transcription
stringlengths 1
97
| segmentation
stringlengths 1
103
| pos_glosses
stringlengths 1
96
| glosses
stringlengths 1
141
| translation
stringlengths 2
129
|
---|---|---|---|---|
ri' li seb'laj qus laj tiko'n . | ri' li seb'laj qus laj tiko'n | E3 DEM ITS ADJ PREP S | E3 DEM ITS bueno PREP siembra | Eso si es buena siembra. |
Nimaqi' rijiil . | nimaq-i' r-ijiil | ADJ-ENF E3S-S | grande-ENF E3S-precio | Es de mucho valor. |
Pero lajori ooj kita' ooj kwiin re , | pero lijori ooj kita' ooj kwiin r-e | ADV ADV PRON NEG PRON S E3-SREL | pero ahora nosotros NEG nosotros poder E3-SREL | Pero ahora nosotros no podemos. |
xaq qawinaaq lamaas wi' tb'antaj taq . | xaq qa-winaaq lamaas wi' t-b'an-taj taq | PART E1P-S ADV EXS INC-VT-PART PL | PART E1P-gente donde EXS INC-hacer-PART PL | Solomante los que son capas. |
Tijtik taq ri tiko'n lil | ti-j-tik taq ri tiko'n li-l | INC-E3S-VT PL DEM S DEM-??? | INC-E3S-sembrar PL DEM siembra DEM-??? | Siembran esa clase de siembra. |
Jb'iij maq tra poni . | j-b'iij maq tra poni | E3S-S ART DIM S | E3S-nombre ART DIM poni | Su nombre es pony (el que se llama pony) |
Per ooj ta' ojkwiin , | per ooj ta' oj-kwiin | ADV PRON NEG A1P-VI | pero nosotros NEG A1P-poder | Pero nosotros no podemos. |
kom kita' re qapwaaq , | kom kita' r-e qa-pwaaq | PART NEG E3-SREL E1P-S | como NEG E3-SREL E1P-dinero | Como no tenemos nuestro dinerito. |
ooj qe natun chi rij . | ooj qe natun chi r-ij | PRON PART VI PREP E3-SREL | nosotros PART mirar PREP E3-SREL | Solamente miramos detras ellos. (no podemos) |
Xaq qatiko'n ooj xaq tral ab'iix , | xaq qa-tik-o'n ooj xaq tral ab'iix | PART E1P-S-AP PRON PART DIM S | PART E1P-siembra-AP nosotros PART DIM milpa | La simbra de nosotros solamente la milpa. |
taq ra kinaq', | taq ra kinaq' | PL DIM S | PL DIM fríjol | Los frijolitos. |
taq ra kapee . | taq ra kapee | PL DIM S | PL DIM cafe | Los cafetalitos. |
Xaq li qatiko'n ooj | xaq li qa-tiko'n ooj | PART DEM E1P-S PRON | PART DEM E1P-siembra nosotros | Solamente eso es nuestra siembra de nosotros. |
i kita' rijil , | i kita' r-ijiil | CONJ NEG E3-S | CONJ NEG E3-precio | Y no tiene valor. |
i rik'u lamaas wi' nemaq rijiil | i ri'-k'u lamaas wi' nem-aq r-ijiil | CONJ DEM-PART ADV EXS ADJ-PL E3-S | CONJ DEM-PART donde EXS grande-PL E3-precio | Y los que tienen precio. |
kita' ooj kwiin re . | kita' ooj kwiin r-e | NEG PRON VT E3-SREL | NEG nosotros poder E3-SREL | No podemos nosotros. (no somos capaces) |
Ójr taq tziij | ójr taq tziij | ADV PL S | antiguamente PL palabra | En la antiguedad. |
wi' jura uleew jili jb'iij chimeel , | wi' ju-ra uleew jili j-b'iij chimeel | EXS NUM-DIM S ADV E3S-S TOP | EXS uno-DIM tierra allá E3S-nombre chimel | Hay un terrenito alla que se llama Chimel. |
san pawlo baldiyo , | san pawlo baldiyo | ADJ NOM S | san pablo baldillo | San Paulo el baldillo |
ójr taq wi' sesenta i sinko kabaderiiy k'iche'laaj , | ójr taq wi' sesenta i sinko kabaderiiy k'iche'laaj | ADV PL EXS NUM CONJ NUM MED S | antiguamente PL EXS sesenta i cinco caballerías montaña | Antes avía 65 caballeriás de montañas. |
i ri k'uli ójr taq tziij qawinaaq , | i ri k'u-li ójr taq tziij qa-winaaq | CONJ DEM PART-DEM ADV PL S E1P-S | CONJ DEM PART-DEM antiguamente PL palabra E1P-gente | Y entoces en aquellos tiempos nuetra gente. |
xwa'x taq jli chimeel . | x-wa'x taq jli chimel | COM-EXS PL ADV TOP | COM-EXS PL allá chimel | Estubieron alla en Chimel. |
Ri' k'u li | ri' k'u li | DEM PART DEM | DEM PART DEM | Eso es. |
wi' jun anm , | wi' jun ánim | EXS NUM S | EXS uno mujer | Avía una mujer. |
tijin chi jyuq'iik tra jkirneer , | tijin chi j-yuq'-iik tra j-kirneer | PRG PREP E3S-VT-SV DIM E3S-S | PRG PREP E3S-pastorear-SV DIM E3S-oveja | Estava pastoreando sus ovejitas. |
kabaal xelch nik'aj k'ooy | kabaal x-el-ch nik'aj k'ooy | ADV COM-VI-DIR ADV S | cabal COM-salir-DIR unos mico | Cabal silieron unos micos. |
ralq'aj taq , | r-alq'aj taq | E3-VT PL | E3-robar PL | Se la rovaron. |
xchep taq | x-chep taq | COM-VT PL | COM-agarrar PL | La agarrarón. |
ra ra rik'laal | ra ra r-ik'laal | DIM DIM E3-S | DIM DIM E3-hijo | Su criatura. |
ralq'aj taq b'ik , | r-alq'á-j taq b'ik | E3-VT-SC PL DIR | E3-robar-SC PL DIR | Se la rovaron. |
xe' chik sik' anm , | x-e' chik sik' ánim | COM-SREL PART AFE S | COM-SREL PART AFE mujer | Se fue la señora. |
xe' jb'iij re richijil , | x-e' j-b'iij r-e r-ichijil | COM-VI E3S-VT E3-SREL E3S-S | COM-ir E3S-decir E3-SREL E3S-esposo | Se fue a decirle a su esposo. |
xíj toke' taq , | x-ij tok-e' taq | COM-VT VT-ENF PL | COM-decir buscar-ENF PL | Lo fueron a buscar. |
ta' chiki' xkwiin taq chij majiik . | ta' chk-i' x-kwiin taq chi-j maj-iik | NEG PART-ENF COM-VI PL PREP-E3S VT-SV | NEG PART-ENF COM-poder PL PREP-E3S quitar-SV | Ya no lo pudieron quitar. (ya no lo pudieron recuperar) |
Xijtoke' taq chik ní'j kristyaan chik | x-i-j-tok-e' taq chik ni'j kirtyaan chik | COM-DIR-E3S-TAM-ENF PL PART ADV S PART | COM-DIR-E3S-buscar-ENF PL PART otros persona PART | Se fueron a buscar a otras personas más. |
qawinaaq wunaq , | qa-winaaq wunaq | E1P-S S | E1P-gente hombre | Nuestros hermanos hombres. |
xi'jtoke' taq | x-i'-j-tok-e' taq | COM-DIR-E3S-VT-ENF PL | COM-DIR-E3S-buscar-ENF PL | Fueron a buscar. |
ta' chiki' xta' taq ra ra ne', | ta' chk-i' x-ta' taq ra ra ne' | NEG PART-ENF COM-VT PL DIM DIM S | NEG PART-ENF COM-encontrar PL DIM DIM nene | Ya no encontraron al nene. |
xk'amtaqa' b'ik laq k'iche'laaj . | x-k'am-taq-a' b'ik laq k'iche'laaj | COM-VT-PL-ENF DIR PREP S | COM-recibir-PL-ENF DIR PREP montaña | Se lo llevaron en las montañas. |
Ta' chi' xk'utun ra ne', | ta' chi x-k'utun ra ne' | NEG PREP COM-VI DIM S | NEG PREP COM-aparecer DIM nene | Ya no apareció el nene. |
muk're' xkamk | muk'-re' x-kam-k | PART-ENF COM-VI-SC | PART-ENF COM-morir-SC | Saber si murió. |
o muk're' yo'lik rik'ilaq . | o muk'-re' yo'l-ik r-ik'il-aq | CONJ PART-ENF ADJ-SC E3-SREL-PL | CONJ PART-ENF vivo-SC E3-SREL-PL | O talvez que este vivo con ellos. |
Baay ji k'uli chik , | baay ji k'u-li chik | VOC AFI PART-DEM PART | baya AFI PART-DEM PART | Vaya así fue. |
jun q'iij chik xe' chik jun wunaq chik , | jun q'iij chik x-e' chik jun wunaq chik | NUM S PART COM-VI PART NUM S PART | uno día PART COM-ir PART uno hombre PART | Otro día, se fue otro hombre otra vez. |
kontod sik' rixoqil , | kon-tod sik' r-ixoqil | CONJ-ADV AFE E3-S | CONJ-toda AFE E3-esposa | Con su pobre mujer. |
xe' taq chij k'amiik sii', | x-e' taq chi-j k'am-ik sii' | COM-VI PL PREP-E3S VT-SC S | COM-ir PL PREP-E3S recibir-SC leña | Se fueron a traer leña. |
ri' k'uli | ri' k'u-li | DEM PART-DEM | DEM PART-DEM | Eso fue. |
kwand wi' taq chij k'amiik sii', | kwand wi' taq chi-j k'am-iik sii' | ADV EXS PL PREP-E3S VT-SC S | cuando EXS PL PREP-E3S recibir-SC leña | Cuando estavan trallendo leña, (estavan haciendo leña) |
jun repent qe xelchich maq k'ooy chi rijaq , | jun repent qe x-el-chi-ch maq k'ooy chi ri-j-aq | NUM ADV PART COM-VI-PREP-DIR ART S PREP E3-E3S-PL | uno derrepente PART COM-salir-PREP-DIR ART mico PREP E3-E3S-PL | Derepente salieron otra vez los micos, de tras de ellos. |
xchapsaj xchapsaj sik' anm | x-chap-sáj x-chap-sáj sik' ánim | COM-VT-PAS COM-VT-PAS AFE S | COM-agarrar-PAS COM-agarrar-PAS AFE mujer | Agarraron a la pobre mujer. |
i máj taq b'i siik' rixoqil . | i máj taq b'i siik' r-ixoqil | CONJ VT PL DIR AFE E3-S | CONJ quitar PL DIR AFE E3-esposa | Y se robarón a su pobre mujer. |
I i sik' wunaq | i i sik' wunaq | CONJ CONJ AFE S | CONJ CONJ AFE hombre | Y el pobre hombre. |
ta' chi' xkwiin chij majiik sik' rixoqil . | ta' chi x-kwiin chi-j maj-iik sik' r-ixoqil | NEG PREP COM-VI PREP-E3S VT-SC AFE E3-S | NEG PREP COM-poder PREP-E3S quitar-SC AFE E3-esposa | Ya no pudo arrebatar a su pobre mujer. |
Xijb'ij re ni'j kristyaan chik . | x-i-j-b'ij re ni'j kirtyaan chik | COM-DIR-E3S-VT PRON ADV S PART | COM-DIR-E3S-decir él/ella otros persona PART | Se fue a abisar a otras personas. |
Xe' taq chi jtokiik laq k'iche'laaj , | x-e' taq chi j-tok-iik laq k'iche'laaj | COM-VI PL PREP E3S-VT-SC PREP S | COM-ir PL PREP E3S-buscar-SC PREP montaña | Se fueron a buscar en las montañas. |
kita' chiki' xta' taq . | kita' chik-i' x-ta' taq | NEG PART-ENF COM-VT PL | NEG PART-ENF COM-encontrar PL | Ya no la encontraron. |
Xok taq chij tokiik , | x-ok taq chi-j tok-iik | COM-VI PL PREP-E3S VT-SC | COM-entrar PL PREP-E3S buscar-SC | Entraron a buscarla, ( comenzaron a buscarla) |
xjama' jq'iijaq chij tokiik sik' anm , | x-jam-a' j-q'iij-aq chi-j tok-iik sik' ánim | COM-VT-ENF E3S-S-PL PREP-E3S VT-SC AFE S | COM-desocupar-ENF E3S-día-PL PREP-E3S buscar-SC AFE mujer | Separaron su día para buscar a la señora. |
ta' chi' xta' taq sik' anm , | ta' chi' x-ta' taq sik' ánim | NEG PREP COM-VT PL AFE S | NEG PREP COM-encontrar PL AFE mujer | Ya no encontraron a la señora. |
xe' laq k'iche'laaj | x-e' laq k'iche'laaj | COM-VI PREP S | COM-ir PREP montaña | Se fue en las montañas. |
ri' k'u li xsach sik' anm . | ri' k'u li x-sach sik' ánim | DEM PART DEM COM-VT AFE S | DEM PART DEM COM-perder AFE mujer | Así fue como se desapareció la señora. |
Xkan , | x-kan | COM-VI | COM-quedar | Se quedó. |
ruk' jun q'iij chik , | ruk' jun q'iij chik | PART NUM S PART | PART uno día PART | Otro día otra vez. |
wi' chi' ajwakatnel , | wi' chi aj-wakat-nel | EXS PREP AGT-VI-??? | EXS PREP AGT-pasear-??? | Hubieron otros cazadores. |
xe' taq chijtokiik ka'n laq k'iche'laaj . | x-e' taq chi-j-tok-iik ka'n laq k'iche'laaj | COM-VI PL PREP-E3S-VT-SC S PREP S | COM-ir PL PREP-E3S-buscar-SC animal PREP montaña | Se fueron a buscar animale en las montañas. |
Ri chaq b'esel taq , | ri chaq b'esel taq | DEM PART POS PL | DEM PART ir PL | En lo que ellos ivan. |
ri chaq kabaal xi'jte' taq anm , | ri chaq kabaal x-i-j-te' taq ánim | DEM PART ADV COM-DIR-E3S-VT PL S | DEM PART cabal COM-DIR-E3S-encotrar PL mujer | En ese momento, cabal fueron a encontrar a la señora. |
wi' ralaaj jun pek ab'aj , | wi' r-alaaj jun pek ab'aj | EXS E3-SREL NUM S S | EXS E3-SREL uno peña piedra | Estava debajo de una peña de piedra. |
i xiij taq , | i x-iij taq | CONJ COM-VT PL | CONJ COM-decir PL | Y dijeron. |
xil anm b'esel ajwakténel | x-il ánim b'esel aj-wakat-énel | COM-VT S POS AGT-VI-??? | COM-ver mujer ir AGT-pasear-??? | Vió la señora que ivan los cazadores. |
xelch jol , | x-el-ch jol | COM-VI-DIR VI | COM-salir-DIR correr | Salió corriendo. |
xch'ab'eej | x-ch'ab'-eej | COM-VT-??? | COM-hablar-??? | Los habló. |
i xk'amtaqch , | i x-k'am-taq-ch | CONJ COM-VT-PL-DIR | CONJ COM-recibir-PL-DIR | Y se la trageron. |
ji'non li xkwin taq , | jii'non li x-kwin taq | AFI DEM COM-VI PL | AFI DEM COM-poder PL | Asi pudieron ellos. |
xkwin xpechiik | x-kwin x-pe-iik | COM-VI COM-VI-SC | COM-poder COM-venir-SC | pudo volver otra vez. |
i xpew ajwakténel | i x-pe-w aj-wakat-énel | CONJ COM-VI-PART AGT-VI-??? | CONJ COM-venir-PART AGT-pasear-??? | vinieron los cazadores. |
xk'am taq b'i sik' anm , | x-k'am taq b'i sik' ánim | COM-VT PL DIR AFE S | COM-recibir PL DIR AFE mujer | Se llevaron a la señora. |
xijye taq | x-i-j-ye' taq | COM-DIR-E3S-VT PL | COM-DIR-E3S-dar PL | La fueron a dejar. |
rik'i richjil . | r-ik'il r-ichijil | E3-SREL E3S-S | E3-SREL E3S-esposo | Con el esposo. |
Per kita' chiki ritz'iiq | per kita chik-i' r-itz'yeq | ADV NEG PART-ENF E3-S | pero NEG PART-ENF E3-ropa | Pero ya no tenía ropa. |
kita' chiki' ritz'iiq , | kita' chik-i' r-itz'yeq | NEG PART-ENF E3-S | NEG PART-ENF E3-ropa | Ya no tenía ropa. |
xk'isi ritz'iiq chi riij laq k'iche'laaj . | x-k'is-i' r-itz'yeq chi r-iij laq k'iche'laaj | COM-VT-ENF E3-S PREP E3S-SREL PREP S | COM-terminar-ENF E3-ropa PREP E3S-SREL PREP montaña | Se le acabó la ropa detras en las montañas. (se le terminó la ropa en la montañas) |
Antos rik'u xiij ra richijil: | antos ri'-k'u x-iij ra r-ichijiil | ADV DEM-PART COM-VT DIM E3S-S | entonces DEM-PART COM-decir DIM E3S-esposo | Entonces le dijo a su esposo. |
¡ta' chiki' xatkwiin chi inkoliik ! | ta' chik-i' x-at-kwiin chi in-kol-iik | NEG PART-ENF COM-E2S-VT PREP A1S-VT-SC | NEG PART-ENF COM-E2S-poder PREP A1S-defender-SC | ¡Ya no pudiste defenderme! |
Peer in xintija' inq'iij , | peer iin x-in-tij-a' in-q'iij | ADV PRON COM-E1S-VT-ENF A1S-S | pero yo COM-E1S-comer-ENF A1S-día | Pero estuve luchando. |
ta' chi' xinkwiin | ta' chi x-in-kwiin | NEG PREP COM-A1S-VI | NEG PREP COM-A1S-poder | Ya no pude. |
tche' re sik' anm . | t-che' r-e sik' ánim | INC-VI E3-SREL AFE S | INC-decir E3-SREL AFE mujer | Le dijo a la señora. |
Antose lajori , | antose lajori | ADV ADV | entonces ahora | Entonces ahora. |
lajori nenk'u xatij li laq laq woron | ljori neen-k'u x-a-tij li laq laq woron | ADV INT-PART COM-E2S-VT PREP PREP PREP S | ahora INT-PART COM-E2S-comer PREP PREP PREP monte | ¿Que fue lo que comistes entre las montañas? |
laq k'iche'laaj | laq k'iche'laaj | PREP S | PREP montaña | En las montañas. |
xche' re . | x-che' re | COM-VI PRON | COM-decir él/ella | Le dijo. |
In cha' re xi' tintij jwiich taq re chee', | iin cha' re (xi') t-in-tij j-wiich taq re chee' | PRON VI PRON ??? INC-E1S-VT E3S-SREL PL PRON S | yo decir él/ella ??? INC-E1S-comer E3S-SREL PL él/ella árbol | ¡Yo le dijo! Estuve comiendo las frutas de los árboles. |
lo ke tijtij maq k'ooy . | lo ke ti-j-tij maq k'ooy | PART PART INC-E3S-VT ART S | lo que INC-E3S-comer ART mico | Lo que comen los micos. |
Ri tijya' taq chweyin | ri ti-j-ya' taq ch-we-yin | DEM INC-E3S-VT PL PREP-SREL-PRON | DEM INC-E3S-dar PL PREP-SREL-yo | Eso me davan a mi. |
tche' tzik' anm , | t-che' tzik' ánim | INC-VI AFE S | INC-decir AFE mujer | Dijo la pobre señora. |
troq'b'ej riib' chi jyoliik , | t-r-oq'-b'ej r-iib' chi j-yol-iik | INC-E3S-VI-APLI E3S-SREL PREP E3S-VT-SC | INC-E3S-llorar-APLI E3S-SREL PREP E3S-contar-SC | Llorava al contarlo, (llorava cuando relatava lo sucedido) |
seb'laj k'eex xe'jtije' laq k'iche'laaj . | seb'laj k'eex x-e'-j-tij-e' laq k'iche'laaj | ITS ADJ COM-DIR-E3S-VT-ENF PREP S | ITS dolor COM-DIR-E3S-comer-ENF PREP montaña | Sufrió mucho en las montañas. |
I kta' ritz'iiq , | i kita' r-itz'yeq | CONJ NEG E3-S | CONJ NEG E3-ropa | No tenía ropa. |
kita' jq'u', | kita' j-q'u' | NEG E3S-S | NEG E3S-chamarra | No tenía chamarra, o cobija. |
kita' naad , | kita' nada | NEG ADV | NEG nada | No tenía nada. |