transcription
stringlengths
1
97
segmentation
stringlengths
1
103
pos_glosses
stringlengths
1
96
glosses
stringlengths
1
141
translation
stringlengths
2
129
ri' li seb'laj qus laj tiko'n .
ri' li seb'laj qus laj tiko'n
E3 DEM ITS ADJ PREP S
E3 DEM ITS bueno PREP siembra
Eso si es buena siembra.
Nimaqi' rijiil .
nimaq-i' r-ijiil
ADJ-ENF E3S-S
grande-ENF E3S-precio
Es de mucho valor.
Pero lajori ooj kita' ooj kwiin re ,
pero lijori ooj kita' ooj kwiin r-e
ADV ADV PRON NEG PRON S E3-SREL
pero ahora nosotros NEG nosotros poder E3-SREL
Pero ahora nosotros no podemos.
xaq qawinaaq lamaas wi' tb'antaj taq .
xaq qa-winaaq lamaas wi' t-b'an-taj taq
PART E1P-S ADV EXS INC-VT-PART PL
PART E1P-gente donde EXS INC-hacer-PART PL
Solomante los que son capas.
Tijtik taq ri tiko'n lil
ti-j-tik taq ri tiko'n li-l
INC-E3S-VT PL DEM S DEM-???
INC-E3S-sembrar PL DEM siembra DEM-???
Siembran esa clase de siembra.
Jb'iij maq tra poni .
j-b'iij maq tra poni
E3S-S ART DIM S
E3S-nombre ART DIM poni
Su nombre es pony (el que se llama pony)
Per ooj ta' ojkwiin ,
per ooj ta' oj-kwiin
ADV PRON NEG A1P-VI
pero nosotros NEG A1P-poder
Pero nosotros no podemos.
kom kita' re qapwaaq ,
kom kita' r-e qa-pwaaq
PART NEG E3-SREL E1P-S
como NEG E3-SREL E1P-dinero
Como no tenemos nuestro dinerito.
ooj qe natun chi rij .
ooj qe natun chi r-ij
PRON PART VI PREP E3-SREL
nosotros PART mirar PREP E3-SREL
Solamente miramos detras ellos. (no podemos)
Xaq qatiko'n ooj xaq tral ab'iix ,
xaq qa-tik-o'n ooj xaq tral ab'iix
PART E1P-S-AP PRON PART DIM S
PART E1P-siembra-AP nosotros PART DIM milpa
La simbra de nosotros solamente la milpa.
taq ra kinaq',
taq ra kinaq'
PL DIM S
PL DIM fríjol
Los frijolitos.
taq ra kapee .
taq ra kapee
PL DIM S
PL DIM cafe
Los cafetalitos.
Xaq li qatiko'n ooj
xaq li qa-tiko'n ooj
PART DEM E1P-S PRON
PART DEM E1P-siembra nosotros
Solamente eso es nuestra siembra de nosotros.
i kita' rijil ,
i kita' r-ijiil
CONJ NEG E3-S
CONJ NEG E3-precio
Y no tiene valor.
i rik'u lamaas wi' nemaq rijiil
i ri'-k'u lamaas wi' nem-aq r-ijiil
CONJ DEM-PART ADV EXS ADJ-PL E3-S
CONJ DEM-PART donde EXS grande-PL E3-precio
Y los que tienen precio.
kita' ooj kwiin re .
kita' ooj kwiin r-e
NEG PRON VT E3-SREL
NEG nosotros poder E3-SREL
No podemos nosotros. (no somos capaces)
Ójr taq tziij
ójr taq tziij
ADV PL S
antiguamente PL palabra
En la antiguedad.
wi' jura uleew jili jb'iij chimeel ,
wi' ju-ra uleew jili j-b'iij chimeel
EXS NUM-DIM S ADV E3S-S TOP
EXS uno-DIM tierra allá E3S-nombre chimel
Hay un terrenito alla que se llama Chimel.
san pawlo baldiyo ,
san pawlo baldiyo
ADJ NOM S
san pablo baldillo
San Paulo el baldillo
ójr taq wi' sesenta i sinko kabaderiiy k'iche'laaj ,
ójr taq wi' sesenta i sinko kabaderiiy k'iche'laaj
ADV PL EXS NUM CONJ NUM MED S
antiguamente PL EXS sesenta i cinco caballerías montaña
Antes avía 65 caballeriás de montañas.
i ri k'uli ójr taq tziij qawinaaq ,
i ri k'u-li ójr taq tziij qa-winaaq
CONJ DEM PART-DEM ADV PL S E1P-S
CONJ DEM PART-DEM antiguamente PL palabra E1P-gente
Y entoces en aquellos tiempos nuetra gente.
xwa'x taq jli chimeel .
x-wa'x taq jli chimel
COM-EXS PL ADV TOP
COM-EXS PL allá chimel
Estubieron alla en Chimel.
Ri' k'u li
ri' k'u li
DEM PART DEM
DEM PART DEM
Eso es.
wi' jun anm ,
wi' jun ánim
EXS NUM S
EXS uno mujer
Avía una mujer.
tijin chi jyuq'iik tra jkirneer ,
tijin chi j-yuq'-iik tra j-kirneer
PRG PREP E3S-VT-SV DIM E3S-S
PRG PREP E3S-pastorear-SV DIM E3S-oveja
Estava pastoreando sus ovejitas.
kabaal xelch nik'aj k'ooy
kabaal x-el-ch nik'aj k'ooy
ADV COM-VI-DIR ADV S
cabal COM-salir-DIR unos mico
Cabal silieron unos micos.
ralq'aj taq ,
r-alq'aj taq
E3-VT PL
E3-robar PL
Se la rovaron.
xchep taq
x-chep taq
COM-VT PL
COM-agarrar PL
La agarrarón.
ra ra rik'laal
ra ra r-ik'laal
DIM DIM E3-S
DIM DIM E3-hijo
Su criatura.
ralq'aj taq b'ik ,
r-alq'á-j taq b'ik
E3-VT-SC PL DIR
E3-robar-SC PL DIR
Se la rovaron.
xe' chik sik' anm ,
x-e' chik sik' ánim
COM-SREL PART AFE S
COM-SREL PART AFE mujer
Se fue la señora.
xe' jb'iij re richijil ,
x-e' j-b'iij r-e r-ichijil
COM-VI E3S-VT E3-SREL E3S-S
COM-ir E3S-decir E3-SREL E3S-esposo
Se fue a decirle a su esposo.
xíj toke' taq ,
x-ij tok-e' taq
COM-VT VT-ENF PL
COM-decir buscar-ENF PL
Lo fueron a buscar.
ta' chiki' xkwiin taq chij majiik .
ta' chk-i' x-kwiin taq chi-j maj-iik
NEG PART-ENF COM-VI PL PREP-E3S VT-SV
NEG PART-ENF COM-poder PL PREP-E3S quitar-SV
Ya no lo pudieron quitar. (ya no lo pudieron recuperar)
Xijtoke' taq chik ní'j kristyaan chik
x-i-j-tok-e' taq chik ni'j kirtyaan chik
COM-DIR-E3S-TAM-ENF PL PART ADV S PART
COM-DIR-E3S-buscar-ENF PL PART otros persona PART
Se fueron a buscar a otras personas más.
qawinaaq wunaq ,
qa-winaaq wunaq
E1P-S S
E1P-gente hombre
Nuestros hermanos hombres.
xi'jtoke' taq
x-i'-j-tok-e' taq
COM-DIR-E3S-VT-ENF PL
COM-DIR-E3S-buscar-ENF PL
Fueron a buscar.
ta' chiki' xta' taq ra ra ne',
ta' chk-i' x-ta' taq ra ra ne'
NEG PART-ENF COM-VT PL DIM DIM S
NEG PART-ENF COM-encontrar PL DIM DIM nene
Ya no encontraron al nene.
xk'amtaqa' b'ik laq k'iche'laaj .
x-k'am-taq-a' b'ik laq k'iche'laaj
COM-VT-PL-ENF DIR PREP S
COM-recibir-PL-ENF DIR PREP montaña
Se lo llevaron en las montañas.
Ta' chi' xk'utun ra ne',
ta' chi x-k'utun ra ne'
NEG PREP COM-VI DIM S
NEG PREP COM-aparecer DIM nene
Ya no apareció el nene.
muk're' xkamk
muk'-re' x-kam-k
PART-ENF COM-VI-SC
PART-ENF COM-morir-SC
Saber si murió.
o muk're' yo'lik rik'ilaq .
o muk'-re' yo'l-ik r-ik'il-aq
CONJ PART-ENF ADJ-SC E3-SREL-PL
CONJ PART-ENF vivo-SC E3-SREL-PL
O talvez que este vivo con ellos.
Baay ji k'uli chik ,
baay ji k'u-li chik
VOC AFI PART-DEM PART
baya AFI PART-DEM PART
Vaya así fue.
jun q'iij chik xe' chik jun wunaq chik ,
jun q'iij chik x-e' chik jun wunaq chik
NUM S PART COM-VI PART NUM S PART
uno día PART COM-ir PART uno hombre PART
Otro día, se fue otro hombre otra vez.
kontod sik' rixoqil ,
kon-tod sik' r-ixoqil
CONJ-ADV AFE E3-S
CONJ-toda AFE E3-esposa
Con su pobre mujer.
xe' taq chij k'amiik sii',
x-e' taq chi-j k'am-ik sii'
COM-VI PL PREP-E3S VT-SC S
COM-ir PL PREP-E3S recibir-SC leña
Se fueron a traer leña.
ri' k'uli
ri' k'u-li
DEM PART-DEM
DEM PART-DEM
Eso fue.
kwand wi' taq chij k'amiik sii',
kwand wi' taq chi-j k'am-iik sii'
ADV EXS PL PREP-E3S VT-SC S
cuando EXS PL PREP-E3S recibir-SC leña
Cuando estavan trallendo leña, (estavan haciendo leña)
jun repent qe xelchich maq k'ooy chi rijaq ,
jun repent qe x-el-chi-ch maq k'ooy chi ri-j-aq
NUM ADV PART COM-VI-PREP-DIR ART S PREP E3-E3S-PL
uno derrepente PART COM-salir-PREP-DIR ART mico PREP E3-E3S-PL
Derepente salieron otra vez los micos, de tras de ellos.
xchapsaj xchapsaj sik' anm
x-chap-sáj x-chap-sáj sik' ánim
COM-VT-PAS COM-VT-PAS AFE S
COM-agarrar-PAS COM-agarrar-PAS AFE mujer
Agarraron a la pobre mujer.
i máj taq b'i siik' rixoqil .
i máj taq b'i siik' r-ixoqil
CONJ VT PL DIR AFE E3-S
CONJ quitar PL DIR AFE E3-esposa
Y se robarón a su pobre mujer.
I i sik' wunaq
i i sik' wunaq
CONJ CONJ AFE S
CONJ CONJ AFE hombre
Y el pobre hombre.
ta' chi' xkwiin chij majiik sik' rixoqil .
ta' chi x-kwiin chi-j maj-iik sik' r-ixoqil
NEG PREP COM-VI PREP-E3S VT-SC AFE E3-S
NEG PREP COM-poder PREP-E3S quitar-SC AFE E3-esposa
Ya no pudo arrebatar a su pobre mujer.
Xijb'ij re ni'j kristyaan chik .
x-i-j-b'ij re ni'j kirtyaan chik
COM-DIR-E3S-VT PRON ADV S PART
COM-DIR-E3S-decir él/ella otros persona PART
Se fue a abisar a otras personas.
Xe' taq chi jtokiik laq k'iche'laaj ,
x-e' taq chi j-tok-iik laq k'iche'laaj
COM-VI PL PREP E3S-VT-SC PREP S
COM-ir PL PREP E3S-buscar-SC PREP montaña
Se fueron a buscar en las montañas.
kita' chiki' xta' taq .
kita' chik-i' x-ta' taq
NEG PART-ENF COM-VT PL
NEG PART-ENF COM-encontrar PL
Ya no la encontraron.
Xok taq chij tokiik ,
x-ok taq chi-j tok-iik
COM-VI PL PREP-E3S VT-SC
COM-entrar PL PREP-E3S buscar-SC
Entraron a buscarla, ( comenzaron a buscarla)
xjama' jq'iijaq chij tokiik sik' anm ,
x-jam-a' j-q'iij-aq chi-j tok-iik sik' ánim
COM-VT-ENF E3S-S-PL PREP-E3S VT-SC AFE S
COM-desocupar-ENF E3S-día-PL PREP-E3S buscar-SC AFE mujer
Separaron su día para buscar a la señora.
ta' chi' xta' taq sik' anm ,
ta' chi' x-ta' taq sik' ánim
NEG PREP COM-VT PL AFE S
NEG PREP COM-encontrar PL AFE mujer
Ya no encontraron a la señora.
xe' laq k'iche'laaj
x-e' laq k'iche'laaj
COM-VI PREP S
COM-ir PREP montaña
Se fue en las montañas.
ri' k'u li xsach sik' anm .
ri' k'u li x-sach sik' ánim
DEM PART DEM COM-VT AFE S
DEM PART DEM COM-perder AFE mujer
Así fue como se desapareció la señora.
Xkan ,
x-kan
COM-VI
COM-quedar
Se quedó.
ruk' jun q'iij chik ,
ruk' jun q'iij chik
PART NUM S PART
PART uno día PART
Otro día otra vez.
wi' chi' ajwakatnel ,
wi' chi aj-wakat-nel
EXS PREP AGT-VI-???
EXS PREP AGT-pasear-???
Hubieron otros cazadores.
xe' taq chijtokiik ka'n laq k'iche'laaj .
x-e' taq chi-j-tok-iik ka'n laq k'iche'laaj
COM-VI PL PREP-E3S-VT-SC S PREP S
COM-ir PL PREP-E3S-buscar-SC animal PREP montaña
Se fueron a buscar animale en las montañas.
Ri chaq b'esel taq ,
ri chaq b'esel taq
DEM PART POS PL
DEM PART ir PL
En lo que ellos ivan.
ri chaq kabaal xi'jte' taq anm ,
ri chaq kabaal x-i-j-te' taq ánim
DEM PART ADV COM-DIR-E3S-VT PL S
DEM PART cabal COM-DIR-E3S-encotrar PL mujer
En ese momento, cabal fueron a encontrar a la señora.
wi' ralaaj jun pek ab'aj ,
wi' r-alaaj jun pek ab'aj
EXS E3-SREL NUM S S
EXS E3-SREL uno peña piedra
Estava debajo de una peña de piedra.
i xiij taq ,
i x-iij taq
CONJ COM-VT PL
CONJ COM-decir PL
Y dijeron.
xil anm b'esel ajwakténel
x-il ánim b'esel aj-wakat-énel
COM-VT S POS AGT-VI-???
COM-ver mujer ir AGT-pasear-???
Vió la señora que ivan los cazadores.
xelch jol ,
x-el-ch jol
COM-VI-DIR VI
COM-salir-DIR correr
Salió corriendo.
xch'ab'eej
x-ch'ab'-eej
COM-VT-???
COM-hablar-???
Los habló.
i xk'amtaqch ,
i x-k'am-taq-ch
CONJ COM-VT-PL-DIR
CONJ COM-recibir-PL-DIR
Y se la trageron.
ji'non li xkwin taq ,
jii'non li x-kwin taq
AFI DEM COM-VI PL
AFI DEM COM-poder PL
Asi pudieron ellos.
xkwin xpechiik
x-kwin x-pe-iik
COM-VI COM-VI-SC
COM-poder COM-venir-SC
pudo volver otra vez.
i xpew ajwakténel
i x-pe-w aj-wakat-énel
CONJ COM-VI-PART AGT-VI-???
CONJ COM-venir-PART AGT-pasear-???
vinieron los cazadores.
xk'am taq b'i sik' anm ,
x-k'am taq b'i sik' ánim
COM-VT PL DIR AFE S
COM-recibir PL DIR AFE mujer
Se llevaron a la señora.
xijye taq
x-i-j-ye' taq
COM-DIR-E3S-VT PL
COM-DIR-E3S-dar PL
La fueron a dejar.
rik'i richjil .
r-ik'il r-ichijil
E3-SREL E3S-S
E3-SREL E3S-esposo
Con el esposo.
Per kita' chiki ritz'iiq
per kita chik-i' r-itz'yeq
ADV NEG PART-ENF E3-S
pero NEG PART-ENF E3-ropa
Pero ya no tenía ropa.
kita' chiki' ritz'iiq ,
kita' chik-i' r-itz'yeq
NEG PART-ENF E3-S
NEG PART-ENF E3-ropa
Ya no tenía ropa.
xk'isi ritz'iiq chi riij laq k'iche'laaj .
x-k'is-i' r-itz'yeq chi r-iij laq k'iche'laaj
COM-VT-ENF E3-S PREP E3S-SREL PREP S
COM-terminar-ENF E3-ropa PREP E3S-SREL PREP montaña
Se le acabó la ropa detras en las montañas. (se le terminó la ropa en la montañas)
Antos rik'u xiij ra richijil:
antos ri'-k'u x-iij ra r-ichijiil
ADV DEM-PART COM-VT DIM E3S-S
entonces DEM-PART COM-decir DIM E3S-esposo
Entonces le dijo a su esposo.
¡ta' chiki' xatkwiin chi inkoliik !
ta' chik-i' x-at-kwiin chi in-kol-iik
NEG PART-ENF COM-E2S-VT PREP A1S-VT-SC
NEG PART-ENF COM-E2S-poder PREP A1S-defender-SC
¡Ya no pudiste defenderme!
Peer in xintija' inq'iij ,
peer iin x-in-tij-a' in-q'iij
ADV PRON COM-E1S-VT-ENF A1S-S
pero yo COM-E1S-comer-ENF A1S-día
Pero estuve luchando.
ta' chi' xinkwiin
ta' chi x-in-kwiin
NEG PREP COM-A1S-VI
NEG PREP COM-A1S-poder
Ya no pude.
tche' re sik' anm .
t-che' r-e sik' ánim
INC-VI E3-SREL AFE S
INC-decir E3-SREL AFE mujer
Le dijo a la señora.
Antose lajori ,
antose lajori
ADV ADV
entonces ahora
Entonces ahora.
lajori nenk'u xatij li laq laq woron
ljori neen-k'u x-a-tij li laq laq woron
ADV INT-PART COM-E2S-VT PREP PREP PREP S
ahora INT-PART COM-E2S-comer PREP PREP PREP monte
¿Que fue lo que comistes entre las montañas?
laq k'iche'laaj
laq k'iche'laaj
PREP S
PREP montaña
En las montañas.
xche' re .
x-che' re
COM-VI PRON
COM-decir él/ella
Le dijo.
In cha' re xi' tintij jwiich taq re chee',
iin cha' re (xi') t-in-tij j-wiich taq re chee'
PRON VI PRON ??? INC-E1S-VT E3S-SREL PL PRON S
yo decir él/ella ??? INC-E1S-comer E3S-SREL PL él/ella árbol
¡Yo le dijo! Estuve comiendo las frutas de los árboles.
lo ke tijtij maq k'ooy .
lo ke ti-j-tij maq k'ooy
PART PART INC-E3S-VT ART S
lo que INC-E3S-comer ART mico
Lo que comen los micos.
Ri tijya' taq chweyin
ri ti-j-ya' taq ch-we-yin
DEM INC-E3S-VT PL PREP-SREL-PRON
DEM INC-E3S-dar PL PREP-SREL-yo
Eso me davan a mi.
tche' tzik' anm ,
t-che' tzik' ánim
INC-VI AFE S
INC-decir AFE mujer
Dijo la pobre señora.
troq'b'ej riib' chi jyoliik ,
t-r-oq'-b'ej r-iib' chi j-yol-iik
INC-E3S-VI-APLI E3S-SREL PREP E3S-VT-SC
INC-E3S-llorar-APLI E3S-SREL PREP E3S-contar-SC
Llorava al contarlo, (llorava cuando relatava lo sucedido)
seb'laj k'eex xe'jtije' laq k'iche'laaj .
seb'laj k'eex x-e'-j-tij-e' laq k'iche'laaj
ITS ADJ COM-DIR-E3S-VT-ENF PREP S
ITS dolor COM-DIR-E3S-comer-ENF PREP montaña
Sufrió mucho en las montañas.
I kta' ritz'iiq ,
i kita' r-itz'yeq
CONJ NEG E3-S
CONJ NEG E3-ropa
No tenía ropa.
kita' jq'u',
kita' j-q'u'
NEG E3S-S
NEG E3S-chamarra
No tenía chamarra, o cobija.
kita' naad ,
kita' nada
NEG ADV
NEG nada
No tenía nada.