transcription
stringlengths
1
97
segmentation
stringlengths
1
103
pos_glosses
stringlengths
1
96
glosses
stringlengths
1
141
translation
stringlengths
2
129
wi' chiki' taq re k'otob',
wi' chk-i' taq re k'otob'
EXS PART-ENF PL PRON S
EXS PART-ENF PL él/ella poza
Hay tambien alunos pocito.
Kita' ticheqejek li sáq'j ,
kita' ti-chéqej-ek li sáq'aj
NEG INC-ADJ-SC PREP S
NEG INC-seco-SC PREP época@seca
No se secan en verano.
kiib' taq ra k'otob'
kiib' taq ra k'otob'
NUM PL DIM S
dos PL DIM poza
Dos son los pocitos.
juun re tijtij ja' wákx
juun re ti-j-tij ja' wákx
NUM PRON INC-E3S-VT S S
uno él/ella INC-E3S-comer agua vaca
Uno para que coman agua las vacas (tomen agua las vacas)
i re ch'ojniik ,
i re ch'ojn-iik
CONJ PART S-SC
CONJ PART lavado-SC
Y para el lavar.
I juun chik wi' raalaj jura chaj .
i jun chik wi' r-alaj ju-ra chaj
CONJ NUM PART EXS E3S-SREL NUM-DIM S
CONJ uno PART EXS E3S-SREL uno-DIM pino
Y otro que esta debajo de un pinito.
Ra k'aslik ja',
ra k'aslik ja'
DIM VI S
DIM vivo agua
Es agua viva.
i ri' li tijtij qawinaaq
i ri' li ti-j-tij qa-winaaq
CONJ DEM DEM INC-E3S-VT E1P-S
CONJ DEM DEM INC-E3S-comer E1P-gente
Y eso es lo que come nuestra gente (toma nuestra gente)
li sib'ooy .
li sib'ooy
PREP TOP
PREP cebolla
En la cebolla.
Rik'u li tijb'iij taq
ri-k'u li ti-j-b'ij taq
E3-PART PREP INC-E3S-VT PL
E3-PART PREP INC-E3S-decir PL
Eso es lo que decían.
ri ójr taq qamaam qatiit'
ri ójor taq qa-maam qa-tiit'
PART ADV PL E1P-S E1P-S
PART antiguamente PL E1P-abuelo E1P-abuela
Nuestros antiguos abuelos.
re li sib'ooy .
re li sib'ooy
SREL PREP TOP
SREL PREP La@cebolla
De la cebolla.
Xkan k'u li
x-kan k'u li
COM-VI PART DEM
COM-quedar PART DEM
Se quedó entonces.
jb'iij ra uleew
j-b'iij ra uleew
E3S-S DIM S
E3S-nombre DIM tierra
su nobre la tierra.
li sib'ooy .
li sib'ooy
PREP TOP
PREP La@cebolla
En la cebolla.
Wi' jure táq'j
wi' ju-re táq'j
EXS NUM-DIM S
EXS uno-DIM planicie/llano
Hay un plancito.
seb'laj qus riliik ,
seb'laj qus r-il-iik
ITS ADJ E3-VT-SC
ITS bueno E3-ver-SC
Tan bonito se ve.
rex taq k'iim wi' xilj ,
rex taq k'iim wi' xilj
ADJ PL S EXS SREL
verde PL monte EXS SREL
Verdes montes hay adentro.(era un llano bien verde)
re awaj seb'laj qus .
r-e awaj seb'laj qus
E3-SREL S ITS ADJ
E3-SREL animal ITS bueno
Para los animales es muy bueno.
Rik'u li xkan jb'iij taq
ri-k'u li x-kan j-b'iij taq
E3-PART DEM COM-VI E3S-S PL
E3-PART DEM COM-quedar E3S-nombre PL
Eso fue lo que dejarón dicho.
ójr taq qawinaaq ,
ójor taq qa-winaaq
ADV PL E1P-S
antiguamente PL E1P-gente
La gente de antes.
re ra uleew li sib'ooy .
r-e ra uleew li sib'ooy
E3-SREL DIM S PREP TOP
E3-SREL DIM tierra PREP La@cebolla
De la tierrita de la cebolla.
Chusiil
ch-usiil
PREP-ADV
PREP-despacio
Poco a poco.
xk'ex taq chik jb'iij ,
x-k'ex taq chik j-b'iij
COM-VT PL PART E3S-S
COM-cambiar PL PART E3S-nombre
Le cambiarón otra vez su nombre.
Xkajkoje' taq jb'iij
x-kaj-koj-e' taq j-b'iij
COM-VI-VT-ENF PL E3S-S
COM-quedar-meter-ENF PL E3S-nombre
Le dejaron puesto el nombre.
la laguniit .
la laguniit
ART TOP
ART lagunita
La lagunita.
Jwi'l chiki' li
j-wi'l chik-i' li
E3S-SREL PART-ENF DEM
E3S-SREL PART-ENF DEM
Por eso fue.
taq ra k'otob'.
taq ra k'otob'
PL DIM S
PL DIM poza
Los pocitos.
Xkaj koje' taq jb'iij ra uleew
x-kaj koj-e' taq j-b'iij ra uleew
COM-VI VT-ENF PL E3S-S DIM S
COM-quedar meter-ENF PL E3S-nombre DIM tierra
Dejarón puesto el nombre de la tierrita. (lugar)
la Laguniit ,
la laguniit
ART TOP
ART lagunita
La Lagunita.
lajori ri' li xkan jeqaroq jb'iij .
lajori ri' li x-kan jeqar-oq j-b'iij
ADV DEM DEM COM-VI VT-IMP E3S-S
ahora DEM DEM COM-quedar comenzar-IMP E3S-nombre
Ahora eso es lo que quedó de una vez.
Si no ójr taq qamaam qatiit'
si no' ójr taq qa-maam qa-tiit'
ADV ADV ADV PL E1P-S E1P-S
si no antiguamente PL E1P-abuelo E1P-abuela
Si no nuestros antiguos buelos.
jb'iij li sib'ooy ,
j-b'iij li sib'ooy
E3S-S PREP TOP
E3S-nombre PREP La@cebolla
Su nombre es la cebolla.
ri' li xkajb'ij taq
ri' li x-kaj-b'ij taq
DEM DEM COM-VI-VT PL
DEM DEM COM-quedar-decir PL
Eso fue lo que dejarón dicho.
re qa qawi'naaq ,
r-e qa qa-wi'naaq
E3-SREL E1P E1P-S
E3-SREL E1P E1P-gente
A nuestra nuestra gente.
lajori xkaj koje' taq jb'iij re lugar
lajori x kaj-e' taq j-b'iij r-e lugar
ADV COM VI-ENF PL E3S-S E3-SREL ADV
ahora COM quedar-ENF PL E3S-nombre E3-SREL lugar
Ahora le dejarón puesto el nombre al lugarcito.
li Laguniit ,
li laguniit
PREP TOP
PREP lagunita
En la Lagunita.
per lajori qawinaaq xk'yantqa'n .
per lajori qa-winaaq x-k'i-yan-tq-a'n
ADV ADV E1P-S COM-ADV-???-PL-ENF
pero ahora E1P-gente COM-mucho-???-PL-ENF
Pero ahora nuestra gente ya abundó.
I a kwand xk'yan qawinaaq ,
i a kwand x-k'i-yan qa-winaaq
CONJ CONJ ADV COM-ADV-??? E1P-S
CONJ CONJ cuando COM-mucho-??? E1P-gente
Y cuandó abundó nuestra gente.
lajori xkoj taq karretera chaq' jchii' ra ra uleew ,
lajori x-koj taq karretera chaq' j-chi' ra ra uleew
ADV COM-VT PL S SREL E3S-SREL DIM DIM S
ahora COM-meter PL carretera SREL E3S-SREL DIM DIM tierra
Ahora pusierón carretera en las orillas de la tierrita,(metieron carretera)
i lajori xchupa'teqa' jwiich taq ra k'otob',
i lajori x-chup-a'-teq-a' j-wiich taq ra k'otob'
CONJ ADV COM-VT-ENF-PL-ENF E3S-SREL PL DIM S
CONJ ahora COM-apagar-ENF-PL-ENF E3S-SREL PL DIM poza
Y ahora acabarón con los pocitos.
ya xmuqa'teqa'n ,
ya x-muq-a'-teq-a'n
VOC COM-VT-ENF-PL-ENF
ya COM-esconder-ENF-PL-ENF
Ya lo enterraron.
ya xna'teqa' kaamp re .
ya x-na'-teq-a' kaamp r-e
VOC COM-VT-PL-ENF ??? E3-SREL
ya COM-hacer-PL-ENF ??? E3-SREL
Ya le hicieron campo (lo comvirtierón en campo)
Lajori rechaq te'etz'an qawinaaq re peloot .
lajori rechaq te'-etz'-an qa-winaaq r-e peloot
ADV PRON INC-VI-AP E1P-S E3-SREL S
ahora ellos/ellas INC-jugar-AP E1P-gente E3-SREL pelota
Ahora ya es para que nuestra gente jugue pelota.
I xya'teqa' Eskweel chi jchi'
i x-ya'-teq-a' eskweel chi j-chi'
CONJ COM-VT-PL-ENF S PREP E3S-SREL
CONJ COM-dar-PL-ENF escuela PREP E3S-SREL
Y pusierón escuela en la orilla.
wi' chaq Eskweel ,
wi' chaq eskweel
EXS PART S
EXS PART escuela
Ya hay escuela.
wi chaq Eskweel chijchí jchi ra táq'aj
wi' chaq eskweel chi-j-chi' j-chi' ra táq'aj
EXS PART S PREP-E3S-SREL E3S-SREL DIM S
EXS PART escuela PREP-E3S-SREL E3S-SREL DIM planicie
Ya hay escuela a la orilla del plancito.
i ya wi' chaq ra ra q'ab'tziij chi jnaqaaj .
i ya wi' chaq ra ra qa'b'tziij chi j-naqaaj
CONJ VOC EXS PART DIM DIM S PREP E3S-ADV
CONJ ya EXS PART DIM DIM juzgado PREP E3S-serca
Y ya hay un jusgadito serca.
I ya xsutájtaqa' riij la' jaa .
i ya x-sutaj-taq-a' r-ij la' jaa
CONJ VOC COM-VT-PL-ENF E3S-SREL PREP S
CONJ ya COM-sercar-PL-ENF E3S-SREL PREP casa
Y ya lo rodearon con casas.
Lajori seb'laj k'ichaq qawinaaq ,
lajori seb'laj k'i-chaq qa-winaaq
ADV ITS ADV-PART E1P-S
ahora ITS mucho-PART E1P-gente
Ahora ya es mucho nuestra gente.
i jli la laguniit ,
i jli la laguniit
CONJ ADV PREP TOP
CONJ allá PREP lagunita
Y aya en la Lagunita.
seb'laj wi' naa ,
seb'laj wi' naa
ITS EXS PART
ITS EXS PART
Hay toda vía.
seb'laj k'ii tch'aw taq
seb'laj k'ii t-ch'aw taq
ITS ADV INC-VI PL
ITS mucho INC-hablar PL
Son muchos los que hablan.
laj qayolj ajtilmiit .
laj qa-yol-j aj-tilmiit
PREP E1P-S-SC AGT-S
PREP E1P-idioma-SC AGT-pueblo
En nuestro idioma del pueblo.
Ri k'u lijori
ri k'u lijori
DEM PART ADV
DEM PART ahora
Y ahora pues.
xk'iyani' jwiich qawinaaq ,
x-k'i-ya-ni' j-wiich qa-winaaq
COM-ADV-???-ENF E3S-SREL E1P-S
COM-mucho-???-ENF E3S-SREL E1P-gente
Abundaron nuestra gente.
i ri k'u li lajori
i ri k'u li lajori
CONJ DEM PART DEM ADV
CONJ DEM PART DEM ahora
Y por eso ahora.
ya xpaxini' jwiich qawinaaq ,
ya x-pax-i-i'n j-wiich qa-winaaq
VOC COM-VI-ITR-ENF E3S-SREL E1P-S
ya COM-abundar-ITR-ENF E3S-SREL E1P-gente
Ya abundó nuestra gente.
jli la Laguniit ,
jli la laguniit
ADV PREP TOP
allá PREP lagunita
Alla en la Lagunita.
i ri' li qas pur qatilmiit taqa'n ,
i ri' li qas pur qa-tilmiit taq-a'n
CONJ DEM DEM ITS ADV E1P-S PL-ENF
CONJ DEM DEM ITS puro E1P-pueblo PL-ENF
Y ellos si son mero del pueblo.
ajkojol na ritz'iqaq jwiilaq
aj-koj-ol na r-itz'yeq-aq j-wiil-aq
AGT-VT-AGT PART E3-S-PL E3S-SREL-PL
AGT-meter-AGT PART E3-ropa-PL E3S-SREL-PL
Todavía tienen puesto el traje.
re re qachuuch i qaqaaj ,
r-e r-e qa-chuuch i qa-qaaj
E3-SREL E3-SREL E1P-S CONJ E1P-S
E3-SREL E3-SREL E1P-mamá CONJ E1P-papá
De nuestras mamás y papás.
ri' li ta ta' chupul jwiich ritz'iqaq
ri' li ta' ta' chup-ul j-wiich r-itz'yeq-aq
DEM DEM NEG NEG VT-AP E3S-SREL E3-S-PL
DEM DEM NEG NEG apagar-AP E3S-SREL E3-ropa-PL
Eso es lo que no han perdido.
qawinaaq jli la laguniit .
qa-winaaq jli la laguniit
E1P-S ADV PREP TOP
E1P-gente allá PREP lagunita
Nuestra gente alla en la lagunita.
Kla' lim seb'laj tichokon k'u li
kla' li-m seb'laj ti-chokon k'u li
ADV DEM-??? ITS INC-VT PART DEM
allí DEM-??? ITS INC-sirve PART DEM
Alla es donde se necesita.
jun ajtijonel re qawinaaq kla' li ,
jun aj-tijonel r-e qa-winaaq kla' li
NUM AGT-S E3-SREL E1P-S ADV DEM
uno AGT-maestro E3-SREL E1P-gente allí DEM
Un maestro para nuestra gente de alli en.
por ke ri' li re tb'itsaj jwich qayolj .
por ke ri' li re t-b'it-sáj j-wich qa-yol-j
ADV ADV DEM DEM PART INC-VI-PAS E3S-SREL E1P-S-SC
por que DEM DEM PART INC-levantar-PAS E3S-SREL E1P-idioma-SC
Por que así es para levantar nuestro idioma.
Mat tchup qayólj ,
mat t-chup qa-yol-j
PART INC-VT E1P-S-SC
PART INC-apagar E1P-idioma-SC
Ojalá no muera nuestro idioma.
xaq tqakoj jq'iij .
xaq t-qa-koj j-q'iij
PART INC-E1P-VT E3S-S
PART INC-E1P-meter E3S-día
Solo lo tenemos que valorar.
Ri' k'uli jb'itiik jtziij ,
r' k'u-li j-b'itiik j-tziij
DEM PART-DEM E3S-VT E3S-S
DEM PART-DEM E3S-levantar E3S-palabra
De esa manera se levanta el idioma.
ójr taq qaqaaj qachuuch
ójr taq qa-qaaj qa-chuuch
ADV PL E1P-S E1P-S
antiguamente PL E1P-papá E1P-mamá
Nuestros antiguos padres.
xkan jb'ij taq chqe .
x-kan j-b'ij taq ch-qe
COM-VI E3S-VT PL TAM-PART
COM-quedar E3S-decir PL TAM-PART
Nos lo dejarón dicho.
Lajori jli la laguniita ,
lajori jli la laguniita
ADV ADV PREP TOP
ahora allá PREP lagunita
Ahora alla en la Lagunita.
seb'laj taq qus laj taq tiko'n tran ,
seb'laj taq qus laj taq tiko'n t-r-an
ITS PL ADJ PREP PL S INC-E3-VT
ITS PL bueno PREP PL siembra INC-E3-hacer
Buenas siembras hace.
ya chaq ran galaan taq kinaq',
ya chaq r-an galaan taq kinaq'
VOC PART E3-VT ADJ PL S
ya PART E3-hacer galán PL fríjol
Ya hace buen frijol.
tresaj qawinaaq
t-r-esa-j qa-winaq
INC-E3-VT-SC E1P-S
INC-E3-sacar-SC E1P-gente
Sacan nuestra gente (cosecha nuestra gente)
i galaan taq ab'iix
i galaan taq ab'iix
CONJ ADJ PL S
CONJ galán PL milpa
Buenas milpas.
tresaj taq ,
t-r-esa-j taq
INC-E3-VT-SC PL
INC-E3-sacar-SC PL
Sacan ellos.
qawinaaq jli la laguniit .
qa-winaaq jli la laguniit
E1P-S ADV PREP TOP
E1P-gente allá PREP lagunia
Nuestra gente alla en la Lagunita.
Rik'u li
ri-k'u li
DEM-PART DEM
DEM-PART DEM
Eso es.
ri ójr taq tziij ,
ri ójr taq tziij
DEM ADV PL S
DEM antiguamente PL palabra
En aquel entonces.
wi' uleew
wi' uleew
EXS S
EXS tierra
Hay tierra.
ta' tikil jwi'laq ,
ta' tik-iil j-wi'l-aq
NEG VT-SAB E3S-SREL-PL
NEG sembrar-SAB E3S-SREL-PL
No lo han sembrado.
ójr taq qamaam qatiit'.
ójr taq qa-maam qa-tiit'
ADV PL E1P-S E1P-S
antiguamente PL E1P-abuelo E1P-abuela
Nuestros antiguos abuelos.
Per kom lajori
per kom lajori
ADV PART ADV
pero como ahora
Pero como ahora.
xk'iyaani' qawinaaq ,
x-k'iy-aan-i' qa-winaaq
COM-VI-???-ENF E1P-S
COM-abundar-???-ENF E1P-gente
Abundó nuestra gente.
lajori galaan taq tiko'n t'eel jili la laguniit ,
lajori galaan taq tiko'n t'-el jili la laguniit
ADV ADJ PL S INC-VI ADV PREP TOP
ahora galan PL siembra INC-salir allá PREP lagunita
Ahora buenas siembras sale alla en la Lagunita.
seb'laj qus taq qleen t'eel ,
seb'laj qus taq qleen ti-el
ITS ADJ PL S INC-VI
ITS bueno PL cosas INC-salir
Buenas cosas salen.
ya chaq tijtiik taq kapee .
ya chaq ti-j-tiik taq kapee
VOC PART INC-E3S-VT PL S
ya PART INC-E3S-sembrar PL cafe
Ya siembran café.
Tijtik taq ab'iix ,
ti-j-tik taq ab'iix
INC-E3S-VT PL S
INC-E3S-sembraar PL milpa
Siembran milpa.
tijtik taq kinaq'
ti-j-tik taq kinaq'
INC-E3S-VT PL S
INC-E3S-sembrar PL fríjol
Siembran frijol.
tijtik taq pix ,
ti-j-tik taq pix
INC-E3S-VT PL S
INC-E3S-sembrar PL tomate
Siembran tomate.
jnojeel tiko'n tijtik taq qawinaaq .
j-nojeel tiko'n ti-j-tik taq qa-winaaq
E3S-ADV S INC-E3S-VT PL E1P-S
E3S-todo siembra INC-E3S-sembrar PL E1P-gente
Toda clase de siembra siembran nuestra gente.
rik'uli seb'laj qus riliik .
ri-k'u-li seb'laj qus r-il-iik
E3-PART-DEM ITS ADJ E3-VT-SV
E3-PART-DEM ITS bueno E3-ver-SV
Y eso es lo que se ve muy bonito.
Xtik taq ajiij ,
x-tik taq ájij
COM-VT PL S
COM-sembrar PL caña
Sembrarón caña.
tijtik taq wákx ,
ti-j-tik taq wákx
INC-E3S-VT PL S
INC-E3S-sembrar PL vaca
Siembran vacas, (tiene crianza de vacas.)
tijtik taq kwa'y ,
ti-j-tik taq kwa'y
INC-E3S-VT PL S
INC-E3S-sembrar PL caballo
Siembran caballos, (tienen crianza de caballos)
xtik taq ek',
x-tik taq ek'
COM-VT PL S
COM-sembrar PL pollo/gallina
Sembrarón gallinas, (tienen crianza de gallinas)
xtik kirneer .
x-tik kirneer
COM-VT S
COM-sembrar oveja
Sembrarón ovejas. (tienen crianza de ovejas)
Ri' k'uli lajori
ri' k'u-li lajori
DEM PART-DEM ADV
DEM PART-DEM ahora
Entonces ahora.