рдиаспора | Адунеи 102 тәыла рҟны инхоит Ермантәылантәи амигрантцәа. Урҭ рахьтә 87 % атәылақәа 6 рҟны ауп иахьынхо, урҭ рхыԥхьаӡараҿы Урыстәыла, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Франциа. Аерманцәа рдиаспорагьы 8 миллионҩык шьақәнаргылеит, убри аан иара Ермантәыла инхо 3 миллионҩык роуп. Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы дара рҽазыршәеит иаку еиҿкаарак, адиаспора еидызкыло аԥҵара, аха ари аус макьаназы аҵыхәтәанынӡа иӡбам. |
Адиаспора 6. Украинаа рдиаспора | Украинаа рыԥшьбатәи ахәҭа (10 миллионҩык инадыркны 15 милионҩык рҟынӡа) Украина анҭыҵ ауп иахьынхо. Зегьы иреиҳау урҭ рдиаспора ахаҭарнакцәа Урыстәыла ауп иахьынхо, иара убасгьы имаҷҩымкәа украинаа нхоит Еиду Америкатәи Аштатқәа, Канада, Молдова. Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы зегьы иреиҳаны амигрантцәа нхара ҳәа иахьцо Испаниа, Италиа, Мысра атәылақәа рахь ауп. |
Адиаспора 5. Аполиакцәа рдиаспора | Аполиак хылҵшьҭра змоу амигрантцәа, аҵыхәтәантәи адыррақәа рыла, 21 миллионҩык ыҟоуп. Урҭ зегь раасҭа иахьынхо ҭыԥуп Еиду Америкатәи Аштатқәа – ара инхо аполиакцәа рхыԥхьаӡара миллионки 500 нызқьҩык рҟынӡа инаӡоит, Бразилиеи Германиеи ракәзар, Польшантәи амигрантцәа рхыԥхьаӡара еиԥшуп уҳәар ауеит – дара ҩ-миллионки 500-нызқьҩык рҟынӡа тәылацыԥхьаӡа инхоит. |
Адиаспора 4. Аурыс диаспора | Ианеиҵаха 25 миллионҩык рҟынӡа аурысқәа еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Урыстәылатәи Афедерациа анҭыҵҟа нхара ҳәа иагеит. Иҟоуп ахыҵхырҭақәа, урҭ рхыԥхьаӡара 40 миллион рҟынӡа инаӡоит ҳәа аазыцҳауа, аха аҭҵааҩцәа ас еиԥш ахыԥхьаӡара иақәшаҳаҭым. Зегьы иреиҳау европатәи аурыс диаспора нхоит Германиа. Убри анаҩсгьы, урысшәала ицәажәо амигрантцәа рацәаҩуп Еиду Америкатәи Аштатқәа, Израиль, Латвиа. |
Адиаспора 3. Индиаа рдиаспора | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иҟанаҵаз аҳасабырба инақәыршәаны, адунеи зегьы аҟны инхоит индиаа рхылҵшьҭрақәа 25 миллионҩык рҟынӡа, дара адунеи 110 тәыла рҟны иҟоуп. Зегь реиҳа индиаа рхылҵшьҭрақәа ахьынхо Непал (4 миллионҩык), Еиду Америкатәи Аштатқәа (3 миллионҩык), Малаизиа (2,4 миллионҩык) рҟны ауп. |
Адиаспора 2. Акурдцәа рдиаспора | Акурдцәа рдиаспора шаҟа ыҟоу аԥхьаӡара зыруадаҩуа акәны иҟоуп, дара ахьынхо ԥшь-тәылак рҟны зныкгьы ауаа ашәҟәранҵара ахьымҩаԥырымгац. Еиуеиԥшым адыррақәа рыла, акурдцәа рдиаспора – 20 миллионҩык инаркны 40 миллионҩык рҟынӡа ыҟоуп, аха зегь реиҳа ииашоуп ҳәа иԥхьаӡоу 35 миллионҩык ҳәа иҟоу адыррақәа роуп. |
Адиаспора 1. Китаиаа рдиаспора | Аҵыхәтәантәи адыррақәа рыла, китаиаа рхыԥхьаӡара, зҭоурыхтә ԥсадгьыл иацәыхараны инхо, 50 миллионҩык рҟынӡа ыҟоуп. Урҭ реиҳараҩык (20 миллион инаркны 30 миллион рҟынӡа) Лада-Мрагыларатәи Азиа инхо роуп, ҿырԥштәыс иаагозар, Сингапур инхо ауааԥсыра зегь рахьтә 78% шьақәзыргыло китаиаа роуп. Убри анаҩсгьы китаиаа рдиаспора ыҟоуп Америкеи Европеи. Аӡәырҩы асоциологцәа излашьақәдырӷәӷәо ала, иахьатәи аамҭазы «адунеитә диаспоризациа» апроцесс мҩаԥысуеит, дара адиаспорақәа рхаҭақәа ракәзар, атрансоциалтә ҳақәаны аҟалара иалагеит. Убри аҟынтә, аамҭа цацыԥхьаӡа иалшоит адиаспорақәа рхыԥхьаӡара еизҳар, иазҳауеит убасгьы урҭ аполитикатәи аекономикатәи ҭагылазаашьа иазыҟарҵало аныррагьы. |
Адиаспора Адиаспора афункциақәа | Адиаспорақәа зегьы лахьынҵак-лахьынҵак рымоуп. Урҭ алахьынҵақәа еиуеиԥшым, дарбанызаалак ауаҩы иԥсҭазааратә мҩа шиндивидуалтәу еиԥш. Аха, егьа ус акәзаргьы, адиаспорақәа русура аҟны еицырзеиԥшу афункциақәа маҷым. Ус еиԥш рҷыдаҟазшьоуп «ижәытәтәиугьы» «иҿыцугьы» адиаспорақәа. Дара адиаспорақәа рцәырҵшьа амзызқәа шеиԥшымгьы, ирзеиԥшу аҟазшьақәа рымоуп. Аха абра иазгәаҭатәуп, зыӡбахә ҳәоу афункциақәа рхаҭәаара, рбеиара уҳәа акыр аиԥшымзаарақәа шрымоу. Зегь реиҳа иалаҵәаны иҟоу адиаспора афункциақәа иреиуоуп досу рҭоурыхтә ԥсадгьыл, рыжәлар ркультура, рыҿиара, доуҳала рырбеиара ацхраара, адгылара рзыҟаҵара. Иҷыдоу аҭыԥ аанакылоит ахатәы бызшәа аиқәырхара. Ишдыру еиԥш, абызшәа ауп даҽа тәылак аҟны ауаҩы далкааны, дызмилаҭу удыруа дҟазҵо. Ахатәы бызшәа иабзоураны ауаҩы дахьынхозаалак, иарбан ҳәынҭқарразалак аҟны истатусгьы аҽаԥсахуеит. Ҿыц ишьақәгыло адиаспора еснагь ахатәы бызшәа ахархәара анаҭоит иформалтәым аицәажәара аан, аха ашкол, аусеилыргара, амассатә информациа ахархәагақәа рҟны уи ахархәара маҷуп, зынӡагьы иамам уҳәар алшоит. Ахатәы бызшәа зехьынџьара ахархәара аиура азықәԥара аҭахны иҟоуп. Ахатәы бызшәа амилаҭтә культура ретронслиаторс иамоуп, уи ацәыӡра, еиҳаракгьы адоуҳатә хырхарҭаҟны рыцҳара дууп (атрадициақәа, ахдырра, ақьабзқәа). Аха убри аан, збызшәа зцәыӡыз ажәларқәа, ретнос ишаҟәҟьазгьы, диаспораны ишыҟаз иаанхоит (иаҳҳәозар анемеццәа, кореиаа, ассирииццәа, чувашиаа уҳә. егь.) Абас алагьы абызшәа аиқәмырхара адиаспоразы иҳәаақәҵоу ҷыдарам. Адиаспора аусуразы ихадоу акәны иҟоуп аетникатә культура аиқәырхара, уи иаҵанакуеит аматериалтә, адоуҳатә, асоционормативтә усура. Еиҳа инарҵауланы аетникатә культура аныԥшуеит алитература, аҟазара, аетникатә символика, атрадициақәа, еиуеиԥшым аматериалтә культура аформақәа (акрыфара, аҽеилаҳәара), афольклор. Аетникатә культура амырӡра аригьы адиаспора иаҷыдаҟазшьоуп. Аха аамҭа цацыԥхьаӡа адиаспора аетникатә культура изхылҵыз ретнос акультура акыр иацәыхарахоит. |
Адиаспора Уи адиаспора ахьынхо ажәлар иныҟәырго атрадициақәеи иареи еилаӡҩоит. | Аетникатә культура амырӡра зхьыԥшу адиаспореи изланхо ажәлари ирыбжьоу адистанциа ауп, иара убасгьы, иахьынхо аҳәынҭқарра адиаспорахь иаанарԥшуа атолерантреи, адиаспора ахаҭарнакцәа ркультура аиқәырхара агәазыҳәара ахьынӡарымоуи роуп. Даара аҵак ду амоуп аекономикатә функциагьы, уи акыр адиаспорақәа ахархәара алыршара рҽазыршәоит. Ара зыӡбахә ҳәоу убас еиԥш иҟоу аекономикатә ҿиара аформақәа роуп, иҷыдоу даҽа жәларык ирыламҩашьо жәлар рнапҟазарақәа раалыҵқәа рҭыжьра алыршара. |
Адиаспора Арҭқәа зегьы адиаспора ахаҭарнакцәа рыԥсҭазаара еиԥш, егьырҭ амилаҭқәа изланхогьы рыԥсҭазаара арбеиоит. | Ас еиԥш аекономикатә функциақәа раларҵәара еиуеиԥшым ауадаҩрақәа ацзаргьы, аҭоурыхтә ԥышәа ахархәара аҭазар, зегьы уи аҟынтә иаиааиуеит, афеида алырхуеит. Ара, иара убасгьы, иазгәаҭатәуп адиаспора аполитикатә функциақәагьы шынанагӡо. Ари раԥхьа иргыланы иахьаныԥшуа иназыцҵоу азинқәа роуразы алоббизм аныҟарҵо ауп. |
Адиаспора Астатистика | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара адыррақәа рыла, 1960 шықәса рзы атәым тәылақәа рҟны инхон 75,5 миллионҩык ауаа, 2000 шықәса рзы – ари ахыԥхьаӡара 176,6 миллионҩык рҟынӡа ихалахьан, 2009 шықәса рзы ари ахыԥхьаӡара 213,9 миллионҩык рҟынӡа еизҳаит, 2013 шықәса рзы – 232 миллионҩык. |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура | Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура (иааркьаҿны МАГАТЭ, англ. International Atomic Energy Agency, иааркьаҿны IAEA) – атомтә фымца аҿиареи уи аҭынч ԥсҭазаара аҟны ахархәареи рзы жәларбжьаратәи аиҿкаара. Уи аԥҵан 1957 шықәса рзы. Аштаб-квартира ыҟоуп Вена (Жәларбжьаратәи венатәи ацентр). |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура (МАГАТЭ) аҭоурых | Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аԥҵан 1957 шықәса рзы, иҟаз ашәарҭарақәеи агәыӷрақәеи рҳәаақәа ирҭагӡаны, избанзар иҟан ашәарҭара аиадертә технологиақәа рхархәаразы. Ас еиԥш амаҵзура ацәырҵра зыбзоуроу Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент Дуаите Еизенхауер ԥхынҷкәынмза 8, 1953 шықәса рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада аҟны «Атом адунеи азы» ажәахә ала иқәгылара ауп. Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аофициалтә иирамшны иԥхьаӡоуп рашәарамза 29, 1957 шықәса – ари амш азы ауп Еизенхауер хадас дызмаз Еиду Америкатәи Аштатқәа амаҵзура аԥҟаԥҵәа аратификациа аназыруз. Вашингтон Агәилԥшшәы змоу абаҳча аҟны имҩаԥгаз апресс- конференциаҿы анапаҵаҩра ацеремониа анымҩаԥыс ашьҭахь, ахада Еизенхауер Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада аҿаԥхьа иқәгылараҟны ажәалагала ҟаиҵеит Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аԥҵазарц. «Ҳара, аиашазы, адунеи зегьы аҟны ауаа ирызцәырҵыз агәыӷра аформа аҳҭеит….атом аиҩырҷҷара иалнаршоит еиҟәыҭханы иҟоу адунеи аизакра», — иҳәеит Еизенхауер иқәгылараҿы. |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аусура (МАГАТЭ) | Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аусура иузаҟәымыҭхо иадҳәалоуп аиадертә технологиақәа, насгьы урҭ ҩ-хырхырҭакны рхархәаразы алшарақәа ыҟоуп: абџьарк аҳасаб ала, мамзаргьы ауаа ирыхәо ахархәара змоу мыруганы. 1953 шықәса рзтәи апрезидент Еизенхауер иқәгылара аан зыӡбахә ҳәаз аидеиақәа иалдыршеит Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Аԥҟаԥҵәа аԥҵара, аӡәыкны уи азы 81 ҳәынҭқарра рыбжьы арҭеит 1956 шықәса рзы. Ари амаҵзура аԥҵан Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара асистема аҟны жәларбжьаратәи еиҿкаарак аҳасаб ала, уи аконцепциа «Атом адунеи азы» аларҵәара иацхраауан. Аханатә ари аиҿкаара аҳәынҭқаррақәа- алахәылацәеи, адунеи зегьы аҟны хыԥхьаӡара рацәала апартниорцәеи ашәарҭара зцым адунеитә иадертә технологиақәа раԥҵаразы азинмчы дуқәа аман. Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура аҩбатәи амиссиас иҟан атом ахархәара хылаԥшра аҭара, уи атәы ҳәоуп аиҿкаара Аԥҟаԥҵәа аҩбатәи ахәҭаҷ аҟны. «Амаҵзура иаарласны инарҭбааны аҭынчра адгылара аҭаразы атомтә енергиа ахархәара хықәкыс иамоуп. Иахьынӡауа амаҵзура ацхыраара ҟанаҵоит, насгьы хылаԥшра анаҭоит атомтә фымца џьара арратә хықәкыс ахархәара амоурц азы», — ҳәа азгәаҭоуп аԥҟаԥҵәа ахәҭаҷқәа руак аҟны. Жәларбжьаратәи амаҵзура атомтә фымцазы – ари аиҿкаара аҭынч ԥсҭазаара аҟны атомтә енергиа ахархәаразы аусеицуразы наука- техникатә еиҿкаароуп. Ари аҿкаара ахықәкы хада – аиадертә бџьар аламырҵәара, насгьы атәылақәа маӡала ари аҭынчра иазырхоу атом арратә хықәкқәа рзы рхы иадмырхәарц аҟаҵара ауп. Жәларбжьаратәи атомтә фымцаз амаҵзура аиадертә материалқәа рхархәаразы хылаԥшра ҟанаҵоит, хыхь ишаҳҳәахьоу еиԥш, ари ахылаԥшра мҩаԥыргоит Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура аинспекторцәа аҭыԥқәа рҟны. Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура еиуеиԥшым атәылақәа апрактикатә цхыраара рзыҟарҵоит, насгьы абжьгарақәа рырҭоит атомтә фымца ахархәашьазы апрограммақәа рымҩаԥгаразы. Арҭ апрограммақәа рхықәкы хада – адыррақәа реимдара, атәылақәа атомтә программақәа рхархәара еиҳа ашәарҭара ацымкәа рхархәара алдыршарц ауп. Амаҵзура абжьгаҩцәеи амыругақәеи рзы адгаларақәа ҟанаҵоит, аҟазацәа аҵара днарҵоит. Жәларбжьаратәи амаҵзура атомтә фымцазы аиадертә технологиақәа рзы аинформациа еизнагоит, урҭ раларҵәара азы Вена иҟоу Жәларбжьаратәи аиадертә информациатә система ахархәара анаҭоит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҵарадырреи, анаукеи, акультуреи рызҵаарақәа рзы ҷыдалатәи аусбарҭеи (ЮНЕСКО) Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы Амаҵзуреи еицхырааны Триест, Италиа иҟоу атеориатә физика азы Жәларбжьаратәи ацентр напхгара арҭоит. Иара убасгьы аиадертә физика ахархәара апринципқәа апрактика аҟны рхархәаразы аҭҵаарақәа ахьымҩаԥырго алабораториақәа хԥа аԥҵаны иамоуп, Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы Амаҵзура Агәабзиарахьчаразы Адунеизегьтәи аиҿкаара (ВОЗ) аус ацнауеит амедицинеи абиологиеи рҟны арадиациа ахархәаразы апроблемақәа рызҵаарақәа рзы. |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Аиадертә бџьар аламырҵәара | Жәларбжьаратәи амаҵзура атомтә фымцазы ихадараҵәҟьоу хырхарҭаны иамоуп – аиадертә бџьар аламырҵәара аус аиҿкаара. 1962 шықәса рзы 102 тәыла рнапы аҵарҩит аиадертә бџьар аламырҵәаразы аиқәышаҳаҭра (ДНЯО). Аиадертә бџьар аламырҵәаразы аиқәышаҳаҭра инақәыршәаны Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура иадҵан, ари аиқәышаҳаҭра знапы аҵазҩыз уи шынарыгӡо хылаԥшра аҭарагьы. Амҵзура ахылаԥшратә функциақәа – мамзаргьы Жәларбжьаратәи амаҵзура атомтә фымцазы агарантиақәа – хықәкыс ирымоуп аиадертә бџьар змам атәылақәа рҟны аҭынчратә атомтә фымца аиадертә ахь ииаргаратәы аҟамҵара. Ас еиԥш агәаҭарақәа рымҩаԥгара алыршахоит аинспекциа мҩаԥысраны иахьыҟоу атәылеи Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзуреи аиқәышаҳаҭра рыбжьазар. Аилкаара агарантиа хатәгәаԥхаратәи еилкаароуп. Ус еиԥш хатәгәаԥхаралатәи агарантиақәа Амаҵзура иқәнаргылеит Еиду Америкатәи Аштатқәа, Британиа ду, Франциа, Китаи, Урыстәыла. Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура ахәдықәҵарақәа аланарҵәеит, хыхь зыӡбахә ҳәоу хә-ҳәынҭқаррак рнаҩс даҽа 95% рҟынӡа аиадертә шьақәгылақәа ахьыҟоу аҭыԥқәа рҟны. Иахьанӡа 225 еиқәышаҳаҭра аус руеит 141 ҳәынҭқарра рҟны. |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Аиҿкаара аилазаара | Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура анапхгараҭаратә органны иҟоуп аконференциа Хада, анапхгаҩцәа Рхеилак, Амаӡаныҟәгарҭа. Аконференциа Хада — ари амаҵзура иреиҳаӡоу органуп. Иара аиҿкаара иалоу атәылақәа зегьы рхаҭарнакцәа алахәуп, аконференциа хада ауп анапхгаҩцәа Рхеилак алызхуа, насгьы амаӡаныҟәгарҭа аусура хылаԥшра азҭо, адиректор хада далызхуа. |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Аконференциа Хада шықәсык ахь знык иаарыԥхьоит. | Анапхгаҩцәа Рхеилак акәзар, иара 35-ҩык ахылаԥшратә директорцәа рыла ишьақәгылоуп, амаҵзура анагӡаратә органуп. Иара иалшоит аӡбамҭақәа рыдкылара Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура иалоу атәылақәа зегьы рзы зынагӡара хымԥадатәины иҟоу. Анапхгаҩцәа рхеилак иалоу шықәсыкахь хәынтә еизоит. Амаӡаныҟәгарҭа - административтә органуп, иара аилазаараҿы иҟоуп ашәырҭадареи аиадертә фымцеи аҟәша, уи аиадертә енергетикеи ареакторқәеи, аиадертә шәарҭадареи, иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабара ахьчареи анаука- техникатә информациеи рызҵаарақәа аӡбоит. Иҟоуп убасгьы аизотопқәа рыҭҵаара аҟәша, атехникатә усеицура аҟәшеи администрациа аҟәшеи. Амаӡаныҟәгарҭа адиректор Хада дызхагылоу, Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура апрограммақәа рынагӡара ихахьы игоит, урҭ апрограммақәа Ахеилаки аконференциа Хадеи ианышьақәдырӷәӷәалак ашьҭахь. |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура адиректор хадацәа | Адиректор Хада ԥшьышықәса аҿҳәарас иҭаны далырхуеит. Еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы директор хадацәас иҟан: Коул Стерлинг — Еиду Америкатәи Аштатқәа, 1957—1961 шш.; Сигвард Еклунд — Швециа, 1961—1981 шш.; Ханс Бликс — Швециа, 1981—1997 шш.; Мохаммед ель-Барадеи — Мысра, 1997—2009 шш.; Амано Иукиа — Иапониа, 2009—2019 шш. |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Аиҿкаара абиуџьет | Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура аусура шьақәгылоуп аҳәынҭқаррақәа- алахәылацәа, аҳәынҭқаррақәа- адонорцәа, аиҿкаара иалам рбиуџьентнҭыҵтәи лагалақәа рыла. Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура аконференциа Хада есышықәса ишьақәдырӷәӷәоит. Ҿырԥштәыс иаагозар, Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура абиуџьет 2010 шықәсазы ишьақәнаргылеит 315 400 000 евро. |
Атомтә фымца азы Жәларбжьаратәи амаҵзура Атәылақәа-алахәылацәа | 2019 шықәса, жәабранмза 5 рзы ари амаҵзура иалаз атәылақәа рхыԥхьаӡара 171 рҟынӡа инаӡеит. Ҵаҟа иаагоу асиа иаанарԥшуеит иарбан тәылоу, насгьы иарбан шықәсоу Жәларбжьаратәи атомтә фымцазы амаҵзура ианалалаз. 1957 шықәса: Австралиа, Австриа, Албаниа, Аргентина, Афганистан, Беларусиа, Болгариа, Бразилиа, Венгриа, Венесуела, Виетнам, Гаити, Гватемала, Германиа, Грециа, Даниа, Доминикантәи Ареспублика, Египет, Израиль, Индиа, Индонезиа, Исландиа, Испаниа, Италиа, Канада, Куба, Марокко, Монако, Мианма, Нидерланды, Зеландиа ҿыц, Норвегиа, Пакистан, Парагваи, Перу, Польша, Португалиа, Кореиатәи ареспублика, Урыстәылатәи Афедерациа, Румыниа, Сальвадор, Иԥшьоу Престол, Еиду Акралра, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Асоциалисттә Федеративтә Республика Иугославиа, Таиланд, Тунис, Ҭырқәтәыла, Украина, Франциа, Швеицариа, Швециа, Шри-Ланка, Ефиопиа, Ҩадатәи Африка, Иапониа |
Адемократиатә дунеи атеориа | Адемократиатә дунеи атеориа (алиберал-демократиатә теориа, мамзаргьы адемократиатә) – акыр ахархәара змоу теориоуп. Иара аилкаара ҵакы хадас иамоуп адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара амеибашьра. Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәа адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара иалыркаауеит аҭынчра шьақәзыргыло еиуеиԥшым афакторқәа: адемократиатә ҳәынҭқарра анапхгаҩцәа дара иалызхуа ажәлар рҿаԥхьа аҭакԥхықәра ду рыдуп; адипломатиатә институтқәа аԥырҵоит аконфликтқәа рҭышәынтәларазы; адемократиатә ҳәынҭқаррақәа дара-дара еиӷацәаны рхы рыԥхьаӡаӡом; адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ауаажәларратә беиара ду рымоуп, убри абеиара аибашьраҿы ибжьамӡырц азы аибашьра рхы аларгалаӡом. |
Адемократиатә дунеи атеориа Аҭоурых | Зегь раԥхьа европатәи афилософиа аҿы адемократиатә дунеи атеориа аарԥшын анемец философ Иммануил Кант итрактат «Наунагӡа аҭынчрахь» ала. Ари аусумҭаҿы афилософ ишьақәиргылеит агипотеза: адемократиатә ҳәынҭқаррақәа жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа рҿы рхы даҽакала имҩаԥыргоит идемократиатәым раасҭа, адоуҳатә принцип абзоурала адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аҭынчра шьақәгылоит ҳәа. Кант изнеишьа аҿиара аиуит XX ашәышықәса азы. Аҵарауаҩ Рудольф Руммель адемократиатә дунеи атеориа аемпирикатә дыррақәа рыла дазнеит . Адемократиатә дунеи атеориа хыҵхырҭас иамоуп Иммануил Кант итрактат «Наунагӡа аҭынчрахь». Еиуеиԥшым аҭҵаарадырҩцәа, жәларбжьаратәи аизыҟазаашьа апроблема ҭызҵаауаз, ари адемократиатә дунеи атеориа иақәшаҳаҭхеит. Аха, иара убасгьы, ари атеориа иаҿагылоз аҵарауаа ҟалеит. Урҭ ргәаанагара абас иҟан: адемократиатә ҳәынҭқаррақәа реизыҟазаашьа аҭоурых уи аҟара идуӡам астатистикатә лкаа аҟаҵаразы, насгьы иҟаӡам ииашоу аилкаара, иарбан ҳәынҭқаррақәоу адемократиатә ҿиара змоу азы. Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәеи аҿагылаҩцәеи еиуеиԥшым досу дара ргәаанагарақәа ирыдгылоит. Адемократиатә теориа ашьақәыргылараҿы аинтерес аҵоуп аҭҵаарадырҩцәа М. Доил, Б. Рассет рдунеихәаԥшра. Доил игәаанагарала (еиҳарак Кант итеориа дадгылоит), адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыдәныҟатәи аполитика амҩаԥгараҿы иазхьаԥшуеит аҩныҵҟатәи аполитика. Адемократиатә ҳәынҭқарра аиҳабыра аибашьра ианалаго рыжәлар рҿаԥхьа аҭакԥхықәра ду рхы иадырҵоит. Еицырзеиԥшу хәызмоу апринципқәеи адемократиатә ҳәынҭқаррақәеи рыбжьара ишьақәгылоит «аҭынчратә дунеи». Б. Рассет даҽа дунеихәаԥшышьак имоуп адемократиатә дунеи афеномен азы. Рассет игәаанагарала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ирымоуп иҷыдоу адемократиатә хдырра. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаа рхы рыԥхьаӡоит зхы иақәиҭу, насгьы егьырҭ ауаа рхақәиҭра апату ақәызҵо ракәны. Иара убасгьы адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаа ашьцылахьеит аимак-аиҿак еицәажәарала аӡбара. Аҩбатәи Рассел иазгәаҭара аҟны адемократиатә дунеи атеориа афеномен хырхарҭас иамоуп аибашьра алагара апроцесс. Аибашьра иалагар зҭаху адемократиатә ҳәынҭқаррақәа реиҳабацәа ироуроуп аибашьра алагара ақәшаҳаҭразы еиуеиԥшым аҳәынҭқарратә органқәа рҟынтәи азин. Ари апроцесс иаҭахуп аамҭа, уи рхы иархәаны аҳәынҭқарра аиҳабацәа аамҭа рымоуп аибашьра алагара азҵаара аиҭахәаԥшразы, уи иалҵшәахар алшоит аибашьра алагаразы агәаанагара аԥсахра. |
Адемократиатә дунеи атеориа Жәларбжьаратәи аполитика анырра | Еиду Америкатәи Аштатқәа уаанӡатәи ахада Билл Клинтон ибзоурала Америка адәныҟатәи аполитикаҿы адемократиатә дунеи атеориа иаиуит аҵакы хада.. Адемократиатә дунеи атеориа иабзоураны ишьақәыргылан иҿыцу Еиду Америкатәи Аштатқәа рыдәныҟатәи аполитика. Адемократ Билл Клинтон иажәахәқәа руак аҿы абас иҳәоит: «Аҭынчра ашьақәыргыларазы адунеи аҟны зегь иаарылукаауа стратегиоуп адемократиа аларҵәара». Џьорџь Буш иакәзар, адемократиатә дунеи атеориа азы абас еиԥш агәаанагара иман: «Сара адемократиа сзадгыло, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа дара-дара аибашьра иахьаламго азы ауп. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы инхо ауаажәлар аибашьра бзиа ирбаӡом, дара ирдыруеит аибашьра иаанаго. Сара сгәы иаанагоит адемократиа адунеи ахьынӡанаӡааӡо аҭынчра шьақәнаргылоит». |
Адемократиатә дунеи атеориа Атеориа | Алибералтә теориа ахаҭарнакцәа ргәаанагарала, адемократиатә дунеи иамоуп ачҳара. Ауаҩытәыҩса изыҳәан раԥхьа игылоуп ахыхьчара, иара убасгьы аматериалтә ҭагылазаашьа. Арҭқәа рзы ауаа дара-дара рыбжьара ацәгьаура иаҟәыҵроуп, аусеицура иалагароуп. Атеориа адгылаҩцәа ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аибашьра алагаразы алшарақәа даара имаҷуп. Ас еиԥш атеориа аҿагылаҩцәа, даҽазныкгьы алшара рнаҭеит атеориа аҵакы аҿагыларазы. Дара ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа еиндаҭло иалагар, аибашьра аҟынӡагьы икылнагар алшоит. Аҭҵааҩцәа иалыркаауеит х-знеишьак адемократиатә дунеи атеориа аҭҵаараҿы: аинституционалтә, анормативтә, аекономикатә еицхьыԥшымра. |
Адемократиатә дунеи атеориа Аинституционалтә знеишьа | Алиберал -демократиатә ҳәынҭқаррақәа рымчрақәа еихшоуп, урҭ аҭыԥ ду ааныркылоит атәылауаҩра змоу ауаажәлар рыла. Аиҳабыра аполитикатә шьаҿақәа аныҟарҵо иазхәыцуазароуп ауаажәларратә гәаанарага. Ргәаанагара еиқәымшәозар, дара уаҳа алхрақәа рҟны иалрымхыр алшоит. |
Адемократиатә дунеи атеориа Анормативтә знеишьа | Адемократиатә дунеи адгылаҩцәа ишазгәарҭо ала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыгәра угар ауеит, избанзар дара жәларбжьаратәи аизыҟазаашьақәа рҿы рхымҩаԥгашьа еилкаауп. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рхы ршьоит аҭынчра бзиа избо ҳәынҭқаррақәан- |
Адемократиатә дунеи атеориа Аекономикатә еицхьыԥшымра | Аџьармыкьатә економика, иара убасгьы адемократикатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара ахәаахәҭра дара-дара рыбжьара агәрагара шьақәнаргылоит. Атеориа ишаҳәо ала, аҳәынҭқаррақәа рыбжьара ахәаахәҭратә еизыҟазаашьақәа афеида ду рымоуп. Ибеиоу аҳәынҭқаррақәа аибашьрала азҵаарақәа рыӡбара иазҿлымҳаӡам, избанзар урҭ ирымоу абеиара рцәыӡыр алшоит. Адемократиатә дунеи атеориа адгылаҩцәа еиуеиԥшым жәларбжьаратәи ахәаахәҭратә еиҿкаарақәа раԥҵара иадгылоит. (Адунеизегьтәи ахәаахәҭратә еилазаара, Жәларбжьаратәи авалиутатә фонд.) Иҭбаау аекономикатә еизыҟазаашьақәа аҳәынҭқаррақәа рыбжьара аибашьра алагара алнаршом. |
Адемократиатә дунеи атеориа Акритика | Еиду Аштатқәа иреиҳаӡоу ачынуаа 21-тәи ашәышықәса алагамҭаз адәныҟатәи аполитикеи аҳәынҭқарра ашәарҭадареи знапы ианыз ишазгәарҭоз ала, дара адемократиатә дунеи атеориа агәра ргаӡом. Аԥыжәара арҭоит адемократиатә дунеи атеориа иаҿагылоз аилазаашьатә реализм. |
Адемократиатә дунеи атеориа Арелистцәа | Ареалистцәа акритика азыруеит адемократиатә дунеи атеориа аемпирикатә шьаҭа. Иаагап ҿырԥштәык. 1815–1850 шықәсқәа рзы Европа аҭышәынтәалара иахылаԥшуан Иԥшьоу Аидгыла (Урыстәыла, Австриа, Пруссиа), даҽакала иуҳәозар, идемократиатәым аҳәынҭқаррақәа. Ареалистцәа ҿырԥштәыс иааргоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рхатәы арратә, мамзаргьы аекономикатә интересқәа инарықәыршәан атәым ҳәынҭқаррақәа рыҩныҵҟатәи усқәа ианрылалоз (Чили, 1973), (Иран, 1950 алагамҭаз), (Индонезиа, 1960). Убасгьы иазгәарҭоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара ицәырҵуаз аимак-аиҿак (Венесуелатәи акризис Еиду Америкатәи Аштатқәеи Великобританиеи, 1895–1890, Франциеи Великобританиеи Фашод азҵаара азыҳәан, Руртәи акризис, Франциеи Веимартәи Ареспубликеи, 1923). Иалыркаауеит аекономикатә, аполитикатә, арратә потенциал адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҿы реиҟарамра, уи иахылҵуеит аиҿагылара дара рыбжьара аресурсқәа рзыҳәан. Иара убасгьы аекономикатә еицхьыԥшымра еиҟараны ишаӡам атәылақәа-алахәылацәа рыбжьара. Акыр акритика азыруеит аабыкьа адемократиа ахьышьақәыргылаз аҳәынҭқаррақәа рхымҩаԥгашьа. Ареалистцәа ргәаанагара ала, ари аҩыза аҳәынҭқаррақәа аибашьра алагара еиҳа иазыхиоуп. Убасгьы иазгәарҭоит идемократиатәым аҳәынҭқаррақәа ирылшоит аҭынчра ашьақәыргылара ҳәа. Ареалистцәа ргәаанагарала, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа афеида алыргар ауеит адемократиатә режим егьырҭ аҳәынҭқррақәа рҿы ахыбгалара. Убасгьы ареалистцәа ргәаанагарала, авторитартә ҳәынҭқаррақәагьы аҭынчра ашьақәыргылара иазҿлымҳауп. Избанзар, авторитартә ҳәынҭқаррақәа реиҳабыра аибашьраҿы иаҵахар рыуаажәлар амчра аҟынтәи иахырҳәар ауеит. Убри азыҳәан дара рзы ихадоуп адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рҟны еиԥш аҭынчра ашьақәыргылара. Ареалистцәа аҭоурых аҟынтәи аҿырԥштәқәа ааргоит (иаҳҳәап аколониақәа рзыҳәан аибашьра). Абарҭ ахҭысқәа адемократиатә дунеи атеориа иаҿагылоит. Иаҳнарбоит адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ринтерес ахьчаразы зегьы ишазыхиоу, аибашьра убрахь иналаҵан. Адемократиатә теориа аҿагылаҩцәа иазгәарҭоит авторитартә режимқәагьы аибашьра алагара шырҭахым, избанзар урҭ зегьы рцәыӡыр ауеит, рыԥсҭазаарагьы уахь иналаҵан. |
Адемократиатә дунеи атеориа Аконструктивизм | Акрызҵазкуа критиканы аконструктивистцәа ирыԥхьаӡоит асоциокультуртә контекст атәамбара. Адемократиатә дунеи атеориа, иара убасгьы адемократиа аилкаа шьақәыргылан мраҭашәаратәи афилософиа аҟны, убри азыҳәан ари атеориа мраҭашәаратәи аполитологцәеи аҳәынҭқарра ахадацәеи ацхыраара рнаҭоит. Аконструктивистцәа ргәаанагарала, мчылатәи адемократизациа аҭагылазаашьа еиҳа иарцәгьоит, ҿырԥштәыс иааргоит асоциалисттә лагерқәа рҳәынҭқаррақәа. Аҵак ду арҭоит атермин «аибашьра», «аҭынчра». Аилкаара «аибашьра» уажәшьҭа арбџьартә конфликт мацара акәӡам иаҵанакуа, уахь иахыԥхьаӡалахоит маӡала абџьар аҭирагьы. Аконструктивистцәа ргәаанагарала, аҳәынҭқарра ахадацәа есымша алиберал-демократиатә нормақәа ирызхьаԥшӡом. Аҭакԥхықәра змоу ахадацәа иаларгалар ҟалоит дара рдунеихәаԥшра, адемократиатә норма иацәыхароу. Адемократиатә ҳәынҭқаррақәа рыбжьара аилибакаара ыҟазар, уи иаанагаӡом даҽа режимк змоу аҳәынҭқаррақәеи дареи рҳәатәы еиқәшәоит ҳәа. Иара убасгьы, адемократиатә ҳәынҭқаррақәа ирымаӡам ииашоу аилкаа, иарбан ҳәынҭқарроу идемократиатәу, мамзаргьы иавторитартәу азы. Иара убасгьы, аконструктивистцәа адемократиа иахәаԥшуеит асимволтә ҵакы аҭаны. Уи абзоурала дара еилыркаауеит иарбан ҳәынҭқарроу ирҩызоу, иарбан ирҿагылоу. Насгьы "адемократиатә дунеи" цхыраагӡоуп аҭоурыхтә гхақәа рыҟамҵразы. Иаҳҳәозар, даҽа жәларбжьаратә еибашьрак аламгаразы. |
Адемократиатә дунеи атеориа Алитература | Thomas S. Szayna, Daniel Byman, Steven C. Bankes, Derek Eaton, Seth G. Jones, Robert Mullins, Ian O. Lesser, William Rosenau (2015) The Emergence of Peer Competitors A Framework for Analysis — C.148 F. Chernoff. The Study of Democratic Peace and Progress in International Relations // International Studies Review. 2004. No 6.-C. 51 |
Николаи ацқьа ихьӡ зху Хәаԥтәи ауахәама | Николаи ацқьа ихьӡ зху Хәаԥтәи ауахәама () — Аԥсны Хәаԥ ақыҭан иҟоу архитектуратә баҟа. Аԥсны ашьхарԥы аҿы иҟоу ахәы иқәгылоуп. 18 километр рыла Гәдоуҭа иацәыхароуп, амшын аҩаӡара аҟынтә 280 м. аҳаракыраҿ. Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иаарԥшу ақырҭуа адҩылақәа инрықәыршәаны, ауахәама иргылан Николаи ацқьа ихьӡала, X ашәышықәсазы. |
Николаи ацқьа ихьӡ зху Хәаԥтәи ауахәама Ахцәажәара | 1967 шықәсазы, Хәаԥ анхаҩцәа, адгьылаарыхра аан аадырԥшит адҩылақәа зныз ахаҳәқәа, дара абарҭ ахаҳәқәа Д. Гәлиа ихьӡ зху аԥсуа бызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ринститут ашҟа инаргеит. Хара имгакәа, аҟазараҭҵааҩы Леон Шервашиӡе Хәаԥ азалтә уахәамақәа ҩба ааирԥшит. Урҭ аныдрыцқьоз, руакы аҿы аарԥшын адҩылақәа зну ахаҳәқәа рфрагментқәа. Абарҭ афрагментәқеи уаанӡа иаарԥшыз адҩылақәа рфрагментқәеи рыла иаԥҵан ақырҭуа асомҭаврули зну иаку ахаҳәҟьаԥс, уи Хәаԥтәи ауахәама афасад ахаҳә ауп. Ахаҳәҟьаԥс агәҭаны аарԥшуп абри адҩыла зну арелиефтә Мальтатәи аџьар Аханатә, адҩыла афрагментқәа ишьҭан Д. Гулиа ихьӡ зху аԥсуа бызшәеи,алитературеи, аҭоурыхи ринститут аҿы, уажәазы ишьҭоуп Д. Гулиа ихьӡ зху Аԥсны аҳәынҭқарратә музеи аҿы. Хәаԥтәи ауахәамақәа аҳҭынра ауахәамақәа рҳасабала иргылан, руакы аҿы иаарԥшу адҩыла инақәыршәаны, Николаи ацқьа ихьӡала абри ауахәама иргылеит Егриси- Аԥсны аҳ Гьаргь II (922 -957 шш.). |
Николаи ацқьа ихьӡ зху Хәаԥтәи ауахәама Хәаԥтәи ауахәама адҩыла | Раԥхьаӡа акәны адҩыла аазырԥшыз Леон Шервашиӡе идыррақәа рыла, атекстаҿы еиҭаҳәоуп аҳ Гьаргь, иԥҳа Гурандухт лира инамаданы, Николаи ацқьа ихьӡала ауахәама ширгылаз: Апалеографиатә ганахьала, адҩыла кидурҵаисрули аҩыра иаҵанакәеит, аха, ақырҭуа епиграфикаҿы X ашәышықәса иаҵадыркуа кидурҵиасрули ахаҳәтә калиграфиа абаҟақәа иҟоуп, убри аҟынтә, Хәаԥтәи адҩыла 922-957 шықәсқәа ирыҵанакуеитҳәа ҳҳәар ҟалоит. Хәаԥтәи ауахәама зыргылаз аҳ Гьаргь Егриси-Аԥсны аҳ Гьаргь II (922-957 шш.) иоуп, иара аԥҳа даниоу, аҭабура ҳасабала, Николаиацқьа ихьӡала ауахәама иргылеит. ԥыҭраамҭак ашьҭахь, Гурандухт „ақырҭуаараҳ“ Баграт II иԥа диццан, дара дырхылҵит иеиду Қырҭтәыла раԥхьатәиаҳ Баграт III (978-1014 шш.), иара „х-тәарҭак“ рҭынхас дҟалан, „аԥсуааи ақырҭуааи раҳ“ ҳәа ихьӡарҵеит. |
Анцәа дзыхшаз лыхьӡала Ҵаҟатәи Бирцха иҟоу ауахәама | Анцәа дзыхшаз лыхьӡала Ҵаҟатәи Бирцха иҟоу ауахәама () — Аԥсны Ҵаҟатәи Бирцха ақыҭаниҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Азалтә ргыламҭоуп. Анцәадзыхшаз лыхьӡала иҟоу ауахәама ахәы иқәгылан. Уажәазы иаанханы иҟоуп аныҳәарҭа аҩада-мрагыларатә фрагмент. Аргыларатә маҭәахәқәа рҳасабала ахархәара рыман аҳаши аиларшьышьи. |
Ԥақәашьтәи ауахәама „Абаа“ | Ԥақәашьтәи ауахәама „Абаа“ () — Аԥсны Ԥақәашь ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан абжьарашәышықәсақәа раан. Анефктәи азалтә ргыламҭоуп. Иргылоуп избаиҵәҟьаны ихыу ахаҳәдуқәа рыла. Ауахәама аҭӡамцқәа 1,5 м. аура иаанханы иҟоуп. Ауахәама ихкаауп ахаҳәырҷҷеи ақьыртәеиларшьшьи ирылху агалуан ала, уи алада-мрҭашәаратә ган аҟынтә аҩналарҭа амоуп. Аҭыԥантәи аԥсуаа уи „Абаа“ ҳәа иашьҭоуп. 2018 шықәса нанҳәазы, Қырҭтәыла акультуратә ҭынха ахьчара амилаҭтә агентра ала абриауахәама акультуратә ҭынха абаҟа астатус анашьан. |
Мсыгәхәа ашьхан иҟоу ауахәама | Мсыгәхәа ашьхан иҟоу ауахәама () — Аԥсны Арсаул (Приморское; ԥаса ақыҭа «Аҟәара») ақыҭа азааигәара иҟоу ауахәама, 3 километрк рыла Амшын еиқәа иацәыхараны, аӡиас Цәкәара аҩхааҿы иҟоу аҳаракыраҿ игылоуп, аҭыԥантәи ауааԥсыра абриаҳаракыра Мсыгәхәа ашьха ҳәа иашьҭоуп. Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иаарԥшу ақырҭуа адҩылақәа инрықәыршәаны, ауахәама иргылан VIII-IX ашәышықәсқәа рзы, Амаалықь хада Михаил ихьӡала. Ахцәажәара 1962 шықәсазы Мсыгәхәа ашьхаҿ аарԥшын ажәытәӡәатә акульттә ргыламҭа ахыжәжәарақәа, раԥхьаӡа акәны абри аҭыԥ аҿы археологиатә ҭҵаарақәа мҩаԥигеит аԥсуа аҭоурых-культуратә ҭынхара аҭҵааҩы Вианор ԥачулиа, аха, анеҩс, Қырҭтәыла абаҟақәа рыхьчара ауаажәларреи Қырҭтәыла аҵарадырратә академиа иаҵанакәа Д. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ринститути рыдҵала, абаҟа аҭҵаара иалагеит аԥсуа аҵарауаҩ Анатоли Кациа дызхагылаз аекспедициа ҷыда, иара иоуп зыхьӡ ҳәоу ауахәама иара иахьгылоу ашьха ахьӡ ахызҵаз. Аекспедициа алахәылацәа Мсыгәхәа ашьхаҿ иҟоу ауахәама аҟынтә аҩадахьала, 2 километрак рнеҩс, Аҷануа ашьха анаараҿ даҽа уахәамак аадырԥшит, уи, иара иахьыҟаз аҭыԥ инақәыршәаны, «Аҷануа ауахәама» ҳәаахьӡарҵеит. Мсыгәхәа ашьхаҿ иҟоу ауахәамеи „Аҷануа ауахәамеи“ иазкны аҩыратә хыҵхырҭақәа рҿы адыррақәа иҟам, абарҭ ауахәамақәа ирызку ҿырҳәалатәи аинформациагьы аанымхеит. А. Кациа ишиҩуа ала, Мсыгәхәа ашьхаҿ иҟоу ауахәама абжьарашәышықәсақәа ирыҵанакәа аҟәырӷтә ргыламҭоуп, инаау ахыргьагьа ала. Аҟазараҭҵааҩцәа ргәаанагарала, зыӡбахәы ҳәоу ашьхатә уахәама ақырҭуа архитектура адыргақәа амоуп, Қырҭтәыла егьырҭ аҭоурыхтә ҭыԥқәа рҿы иҟоу ауахәаматә ргыламҭақәа излареиԥшу адыргақәа убарҭоуп. Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иубарҭоуп аргыламҭа еиуеиԥшым аструктуратә детальқәеи, адекорациеи, нада - аадала еиҟароу ахаҳәҟьаԥсқәа рфрагментқәеи, еиуеиԥшым архитектуратә декор ала иҩычоу ахаҳәтә ныҳәарҭа афрагментқәеи, ауахәама ахыб афрагментқәеи, ақырҭуа адҩыла змоу „Мальтатәи аџьар“ зну акерамикатә ахаҳәҟьаԥсқәеи. |
Мсыгәхәа ашьхан иҟоу ауахәама Адҩылақәа | Ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы иаарԥшу акрамиттә антефиқсқәа ирнуп ақырҭуа асомҭаврули адҩылақәа. Акрамиттә аибаркыгақәа формак ала иҟаҵоуп, урҭ еихшьааланы иалҵуеит „Мальтатәи аџьар“. Инеизакны аарԥшуп адҩылақәа змоу 46 акрамиттә антефиқсқәа. Урҭ рҟынтә 43 Пицундатәи ауахәамаҿ ишьҭоуп, егьырҭ хԥа – Корнели Кекелиӡе ихьӡ зху анапҩырақәа амилаҭтә центр аҿы. Антефиқсқәа рҿы иҟоу адҩылақәа ҩбаны еиду арамка иҭасаны иҟоуп, аҵакы инақәыршәаны иуҳәозар, 2 гәыԥк ирыҵанакәеит. Актәи агәыԥ адҩылақәа: Абри аҵакы змоу 30 цыра адҩылақәа идыруп. Аҩбатәи агәыԥ адҩылақәа: Абри атекст ихьчоуп 16 акрамиттә аибаркыгақәа рҿы. Адҩылақәа рҵакы аҟынтә ишубарҭоу ала, Михаил ҳәа захьӡыз аӡәы анажьра даҳәон Амаалықь хада Михаил ихьӡала иара ихаҭа ииргылаз ауахәамаҿы. Апалеографиатә ганахьала иуҳәозар, Мсыгәхәа ауахәама адҩылақәа рҿы иубарҭоуп ақырҭуа асомҭаврули анбан азы иҟазшьарбагоу ажәытәӡатә дыргақәа: адҩылақәа арелиефтә аихҵәарсҭа ду рыла иҟаҵоуп — аграфемақәа арелиеф иҭаԥҟаны иҟоуп. Аихҵәара аан ихьчоуп ҩ-цәаҳәактәи аҩыратә аҳа атрадициеи асомҭаврули азы иҟазшьарбагоу амонументалреи. |
Мсыгәхәа ашьхан иҟоу ауахәама Аамҭарбара | Мсыгәхәа ашьхаҿ иҟоу ауахәама архитетуратә детальқәеи апалеографиатә дыргақәеи иазԥхьагәаҭаны иуҳәозар, ауахәама аргылареи адҩылақәа рыҟаҵареи ҵаҟатәи ахронологиатә аҳәаа VIII ашәышықәса акәзар ҟалап, хыхьтәи ахронологиатә аҳәаа - X ашәышықәса алагамҭа. |
Ӷумуришьтәи ауахәама | Ӷумуришьтәи ауахәама () — Аԥсны Ӷәымрышь ақыҭа агәҭаны иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XIX ашәышықәсазы. Анефктәи азалтә ргыламҭоуп. Иргылан 1888-1889 шықәсқәа рзы, аҭааҩцәа рԥарала. Ауахәама аҳәырԥс апринципла еиқәҵоу ахаҳәдуқәа ирылхуп. Аладатәи аҭӡамц аҿы ахыргьагьа аформа змоу аԥенџьыри ашәи иҟоуп. Мраҭашәаратә аҭӡамц хыхьтәи ахәҭаҿгьы ахыргьагьатә аԥенџьыр иҟоуп. |
Ӷумуришьтәи (Сагергаотәи) ауахәама | Ӷумуришьтәи (Сагергаотәи) ауахәама () — Аԥсны Ӷәымрышь ақыҭан иҟоу ауахәама. Ауахәама иргылан XI ашәышықәса I азбжеи XIX ашәышықәсеи рзы. Ауахәама игылоуп ақыҭа аҩада-мраҭашәаратә ахәҭаҿы, Оқумисҵҟали арӷ ьаратәи аҟәараҿы, анаараҿы, Сагергао ҳәа изышьҭоу аҭыԥан. Ауахәама адәахьала ихҟьан ихыу ахаҳәла. Ауахәама иргылан XVI ашәышықәсазы уаанӡа абрааҵәҟьа иҟаз, XI ашәышықәса иаҵанакәаз нефктәи азалтә уахәама ауасхыр аҿы. 1955 шықәсазы ауахәама ахыжәжәарақәа рҿы аарԥшын ақырҭуа асомҭаврули адҩыла зныз ахаҳәҟьаԥс: Адҩыла ҟаҵан XI ашәышықәсазы. Ахаҳәҟьаԥс Аҟәатәи аҳәынҭқарратә музеи аҿы ишьҭоуп. Ауахәама ихкаан ахаҳәгәалқәа ирылхыз агалуан ала. |
Акоррупциа | Акоррупциа (, ) – атермин иаанагоит амаҵзуратә хаҿы имчра, изинқәа ихы иархәаны, иара убасгьы иофициалтә статус аҳаҭыр, илшарақәа, аимадарақәа рхархәара ала ихазы ифеидоу, аха азакәанԥҵареи аморалтә шьақәгылақәеи ирҿагыло аусқәа рымҩаԥгара. Акоррупциа ҳәа азырҳәоит, иара убасгьы, амаҵзуратә хаҿқәа раахәара, урҭ рыҭира, раахәара алыршара, ус еиԥш рҟазшьоуп амафиозтә ҳәынҭқаррақәа. Европатәи абызшәақәа рҟны ари атермин инарҭбаау асемантикатә еилкаара амоуп. |
Акоррупциа Аилкаара акоррупциа | Иахьатәи аамҭазы акоррупциа аӡбахә ахьырымҳәо ҭыԥк аԥшаара уадаҩзар ҟалап, уи арыцҳарақәаеи аҭышәантәаламрақәеи ирхарарҵоит. Зегьы ирдыруеит, ауаа рсоциалтә ҭышәынтәалара зхьыԥшу атәыла аекономикатә ҿиара аӷас ишамоу акоррупциа, аха иҟоуп ари аҭагылазаашьа аҟны иџьаушьаша, уи иаҿагыланы ақәԥара аӡәгьы дахьахымыццакуа. Зегьы ҳәарада ирдыруеит атермин «акоррупциа» иаанаго, аха имаҷҩуп издыруа ари апроблема адунеи ишақәлоу. Иџьашьатәызаргьы, аԥхьабзазаратә еилазаарақәа рҟынгьы аԥхьагылацәеи аныхаԥааҩцәеи рхәы шнаргоз, аҳамҭақәа шрырҭоз, урҭ назгоз рахь рзыҟазаашьа рыԥсахырц азы. Акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоз раԥхьатәи анапхгаҩцәа дыруаӡәкны аҭоурых аҟны зыӡбахә аанхаз шумертәи аҳ Уруинимгиан иоуп, ҳера ҟалаанӡа XXIV ашәышықәса аҩбатәи азбжазы ақалақь-аҳәынҭқарра Лагаш напхгара азҭоз. Зегьы ирбо-ираҳауа акоррупциа иалаҟьашьыз шахьдырхәуазгьы, уи иаҿагыланы ақәԥара лҵшәа дук амамызт. Акоррупциа аӡбахә ахьҳәаз трактатуп «Артха-шастра» — уи Бхарата (Индиа) аминистрцәа руаӡәк Каутилиа апсевдоним ганы, ҳера ҟалаанӡа IV ашәышықәсазы икьыԥхьит ари аусумҭа. Ас еиԥш апроблема рыман Ажәытәӡатәи Мысра (Египет) афараонцәагьы, арагьы ачынуаа рбиурократиатә аппарат зхы иақәиҭыз анхаҩцәеи, анапҟазацәеи, аруааи рганахь ала изакәанмыз аусқәа мҩаԥыргон. Иаанхеит Итахотел захьӡыз аӡәы ихшыҩырҵара, уи абас иҩуан: «Убӷа рҟәла аиҳабыра рҿаԥхьа, усҟан уҩны зегьы бзиахоит, ууалафахәгьы ишахәҭоу еиԥш иуоулоит, избанзар иусқәа ҽеим аиҳабы иҿагыло, аха аԥсҭазаара мариахоит аиҳабы ибзианы изыҟазаара аан». Ауаа реиҳараҩык акоррупциа закәу еилыркаауеит амаҵзура ахархәара ала рхатәы феида шалырхуа џьоукы. Насгьы, ари ажәа аҵарҭышагара аилкаара иадырҳәалоит. Аха, абра иазгәаҭатәуп акоррупциа аҵарҭышагара мацара аҟны ишаанымгыло. Иазгәаҭатәуп акоррупциа аҭыԥ шамоу аҳәынҭқарратә маҵзурақәа рҟны мацара акәымкәа, ахатәы сектор аҟынгьы. Ари афеномен ҷыдарақәас иамоу иреиуоуп амаҵзуратә хаҿи уи аусурҭа ҭыԥла аиқәыршәаҩи рыбжьара, аинтересқәа рыбжьара, даҽакала иуҳәозар, анаплакқәа, асоциум, аҳәынҭқарра уҳәа рҟны ицәырҵуа аконфликт. Акоррупциа аҟазаара афактор хаданы иҟоуп феидак алгара, аиура (уи материалтәымзаргьы ауеит), акоррупциа ахаламгаларазы ауаа аанызкыло факторны иҟоуп ацәгьоуразы ахьырхәра. Даҽа факторны акоррупциа аҟазаара алшара ҟазҵо иреиуоуп азинтә скепсис, атәылауаа рзинқәа рзымдырра, аграждантә хдырра алаҟәра. Акоррупциа - ари социалтә цәырҵроуп, ари иаанаго апроцесс ҩ-ганк ралахәхара ауп. Ганкы егьи аган феидак злоу уск азыҟанаҵоит уи аинтересқәа рынагӡаразы, иара убасгьы ари алшара ҟанаҵоит аҩбатәи аган амаҵзуратә ҭагылазаашьала цәгьашақә ахархәаразы. Аҩбатәи аган акәзар, афеида зауа акәхоит, актәи аган адҵақәа рынагӡара ала. Арахь иаҵанакыр алшоит амаҵзуратә уалԥшьақәа рынагӡара, мамзаргьы рынамыгӡара, иарбанызаалак аинформациа адгалара уҳәа. |
Акоррупциа Акоррупциа ахкқәеи аформақәеи | Акоррупциа аилкаара даара аганрацәа амоуп, еиуеиԥшым апараметрқәа ирхьырԥшны иара ахкыхадақәа алыркаауеит. Акоррупциа ахырхарҭа ала уахәаԥшуазар, иҟоуп административтә коррупциа, уи аиԥшымзаара ауп аусутә коррупциа ҳәа изышьҭоу. Иҟоуп абзазаратә, аполитикатә коррупциа. Уи зхьыԥшу афеида иалырхырц ирҭаху зеиԥшроу ауп. Иҟоуп убасгьы аҵарҭыша, ахаҵкыкамыршәрақәа реимдара (апатронаж, анепотизм), иара убас ҷыдалатәи, аинституционалтәи, жәларбжьаратәи. Урҭ раарԥшышьа аформақәа рахь иаҵанакуеит аҵарҭышагара, амчреи аҭагылазаашьеи рхархәара, аҩныҵҟатәи аинформациа ала ахәаахәҭра, анепотизм (ахылаԥшра), абӷа ӷәӷәа амазаара, алоббизм, аԥарафара, аԥарақәа ихықәкылатәым рныхра. |
Акоррупциа Акоррупциа зыхҟьо | Акоррупциа еиԥш иҟоу ацәырҵра аҟазаара зыхҟьо даара ирацәоуп. Урҭ зегьы реиқәыԥхьаӡара даара иуадаҩзаргьы, акык-ҩбак ирзааҭгылазар ауеит: зегь реиҳа иалкаатәу мотивзар ауеит, ауаа ас еиԥш ацәгьоура дзырҟаҵо, ауааԥсыра рыԥсыцәгьара. Аԥсыцәгьара ауп ауаа ас еиԥш ахныҟәгашьақәа рахь ирыхо, уи ирханаршҭуеит аморалтә шьақәгылашьақәа ртәгьы; егьырҭ зегь раԥхьа иргылатәу амотивқәа иреиуоуп: аҵарадырра, ааӡара, асоциалтә ҭакԥхықәра, ахдырра алаҟәра, аҭакԥхықәра амамзаара, иара убасгьы акоррупциа акт иалахәу егьырҭ рхатәы ҟазшьарбагақәа, раагарҭа амаҷра; азинтәи аӡбарҭатәи система адисфункциа, ас еиԥш азинеилагаразы иашьашәалоу ахьырхәра аҟамзаара, азакәанқәа иалкаау еилкаарак ахьрымам (статиак еиуеиԥшым ахцәажәара, аилкаарақәа амазар ауеит); анагӡаратә мчра акзаара аҟамзаара, ипрофессионалтәу аус дырра аҟамзаара, абиурократизм; ауааԥсыра рзинтә дырра алаҟәра; |
Акоррупциа Акоррупциа еиҳа аҿиара ахьамоу ахырхарҭақәа | Transparency International — иҳәынҭқарратәым жәларбжьаратәи еиҿкаароуп акоррупциа иаҿагыланы иқәԥо, насгьы адунеи зегьы аҟны уи ашьаҭақәа ахьынӡаҳахьоу ҭызҵаауа. Ари аиҿкаара есышықәса аҳасабырбақәа акьыԥхьуеит, урҭ ирныԥшуеит рыҭҵаарақәа рылҵшәақәа, иара убасгьы адунеи атәылақәа зегьы акоррупциа шрыдыркыло Аиндекс азгәарҭоит. Transparency International аҳасабырба инақәыршәаны, 2017 шықәса рзы атәылақәа Украина, Казахсҭан, Урыстәыла рҟны аӡәырҩы атәылауаа рҿырықәшаҳаҭхеит, дара изныкымкәа аҵарҭыша шрырҭахьо ала, иара убасгьы акырынтә «агәыҳалалратә» лагалақәа ҳәа изышьҭоу шыршәахьо. «Адунеитә коррупциа абарометр» захьӡу аҳасабрба аҟны Transparency International адырра ҟанаҵоит, аҵарҭышагара еиҳарак аҿиара шамоу аҳәынҭқарратә мчрақәа, аҳәынҭқарратә аахәарақәа, аҵарадырра, агәабзиарахьчара, азинхьчаратә усбарҭақәа, аҳазалхратә маҵзурақәа, аполициа, аӡбарҭақәа, арбџьарамчқәа, аргылареи аспорти рҟны. Иара убасгьы, иҳәатәуп анцәа имаҵзурауаа рыбжьарагьы иԥшьоу ҳәа акагьы шаанымхаз, ауахәамақәа рҟынгьы акоррупциа ашьаҭақәа ӷәӷәаны иаҳаит. Аҭҵаарақәа рылҵшәақәа иаадырԥшит акоррупциа анхара — коммуналтә усбарҭақәа рҟынгьы даара аларҵәара бзиа шамоу. Аҵарҭышагара ҳаамҭазы даара ирацәаны аҭыԥ амоуп. Лассы- лассы ажәабжьқәа рҟны уаҩы иԥылоит акоррупциатә схемақәа раарԥшра иазку адыррақәа. Ҿырԥштәыс иаагозар, Онишьенко иус, Курченко исхемақәа ртәы, аоперациа «Иантар», Алексеи Улиукаев иус, «Оборонсервис» аус уҳәа ирацәаны. Аҳәынҭқарратә аахәарақәа ирызку акоррупциа ахырхарҭа акәзар, ари хазы игоу темоуп. Асистема ахаҭа аҳәынҭқарратәи амуниципалтәи аахәарақәа зегь реиҳа «иманшәалоуп» акоррупциатә схема аларҵәаразы. Астатистикатә дыррақәа инарықәыршәаны, 60% инаркны 90% рҟынӡа аҳәынҭқарратә аахәарақәа азакәан аилагарақәа аҭыԥ рыманы имҩаԥысуеит. Иааизакны аекономикатә хырхарҭақәа зегьы акоррупциа аҿиара иазырхоуп уҳәар алшоит. Аха имаҷҩуп издыруа, есҽны акоррупционерцәа рҟны аус шҳамоу. Еиҳаракгьы ари ацәгьоура ауаа иахьырԥыло аҵарадырра ахырхарҭа аҟны шакәу. Иаҳҳәозар, ашколқәа рдиректорцәа аремонт, мамзаргьы аԥарда ҿыцқәа раахәаразы лассы-лассы аԥара еизыргоит. Иреиҳау аҵараиурҭақәа рҟны акәзар, астудентцәа акафедра аҭахрақәа раахәара азын аԥара еизыргоит. Ас еиԥш иааугаша аҿырԥштәқәа даара ирацәоуп. Амедицина аҟны акәзар, акоррупциа аҟазаара иахәҭоу акы акәны иахәаԥшуеит. «Агәыҳалалратә» лагалақәа ҳәа изышьҭоу, ахәышәтәырҭақәа рҟны лассы-лассы иуԥыло цәырҵроуп, насгьы аҳақьымцәеи амедиаҳәшьцәеи рзы аҳамҭақәа ртәы аҳәара аԥсамзар акәхап. Ар рҟны акәзар, акоррупциа ари зегьы зышьцылахьо усуп, арратә комиссариат аҟны арра ирымгарц азы аҵарҭыша рызҭогьы, изгогьы ауаа маҷҩым. Аусӡбаратә хеилак аҟны акәзар, апрокуратуреи аӡбарҭеи рҟны реиҳараҩык атәылауаа ирыдҳәалам, аха аҵарҭышагара ари ахырхарҭа аҟны лассы-лассы аҭыԥ змоу усуп. Ажәабжьқәа рҟны ҿырԥштәыс иаагозар, акры зку ауаҩы машьынала дисны дишьыр, уи ихы дшақәиҭу, ихы шҿихыз атәы уаҳауеит, иҟоуп аҿырԥштәқәа маҷымкәа аусқәа зынӡагьы ианхацдмыркуа. |
Акоррупциа Акоррупциа иаҵоу ашәарҭара | Аӡәырҩы агәаанагара роурц алшоит акоррупциа ари аӡәы иԥырхагам цәырҵроуп ҳәа, аха аусқәа зынӡа даҽакала ауп ишыҟоу. Уи аҳәынҭқаара, ауаажәларра, хаз игоу атәылауаа ирнаҭо анырра бааԥсы ахәшьара аҭара уадаҩуп. Акоррупциа аилазаара аморалтә шьақәгылашьақәеи, аҳәынҭқарра аекономикатә ҿиареи, жәларбжьаратәи арена аҟны аимидж аларҟәреи, еиуеиԥшым ауадаҩрақәа раԥҵареи ҟазшьас иамоуп: |
Акоррупциа аҳәынҭқарратә биуџьети аресурсқәеи, мамзаргьы аилазаара ахашәалақәеи аныхтәқәеи ииашамкәа рхархәара, рныхра, реихшара ҟазшьас иамоуп; | ашәахтәқәа зегьы рылымгара (ахашәала); аекономикеи уи асубиктқәеи рҵакы ланарҟәуеит; аекономикеи уи асубиектқәеи русура аҭагылазаашьақәа реицәатәра; аекономикеи уи асубиектқәеи рахь аинвестициатә лагалақәа рыҟаҵара алаҟәра; ауаажәларратә сервис, акоммерциатә сектор аҟны амаҵзурақәа рхаҭабзиара алаҟәра; аҿиара иаҿу атәылақәа ирымоу жәларбжьаратәи ацхыраара хықәкыла анымхра аҳәынҭқарра ауал дуқәа ақәнаҵоит, акредитқәа ишахәҭоу ахамырхәара анаплакы ахыбгаларахьы икылнагоит; асоциалтә еиҟарамра еизҳауеит; еиҿкаарыла имҩаԥысуа ацәгьоурақәа рацәахоит; асоциалтә гәынамӡара иацлоит. |
Акоррупциа Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара | Акоррупциа аҿагылара – ари комплексла ишьақәыргылоу усқәоуп, иара ззырхоу заанаҵы уи аарԥшра, азԥхьагәаҭара, акоррупциатә зинеилагарақәа ианаамҭоу раԥырҟәҟәаара, урҭ рзын аусеилагарақәа рымҩаԥгара, насгьы ас еиԥш ацәгьоурақәа маҷхарц аусура ауп. Иахьатәи аамҭазы акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоит адунеи атәылақәа зегьы, уи аиааира зылшазгьы еснагь аҭагылазаашьа хылаԥшра арҭоит, апрофилактикатә усқәа лассы-лассы имҩаԥыргоит. Уи анаҩсангьы, акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоит жәларбжьаратәи аиҿкаарақәа, ас еиԥш аҭагылазаашьа ҿырԥштәыс иамоуп - Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаареи Transparency International, Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара аус аҟны акыр аихьӡарақәа рымоуп абас еиԥш атәылақәа: Сингапур, Гонконг, Даниа, Швециа. Ас еиԥш иҟоу ауаажәларратә проблема аԥыхразы иалкаау, изықәныҟәаша знеишьак шыҟамгьы, азнеишьақәа ридеиа атәылақәа зегьы ирзеиԥшуп — акоррупциа иахьынӡауа армаҷра, уи аҟазаареи аҿиареи иацхраауа афакторқәа раԥыхра. Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара аметодқәа рахьтә зегь реиҳа ирадикалтәуп ҳәа иԥхьаӡоуп асистема зегьы арҿыцра – аиҳабыра реиужьра, аӡбарҭатә система аҟны ареформақәа рымҩаԥгара, аҳәынҭқарратә напхгараҭара ашьаҭақәа рыԥсахра. Абри анаҩсгьы, иалыркаауеит акоррупциа иаҿагыланы ақәԥаразы х-методк; ари ацәгьоуразы ахьырхәра арӷәӷәара, иара убасгьы иаарласны акоррупциа афакт ахьырхәразы аҭагылазаашьақәа раԥҵара; иҷыдоу азинмчи амчреи змоу ауаа аԥарарҳара рылзыршо, убри аан азакәан еиламгакәа, аекономикатә механизмқәа раԥҵара; аџьармыкьатә економика арӷәӷәара, уи иалнаршоит акоррупциа аҟнытә афеида армаҷра. Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥаразы аинновациатә методқәаны иалыркаауеит атехнологиа «блокчеин» алагалара, зегьы ирбо-ираҳауа адыррақәа рыхьчара, рыҵәахра азы. 2017 шықәса рзы ари атехнологиа тәылақәак реиҳабырақәа рҟны рхы иадырхәо иалагеит. Аекспертцәа агәра ганы иҟоуп, блокчеин алагалара иабзоураны аинформациа иаарту ареестр аҟны аҵәахра, илегалтәым акоррупциатә схемақәа реиҵатәра шалнаршо. Убри анаҩсгьы, акоррупциа иаҿагыланы ақәԥараҟны ауаажәларра аус рыцура ахатәы лҵшәақәа аанарԥшит. Ара зыӡбахә ҳәоу ауааԥсыра рзинтәи рполитикатәи ҵарадырра аизырҳара, атәылауаа информациала реиқәыршәара, аграждантә ҭакԥхықәреи ахдырреи реизырҳара уҳәа роуп. |
Амассатә амлакра | Амассатә амлакра – ари акраамҭа афатә аалыҵ азымхара иадҳәалоу социалтә рыцҳароуп, уи иахҟьаны арегион дуқәа рҵакырадгьылқәа рҟны массала ауаа рацәа ҭахоит. Амлакара ҩ-хкыкны ишоит — иабсолиуттәуи акы иадҳәалоуи ҳәа. Иахьатәи аамҭазы адунеи фатәаалыҵла аиқәыршәаразы иҟоу аресурсқәа шазхогьы, аекономикатәи, асоциалтәи, аполитикатәи ҟазшьақәа змоу ауадаҩрақәа ыҟоуп, урҭ иахәҭоу аҭахрақәа рызхарҭәаауам. |
Амассатә амлакра Аԥшьаҩыраҟны амлакра атәы | Иосиф — ари Аԥшьаҩыра аҟынтә хаҿсахьоуп («Бытие», гл. 37—50), Иосиф иҟынтә абжьгарак иоурц азы дидҵаалоит афараон ихаҭа. Уи иибаз аԥхыӡ ииашаны аилыркаара аҟаҵара илшеит, иагьиҳәеит быжьшықәса инеиԥынкыланы аҽаҩра бзиа шыҟало, аха урҭ ашықәсқәа ирыцааиуа даҽа быжьшықәса амлакра шыҟалоз азгәеиҭеит аарыхра аҟамлара иахҟьаны, убри аҟынтә Иосиф афараон иабжьигеит аарыхра бзиа аныҟоу ашықәсқәа рзы арыц рҵәахырц. Афараон ас еиԥш абжьгара даара игәы иахәеит, Иосиф иҟәыӷара азгәаҭаны анхамҩа зегьы аҟны еиҳабыс дҟаиҵеит. Убас Иосиф амлакра ашықәсқәа раан арыц аҭира напхгара аиҭон. Аԥҵамҭа аҟны ишазгәаҭоу ала, урҭ ашықәсқәа раан адгьыл зегьы аҟны амлакра ыҟан. Иосиф иашьцәа ракәзар, рыԥсҭазаара ахҭынҵаны изныкымкәа Мысраҟа ицахьан ачарыц аархәарц азы. Аԥааимбар Илиа («3-я Книга Царств», гл. 16—19 и «4-я Книга Царств» гл. 1—2, 1—15) израильтәи аҳ Ахав ихаан дынхон, уи изымҵахырхәо Ваалу (амра) диашьапкуан, ижәларгьы ари аидол иашьапкларц рыдиҵон. Илиа Ахав иахь днеины Анцәа ихьӡала иеиҳәеит урҭ ашықәсқәа рзы арыцҳарақәа шыҟало, избанзар ақәа ауам, аӡаӡа аҳәом, анцәа ианимыҳәа аамҭазы ҳәа. Ус иагьыҟалеит. Аарҩара ӷәӷәа ҟалеит, ашьацҵәҟьа хҩааит, амлакра аҭыԥ аиуит. Илиа Анцәа имчала адәысакарак аҟны иҟаз аӡыхь азааигәара дынхеит, уахь иара аҟәраанқәа ачеи акәаци изнаргон, аӡиас аҟынтә аӡы ижәуан. Аӡиас анҭаба, Анцәа аԥааимбар идиҵеит амырҭаҭратә қалақь Сидонынтәи Сарептуҟа дцарц, уа инхоз аԥҳәысеиба рыцҳа лҟны дынхарц. Ари аԥҳәысеиба лԥеи лареи еицынхон, лара фатәыс илзынханы илымаз уаԥсҵәык ашылеи хәша хәыҷыки ракәын. Сарепту иааз Илиа ари аԥҳәыс илеиҳәеит ача изылӡырц, убри аан агәралиргеит илымоу ахәшеи ашылеи ахаан ишагымхо, Анцәа адгьыл аҟны ақәа аируаанӡа. Аԥҳәыс аԥааимбар иажәа агәра лгеит, ишиҳәазгьы дныҟәеит. Иаргьы иажәа наӡеит. Аха иаарласны ари аԥҳәыс лԥа даачмазаҩханы дыԥсуеит. Аԥааимбар Илиа иԥсыз аҷкәын дихагыланы хынтә Анцәа даниҳәа иԥсы ҭалоит. Хышықәсеи бжаки Израиль аарҩара ыҟан, уи адгьыл иқәынхоз ажәлар рыҽкажьны анцәа иашьапкра иалагеит, Анцәагьы дазхарҵеит. Абри анаҩс Илиа ашьха дхаланы ақәа ауразы анцәа иҳәара далагеит. Иасит амшын аҟынтә аԥша, ажәҩан аԥҭа еиқәаҵәақәа ихырҩеит, ақәаршаҩы аура иалагеит. |
Амассатә амлакра Европа амассатә млакра | XIX ашәышықәсанӡа амассатә млакра атәылақәа зегьы рзын ирбац-ираҳац цәырҵран. Уи зыдҳәалаз аарыхра аҟамлара ауп. Абжьаратәи ашәышықәсазы, ес 8—10 шықәса рахьтә шықәсык аԥсыҭбара рацәа зцыз амлакра ҟалон. Зегь реиҳа иуадаҩыз ашықәсқәа Франциа азы 1030—1032-тәи, 1280—1282-тәи ашықәсқәа ракәын — Богемиа азы. Ҳаамҭазтәи аҭоурыхҭҵааҩцәа ишазгәарҭо ала, 1125 шықәса рзы Германиа аҭыԥ змаз амлакра ара инхоз ауааԥсыра рыбжаҵәҟьа ықәнагеит. Амлакра иацын ачымазарақәа, арҳәрақәа, ауаҩшьрақәа, аҽшьрақәа, анҵәара. Ауаа убранӡа инеиуан, иҟан зхәыҷқәа шьны изфозгьы – 1505ш. Венгриа. Закәанла ишьақәырӷәӷәан аӷарцәа ақалақьқәа ирылцаны ркацара, урҭ уа аԥсра изацәцомызт; Франциа ас еиԥш азакәан ахархәара аман XVII ашәышықәсазгьы. 1772 ш. рзы Саксониа 150-нызқьҩык ауаа ача азымхара иахҟьаны рыԥсҭазаара иалҵит. 1817 шықәса рзы акәзар, амлакра Германиа аҭыԥ аман, ус еиԥш иҟан 1847 шықәса рзгьы. |
Амассатә амлакра Ирландиа амлакра ӷәӷәа | 1845 шықәса инаркны 1849 шықәсанӡа ибжьанакыз аамҭахәҭазы Ирландиа (ирл. An Gorta Mór, англ. Great Famine, Ирландиа акортоштә млакра ҳәагьы изышьҭаз) аҭыԥ аман амлакра ӷәӷәа. Уи зыхҟьаз илаҵаны ирымаз акортош зегьы аҿкы Phytophthora infestans иахьаҟьашьыз ауп. Китаитәи амлакра ӷәӷәа аан, уи аҭыԥ аман 1959 шықәса инаркны 1961 шықәсанӡа, аиҳабыраа иҟарҵо адыррақәа рыла, рыԥсҭазаара иалҵит 15 миллионҩык ауааԥсыра, аха иофициалтәым адыррақәа рыла, иԥсыз 36 миллионҩык иреиҳауп. Китаи ари атрагедиа «Три года стихийных бедствий» мамзаргьы, «Три горьких года» ҳәа азырҳәоит. Урыстәыла акәзар, амлакра аҭыԥ аман 1891 шықәса инаркны 1892 шықәсанӡа – ари аамҭа Урыстәылазы аекономикатәи аепидемиатә кризисны иазгәаҭан. Иара иаҵанакит жәибыжь губерниа, 36 миллионҩык ауаа ахьынхоз. Европа амассатә млакра ажәытәра иагеит ҳәа уҳәар алшоит XIX ашәышықәса азбжазы, аимадаратә мҩақәа рыҿиара иабзоураны, уи иалнаршеит афатә аалыҵ аҽаҩра ахьыҟамлаз аҭыԥқәа рахь рнагара. Ишьақәгылеит афатәаалыҵ адунеизегьтәи аџьармыкьа. Ача ахә атәыла аҟны аҽаҩра аҟалареи аҟамлареи иахьыԥшымызт. Ауааԥсыра ракәзар, раагарҭақәа ирызҳаит, анхаҩцәа аҽаҩра аныҟамлалакгьы ирзымхоз афатә аалыҵ аахәаразы алшарақәа роуит. |
Амассатә амлакра Аҩажәатәи ашәышықәсазтәи амассатә млакрақәа | Европа амассатә млакра ажәытәра иагеит ҳәа уҳәар алшоит XIX ашәышықәса азбжазы, аха, егьа ус акәзаргьы, еиҳа аҿиара маҷ змаз атәылақәа рҟны аҩажәатәи ашәышықәсазгьы амлакрақәа аҭыԥ рыман. Иаҳҳәозар, африкатәи атәылақәа рҟны амассатә млакра аҭыԥ аман 1968-тәии 1973-тәии ашықәсқәа рзгьы. Усҟан аарҩара иахҟьаны иҟалаз амлакра аан 100-нызқьҩык рҟынӡа ауаа ԥсит. Уи азы адырра ҟаиҵеит амедицинатә усзуҩы Џьон А. Дреисбек, иара Нигериа 30 шықәса инеиԥынкыланы дынхон. Амилаҭтә географиатә еилазаара аҟны 1978 шықәса рзы аҭыԥ змаз арыцҳара атәы аҳақьым Дреисбек абас еиԥш дахцәажәоит: «Сара избон зқьыла иԥсны икажьыз аԥстәқәа, аиҭаҵуаа, арҭ аԥстәқәа аԥшәымацәас ирымаз ракәзар, алагерқәа рҟны иҟан, уа дара адунеизегьы аҟынтә еизганы иааргоз афатә рырҭон. Ҳара иаабон ауаа афатә азымхареи ачымазареи идыргәаҟуаз. Иҵшәааз ргәабзиара иахҟьаны аӡәырҩы арԥҳа чымазареи, абҷи, аимҳәаршәааи ирхыԥсаауан. Ас еиԥш амлакра иахҟьаны иҟалаз арыцҳара аҩыза џьаргьы исымбац». Нигериа Африка иҟоу ҭыԥуп, иара адунеи зегьы аҟны еиҳа аарҩарақәа аҭыԥ ахьамоу ҵакырадгьылуп. Ақәа анамуа, ара иахьа уажәраанӡагьы ауаа ԥсуеит, аӡиасқәа ҭабоит, аҽаҩра аарҩара иқәнахуеит. |
Амассатә амлакра Адунеи аҟны амлакра | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иаҵанакуа афатә — ажәтәи ақыҭанхамҩеи рзы аиҿкаара адыррақәа рыла, 2010 шықәса, цәыббрамзазы амлакра иаргәаҟуа ауаа рхыԥхьаӡара 925 миллионҩык ыҟоуп, ари ахыԥхьаӡара 2008-тәи ашықәс иаҿырԥшны уахәаԥшуазар, 98 миллинҩык рыла еиҵоуп. Урҭ рахьтә 578 миллионҩык имлашьуа ауаа нхоит Азиеи — Аокеан ҭынчи ирыҵанакуа арегион аҟны, 239 миллионҩык – Африка, 108 миллионҩык — егьырҭ атәылақәа рҟны. Имлашьуа рахьтә ҩба — ахԥатәи ахәҭа иаҵанакуа ауаа нхоит – Бангладеш, Китаи, Адемократиатә Республика Конго, Ефиопиа, Индиа, Индонезиа, Пакистан. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара 2008 шықәса, ԥхынҷкәынмзазы иҟанаҵаз адыррақәа рыла, адунеи зегьы аҟны имлашьуа рхыԥхьаӡара 960 миллионҩык ауаа инареиҳаны иҟоуп. Зегь реиҳа хыԥхьаӡарала (907 миллионҩык ауаа) изфо змам ауаа ахьынхо аҿиара иаҿу атәылақәа рҟны ауп. 65 процент урҭ рахьтә Индиа, Китаи, Конго, Бангладеш, Индонезиа, Пакистан, Ефиопиа инхоит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иаҵанакуа афатә — ажәтәи ақыҭанхамҩеи рзы аиҿкаара адыррақәа рыла, 2002 шықәса инаркны 2004 шықәсанӡа, ҵаҟа зсиа аагоу атәылақәа рҟны хә - миллионҩык инарзынаԥшуа имлагоз ауаа нхон. Масштабла аҭыԥ змаз амлакра иахҟьаны Мрагыларатәи Африка 2011 шықәса рзы 50-нызқьҩык инадыркны 100-нызқьҩык рҟынӡа ауаа рыԥсҭаазара иалҵит, 2012 шықәса рзы Сахара рызхара афатә рмоуит 856 миллионҩык ауаа. 1979 шықәса рзы иаԥҵан Адунеизегьтәи афатә аалыҵ амш. Еиду Америкатәи Аштатқәа NSA аинформациа ала 2004—2005-тәи ашықәсқәа рзы есҽны амла иаганы иԥсуан 24-нызқьҩык ауаа. |
Амассатә амлакра Амассатә млакра ахҟьаԥҟьақәа абас еиԥш иҟоуп: | Убас, ҿырԥштәыс иаагозар, аҽшьрақәа рхыԥхьаӡара иацлоит, ииуа рхыԥхьаӡара иагхоит. Амлакра аниаслак анаҩс ииуа рхыԥхьаӡара дырҩегьых еизҳауашәа иҟалозаргьы, аҭаацәара иалало рхыԥхьаӡара еиҵахоит. Амассатә млакра адемографиатә еилазаара даара иаԥсахуеит, ахәыҷқәеи абыргцәеи ас еиԥш ахҭысқәа раан рус иагхозар, аҳәса рус иацлоит. |
Амассатә амлакра Аполитикеи амлакреи | Стив Деверо, амлакра зыхҟьо азы акыр аҭҵаарақәа авторс ирымоу, 2000 шықәса рзы «Голод в 20-м столетии» захьӡу ашәҟәы ҭижьит (Famine in the Twentieth Century), уа иҷыдоу азхьаԥшра амоуп Африка ишьақәгылаз аҭагылазаашьа, аброуп иахьазгәаҭоу акыр амлакратә хҭысқәа. Автор игәаанагарала, ари адунеи арегион аҟны амлакра мзыз хадас иамоу бџьаршьҭыхлатәи аиҿагыларақәа роуп, урҭ ирхырҟьаны ақыҭанхамҩақәа ықәӡаауеит, атәылахь афатә — ажәтә аагара асистема аус ауам. Деверо иажәақәа рыла, «амлакра зыхҟьо уи ауп, уи аӡәгьы иахьаԥимырҟәҟәааз – амлакра арахь ааира аӡәгьы аанкылара дахьашьҭам». Британиатәи африкаҭҵааҩы Алекс да Ваал (Alex de Waal), Африка аҭыԥ змоу амлакра акыр ашәҟәқәа азызкхьо, аҵыхәтәантәи ишәҟәы «Голод, который убивает: Дарфур, Судан» аҟны ишьақәирӷәӷәоит, «иарбанызаалак аҳәынҭқарра анапхгара, дара ирҭахханы ианыҟала аамҭазы, ирылшоит амлакра аанызкыло аусқәа рыдкылара» — ҳәа. Иазгәарҭоит Африка ақыҭанхамҩа арҿиара азҵаара апотенциал ду шамоу, иҟаӡам ус еиԥш аҵаҵӷәы, ари аконтинент аҟны афатә аалыҵ азы адефицит ҟаларц азы. Маик Девис (Mike Davis) ишәҟәы «Холокост Викторианскои епохи» (The Late Victorian Holocausts) аҟны дазааҭгылоит азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭазы адунеи арегионқәа акыр рҟны ишьақәгылаз аҭагылазаашьақәа. Усҟан амлакра аҭыԥ аман Индиа, Китаи, Бразилиа, Африка, амла иакны иԥсуаз рхыԥхьаӡара даараӡа ирацәан, амҩадуқәа аԥсцәа рыла ихҟьан уҳәар алшоит. Амлакра иахҟьаны амассатә емиграциақәа ирылагеит, урҭ инарывагылеит арҳәрақәа, ақәыларақәа, ауаҩшьрақәа, аепидемиақәа уҳәа реиԥш иҟоу арыцҳарақәа. Девис иҳәоит акыр ахҭысқәа амчрақәа шазхьамԥшуаз, хьаас ишырымкуаз, ҿырԥштәыс иаагозар, урҭ ашықәсқәа рзы Индиантәи Европаҟа иганы иҭииз ачарыц адунеитә рекордқәа ираԥыргеит, убри аан миллионла аиндусцәа афатә-ажәтә рымамзаара иахҟьаны иԥсуан. Аиҳабыреи ачарыц зҭиуази ас еиԥш рыжәлар рызныҟәара зыхиақәиҭу ахәаахәҭразы азакәан иахьдырԥшуан, насгьы индиаа раасҭа ачарыц азы ахә бзиа ршәон европаа. Девид игәаанагарала, аиҳабыра ас еиԥш рыжәлар рызныҟәара геноцидуп ҳәа иахәаԥшызар ауеит. Иахьатәи аамҭазы амлакра иаҿагыланы иқәԥо рахьтә зегь реиҳа активра ааирԥшуеит америкатәи академик Раџь Пател. |
Амассатә амлакра Амлакра азеиԥш згәаҭага (Общий ОГ) | Адунеи аҟны амлакреи азхарамфареи рыстатистика зыԥхьаӡо еиҿкаароуп Афатәи ажәтәи рполитиказы Жәларбжьаратәи аҭҵааратә институт (МИИПроП). Амлакразы азеиԥш згәаҭа раԥхьаӡа акәны ицәырган 2006 шықәса рзы аҳәынҭқарратә еиҿкаарақәа ҩба рыбзоурала – анемец еиҿкаара «Вельтхунгерхильфеи», ирландиатәи аиҿкаара «Всемирная Забота» (Concern Woldwide) рыла. Амлакразы азеиԥш згәаҭа ианыԥшуеит адунеи аҟны амлакра иаҿагыланы ақәԥара алҵшәа шамоу. Амлакразы азеиԥш згәаҭа еиҿкаан 2008 шықәса рзы, аҿиара иаҿу 120 тәылеи, иҿыцыз аиндустриалтә тәылақәеи рзы. |
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа (, , ) – атәылақәа рырбџьармчтә контингент — Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара алахәылацәа, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны иазоужьу, аҭынчреи ашәарҭадареи раԥыхра, мамзаргьы раԥырҟәҟәаара, аекономикатә, мамзаргьы аполитикатә ҟазшьа змоу ашәага-загақәа аназымхо аамҭазы, иаку мчылатәи аусқәа рыла (арратә демонстрациа, арратә блокада уҳәа реиԥш иҟоу) иаԥызхуа архәҭақәоуп. 1988 шықәса рзы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа иранашьан Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хада акәзар – Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара (ЕАР) Абжьаҟазаратә мчқәа рымш аԥнаҵеит. |
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә операциақәа | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа — ари Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иалоу атәылақәа рырбџьармчратә контингент ауп. Иара Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара ашәарҭадаратә хеилак аӡбамҭа ала абџьаршьҭыхралатәи аконфликт аан, ҩба ма инацны жәларбжьаратәи азин асубиектқәа рыбжьара аекономикатә, мамзаргьы аполитикатә ҟазшьа змоу асанкциақәа анаҭаххалак ирзалырхуа шәага-загоуп. Абжьаҟазаратә мчқәа амилаҭрацәала еилоу еиҿкаароуп. Ас еиԥш архәҭақәа акыр шықәса инеиԥынкыланы Африка, Азиа, Европа, Агәҭантәи Америка, Ааигәатәи Мрагылара уҳәа рҟны абжьаҟазаратә операциақәа ирылахәын. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаҩцәа рдырра мариоуп, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аемблема алеи, ажәҩангәыԥшшәы змоу ахылԥақәеи рыла (голубые береты), урҭ дара амаҵзура аҟны ианыҟоу иныҟәыргоит. Ажәҩангәыԥшшәы змоу акаскақәа, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаҩцәа рзы исимволхаз, иарбанызаалак аоперациақәа раан ирхарҵоит, ашәарҭара аныҟоу. Абжьаҟазаҩцәа дара иахьатәиу атәыла аформа ауп иныҟәырго. |
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара адунеи аҟны аҭынчра адгыларазы | Раԥхьаӡа ари аиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа, аиқәышаҳаҭрақәа рынагӡареи, ахымца аанкылареи, еиҿагылоз аганқәа аҳәынҭқаррабжьаратә еибашьрақәа рышьҭахь реидгареи уҳәа реиԥш иҟаз усқәан имҩаԥнагоз. Аха «аибашьра хьшәашәа» аилгара Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа рҟазшьа шьаҭанкыла иаԥсахит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ашәарҭадаратә Хеилак аҭынчра адгыларазы еиҳа иҭбааз, иуадаҩыз амиссиақәа аԥнаҵо иалагеит, урҭ реиҳарак ззырхаз аҳәынҭқарра аҩныҵҟатәи аконфликтқәа ирылахәыз рыбжьара, аҭынчратә еиқәышаҳаҭрақәа рынагӡара аҟны ацхыраара аҟаҵара акәхеит. Уи анаҩсгьы, аҭынчра адгыларазы аоперациақәа ирыҵаркуа иалагеит арра иаҵанамкуаз аелементқәа. Ас еиԥш аоперациақәа акоординациа рзуразы, 1992 шықәса рзы иаԥҵан Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа Рдепартамент (ДОПМ). Ашәарҭадаратә хеилак, аибашьра аанкыларазы аиқәышаҳаҭрақәа рынагӡара ахьыҟамыз азы, абжьаҟазаҩцәа убас еиԥш аконфликтқәа рзонахь инанашьҭуа иалагеит, насгьы аконфликт иалахәыз аганқәа зегьы абжьаҟазаратә мчрақәа уа рыҟазаара иахьақәшаҳаҭмыз аҭыԥқәа рахь (аҿырԥштәқәа: Сомалитәии Босниатәии абжьаҟазаратә операциа). Арҭ абжьаҟазаратә миссиақәа ирыдыз ҳасабтәқәак рынагӡара залыршамхеит, ирымаз аресурсқәеи аперсонали рзымхарала. Арҭ аманшәаламрақәа ирыхҟьаны, зегь реиҳа ихьаа ӷәӷәаны иҟалаз массатә уаҩшьрақәахеит Сребреница (Босниа) 1995 шықәса рзы, 1994 шықәса рзы Руандатәи агеноцид. Абарҭқәа зегьы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара инҭырҳәыцааны аҭынчра адгыларазы аоперациақәа рконцепциа анализ рзурахьы икылнагеит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа Рдепартамент (ДОМП) аҟәшақәа арӷәӷәеит, амиссиа аруааи аполициатә абжьгаҩцәеи рыла еиқәзыршәоз. Еиҿкаан аҟәша ҿыц — абжьаҟазаратә ус азы аԥхьагыларатә гәыԥқәа, ари агәыԥ иҭнаҵаалар акәын еизоз аԥышәа, насгьы амиссиахь инанашьҭлар акәын агендертә зҵаарақәа рзы абжьгарақәа; абжьаҟазаҩцәа рхымҩаԥгашьа аиӷьтәразы аусқәа аднакылалар акәын; абџьар алгаразы, адемобилизациа, ареинтеграциа рзы апрограммақәа шьақәнаргылалар акәын; иара убасгьы азинмч ахьчара аметодқәеи, егьырҭ азҵаарақәа рыӡбареи рзы аметодқәа еиқәнаршәар акәын. 2006 шықәса лаҵарамзазы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҭынчра адгыларазы аоперациақәа Рдепартамент жәаа операциа напхгара анаҭон аҭынчра ашьақәыргыларазы, адунеи еиуеиԥшым акәакьқәа рҟны. Уи иадԥхьалан, иааизакны иуҳәозар, 89-нызқьҩык аррамаҵзурауаа, аполициеи аграждантә усзуҩцәеи. Жьҭаарамза 31, 2006 шықәса рзы аҭынчра ашьақәыргыларазы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аоперациақәа зырбџьармчқәа адызгалоз жә-тәылак рыбжьара иҟан — Бангладеш, Пакисҭан, Индиа, Иорданиа, Непал, Ефиопиа, Уругваи, Гана, Нигериа, Аладатәи Африка. Арҭ атәылақәа рырхәҭақәа ишьақәдыргылон Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара арратәи аполициатәи еилазаара аҟынтә 60 процент. 1948 шықәса рзы 130 тәыла, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә операциақәа рымҩаԥгаразы, рыруааи, рполициатә маҵзуҩцәеи, рграждантә усзуҩцәеи рыдыргалон. Актәи аҭынчра ашьақәыргыларазы абжьаҟазаратә операциа ашьҭахь, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абираҟ аҵаҟа аррамаҵзура иахысуан миллионҩык инарзынаԥшуа аррамаҵзурауаа, аполициа аусзуҩцәа, аграждантә хаҿқәа. Аррамаҵзурауаа, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟны аррамаҵзура иахысуа аҭынчра адгыларазы, досу дара ртәыла аҟынтә ауалафахәы роуеит. Убриаан арҭ атәылақәа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟынтәи акомпенсациа роуеит. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа аҭынчра адгыларазы аоперациақәа ирыхҭнырҵо аԥарақәа рыхәҭак ашәоит ишьақәыргылоу аформула инақәыршәаны, уи ари аиҿкаара ахаҭа ишьақәнаргылеит. Аха ус ишыҟоугьы, 2006 шықәса жьҭаарамза 31 иаҵанакуа аамҭазы аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа аҭынчра адгыларазы аоперациақәа рымҩаԥгаразы иҟарҵараны иҟаз алагалақәа, аха иҟарымҵаз ауал ишьақәнаргылеит Еиду Америкатәи Аштатқәа иртәу 2,66 миллиард доллар. 90-тәи ашықәсқәа XX ашәышықәса инаркны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә усура мҩаԥысуан арегионалтә еиҿкаарақәа русеицура иабзоураны. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара актәи аоперациа, аҭынчра адгыларазы арегионалтә мчрақәа роперациа аҭыԥ аҟны ихацыркыз акәны иҟалеит 1993 шықәса рзтәи Либериатәи амиссиа. Арегионалтә мчрақәа уахь инашьҭын Мраҭашәаратәи Африка аҳәынҭқаррақәа Рекономикатә еилазаара (ЭКОВАС) абзоурала. 1994 шықәса рзы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амиссиа Қарҭ иҟаз СНГ абжьаҟазаратә мчрақәа аус рыцнауа иалагеит. 1990-тәи ашықәсқәа аҩбатәи азбжазы абжьаҟазаратә операциақәа Босниеи, Герцеговинеи, Косовеи рҟны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара имҩаԥнагон Европатәи Ахеилаки (ЕС), Аҩадаатлантикатәи аиқәышаҳаҭра аиҿкаареи (НАТО), Европа ашәырҭадареи аусеицуреи рзы аиҿкаареи (ОБСЕ) рыдгылара ала. Афганисҭан акәзар, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара напхгара зырҭо Афганисҭан ашәарҭадаразы ацхыраара Жәларбжьаратәи амчрақәеи Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амиссиеи аполитикатә цхыраара аҟаҵаразы еиныруеит. |
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа Абжьаҟазаратә операциақәа рзы аперсонал алԥшаара | Аҭҵааҩцәа гәыԥҩык ргәаанагара ала, акраамҭа абжьаҟазаратә операциақәа рмаҵзурауаа ралԥшаара даара иубарҭаз адискриминациатә, аполитикатә ҟазшьа аман. Иалырхуаз реиҳарак акадртәи арезервтәи офицарцәа ракәын, мраҭашәаратәи атәылақәа рырхәҭақәа рҟынтә, урҭ ишиашоу, мамзаргьы ишакәызаалакгьы аконфликт аҭыԥқәа ахьамаз аҳәынҭқарратә интерес змаз роуп, уи алагьы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амиссиа анагӡараҟны аҿиарамҩа иқәыз атәылақәа рҟны анеитралитети ганкы мацара адымцәылареи атәы аҳәара уадаҩуп. 1970-тәи ашықәсқәа рыбжьаранӡа, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара апрактика аҟны асоциалисттә тәылақәа (Иугославиа алахәхара ада, Иемен аҟны арратә наԥшыҩцәа ргәыԥ 1963—1964 шш., Мысратәи (Египет) абжьаҟазаратә миссиа 1950-тәи ашықәсқәа) абжьаҟазаратә операциақәеи арратә наԥшыҩцәа рмиссиеи ианалахәыз ҳәа ыҟамызт. Убриаан, америкатәи афицарцәа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Бырзентәыла (Греция), Палестина, Пакисҭан, Кашмир, Ливан, Мраҭашәаратәи Иран имҩаԥнагоз аоперациақәа раан Еиду Амилаҭқәа реиҿкаара наԥшыҩцәақәак раҳасабала иалахәын. Наԥшыҩцәақәак раҳасаб ала ауаа рацәа азоузыжьыз иреиуоуп НАТО, СЕНТО, ЛАГ, АСЕН уҳәа арратә блокқәа рыла Еиду Америкатәи Аштатқәа рыдгылаҩцәа. 1970-тәи ашықәсқәа рҽеиҩшамҭазы аҭагылазаашьа аҽаԥсахуа иалагеит: асоциалисттә тәылақәа абжьаҟазаратә миссиақәа ирылахәхо иалагеит: Польша — ИУНИФИЛ (ЮНИФИЛ) 1982 шықәса инаркны, СССР арратә наԥшыҩцәа ргәыԥқәа рҟны Мысра (Египет), Намибиа, Кувеит, Мраҭашәаратәи Сахара, Камбоџьа. |
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа Урыстәыла абжьаҟазаратә операциақәа рҟны | 1992 шықәса, хәажәкыра 8 рзы Урыстәыла Иреиҳаӡоу ахеилак аӡбамҭа ала 900-ҩык урыстәылатәи абжьаҟазаҩцәа уаанӡатәи Иугославиа ашҟа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амчқәа реилазаара иалаҵаны инашьҭын. 1996 шықәса рзы аконтингент аилазаара 1600-ҩык рҟынӡа инаӡеит (урҭ рахьтә 1340-ҩык — Босниеи Герцеговинеи). Босниантәи урыстәылатәи абжьаҟазаратә мчқәа зегьы алган рашәарамза 14, 2003 шықәса рзы. Хорватиеи Босниеи имҩаԥгаз аоперациақәа раан иҭахеит 22-ҩык урыстәылатәи аррамаҵзурауаа. Рашәарамза 25, 1999 шықәса рзы Урыстәылатәи Афедерациа Афедерациа Ахеилак аӡбамҭа ала Косовоҟа инашьҭын 3.600-ҩык абжьаҟазаҩцәа. Уи аамҭазы уахь ирышьҭхьан 400-ҩык Урыстәыла аруаа Босниеи Герцеговинеи аконтингент ахыԥхьаӡара аҟынтә, урҭ амарш-ныҟәара ҟарҵеит Приштинаҟа, уахь иагьалалеит рашәарамза 12, 1999 шықәса рзы. Ари амиссиа ԥхынгәымза 24, 2003 шықәсанӡа имҩаԥысуан. Косово рыҟазаара аан иҭахеит 12-ҩык урыстәылатәи абжьаҟазаҩцәа. Рашәарамза 7, 2000 шықәса рзы Урыстәылатәи Афедерациа Афедерациа Ахеилак аӡбамҭа аднакылеит 114-ҩык арратә ԥырҩцәа Сиерра-Леоне ашҟа рышьҭразы, урҭ уа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аилазаараҿы абжьаҟазаратә операциақәа ирылахәхаразы. Иара убасгьы, аполициатә мчқәа жәларбжьаратәи аконтингент аилазаараҟны аоперациа иалахәын Урыстәылатәи Афедерациа Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра аусзуҩцәа фҩык. Аоперациа нанҳәамза 2000 шықәса инаркны цәыббрамза 2005 шықәсанӡа имҩаԥысуан. Ԥхынҷкәынмза 10, 2003 шықәса рзы Урыстәылатәи Афедерациа Афедерациа Ахеилак ақәшаҳаҭхеит Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра 40-ҩык аусзуҩцәа Либериаҟа рышьҭра, рашәарамза 30, 2004 шықәса рзы даҽа 40-ҩык Бурундиаҟа. Абжьаҟазаратә операциақәа иахьа уажәраанӡагьы ирыцҵоуп. Ԥхынҷкәынмза 27, 2005 шықәса рзы Урыстәылатәи Афедерациа Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра 133-ҩык аусзуҩцәа Суданҟа идәықәҵан. Хәажәкырамза 2012 шықәса рзы урҭ рҿаԥхьа иқәгылаз аҳасабтәқәа анынарыгӡа ашьҭахь, урыстәылатәи абжьаҟазаратә контингент аилазаара зегьы еиҩшаз Судан аҵакырадгьыл аҟынтә иалган. Цәыббрамза 1, 2008 шықәса рзы усҟантәи Урыстәыла Ахада Дмитри Медведев аусԥҟа инапы аҵеиҩит «Ареспублика Чад и ЦАР аҟны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҟазаара адгылара аҭаразы, Европатәи ахеилак аоперациа алахәхаразы, Урыстәылатәи Афедерациа Арбџьармчқәа рырратә еиҿкаарақәа уахь рдәықәҵаразы». Ара зыӡбахә ҳәоу аоперациа амҩаԥгарҭа аҭыԥахь урыстәылатәи атранспорттә вертолиотқәа ԥшьба Ми-8МТ, ҩышәҩык инарзынаԥшуа аруаа рынашьҭра акәын. Убри алагьы, хәажәкыра 10, 2009 шықәса рзы Ареспублика Чад и ЦАР аҟны абжьаҟазаратә операциа иалахәын авертолиотқәа ԥшьба Ми-8МТ-и ҩышәҩык Урыстәыла аруааи. Ԥхынҷкәынмза, 2010 шықәса рзы урыстәылатәи архәҭақәа, апрезидент иусԥҟа инақәыршәаны Чади ЦАР-и аҵакырадгьыл аанрыжьит. Урыстәылатәи арратә еиҿкаарақәа рнаҩсангьы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амиссиақәа еснагь ирылахәуп афицарцәа-арратә наԥшыҩцәа, урҭ абџьар ҳәа акагьы рымам, адипломатиатә статуси ркьысра азин аҟамзаареи заҵәык ауп рхы иадырхәо. Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара асоветтә арратә наԥшыҩцәа актәи ргәыԥ 36 афицар рыла ишьақәгылаз, Ааигәатәи Мрагылараҟа идәықәҵан Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара анаԥшратә орган аилазаара иалаҵаны, Пакисҭан (ОНВУП) аамҭалатәи аинышәара анагӡара ахылаԥшразы, 1973 шықәса, жьҭаарамзазы араб-израильтәи аибашьра ашьҭахь. |
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа Абжьаҟазаҩцәа рзинқәеи рҭакԥхықәрақәеи | Лаҵарамза 29 рзы иазгәарҭоит Еиду Амилаҭқәа реиҿкаара абжьаҟазаратә мчқәа жәларбжьаратәи рымш. Ари арыцхә 2002 шықәса рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа Хада иаднакылеит (арезолиуциа № A/RES/57/129). Ари аныҳәа абжьаҟазаҩцәа адунеи зегьы аҟны змаҵзура зхызго ирныҳәоуп. Иара иаанарԥшуеит еиуеиԥшым атәылақәа рҟны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иабзоураны еиҿагылоз аганқәа реиныршәара, агәаҟрақәа рырԥсыҽра, абжьаҟазаҩцәа рхамеигӡара. |
Миурдаль, Альва | Альва Миурдаль (; , Уппсала — , Стокгольм) — швециатәи адипломат, аполитик, асоциолог, Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа алауреат (1982 ш. рзы Альфонсо Гарсиа Роблеси лареи еицроуит). Аекономист, иара убасгьы, Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа алауреат Гуннар Миурдаль иԥшәмаԥҳәыс, ашәҟәыҩҩы Иан Миурдали, афилософ Сиселла Боки, асоциолог Каи Фиольстери ран. |
Миурдаль, Альва Альва Миурдаль (Alva Myrdal). Анысмҩа | Альва Миурдаль диит ажьырныҳәамза 31, 1902 шықәса рзы Уппсала ақалақь аҟны, Швециа. Илызҳаит аргылаҩ иҭаацәараҿы. Альва еснагь лаб инапы злакыз аусқәа зегьы дрызҿлымҳан. Лаб иакәзар, иусура анаҩсангьы, швециатәи асоциал-демократиатә партиа далахәылан. Альва Миурдаль иреиҳау аҵарадырра лоуит Стокгольмтәи ауниверситет аҟны. Анаҩс, лара аҵара лҵон Лондон, Леипциг, Стокгольм, Женева ақалақьқәа рҟны. Альва дызхысыз амаҭәарқәа рхыԥхьаӡараҿ иҟоуп асоциологиа, афилософиа, аԥсихологиа, апедагогика. Альва Миурдаль аҭаацәара далалеит 1924 шықәса рзы. Уи длынасыԥхеит аекономист Гуннар Миурдаль, Стокгольм ақалақь аҟны аиуристтә практика знапы алакыз. Дара ирыхшеит хҩык ахшара — аԥа, анаҩс ишәҟәыҩҩхаз Иан Миурдали, аԥҳацәа —ифилософхаз Сиссела Боки, исоциологхаз Каи Фиольстери. Альва Миурдаль аҵарадырра ахырхарҭа аҟны аус луан, 1936 шықәса инаркны 1948 шықәсанӡа. Ари аамҭа иалагӡаны лара ашколтә рҵаҩы лҟынтә адиректорра аҟынӡа днеит. Директорс даман лара иаԥылҵаз ашколқәранӡатәи аҵарадырразы Апедагогикатә институт, дагьықәгылон апедагогика аҟны апрогрессивтә методқәа ралагаларазы. Иара убри аамҭазы Альва Миурдаль аҵарадырра ареформа азуразы Акралратә комиссиа аилазаара далаҵахоит. Лара далхын ашколқәранӡатәи аҵарадырразы Адунеизегьтәи ахеилак акомиссиа аамҭалатәи ахантәаҩыс. Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра аан ахҵәацәа рпроблемақәа аӡбараҿ дрыцхраауан, урҭ инеитралтәу Швециа акәшамыкәша ахыҵакырҭа иашьҭан. Альва Миурдаль Европа акультуратә цхыраара аҭаразы швециатәи атәылауаҩратә еиҿкаарақәа еизаку рхеилак ахантәаҩы ихаҭыԥуаҩыс дыҟан. Адемографиеи асоциалтә реформақәеи рызҵаарақәа ирыдҳәалаз акыр акьыԥхьымҭақәа рнаҩс, Альва ауаажәларратә усуразы лкариера хацлыркуеит. 1938 шықәса инаркны 1947 шықәсанӡа лара аҳәса аусдкылаҩцәеи аусуҩцәеи Жәларбжьаратәи рфедерациа ахада ихаҭыԥуаҩ имаҵзура аанылкылон. 1949 шықәса инаркны 1955 шықәсанӡа Еиду Америкатәи Аштатқәа, Ниуи- Иорк ақалақь аҟны Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара администрациа аҟны аус луан. Анаҩс, 1961 шықәсанӡа Швециа ацҳаражәҳәаҩыс Индиа дыҟан. Миурдаль, 1962 шықәса инаркны 1973 шықәсанӡа, абџьар алгаразы Женеватәи ахеилак аилазаара аҟны швециатәи аделегациа хантәаҩра азылуан. Акраамҭа ИУНЕСКО асистема аҟны аус луан, абџьар алгара апроблемақәа лыӡбон. 1967 шықәса рзы Таге Ерландер исоциал-демократиатә кабинет аминистрцәа реилазаара далаҵан, абџьар алгара азҵаарақәа рзы ҷыдала аҭакзыԥхықәу усзуҩын. Альва Миурдаль, 1980 шықәса рзы, Альберт Еинштеин ихьыӡ зху Адунеизегьтәи апремиа ланашьан. Ҩышықәса рнаҩс, абџьар алгаразы ллагала дуқәа рзы Альва Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа ланашьан. Лара ари аҳамҭа ду ицеиҩылшеит Альфонсо Гарсиа Роблес. Альва Миурдаль илымаз агәыхь иахҟьаны лыԥсҭазаара аҵыхәтәантәи аҩышықәса стокгольмтәи ахәышәтәырҭа аҟны илхылгар акәхеит. Уа Альва лыԥсҭазаара далҵит жәабранмза 1, 1986 шықәса рзы. |
Миурдаль, Альва Жәларбжьаратәи аусура, абџьар алгара азықәԥара | Ҩажәижәабатәи ашықәсқәа рзы швециатәи асоциал-демократцәа анырра ӷәӷәа ҟарҵо иалагеит, иагьрылшеит асоциалтә реформақәа рымҩаԥгара. Хаҵеи ԥҳәыси Миурдаль еицырҩыз ашәҟәы аиҳабыра ирыҵанаҳәеит ахәыҷқәа зегьы рзы иҭышәынтәалоу аԥсҭазаара роуразы, насгьы рҭаацәа рфинанстә ҭагылазаашьа иахьыԥшымкәа рыҟазааразы аӡбамҭа рыдкылара. Ашәҟәы зҩыз ируаӡәкыз, зыхьӡ нагаз аҵарауаҩ Альва Миурдаль лакәзар, анхарҭа ала ауаа реиқәыршәаразы Аиҳабыратә хеилак далаҵан. 1935 шықәса рзы, лара ауааԥсыра рызҵаарақәа рзы Акралратә комиссиа абжьгаҩыс дҟарҵоит, шықәсык анаҩс ашколқәранӡатәи аҵаразы апедагогигатә институт аԥылҵоит, 1948 шықәсанӡа уи адиректорсгьы дыҟан. 1946 шықәса рзы лара илымаз аԥышәеи аҳаҭыри ирыбзоураны Акралратә комиссиа аҵарадырразы ареформақәа рымҩаԥгаразы далаҵахоит. Абарҭ ашықәсқәа рзы, Альва Миурдаль даара лроль дуун швециатәи аҳәса рполитикатәи рекономикатәи еиҟарара аиҿкаара аус аҟны. Аҳәса рџьа азы аҳәынҭқарратә комиссиа аҭакзыԥхықәу амаӡаныҟәгаҩ иаҳасаб ала, Миурдаль 1935–1938 шықәсқәа рзы есымзатәи аҳәса ржурнал, асоциал-демократиатә партиа иалаз иртәыз, редакторра азылуан. Аҳәса аусдкылаҩцәеи аусзуҩцәеи Стокгольмтәи реиҿкаара апрезидент-ихаҭыԥуаҩык иаҳасаб ала, 1935–1936 шықәсқәа рзы, Альва афеминизм азҵаарақәа рыӡбара лҽазылшәон, еиҳаракгьы аекономикатә хырхарҭа аҟны, аполитикатәи, мамзаргьы апсихологиатәи хырхарҭақәа рҟны акәымкәа. Абас, маҷ-маҷ Альва Миурдаль лусура жәларбжьаратәи аҳаракыра аҟынӡа инаӡеит. 1938–1947-тәи ашықәсқәа рзы аҳәса аусдкылаҩцәеи аусзуҩцәеи Жәларбжьаратәи рфедерациа напхгара алҭон. Ауниверситет аусзуҩцәа Жәларбжьаратәи афедерациа аҳәаақәа ирҭагӡаны Миурдаль ажәахә азыҟалҵеит аҭаацәара иалоу аҳәса рџьабаа зеиԥшроу азы. Адунеизегьтәи аҩбатәи аибашьра аан, Швециаҟа хыԥхьаӡара рацәала ахҵәацәа аауа ианалага, Альва Миурдаль Европа акультуратә цхыраара азыҟаҵаразы ауаажәларратә еиҿкаара ахантәаҩы-ихаҭыԥуаҩыс дҟалеит. Аибашьра ашьҭахь лара есымчыбжьа иҭыҵуаз «Шведский путь» редакторра азылуан, уи акыр абызшәақәа рыла иҭрыжьуан, иара ахҵәацәа рассимилиациа арццакра иазынархан. 1946 шықәса рзы Альва Миурдаль аҵарадырреи, анаукеи, акультуреи рызҵаарақәа рзы Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Парижтәи аконференциа аҟны Швециа ахьӡала дықәгылеит. Шықәсык анаҩс лара «Ашколқәа рыла жәларбжьаратәи аилкаара» апроект аконсультантс дҟалоит, уи афинансттә цхыраара азыҟанаҵон ауаажәларратә ҵарадыррақәа рдепартамент ИУНЕСКО. Хышықәса рнаҩс Миурдаль Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара асоциалтә проблемақәа рзы адепартамент адиректорс дҟалоит. Ари аҭыԥ аҟны лара ауаа рзинқәа, аинформациатә хақәиҭра, аҳәса рҭагылазаашьа, арҩышьыгатә маҭәашьарқәа рыдкылара, ауааԥсыра рхыԥхьаӡара аизҳара уҳәа реиԥш иҟаз апроектқәа акоординациа рзылуан. Асоциал-демократиатә партиа алахәылас лыҟазаара Миурдаль, усҟантәи аамҭазы лусқәа ирныԥшуамызт, акомитет аҟны аус шылуазгьы, аибашьра ашьҭахьтәи апартиа аполитика ашьақәгылара лнапы шалакызгьы, уи анаҩсгьы, 1945 шықәса рзы, Париж аџьа аиҿкааразы Жәларбжьаратәи аконференциа аҟны апартиа ахьӡала далахәын. Ус шакәызгьы, Альва Миурдаль Индиа швециатәи ацҳаражәҳәаҩыс дҟаҵан, Швециа аусутә гәыԥқәа рыбжьара, уи даара ацәажәарақәа шахылҿиаазгьы. Ас еиԥш ацәажәарақәа зыхҟьаз, Миурдаль лсоциалисттә дунеихәаԥшрақәа акыр гәҽанызаарыла иахьазыҟаз ауп. Лара илылаз аиҿкааратә ԥышәеи алшарақәеи ирыбзоураны индиааи урҭ рԥыза-аминистр Џьавахарлал Неруи рганахь ала даара ҳаҭыр зқәыз лакәны дыҟан. 1961 шықәса рзы, Швециаҟа даныгьежь, Альва Миурдаль абџьар алгара азҵаарақәа рзы Адәныҟатәи аусқәа рминистр ицхырааҩ ҷыдас дҟалоит, уи инамаданы лара ари азҵаара инарҵауланы иҭылҵаар акәхеит. 1962 шықәса рзы швециатәи апарламент ахь иалхыз Альва швециатәи аделегациа напхгара алҭон, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара абџьар алгаразы Женева имҩаԥнагоз аконференциа аҟны. Миурдаль Альва Женева имҩаԥысуаз, иаламлази анеитралла зкызи атәылақәа, «аибашьра хьшәашәа» алагара иаҿагылоз ргәыԥ напхгара аҭо, абџьар алгара иадҳәалаз аиҿцәажәарақәа рҟны даараӡа лроль ӷәӷәан. Лара ари аҭагылазаашьазы лдунеихәаԥшышьеи, адунеи аҟны аибашьра апроблемеи лышәҟәы «Игра в разоружение: Как Соединенные Штаты и Россия раздувают гонку вооружений» аҟны иаалырԥшит. 1962 шықәса рзы Альва убасгьы Риксдаг адепутатс далхын, 1967 шықәса рзы Таге Ерландер исоциал-демократиатә министрцәа ркабинет далалоит, абџьар алгара азҵаарақәа рзы ҷыдалатә аҭакԥхықәра змаз аӡәы лакәны, ус дагьыҟан Улоф Пальма иеиҳабыра рҟны апортфель змамыз министрны 1973 шықәсанӡа. 1966 шықәса рзы Альва Миурдаль дызхагылаз акомиссиа ажәалагала ҟанаҵеит адунеи апроблемақәа рыҭҵааразы Стокгольмтәи жәларбжьаратәи аинститут аԥҵаразы (СИПРИ). Лара адунеи аҟны аҭынчра ашьақәыргыларазы лџьабаа акыр апремиақәа рыла иалкаан. |
Миурдаль, Альва Евгеника ахырҟьарақәа | Зегьы ирдыруеит евгеника ҳәа ззырҳәо, араса ацқьара иадҳәалоу афашистцәа ргыгшәыграқәа ртәы. Аха, имаҷҩызар ҟалап издыруа анемец генетикцәа ари азҵаара аҭҵааразы Швециа шакәу аԥышәа аизырҳаразы аҵарадырра ахьроуаз. Евгеника - ари ауаҩы иганахь ала ахархәара зыҭаз селекциоуп, уи ала ауаажәларра рышьҭра арбзиара амҩақәа рыԥшаауан. Швециа, ақалақь Уппсала аҟны, 1921 шықәса рзы амчрақәа рыдгылара иабзоураны иаԥҵан арасатә биологиа Аҳәынҭқарратә институт. Уи аусзуҩцәа ариитәи ажәларқәа егьырҭ, иаҳҳәозар, свеи, лаппы, финны реиԥш иҟоу раасҭа ишыҳаракыз шьақәдырӷәӷәон, урҭ аимшьҭрақәа ари атәыла аҵакырадгьыл аҟны аханатәгьы инхоз ракәын. Дара ирыԥхьаӡон араса ацқьара аилагара уи аԥсадахарахь, аччиахарахь ишкылнагоз. Убас ишыҟаз ауп «иаԥсамыз» атәылауаа астерилизациа рзура ишазааиз. Ашведцәа ари апроцедура хатәгәаԥхарала имҩаԥысша акоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, аха уи азын хатәгәаԥхарала агәазыҳәара зауз ҳәа уаҩ дҟамлеит. Убасҟан ауп асоциал-демократиатә партиа алахәыла Альва Миурдаль аидеологиатә платформа анаԥылҵа, азакәан аԥсахразы. Астерилизациеи арыцқьареи «иаԥсамыз» ирзырхаз даара рҽазҵәылхны иашьҭалеит. Ичмазаҩцәаз, ариитәи араса иаҵанамкуаз, акрызмамыз, ирыцҳаз, зхала иҟаз анацәа, ахшарарацәа змаз, ацыганцәа, ауриацәа, зхымҩаԥгашьа ҽеимыз ауаа, иара убасгьы ахацәа згәазыҳәарақәа реиқәыкра уадаҩыз зегьы астерилизациеи арыцқьареи иахрыжьуан. 1935 шықәса инаркны 1976 шықәсанӡа ибжьанакыз аамҭахәҭазы мчыла астерилизациа зызуз ауаа рхыԥхьаӡара наӡеит 63-нызқьҩык рҟынӡа. Ари аус аанкыларазы, еиҳаракгьы Ниурнбергтәи апроцесс ашьҭахь, ашведцәа арҵаҩцәа нацистцәаны, ицәгьоуцәаны ианазхарҵа нахысгьы, ари аус аанкыларазы иҟаҵаз егьыҟамызт, ирыԥсахыз азакәан акәмызт, ара ирыԥсахит аинститут ахьӡ заҵәык. Абас ала, астерилизациа амҩаԥгара Швециа азеиԥш ҿиара апрограмма иахәҭакхеит, ари аус аҟны аҳәынҭқарра ишиашоу атәылауаа рҭаацәаратә ԥсҭазаара ахы аланагало иалагеит. Ас еиԥш швециатәи адемографиатә модель идеологцәас иҟалеит хаҵеи ԥҳәыси Альвеи Гуннари Миурдальаа, дара ауаажәларразы ихәарҭамхоз алахәылацәа астерилизациа рзура иадгылон. Гуннар Миурдаль иоуп издырҳәало атезис, астерилизациа – ари ихадароу, зда ԥсыхәа ыҟам елементуп («великого социального процесса приспособления»), ауаҩы ҳаамҭазтәи ақалақьтәи аиндустриалтәи еилазаара дахәҭакны дҟаларц азы ҳәа. Альва Миурдаль лакәзар, агра змаз, аилазаара ирмыхәоз ауаа рыҿиара аанкылара аҭахуп ҳәа дықәгылон, абри аԥҳәыс лоуп 1982 шықәса рзы Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа занашьазгьы. Швециаа рзы ари иҭазырхоз ашьцыларазы аҵыхәтәантәи ԥсгагахеит, 2012 шықәса рзы ауаҩы ихаҵара- ԥҳәысра аниԥсахуа астерилизациа аҟаҵара хымԥадатәины аҟаҵара ахьаԥырхыз. Уи азакәан аконституциа еиланагоит ҳәа иԥхьаӡан зхаҭара шьақәыргылам ауаҩы ишшыԥхьыӡ ала. |
Миурдаль, Альва Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа | 1982 шықәса рзы «абџьар алгаразы ллагалазы» Альва Миурдаль Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа далауреатхеит, ари апремиа Альфонсо Гарсиа Роблеси лареи еиҩыршеит. «…Лара лыхьӡ ахацәеи аҳәсеи еидызкыло факторхеит, урҭ иахьагьы агәра ргоит, ианамуӡах, ахшыҩ аԥыжәара шаго аматериа аасҭа», – абас лзиҳәеит Альва Миурдаль Нобельтәи ахеилак ахантәаҩы. «Аха, иҟаҵатәу рацәоуп», – ҳәа азгәалҭеит Нобельтәи алекциа аҟны. Аиадертә арсеналқәа СССР-и Еиду Америкатәи Аштатқәеи рҟны реизырҳара дазааҭгыло, Миурдаль абас аҳәамҭа ҟалҵеит: Аибашьра – ари уаҩшьроуп. Аруаа уи азын имҩаԥырго аҽазыҟаҵарақәа, аколлективтә уаҩшьра ауп иизырхоу. Аиадертә шәышықәсазы иҭахо рхыԥхьаӡара миллионла иҟалоит». Лықәгылара хыркәшо, Миурдаль Альва илзыӡырҩуаз иргәалалыршәеит, аҵыхәтәантәи шәышықәса ирылагӡаны аҭынчратә конгрессқәа шымҩаԥырымгац – ус еиԥш мҩаԥымсыц Альфред Нобель ипремиа адунеи аҟны иаԥырҵеижьҭеи ҳәа. Лара ас еиԥш аконференциа аԥхьаҟа имҩаԥгазарц ааԥхьара ҟалҵеит. Ареформақәа рыдгылаҩ европатәи адемократиатә социализм атрадициақәа рыла, Миурдаль лымҩа хацыркын амилаҭбжьаратә ҭынчратә еиҿкаара ала. Швециа Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара ианалала анаҩс, лара гәыҵхас илымаз аиҟарареи асоциалтә иашареи аҳаракыра ҿыц ахь ихалеит. Аха, уи еиҳаз агәҭынчымра лара илызцәырызгоз абџьарлеибыҭаразы аҭыԥ змаз ахыццакра акәын. Ҳәарада, Миурдаль даараӡа дазгәдуун Швециа 1968 шықәса рзы аиадертә бџьар мап ахьацәнакыз, аха лара лгәынамӡара еснагь иаалырԥшуан, шықәсырацәала аиҿцәажәарақәа шымҩаԥысуазгьы, абџьарлеибыҭаразы аццакра аҭыԥ ахьамаз азы. |
Миурдаль, Альва Аҭаацәа | Альва Миурдаль лыԥшәма Гуннар Миурдаль Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа далауреатын аекономика ахырхарҭа ала, уи лыԥҳацәа ҩыџьа рахьтә руаӡәык – Сиселла Миурдаль-Бок – дфилософын, Каи Фиольстер – дсоциологын. Лԥа Иан Миурдаль – дышәҟәыҩҩын, джурналистын. |
Неру, Џьавахарлал | Џьавахарлал Неру (; , Аллахабад — Ниу-Дели, Индиа) – адунеи ахи аҵыхәеи рҟны еицырдыруаз политикатә усзуҩын, Индиа аԥыза-министр, М. Ганди ицнагаҩ, Адәныҟатәи аусқәа рминистр, индиатәи амилаҭ-хақәиҭратә қәԥара аԥхьагыла. Иара иԥҳа Индира Гандии имаҭа Раџьив Гандии Индиа ахԥатәии афбатәии аԥыза-министрцәас иҟан. |
Неру, Џьавахарлал Ақәыԥшра | Џьавахарлал Неру диит абҵарамза 14, 1889 шықәса рзы Аллахабад, акаста варна иаҵанакуаз кашемиртәи абрахманцәа рҭаацәараҿы. Иара иан – Сваруп Рани (1863–1954), иаб – Мотилал Неру (1861–1931) – атәылаҟны зегьы иреиҳаз апартиа Индиатәи амилаҭтә конгресс анапхгаҩцәа дыруаӡәкын, раԥхьа – 1919–1920-тәи ашықәсқәа рзы, анаҩс – 1928–1929-тәи ашықәсқәа рзы. Аб иԥа Џьавахарлал (уи ихьӡ хинди аҟынтә еиҭагазар иаанагоит «драгоценный рубин») Харроу (Лондон ду) иҟаз даара заҳаҭыр ҳаракыз англиатәи ашкол ахь аҵара ҵара дишьҭуеит. Иара Британиа Ду иҟазаара аан убасгьы деицырдыруан Џьо Неру (Joe Nehru) ҳәа. 1912 шықәса рзы Неру Кембриџьтәи ауниверситет аҟны аиуристтә факультет далгеит. Иара убасгьы, Англиа иҟазаара аан иара дазҿлымҳахоит, усҟантәи аамҭазы Ладатәи Африкантәи игьежьыз, индиаа рмилаҭ-хақәиҭратә қәԥара аԥыза Махатма Ганди иусура, уи иоуп анаҩс иара Џьавахарлал Неру абжьгаҩыс, политикатә рҵаҩыс изыҟалазгьы. Неру Индиаҟа даныгьежь Аллахабадҟа нхара дцоит, уа иаб напхгара зиҭоз адукаттә контора аҟны аусура далагоит. 1916 шықәса, жәабранмза 8 рзы, ааԥынра ааира иадҳәалаз аиндусцәа рныҳәа аҽны, Џьавахарлал жәаф шықәса зхыҵуаз Камала Каул ԥҳәысс дигоит. Ианеибага нахыс шықәсык ааҵхьаны, диуеит рыԥҳазаҵә, Индира зыхьӡырҵаз. |
Неру, Џьавахарлал Аҿар рԥыза | Аамҭаказы Неру дҟалеит ИНК активистцәа дыруаӡәкны, урҭ Индиа ахьыԥшымра иазықәԥоз ракәын амч рхы иамырхәакәа. Иара иԥсадгьыл гәакьа дахәаԥшуан, Европа аҵарадырра зауз, уаатәи акультура злаҽны иҟаз уаҩны. Махатма Ганди иабадырра, насгьы уи ауаа ирызнеигоз аҵара иалнаршеит Неру дызлыҵыз ижәлар рзааигәахара, урҭ рытрадициақәеи европатәи аидеиақәеи рзеиԥшыркра. Неру, ИНК егьырҭ аԥызацәа реиԥш, Махатма Ганди идоктрина азхеиҵон. Британиа ду аколониалтә мчрақәа изныкымкәа Неру дыкны дҭаркхьан, иааизакны иара абахҭаҟны ихигеит жәашықәса. Аха, ус шакәызгьы, Неру, Ганди иабжьгарала, аколониалтә мчрақәа аус рыцмура акомпаниа активла ихы алаирхәт, уи далахәын, убасгьы, британинтәи атауарқәа абаикот рзыҟаҵара акомпаниагьы. |
Неру, Џьавахарлал ИНК ахантәаҩы | 1927 шықәса рзы, Неру ИНК ахантәаҩыс далхын. Иара убри ашықәсан Џьавахарлал Октиабртәи ареволиуциа жәашықәса ахыҵра иазкыз аныҳәа далахәын, иаб Мотилал Неруи, иаҳәшьа Кришнеи, иԥшәмаԥҳәыс Камалеи ицны. 1938 шықәса рзы апартиа алахәылацәа рхыԥхьаӡара хә-миллионҩык рҟынӡа инаӡеит, уи ахыԥхьаӡара жәантә еиҳахеит аханатә иҟаз аасҭа. Аха, уи аамҭазы аинуистцәеи аԥсылманцәеи рыбжьара аилибамкаарақәа аҭыԥ роуит. Аҵыхәтәантәиқәа рпартиа – Индиазегьтәи аԥсылманцәа рлига – ихьыԥшым аислам ҳәынҭқарра Пакистан – «ацқьақәа ртәыла» аԥҵаразы иқәгыло иалагеит. 1936 шықәса рзы, абахҭа данҭыҵ ашьҭахь, Лакхнау Аконгресс аҟны дықәгыло, Неру абас еиԥш аҳәамҭа ҟаиҵеит: «Сара агәра згоит, ари апроблема, адунеи зегьи Индиеи рҿаԥхьа иқәгылоу, ӡбашьас иамоу акызаҵәык ауп иҟоу – асоциализм. Сара ари ажәа анысҳәо, ус баша агуманисттә ҵакы аҵаҵаны исҳәом, уи иагәылоуп идыру анаука-аекономикатә ҵакы…. Сара избаӡом даҽа мҩак, аусура аҟамзаара, адеградациа, индиа жәлар рхьыԥшра аԥызхуа асоциализм ада даҽакы. Уи азын зда ԥсыхәа амам акәны иҟоуп инарҭбаау ареволиуциатә еиҭакрақәа, ҳара ҳполитикатәи ҳуаажәларратәи ргылараҿы, насгьы ақыҭанхамҩеи ааглыхреи рҟны амалуаа рықәгара… Уи иаанаго, ахатәы мазара амазаара аԥыхны, амал аагара иазырхоу акооперативтә аарыхра асистема ала аԥсахра ауп…» |
Неру, Џьавахарлал Индиа раԥхьатәи аԥыза-министр | Нанҳәамза 24, 1946 шықәса рзы Џьавахарлал Неру Индиа Аамҭалатәи аиҳабыра – Индиатәи акрал ихаҭыԥуаҩ иҟны Анагӡаратә хеилак аԥыза – министрс дҟалеит, 1947 шықәса рзы – ихьыԥшым Индиа актәи аԥыза – министрси, Адәныҟатәии Атәылахьчареи рминистррақәа аминистрси дҟалеит. 1947 шықәса, рашәарамзазы, Индиазегьтәи ахеилак ИНК абжьқәа реиҳарак ала, британиатәи ажәалагала ала Индиа ҩ-ҳәынҭқарракны ашара иақәшаҳаҭхеит. Уи алагьы иаԥҵан Индиатәи Ахеилаки Пакистани. Нанҳәамза 15, 1947 шықәса рзы Неру раԥхьаӡа акәны Дели афорт Ҟаԥшьы иахашәыршәыруа иҟаиҵеит ихьыԥшым Индиа абираҟ. Нанҳәамза 15 ауха Джавахарлал Неру абас иҳәеит: «Аҵх аҽанааиҩнашо, адунеи зегьы ацәа ианынҭанагало, Индиа ааԥшуеит аԥсҭазааразы, ахақәиҭразы, абри игәырӷьахәу амомент азы ҳара Индиа, уи ажәлар, ихадароу ауаатәыҩса зегьы рымаҵ аура ҳаԥсҭазаара зегьы шазаҳкуа азы ҭоуба аауеит. Ҳара ҳхақәиҭра гәаҟрала иаагоу акоуп, ҳагәқәа уи иацыз ахьаа иахьагьы ирныруеит, аха уи аамҭа иазынҳажьуеит, уажәтәи ҳхәыцрақәа зегьы зызку аԥхьаҟатәи аԥеиԥш ауп. Аԥхьаҟатәи аԥеиԥш мариахом. Индиа амаҵ аура – ари иаанаго миллионҩыла ирыцҳау агәаҟра зхызгахьо рымаҵ аура ауп. Уи иаанаго шәышықәсалатәи амамзаара, ачымазарақәа, аиҟарамра рҵыхәа аԥҵәара ауп. Ҳара иҳаргылароуп аҩнра ду, зых иақәиҭу Индиа – ари аҩны аҟны инхаларц алшара роуеит ҳтәыла ахәыҷқәа зегьы». 1948 шықәса жәабранмзазы, Индиа иаанханы иҟаз аҵыхәтәантәи британиатәи архәҭақәа алҵны ицеит. 1947–1948-тәи ашықәсқәа рзы Кашмир азы Индиеи Пакистани еибашьит. Уи алҵшәақәа рыла, еимактәыс иҟаз аштат ахԥатәи ахәҭа Пакистан анапаҵаҟа иҟалеит, аха ахәҭа хада Индиа аилазаара иалаҵан. Аиндусцәа реиҳараҩык ИНК агәра ргон. 1947 шықәсазтәи алхрақәа раан Неру ицнагаҩцәа апарламент аҟны 86% аҭыԥқәа раанкылара рылшеит. Неру ибзоурала индиатәи аҳратәрақәа зегьы Индиатәи Ахеилак адҵара илшеит – 555 рахьтә 601. 1954 шықәса рзы Индиа иадҵан франциатәи, анаҩс, 1962 шықәса рзы, португалиатәи агаҿатә анклавқәа. 1950 шықәса, ажьырныҳәамзазы, Неру иажәалагалала Индиа илыԥшааху демократиатә республиканы ирылаҳәан. Индиа Аконституциа акәзар, уи иаҵанакуан ихадароу адемократиатә хақәиҭра апринципқәа, адинхаҵара, амилаҭ, акаста ала адискриминациа аҟамҵара. Анапхгараҭара асистема акәзар, апрезидент-парламенттәын, аха амчра аиҳарак аԥыза-министр инапаҟны иҟан, иара апарламент далнахуан. Апарламент акәзар, ҩ-палатакны ишьақәгылан – ажәлар рпалатеи аштатқәа рхеилаки. 28 штат ироуит аҩныҵҟатәи автономиа, дара азин рыман рхатәы закәанԥҵареи аполициеи амазааразы, аекономикатә усура аҭышәныртәаларазы. Аамҭа цацыԥхьаӡа аштатқәа рхыԥхьаӡара иацлеит, избанзар амилаҭттә еилазаара азгәаҭаны аштат ҿыцқәа аԥҵан. 1956 шықәса абҵарамзазы иаԥҵан 14 штати аиҩызаратә ҵакырадгьылқәа фбеи. Дара зегьы ажәытәтәи аштатқәа излареиԥшымыз – еиҳа аетникатә еизыҟазаашьақәа рганахь ала еижәлантәыз ракәын. Иалагалан зегьы ирзеиԥшыз ишиашоу, еиҟароу, маӡалатәи абжьаҭара атәылауаа рзы, 21 шықәса зхыҵуаз уи азы азин иман, убасгьы иаԥҵан амажоритартә система ахаҭарнакра. |
Неру, Џьавахарлал Аҩныҵҟатәи аполитика. | Аекономикеи асоциалтә хырхарҭеи рҟны ареформақәа Неру аҩныҵҟатәи аполитика аҟны хықәкыс имаз Индиа ажәларқәа зегьы реинышәара акәын. Аекономика аҟны акәзар – апланркра апринципи аџьармыкьатә економикеи дрықәныҟәон. Иара шьаҭанкылатәи аиҭакрақәа, аӡбамҭақәа рыдкылара дашьҭамызт, уи алагьы илшон арыӷьаратәигьы, арымаратәигьы, агәҭатәии афракциа Аконгресс акзаара ахьчара, урҭ рыбжьара абаланс еиқәырхан. Неру ажәлар ргәырҽаниҵон: Ишәхашәмыршҭлан, аӷарра иаразнак абеиарахь ишузиамго нашанак, мамзаргьы асоциализми акапитализми аметодқәа рхархәара ала. Мҩас иҟоу акоуп – аус улатәуп, аџьа алҵшәақәа еиӷьтәтәуп, насгьы афатәаалыҵқәа ииашаны аихшара еиҿкаатәуп. Ари имариам, аамҭа зҭаху, иуадаҩу процессуп. Аҿиара змам атәылазы акапиталисттә метод ас еиԥш алшарақәа унаҭом. Планла иарбоу асоциалисттә знеишьа ацхыраара ала ауп излалыршахо ԥкра змам апрогресс, уигьы, жәаҳәарада, аамҭа аҭахуп. Иара убасгьы, инаҵшьны иазгәеиҭон акласстәи асоциалтәи ҳәоуеиқәымшәарақәа рыршшара дшашьҭоу. Неру ирылеиҳәеит «асоциалисттә ҿырԥшы» ала Индиа ауаажәларра раԥҵара хықәкыс ишимоу, уи иаанагоз аҳәынҭқарратә аекономикатә сектор арҿиара ахылаԥшра ӷәӷәа аҭареи, анаплак маҷқәа ацхыраара рыҭареи, асоциалтә ԥгаԥсатә система аԥҵареи ракәын. Раԥхьатәи иакыз алхрақәа раан, уи мҩаԥган 1951–1952-тәи ашықәсқәа рзы, Аконгресс 44,5% бжьы аиуит, иара убасгьы 74% аҭыԥқәа жәлар рпалата аҟны. Убри аан Неру аҳәынқарратә аекономикатә сектор арӷәӷәара дадгылаҩын. Ааглыхратә политика азы арезолиуциа аҟны Неру иазгәеиҭеит аҳәынҭқарра абџьар, атомтә енергиа, аихамҩатәи амҩатәи транспорт ахырхарҭала аҳәынҭқарра амонополиа шышьақәыргылахо. Иара убасгьы, акыр аусхкқәа, аҳаирпланргылара, амашьынаргылара, анефти арацәеи рааглыхрақәа, аметаллургиа еиқәаҵәа уҳәа рганахь ала аҳәынҭқарра заҵәык акәын азин змаз анаплак ҿыцқәа рыргыларазы. Ихадаз 17 обиект ааглыхра иадҳәалаз ҳәынҭқарратәқәаны ирылаҳәан. 1948 шықәса рзы Индиа Арезервтә банк милаҭтә банкны иҟаҵан, 1949 шықәса рзы ахатә банкқәа русурагьы аҳәынҭқарра хылаԥшра анаҭо иҟаҵан. 1950-тәи ашықәсқәа рзы Неру аграртә сектор аҟны афеодалтә, аџьатә уалдҵа аԥихит. Амалуаҩ азин имамызт қьырала адгьыл иқәаарыхуаз рықәцара, ақьырагьы ахәқәа ԥсахын. 1957 шықәса рзы имҩаԥгаз аҩбатәи алхрақәа раангьы Неру даҽазныкгьы аиааира игеит. Анаҩстәи алхрақәа раан, 1962 шықәса рзы Неру 3% процентк абжьқәа шицәыӡызгьы, амажоритартә система иабзоураны аԥыжәара игеит. |
Неру, Џьавахарлал Адәныҟатәи аполитика | Неру адунеи аҟны даара пату иқәын, иара аполитикатә блокқәа реидымҵара аполитика авторцәа дыруаӡәкхеит. Зегь раԥхьа Неру иеиҳабра азхазҵаз Китаитәи Жәлар Рреспублика ауп, аха уи иалнамыршеит аҳәаатә конфликтқәа рҭышәныртәалара. Адәныҟатәи аполитика аҟны Неру 1950-тәи, 1960-тәи ашықәсқәа ралагамҭаз хырхарҭас имаз Индосҭантәи адгьылбжьахабжа аҟны европатәи аҳәынҭқаррақәа иаԥҵаны ирымаз аколониалтә анклавқәа рықәгара акәын. 1949 шықәса рзы, ҭагалан, Неру Еиду Америкатәи Аштатқәа дырҭаауеит. Ари аныҟәара иабзоураны аиҩызаратә еизыҟазаашьақәа шьақәыргылан, Индиаҟа Америкатәи акапитал аауа иалагеит, акыр аекономикатәи атехникатәи цхыраара иадҳәалаз ахырхарҭа змаз аиқәышаҳаҭрақәа анапы рыҵаҩын. Аха Неру арратә цхыраара мап ацәикит, 1962 шықәса рзы индиа-китаитәи бџьаршьҭыхралатәи аконфликт аан. Неру аекономикатә цхыраара идикылон СССР аҟынтәгьы, аха Асовет Еидгыла азы адгылаҩыс дҟамлеит, иара еиуеиԥшым ауаажәларратә шьақәгылара змоу аҳәынҭқаррақәа ҭынч реицынхара азы дықәгылон. 1955 шықәса рзы Неру Москва даҭааит. Асовет Еидгыла аҟны иҟазаара иалагӡаны Неру еиуеиԥшым ақалақьқәа дырҭааны ибеит. Неру иԥҳа Индира Гандии иареи зықьҩыла ауаа рԥылон, иара ас еиԥш адкылара даара изыџьашьатәын. Екатеринбург ақалақь аҟны – усҟан Свердловск, Индиа аԥыза - министр азауад «Уралмаш» ахьгьы днеит, анаҩс Индиеи ари азауади аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит. Уиижьҭеи азауад 300 инарзынаԥшуа ексковатор Индиаҟа идәықәнаҵахьеит. Абасалагьы асоветтәии индиатәии аизыҟазаашьақәа шьақәгылеит. |
Неру, Џьавахарлал Аԥсра | Ишазгәаҭоу ала, Китаии Индиеи реибашьра инаҭаз агәыхь Неру даара игәабзиара ҵнашәааит. Неру иԥсҭазаара далҵит лаҵарамза 27, 1964 шықәса рзы Дели, изцәырҵыз агәыхь иахҟьаны. Иара иуасиаҭ шәҟәы инақәыршәаны, иԥсыбаҩ былны иԥшьоу аӡиас Иамуна аҟны иԥсаҟьан. |
Неру, Џьавахарлал Агәалашәара | Москва, Москватәи аҳәынҭқарратә университет азааигәара Неру игәалашәара иазку абаҟа гылоуп. Ломоносов ихьӡ зху апроспект аҟни, Вернадски ихьӡ зху апроспекти реихысырҭа амҩа Џьавахарлал Неру ихьӡ ахуп. Иаԥҵоуп Џьавахарлал Неру ихьӡала апремиа. Иҟоуп, иара убасгьы, Џьавахарлал Неру ихьӡ зху алитературатә премиа. Дели ақалақь аҿы иргылоуп Џьавахарлал Неру ихьӡ зху ашьапылампыласырҭатә дәы. Џьавахарлал Неру ихьӡ зху ауниверситет. Екатеринбург – Џьавахарлал Неру ихьӡ зху абаҳча. |
Subsets and Splits