Datasets:

LaMOP

/

Basis-Latin-French

like 1

misertus dominus, populum cogere fecit christianum circa barbariem paganorum, eorumque seuitiam si fieri posset inperdendo pernoctare. Quibus dum famis et sitis nimie- tas ualida incubuisset, et lugubris sub diuo algoris inhorruisset, paganorum astutia in fugam uertitur, quo usque noto sibi presidio tueretur. Quo peracto, pre- dictus pater cuius natalitium euestigio celebrandum erat, a prenominato castello cum suis et non modica po- pulorum turba ad propria regredi dignatur. Interea pro itineris fatigatione, cum iam eius desiderabilis instaret exceptio, paulis per repausandum fuit. Dumque sui preissent ut aecclesiastico more ornati, tanto seniori celeberri- me obuiarent, repente quedam limouicensis femina nomine Aualendis iam fere vi. ab annis demoniaco re- dacta spiritu, dum multorum loca sanctorum peragrasset, ante sacrum eius corpus adducitur, ut eius interuentu glorioso potiretur. Adest siquidem innumerositas turbarum, dum illa infelicissime torqueretur. Prestolantur igitur cuncti eius misericordiam, dum uident miseram inreme-

cus propriis humeris aduectans, eorum radicibus ingerebat. Idemque Pinufius a quo uisus fuerat fratre, inuitus ad suum coenobium reuocatus est. Sed redeundum nobis est ad ordinem coepti operis, quia rectius iudicamus proprio sermone, prout sufficit tenuitas ingenii nostri proprii patroni disserere laudem, quam de aliorum uirtutibus aliorumque scriptis, texere uolumen operis nostri. Quia quamlibet simus idiotae, omnique ex parte scientiae pauperitate constricti, ut tam ardua et in fastigium sub- lime porrecta, pro rerum magnitudine assequi neque- amus, uerum ea ita nos aliquatenus posse explicare, confidimus, si intercessionibus ipsius ad nos quoque ille qui per Isaiam prolatus est, sermo domini dirigatur. Ego ante te ibo, et potentes terre humiliabo. Et portas ereas conteram, et uectes ferreos confringam. Et aperiam tibi thesauros absconditos, et archana secretorum. Ut nos quoque uerbum domini precedens, primum potentes terre humiliet, id est noxias pas- siones, dominationem sibi tyrannicam, ac seuissimam in nostro mortali corpore uindicantes, easque faciat

tibus globis exuritur, et huc illucque rotari mise- rum cerneres, et cum ingenti uociferatione cla- mare se diutius non posse tolerare, si Iohannes propius accessisset. Interea demoniacum ad se secretius iubet exhiberi, et celeri purgatio- ne [mot gratté: “purgatione”?] curatum, secum paucis post diebus, iussit habitare. Quo facto, et obsessus recepit sospitatem, et seruus domino reforma- tur. Ceterum quantis quibusque conspicuus ex- titerit uirtutibus, transcendit possibilitatem nostram infinitus numerus. Nam illud in eo mirabile fuit, quod numquam obitu cuiusquam afflictus est, nec funere laetatus. Nichil in eo maliuolae uoluntatis fuit, nec bene posse defuit tranquilla potestas. Mens modulo contenta suo, nec umquam turpi dedita lucro. Illecebras uicit corporeas, iocos, obscenaque dicta uitauit. Inuidus cuiquam, fuit numquam. Non ignarus, sed mul-

Cumque ibidem anno et sex fere mensibus delitescens, per uni- uersam patriam quereretur, a quodam tamen uisus est, qui de Gallie partibus commearat. A quo tamen, uix potuit pro sui habitus humilitati cognosci. Cumque eum intuens super agnitione eius diutissima fuisset hesi- tatione detentus, propius tandem accedens, et non solum [ligne gratté] uultum, sed etiam uocis sonum diligenter explorans, et ad pedes eius concitus proruens. Nonne inquit hic est uene- rabilis Iohannes, qui prelationem honorum fugiens, ad haec loca peruenit? Primum quidem super hoc stuporem uiden- tibus summum incussit, post uero miraculo sunt maiore [au-dessus] perculsi, cum eius nomen quod apud eos magna fuerat opinione 1compertum, protinus prodidisset. A quo universi fratres prioris ignorantie ueniam postulant, quod uidelicet eum inter iuniores tanto tempore deputassent. Deinde iam ut decebat in honore maximo coepit haberi, quia ue- rax est ille qui dixit, ciuitatem supra montem statu- tam non posse abscondi. Regressus itaque agnitor, ineffabile gaudium, de inuentione Iohannis, patriae

Summi sacerdotis Dei beati Iohannis patris nostri miracula cudere optimum duximus, sed quia pre magnitudine sui humanam excedunt memo- riam, singula tangere nequimus. Cui inter cetera uirtutum insignia, tantam dominus gratiam contulit, ut usque ad terminum uite, in effugan- dis daemonibus potentissimus appareret. Qua propter silentio non est tegendum, de cla- rissimo uiro Nicasio ferocis ingenii, cui etiam Aualensis1 oppidi, regende rei publice fuerat cura commissa. Cuius seruus cum a demone obsessus dolendo cruciaretur exitu, ad mo- nasterium sancti Iohannis captus catenatusque addu- citur, spe recuperande salutis. Qui cum fuis- set sancti Iohannis obtutibus presentatus, deprecantibus cunctis, ut solitam erga insanum purgationis curam inpenderet, seuire miser ac fremere den- tibus coepit, ac rabidiores insonare sermones. Flammarum quoque inuisibilium undique incumben-

iam iamque festinaui deuotus. Statimque eulogiarum munus acceptum, sane lautissimum, unum paximatium, et quinque pomula, noctu transcurrens, languido deportabam. Dumque adhuc procul abessem, non tam meum quam sanitatis sue aduentum sensit aegrotus, ac percontari a circumstan- tibus coepit ubi essem. Meoque me nomine uocans, paxi- matium illud quod deferebam, quasi presentem aspiceret de- poscebat. Paulo post ego ueniens, plangentis turbe, sum exceptus officio. Atque ita ingressus domum, in qua aeger iacebat, ut uidi germanum meum iam iamque preci- pitanter rapi in mortem, in apertos singultus lacrimasque prorumpens, munus illud quod exhibueram protuli. Igitur tres particulas benedicti panis uini infusione made- factas, in os illius ipse inserui. Statimque corrobora- tis artubus, in stratum resedit, ac respirauit. Dein, paulatim huius edulii perceptione corroborari, atque ad usum suum coeperunt menbra reuerti, donec incolumi- tati pristine redditus, turba omni inspectante surrexit. V. NAM NEC HOC PRETEREVNDVM VIDETVR, QVOD

III. De latice a puteo sublata et egro sospitate inlata IIII. De quodam egro nomine Fidamiolo eulogiarum munere beati Iohannis sanato V. De alio qui ualitudine periclitabatur harum eulogiarum acceptione sanato VI. De paupere seminudo inuento VII. De faris munere a Deo multiplicato VIII. De beato SEQVANO nobili intentione preuento, qualiter ad eum nocte uenerit, et quod diuinitus beato Iohanne de aduentu eius reuelatum est VIIII. De Claudio monacho qui caelos uidit apertos *ortatione subiectorum X. De uisitatione regum atque nobilium ad uirum Dei uenientium et ammonitione atque ex* XI. De obitu uiri Dei XII. De prelatione abbatis SILVESTRI, sicut ipse beatus Iohannes adhuc uiuens precepit EXPLICIVNT CAPITVLA LIBRI SECVNDI INCIPIT LIBER SECVNDVS

iunctus angelis hic opem confert sanctis. Cum quo nos summa deitas1 RESPONSORII ET ANTIPHONIS IN FESTIVITATE SANCTI IOHANNIS AD VESPERAS A. Pretiosa est mors sanctorum domini qui ad- sistunt ante thronum maiestatis sue de quorum collegio inter primos theologos summe confessor et athleta uenerande refulges sancte Iohannes interueni quesumus pro nostra fragilitate in conspectu summe deitatis. INVITATORIVM A. Adoremus Christum regem confessorum dominum qui aeterna sanctum Iohannem coronauit gloria. IN I. NOCTVRNO A. Preclara exortus prosapia Iohannes sacer aegregius ab ipsa puerili aetate domini perfunditur gratia. P. B. A. Qui cum in domo parentum adhuc indole aetatis frueretur non lasciuiam sectabatur sed sanctorum patrum uestigia sequebatur. P. Q. A. Litteris namque eruditus et Christi gratia edocatus relictis omnibus retinaculis ad Christum se contulit P. C. A. Repletus denique gratia domini construxit coenobium lo- catoque monachorum grege regimen ipse suscepit. P. V. A. Pollente monachorum caterua humilitatis gratia noctis tenebras captans ob- fugit et Lirinum insulam marinam ingressus sui reticuit propositi dignitatem. P. Domine A. Repertus a quodam compulsus est inuitus

reo ad caeleste capitolium nobilem euexit triumphum, palmaque inmortalitatis pariter donatus et laurea, sydereos cometus merito- rum priuilegio cumulauit. Ibi feliciter perpetuus, ac perpetuo felix, ipsi conregnans Christo, cohabitat angelis, conspatiatur ar- changelis, uniuersis postremo sanctorum omnium milibus conletatur. Inde hodierne festiuita- tis manauere tripudia, inde christiane ple- bis tanta tamque sollemnia gaudia pro- fluxerunt. Hinc clerus concinit, inde po- pulus plaudit. Pauper tripudiat, diues exultat. Iuuenes et uirgines, senes cum iu- nioribus, laudant nomen domini, cuius mune- re Iohannes hic tantus tam celebris tam denique precelsus emicuit, ut et sanctitatis apice nulli secundus, et miraculorum copia maximis quibusque sanctorum predicetur merito comparandus. Cuius enim continentiam singularis parsimoniae t

Tenere me commilitones obtimi, secularium qui- dem bellorum signa perspicitis, sed non ad haec arma prouoco, non ad haec bella animos uestros uirtutemque cohortor. Aliud nobis genus eligen- dum est preliorum, non per hos gladios potestis ad reg- na caelestia properare. Robur nobis opus est animorum inuicta defensio, fidem quam Deo promisimus, in ultimis custodire. Iam de com- militonum nostrorum gloria, qua diuino cernebat obtutu, superest ut uictori Deo gratias agamus. Gloriosus uir Mauricius, est locutus. Ego uobis [dans la marge droite, .vi.] uictoriam plenam, si Christo creditis, repromitto. Proiciant dextere nostre arma ista, cum signis mili- taribus, prestabit hoc Christus, ut mox in ipso caeles- ti sicut promittitur regno, alia uobis ex superium uestrum, uideatis signa monstrare. Vadat quin im- mo funestus satelles, et haec truculento regi nuntiet. Milites sumus imperator tui, sed ta- men seruitutem liberi confitemur Dei. Tibi miliciam

Quo facto, et obsessus recepit sospitatem, et seruus do- mino reformatur. XV NEC DISSIMILE HVIC FVIT ILLVD, QVOD DICTVRVS sum. Quidam igitur de rusticioribus personis, paruu- lum secum filium exhibens, rogaturus aduenit, ut per orationem sancti Iohannis paruulo sanitas redderetur, cui lingue usus labiorumque officia negabantur, ita ut etiam amentem eum diabolus effecisset. Tunc Iohannes reniti coepit, di- cens sue non esse uirtutis, per quem Deus signum sanitatis ostenderet. Interea flens et euilans pater, tandem ut susciperetur emeruit. Transacto itaque aliquo tem- poris spatio, diuino purgatur auxilio. Tum pueru- lus quasi beneficium prosperitatis sue retribuere cu- piens, prouolutus pedibus sancti Iohannis, ut sanctorum fratrum aggregaretur numero, ipsis supplicantibus impetrauit. Ibi quoque domino cupiens deseruire, ubi non modo corporis salutem, sed etiam anime incolumitatem fuerat con- secutus. XVI NAM IN IOHANNE ILLVD MIRABILE FVIT, QVOD numquam obitu cuiusquam afflictus est nec funere le-

... erum indigentiam. Moxque ad ... ur, capiens plus fere modios ... ro, ad usus fratrum proficerent. ... quot temporis spatium, ex eo ... uidam iuxta morem sibi dari ... mensuram consuetam dari ... ter. Nequaquam inquit, ut ... ed totum imperiis tuis, paupe- ... audito, oculos ad caelum ..., largitorem omnium Deum im- ... tione, ministro iubet. ... mminiculo, defer alimenta egeno. Pergens minister, repperit uas plenum. Sumptaque mensura, pauperi tribuit. Deinde, patri nuntianda credit. Sed ille silendum esse imperat, ne elationis macula, cumulum gratie tollat. VIII. VIR QVIDAM NOBILI INTENTIONE PREVENTVS SEQVANVS nomine, comperta famul[i] dei Iohannis fama, in obseruatione priorum patrum, quam et ipse flagranti

ut ne quidem ad statum sufficeret, et ualentius iterum pristina recipitur salus, ut omnibus pates- ceret intemeratam Dei genitricem, suo haec sacer- doti optinuisse magnalia. Et quamquam in sollemp- nitate prefata, hoc actum nouerimus, precipue tamen illius hoc extitisse meritis credimus, cuius miracula quondam in ipso eodemque homine patrata cognoscimus. Quemque immunem ceperat, et per omnia deformem, et parum officiosum reddiderat et commendabilem, nunc super eos proprios consolatur seruos, ut illum integerrime uigentem, ueri illius sermo- nem in exemplo traderet, qui non inchoationem, sed boni operis exsecutionem, consecturam affore lau- dem predixerat. [est-ce qu’il y avait un titre ici?] QVENDAM ETIAM FRATRICIDAM VIDIMVS, [quelque chose gratté dans la marge?] et ob huiusmodi flagitii immanitatem, in colli et brachiorum pectoris quoque et lum- borum circuitum, in penitentie munere, circulos ha- bentem ferreos. Qui cum ideo multa sanctorum peragrasset

supplementum exercitus, legionem thebeam, ex orien- talibus militibus ire precepit. Que legio, sex milia sex centos sexaginta sex uiros, ualidos animis et instruc- tos armis, antiquorum romanorum habebat exemplum. [dans la marge gauche, .vi.] Hi igitur milites christiane religionis ritum, orientali traditione susceperant a hierosolimitane urbis episcopo, fideique sacre uirtutem omnibus preponebant. Urbem quip- pe romanam itinere adtingentes, eandem christianitatis fidem quam acceperant apud beatum Marcellinum predic- te romane urbis pontificem confirmantes, ut ante gla- dio interirent, quam sacram fidem Christi quam acceperant uiolarent. Recepti igitur a Diocletiano cesare, iubentur ut post Maximianum collegam, itinere quo coeperant, Gallias tenderent. Maximianus cesar usu quidem militie bellis aptus, sed idolorum precipu- us cultor, ferus animo, auaritia anxius, opere crudelis, libidine deditus, ceterisque uitiis obsessus, potestatem imperialem, nimia crudelitate pollue- rat. In Galliam properans ad alpium peninarum

LECTIO X Post primariam Iohannis beatissimi sepulturam, [dans la marge droite, .i.] sacrum corpus eius a Leopardino qui quartus post ipsum abbas loci eius suffectus est uene- rabiliter noscitur transmutatum. Vbi quid diuine euidentiae fuerit demonstratum, ad auctoris laudem fideli putatur relatione condignum. Nam cum sepulchrum illud, a loco in quo positum erat auellere, ac commutare uo- luissent, et sublata humo undique, nequaquam tamen sarcofagum mouere possent, triduani ieiunii subire laborem consilium fuit. Cumque iam [dans la marge droite, .ii.] tertius dies ieiunii illuxisset, erat enim .x. ka- lendas octobris, quo die ueneranda festi- uitas beati Mauritii martyris cum sociis suis mundo clara nitescit, et fessa iam ieiunio menbra post matutinorum cantus rursum in sopore quiescerent, quidam senex aeccle- siam introiens, cernit beatos senes ut sibi ui-

familie frequentarer officio, materque mea pro- priis sibi unguibus faciem, genasque decerperet, miseram se clamans, nullam sibi post obitum meum spem uite dicebat remansuram esse, uel exiguam portionem. At ego cupiens eam consolari, eua- surum me esse dicebam, tantum si michi de puteo monasterii sancti Iohannis aqua fuisset bibituro exhibita. Cumque fuisset aduecta aqua, que erat sancti Iohannis benedictione condita, ubi ebibi, tamquam si in me celerrima sanitas fuisset ingressa, ita quod michi antea raro contingebat, in somno quieui. Cumque euigilas- sem, ulcus illud cuius tabo diuturno grauamine laborabam, crepuisse persensi. Ita sensim paulatimque cum officiis suis coeperunt menbra uiuescere, donec confirmatis gres- sibus, tam orationibus beati Iohannis, quam domino auxiliante surrexi.

A. Sancte Iohannes interueni pro nobis ut consortes glorie sanctorum tecum effici me- reamur. A. Sancte Iohannes interueni quesumus in tuis suffragiis criminum ue- niam et aeternam mereamur patriam. IN TRANSLATIONE AD VESPERAS A. Gloriose confessor et athleta uenenerande1 sancte Iohannes interueni quesumus pro nostra fragilitate in cospectu summe deitatis. IN MATUTINIS LAUDES A. Sacri corpus athlete Iohannis dum transferre non possent diuino instinctu tridua- num constituere ieiunium A. Nec defuit illis diuinum auxilium quo haec agebatur2 quin celeriter perpetrarunt. A. Tercio enim inclarescente die quidam e fratri- bus causa orationis aecclesiam adiit. A. Miroque modo sacrum cernit Iohannem increpantem audatiam sue ingressionis deinde iubentem ut statim quod uolebant peragerent. A. Exultent3 cuncti sanctissima4 uisione patris summoque cum honore transtulerunt sepulchrum IN EVANGELIUM A. Aue sacer uenerande aue decus trumphale Iohannes adsistens Deo nobis ora uitam celo aeterna uiuens gloria aue deposcens aethera X KALENDAS FEBRUARI, VIGILIA SANCTI IOHANNIS CONFESSORIS Gratia tua domine preueniat nos semper et sub- sequatur, ut qui festiuitatem beati Iohannis confessoris tui annua deuotione preuenimus, eius meritis et intercessionibus hic et ubique ab omni aduersitate liberemur, per dominum. ALIA

indole aetatis frueretur, non lasciuiam sectabatur, sed sanctorum uestigia sequebatur. Non se cibis delica- tioribus, aut quibusque delectamentis, passus est resolui, ut illa aetas solet. Meditabatur autem in puerili aetate, quod postea cum in robur uirile migrasset, deuotus impleuit. Litteris namque, ad prime erudi- tus est. Sed quam fuerit memoriae singularis cap- pax, quaue erga condiscipulos suos beniuolentia usus sit, non est nostre facultatis euoluere. III. IGITVR CVM FVISSET ANNORVM CIRCITER VIGINTI, et ad secretiora eum loca, nullatenus parentum, tam affectus amoris, quam grauitas senectutis pe- netrare permitteret, ipse tandem abruptis omnibus retinaculis, ad Christum se contulit. Sic igitur in remoto uille, propriis manibus sibi cellam summo labore aedificauit, oratoriumque construxit, atque illic adhibitis secum duobus tantum pueris, soli Deo uacabat. Sub eodem namque tempore, Galli- as sub imperii iure, Iohannes consul regebat. Transacto itaque aliquo temporis spatio, cum ad per-

tasse putassem elaborandum. Denique deberi hoc a me tantis hominum ingeniis putaui, ut cum etiam illius uiuam nunc memoriam teneamus, hanc inmortalem redderem si possem. Quod ipse adgrediar, nullius me inuidia refellente, ut uirum singularem, multorum, qui illum sepe uiderunt, uiuorum, ac presentium memoria teste commendem. II. VIR PER CVNCTA PREDICANDVS IOHANNIS, nullique suo tempore secundus, ortus sub territorio lingonice urbis, nobilitatem generis, nobilitate adornauit mentis. Eadem humo editus, eadem moriendo sepultus. Qui etiam, generosissimis parentibus, est procreatus. Pater eius Hilarius nomine, mater uero, Quieta uocitata est. Quorum ani- mos, cultus religionis catenatos, atque sub omni de- uotione christiani timoris, innexos tenebat. Quique etiam inter ipsa primordii rudimenta, tam in pue- ritia, quamque in adulescentia, sub christiani cultu uigoris atque religionis, a parentibus alitus, atque nutritus est. Qui cum adhuc in domo parentum,

studiis non aequauit? Cui uirtute pati- entie impar fuit? Quo fide inferior, spe mi- nor extitit? Quem denique summe karitatis prouectibus non transcendit? quanto uero principalium fulserit splendore signorum, replicare superfluum iudico, que tanta sunt, ut sui magnitudine, multorum immo om- nium notitiam facile uindicarint. Qui ergo tanta potuit moribundus, credimus equi- dem nec uana fides, multo potiora ob- tinere poterit inmortalis. Si pugnans ta- lia prestitit, regnans cum domino, incompara- biliter meliora prestabit. Hunc itaque uotis, hunc debite seruitutis frequen- temus obsequiis, nec torpeat animus in officio, si non uult esse frustratus in uoto. Rogatus aderit, interpellatus fauebit, cuncta incommoda submouens, commoda omnia prouidebit. Flectet precibus

ineffabile gaudium, de inuentione eius patrie repor- tauit. Qua pontifex noster Gregorius relatio- ne comperta, qui tunc temporis lingonicae aecclesiae gubernacula retinebat, electis duobus fratribus, duo paria epistolarum scripsit. Unam ad patrem eiusdem mo- nasterii nomine Honoratum, alteram quoque eius proprio nomini editam transmisit, deprecans ut rediret. Quod si differret, sciret se ante tribunal Christi, et pro desolatione loci predicti, et pro fratrum dispersione secum causas esse dicturum. Quarum exemplaria litterarum, dignum fuerat huic libello inseri, si po- tuissent aliquatenus repperiri. Igitur inuitum eum ac flentem, quod non meruerit uitam suam in illa quam arripuerat subiectione finire, ad solum pa- trium reduxere. Regressusque, patriam ac ciues omnes, aduentus sui gratia reddidit letiores. Ingressus itaque monasterium, comperit districtio- nem regule quam docuerat, minime seruari. Tum uero quasi rudis, et adhuc nouelli monas-

iudicem, pro reis et fragilibus interpellabit auctorem. Optinebit apud Deum ueniam criminum, atque impetrato inmortalitatis munere consortia premiorum. Prestan- te eodem domino nostro, cui laus perennis, gloria indeficiens, uictoria inmortalis, nunc et in omnia secula seculorum. AMEN. Lectio finitur quae patris honore politur. Haec celebri fama clara profertur in aula. Denique cum legitur ornatu mens redimitur. Famine faceto concludens certa fatendo. Hic statuit normam consignans maxime formam. Pullulat in natis olim quod pretulit actis. Confugium cunctis uno glomeramine iunctis. Presidium fessis solamen amabile mestis. Strenua pupillis dispensans orsa pusillis. Ac sibi subiectis a cosmo rite resectis. Fulgurat ut lampas obfuscans lumine laruas. Hac sumus emeriti pastoris laude potiti.

Sacra dies infunditur Iohannis uiri incliti triumphis signis meritis confessorum precipui. Hic probus ab infantia deserti petit ab dita anguem ui- rosum perimit et principatur monachis. Fugantur seui demones muto loquela redditur quem mors raptabat citima sacra reformat munia. Oppressos fame ualida plena refouet gratia cum ua- cuantur horrea frugum meretur copia. Iam candidatus seruo euocatur a domino fine beato transiens super letatur aethera. O pater diuinissime tuos conserua filios quos nunc gra- taris proprios conciues posce caelicos. Cum quo nos summa deitas in trinitate unitas tua cap- tet aeternitas habeat infinitas. Amen. HYMNUM AD MATUTINAS Soluuntur in his gaudiis quos moles pre- mit criminis nexus labuntur ferrei culpa donatur miseris Quod est dictu mirabile exemptam linguam reparat leprosos sorde liberat orbis refundit lumina. Triumphat his insignis summis asscriptus titulis Iohannes

contemplatione caeleste gloriari? X QVANTO IAM HONORE AC VENERATIONE regum francorum atque nobilium fulciretur uirorum, ambigit nemo, qui beneficia a predictis regibus presti- ta, per precepta chartarum que usque nunc in publicis arciuis predicti condita sunt monasterii, relegere cupit. * 1 Inerat in eo ut opinor iure dicam omnium uirtutum flagrantia, corporis castigatio. Ieiunia et orationes, aeque ut iuuenili aetate tulerat, eo modo et senili portabat. Exemplo subditos edocens, ut gastrimargie id est gulae, cenodoxie id est elationis, arrogantiae id est superbiae, uitia maxi- ma per que compererat Adam in paradiso deceptum, omnimodis cauerent. Ne simili modo sicut Adam his tribus uitiis delapsus, atque a gaudiis paradisi se- gregatus et deiectus est, simili modo imitatores eius dum uentris ingluuiei gule oboediendo succum- bunt, dum elationis stimulo imbecillitate animi per- turbantur, dum superbiae malo anime Deo dicate uulnerantur, a consortio iustorum abscisae, et omni gau-

CAP. IIII. De concursu religiosorum fratrum et qualiter circumiens monasteria quicquid religionis reppereri potuisset ad suum perferebat coenobium CAP. V. Qualiter ad insulam marinam que Lirinum nuncupatur peruenerit, et quomodo sub ditione abbatis lirinensis obediendo contulit CAP. VI. Qualiter agnitus ad patriam repedare iubetur, et quia monas- terium suum repperit regulari religione priuatum CAP. VII. De puteo repertu atque mundato, et sepente interempto CAP. VIII. De regressione eius et Filomeri sodalis suffragio CAP. VIIII. De contemptu oblectationis materni desiderii CAP. X. De repertu furtu securum CAP. XI. Qualiter temptationem diabolicam, et seductionem impudentissime mulie- ris domino adiuuante fugiens euasit CAP. XII. De contemptu Agresti et penitudine eius CAP. XIII. De spreto litterarum gerulo ad Clarum directo CAP. XIIII. Qualiter famulum clarissimi uiri Nicasu obsessum a demone curauit CAP. XV. De restitutione lingue cuiusdam muti CAP. XVI. De laude beati uiri et fine prioris libelli EXPLICIVNT CAPITVLA LIBRI PRIMI

debatur Iohannem et SILVESTRVM ante sepul- chrum stare, qui ei in regimine loci successerat, atque his qui cum eis erant albis uestiti stolis im- perare, ut sepulchrum mouentes, in locum perdu- cerent destinatum. Cumque ille audaci animo cerneret quid ageretur, a Iohanne ut ipse arbitrabatur increpatus est. Cur inquam ausus es aecclesiam introire? Sed quia simplici corde tuum cognoui introitum, uade inquit et concito gradu tam Leopardinum quam sodales [dans la marge gauche, .iii.] excitato, ut coeptum opus cito peragant. Festi- nus ille frater [au-dessus], ad Leopardinum abbatem cucurrit, ac rei geste causam deprompsit. Ille cum suis ouans surrexit, ac agnita uoluntate sancti uiri, atque permissu proprie deuotionis, surgentes et sepul- chrum amouentes, in locum destinatum illud com- mutarunt. Vbi et sanctum altarium cum consilio episcoporum struxerunt, quo Christi hostie litantur, atque orationum officia persoluuntur, ubi et remedia

diuinitatis, quam terrore militari oboedienda preciperent. Viri in rebus bellicis strenui, et uirtute nobiles, sed fide in Deo nobiliores. Euuangelici precepti, sub armis custodes, red- debant que Dei erant Deo, et que caesaris ce- sari restituebant. Requirunt itaque quid Maximianus cesar ita dictante mandasset, dictum eis est quod cesar iuberet milites omnes im- molare hostias, libare sacrificia, et sacra- menta fanatici ordinis adtractare. Iube- re cesarem, ut legio festinanter reuerteretur, et ad commilitonum se, prepararet exemplum. Tunc hii qui preerant legioni, miti affatu de- derunt responsum, ob hoc trangressos esse Octo- dorum, quia iam fama ad eos sacrificiorum ordine peruenisset, fas sibi uisum esse, ne demo- num aras christiani contaminari uiderentur. Deum uiuum collere, et traditam orientali more religionem, usque ad finem uite, perhenniter custodire.

ora leonum, lacu clausus, euadere potuisset propheta. Sacramenta olim dedisse nos memini, quod contemp- tu lucis istius, et desperatione uitae, defensa- re rem publicam deberemus. Iam tunc promisi mei corporis uilitatem, et spopondi hanc impe- ratoribus fidem, nec tamen michi ullus tunc reg- na celestia promittebat. Quid Christo sponden- tibus faciendum est si hoc potuimus miliciae deuotio- ne promittere? Quin immo fortissimi commilitones olim, deuotas animas, subdamus pretiosissime pas- sioni, sit nobis uirilis animus, fides inuiolata permaneat. Iam cerno ante tribunal Christi stantes eos, quos neci paulo ante satelles regius deputauit. Illa uera gloria est, que aeternitatem beatam uite huius breuitate mercatur. Equales omnes animo, una uoce, responsum satellitibus demus. Id nuntia. Milites quidem caesar tui sumus, et ad defensionem rei publice, romana arma suscepimus, nec um- quam aut desertores bellorum, aut proditores militie

restant, diuino secundentur auxilio. Igitur beati patris nostri Iohannis opera, ab oratoribus ingenue premissa, miseratione ipsius qua nobis adhuc rudibus conducere dignatur, que cre[di]mus si fieri posset cunc- tarum uerbo linguarum, non decerneremus indigna. [marge: .ii. gratté] Sane cum nobis iuge presens adsit, quodam tempore, cum se fratres sacrarum dedissent uigiliarum sollempniis, quibus sanctam Dei genitricem caelos assumptam caelebrandam gauderent annuatim, et ex more ille clarissimus exordiretur hymnus quo Deum digne laudamus, et dominum debito confite- mur, repente quidam claudus nomine GVANDELBERTVS post chorum psallentium stans, uoces coepit emittere, et ma- nibus genua contundere, seseque pauimento supersternere, atque huc illucque uolutare. Quo conspecto omnis fratrum frequentia gaudio conpunctionis perculsisunt eumque loco quo erat amouentes, ante sancti corporis presentiam [marge: LECTIO II, gratté] sustulerunt. Interea dum matituna [sic] complerentur officia, cuncta eius menbra uibrantia uideres et nexibus soluta, artatim complodere. Eximitur paulisper uirium ab eo fortitudo,

inmersus, omni squalore deposito, ita toto cor- pore inmaculatus apparuit, ut cunctis esset euidentissimum, hunc supra humanam diligen- tiam, peruenerandi Iohannis merita, superna fuisse uirtute curatum. Is ipse postmodum loco aliquandiu remoratus, dehinc ad solum proprium decorem recepte secum retulit sospita- [na margem, .iii.] tis. Illud certe obliuione obsolescere profanissimum iudicatur, quod ad patris nostri singulare meritum declarandum, mirabili diuinitatis efficatia, ipsi uidimus perpe- trari. Pastorales quidam pueri alendis pecoribus occupati, diu latentem pecuniam in abditis terre partibus reppererunt. Veritique proditionem, uni ecollegis Teutberto nomine, pariter crudeles, pari coniuen- tia, linguam ferro impiissimo, dictante auaritia absciderunt. Is quod esset ae- tate puerulus, negotium posse prodere pu-

licet difficultatibus, nisu quo potuit, post temporis aliquantum peruenit. Receptus hos- pitalitatis ritu, humanitatisque recreatus officio, in partem aecclesiae remotius collocatur, deformitati sue remedium uti fuerat pre- monitus, obnixis excubiis precaturus. Et ne [on a gratté le .ii. dans la marge] diuini beneficii diu dilatione torqueretur, id tantum morarum fuit, dum fratres ad uespertine officium laudis peragendum, ex more confluerent. Quod dum sollemniter impleretur, miseri membra usquequaque sudore collapsa, coe- perunt diuinam quae iam euestigio instabat pretendere medicinam. Vniuersi gaudio stupefacti, elatis in excelsum uocibus coep- tum in infelicis curatione miraculum, a di- uinitate infantius fieri postulabant. Adhibitis primo balneis, squalidissimae cutis sordes, horrendum uisu, totam aque superficiem infecerunt. Secundo lymphis

peres spiritu, quondam ipsorum est regnum caelorum. Et reliqua. HOMELIA DE EADEM LECTIONE SPLENDIDISSIMAM HVIVS DIEI SOLLEMPNITATEM, cum officiosis celebramus obsequiis, tum diuinis frequentemus eloquiis, ut quibus tanta adcla- mamus gaudia, eorum perennia experiamur suf- fragia. Etenim presentem diem, mater aecclesia sa- cratissimam precipuo excolit, ueneratur, amplec- titur cultu. Verum nobis tam percelebri laetitia tripudiantibus, gemino splendore grauidam efficit et uenustam. Vtpote, qui triumphis thebeorum irradiamur martyrum, nostrique singularis et summi patroni Iohannis iocundamur insigniis, attollimur meritis. Hodiernum siquidem festum [dans la marge droite, .x.] thebea legio, duce Mauricio sanguine fuso, Deoque spiritu reddito dicauit. Iohannes uero triumpha- lis athleta, Galliae indigena, heremi incola, tantorum filiorum [un mot a été gratté] altor et prouector com- mutatis sacri corporis cineribus, longe post

tusque peragendos, aecclesiam penetrauit. Ouans ille, postquam lux dedita mundo fuit, pa- tri de industria quid uiderit nuntiauit. Ille ne forte stimulo elationis frater cor- ruptus mentem pollueret, increpans ait. Nequaquam talia te corde tumido uidisse presumas narrare. Quid enim? Num fas est ut homo sub fragilitate carnis [au-dessus] positus, et contagione peccatorum maculatus, au- deat de contemplatione calesti [sic] gloriari? HOMELIA IN NACTIVITATE SANCTI IOHANNIS. LECTIO XII. Sanctorum mortem semper in conspectu domini pre- tiosam, beatissimi Iohannis tum patris pre- cipui, tum etiam confessoris egregii, natalitia festa commendant. Iure et- enim diem sacri eius de seculo transitus natalitium dixerim, quo mundani squa- lores emergens ergastuli, caelestis conscendere meruit palatia regni,

Ibique cum acerrime torqueretur, suique sexu utroque illi indifferenter famularentur, affuit quidam adstantium monachorum inter cetera leuaminis uerba illi inno- tescens, qualiter sanctus uir in presenti uita, mulierum horruisset spetiem, ut genitricem propriam ualde eum inuisere inhiantem, nec saltem in transeundo recta acie oculorum contueri uellet. Qua gratia nec se utillimum iudicare addens, hanc femi- narum seruitutem illo in loco debere ei fieri, ne dum canum la- tratus et diuersorum animalium in quietudinibus, que propter domicilium beati uiri disponebantur oportere cogere. Super quo hic perterritus, se domum referri precoepit. Tunc ingru- ente magna corporis ualitudine, quasi pre oculis obitum tenens, ad patris auxilium reuertitur, portitoribus tantum famulantibus, ceteris uero absentibus. Redditur interea sa- nitati pristine, seseque aliquantulum conualescere presentiens, archiatrum accelerat adesse flegboto mandi necessitudine. Non bene autem, uene inciosione secuta, aegritudinis1 rursus fremescit molestia. Ast in se reuersus, uocibus intimis ingemuit, quare celesti medicine, medicamen aliud sibi

Deinde studio perfectionis accensus, laborem itineri subit intrepidus. Et animo feruenti monasteria circumire disponens, nec longo terrarum spatio, nec presentibus immanitatum periculis qui erat fidei igneus torris, aliquatenus potuit deterreri. Itaque monasteriis Galliae uisitatis, degustataque luminis ueritate, et spiritalia condere cupiens mella, uelut apes prudentissima, diuine gratiae flosculos decerpebat. Et intra pectoris sui con- clauim reconditos, ad summe sanctitatis dulcedi- nem atque perfectionis culmen enitebatur, Christo sibi in omnibus propitio, qui in cordis eius requies- cebat cubiculo. LECTIO III [très faible] Preterea cum ut diximus se primitus in deserto tarnoderensi condidisset, paucis adhuc secum commorantibus, nimiam aque penuriam patiebantur. Sed inquirentibus fratribus, nuntiatur puteus in eodem esse loco antiquitus inmani profunditate construc- tus, quem incuria uulgaris et temporum prolixitas,

Par le roy, presens messeigneurs les ducx [sic] de Berry et de Bourgogne // Charité ; Registratus in camera compotorum cum consimilibus et expedita ibidem de ordinacione dominorum die XIa januarii anno CCCIIIIxx VIIIo // Cucé ; Visa. Charles par la grace de Dieu roy de France. Savoir faisons à tous presens et à venir que nous aians desir et affection que nostre tres chier et tres amé frere le duc de Tourainne, conte de Valoys et de Beaumont sur Oise, soit pourveuz de bonne maison pour la demourance de lui et ses gens en nostre ville de Paris, qui soit en bon lieu et pres de nostre chastel du Louvre ou nous nous tenons le plus souvent quant nous sommes en nostre dicte ville de Paris, afin que promptement et aisieement il puisse venir devers nous et retourner en son hostel toutes foiz qu’il lui venra à plaisir, considerans que la maison de Behaigne assise en ladicte ville en la rue vulgalment nommee la rue de Neelle, et laquelle nous avons nouvellement acquise de nostre tres chiere et tres amee tante la royne et de nostre tres chier et tres amé cousin le roy de Jherusalem et de Secille son filz, est assez pres de nostre dit chastel et bien aisee et convenable pour nostre dit frere, avons icelle maison ainsi comme elle se comporte de lonc et de large avecques touz ses droiz, jardins et appartenances quelconques en quelque lieu qu’ilz se extendent et eslargissent, donné et donnons de grace especial par ces presentes à nostre dit frere franchement et entierement, senz retenir aucune chose de la dicte maison ne des dictes appartenances, à tenir, avoir et possider la dicte maison entierement avecques toutes ses appartenances par nostre dit frere, ses hoirs, successeurs et ayans cause à tousjours et perpetuelment comme leur propre chose et heritage, si donnons en mandement à noz amez et feaulx gens de noz comptes et conseilliers sur le fait de nostre demaine à Paris, au prevost de Paris et à touz noz autres justiciers et officiers ou à leurs lieuxtenens, presens et à venir, et à chascun d’eulx si come à lui appartendra, que de nostre presente grace et don facent, sueffrent et laissent joir et user paisiblement nostre dit frere, ses hoirs, successeurs et aians cause, senz faire ou aller ores ne pour le temps à venir en aucune maniere au contraire. Et pour ce que ce soit ferme chose et estable à tousjours, nous avons fait mettre nostre seel à ces presentes lettres, sauf en autres choses nostre droit et l’autrui en toutes. Donné à la noble maison de Saint Oyn ou mois de juing, l’an de grace mil trois cens quatre vinz et huit, et le huitiesme de nostre regne.

Margareta Dei gratia Francie regina, omnibus ad quos littere presentes pervenerint, salutem. Notum facimus per presentes quod nos karissimo domino nostro Ludovico regi Francie illustri, spontanea voluntate, tactis sacrosanctibus euvangeliis, juravimus quod nos contra ordinationem vel testamentum quod ipse fecerit, sicut ipsius sigillo sigillatum apparebit, nunquam nec per nos nec per alium veniemus. In cujus rei testimonium presentibus nostrum fecimus apponi sigillum. Actum apud Sanctum Germanum in Loya, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo primo, mense aprili.

À tres excellant, tres noble et puissant prince nostre tres redoubté et tres honnoré seigneur, monseigneur Jehan filz de roy de France, duc de Berry, d’Auvergne et conte de Poitou, voz humbles chapellains et devoz orateurs, les tresorier et chanoines de la saincte chapelle ou palais royal à Paris, honneur, reverence avec toute obeissance. Tres excellant et tres noble prince, quant nous considerons la tres amoureuse, singuliere et grant affeccion que tousjours avez eue et encore avez aux sainctes et precieuses reliques qui en la dicte saincte chapelle reposent, qui sont les especiaux insignes de la Passion de nostre sauveeur le doulz Jhesu Crist qui tant se humilia qu’il voult mourir en la croix pour la redempcion de l’umain lignage, la tres digne et grant indulgence que impetree nous avez de nostre tres saint pere le pape, laquelle à nous et à toute christianté est refection tres grande, perpetuele et espirituele, les autres biens que faiz nous avez et esperons que encores nous ferez, se Dieux vous donne bonne vie, dont tres devotement et humblement chascun jour incessanment lui supplions que ainsi la vous octroit, l’affeccion aussi que de vostre benigne grace et humilité eue avez à noz personnes qui sommes voz petiz chapellains et devoz orateurs, noz personnes et merites ne souffisent point à vous faire aucune remuneracion temporele, et pour ce ignorans que faire doions se non nostre Seigneur Jhesu Crist prier devotement pour vous, pour tres excellant et puissant dame, nostre tres redoubtee dame vostre chiere compaigne, et pour vostre tres noble ligniee, non voulans en aucune maniere encourre le vice d’ingratitude, mais comme raison veult avoir tousjours memoire des benefices à nous faiz, nous pour ce fait aujourd’uy estans en nostre congregacion avons par bonne et pourveue deliberacion ordenné et ordenons que pour la bonne prosperité de vostre noble personne, de nostre dicte tres redoubtee dame vostre compaigne et vostre noble lignié, nous et noz successeurs en la dicte saincte chapelle celebrerons le Xe jour de septembre doresenavant à tousjours mais perpetuelment vostre vie durant une messe annuele du saint Esperit, et ou cas que ledit jour auroit aucun empeschement par quoy la dicte messe dire ne se pourroit, icelle promectons dire et celebrer au plus prouchain jour devant ou aprés ledit Xe jour que faire se pourra bonnement, laquelle messe aprés vostre benoit decés sera tournee et convertie en un anniversaire annuel pour le salut de vostre ame, vigiles et commendacions precedans ainsi et par la maniere que en tel cas est accoustumé de faire en la saincte chapelle devant dicte. Et ce que dit est promectons en bonne foy faire et accomplir à tousjours en la maniere que dessus est devisé et l’enregistrer en nostre martirloge, et ad ce astringnons et obligons nous et noz successeurs, tresoriers et chanoines, par la teneur de ces presentes ausquelles en tesmoing de ce nous avons mis le grant seel d’icelle saincte chapelle. Donné et fait en nostre dicte congregacion le samedi XXVIIIe jour de juillet, l’an de grace mil trois cenz quatre vins et six.

Willelmus Dei gratia Remensis archiepiscopus, sancte Romane ecclesie titulo Sancte Sabine cardinalis, apostolice sedis legatus, P. (Petrus) Atrebatensis, S. (Stephanus) Tornacensis et L. (Lambertus) Teruanensis eadem gratia episcopi, omnibus ad quos littere iste pervenerint, in Domino salutem. Noveritis quod Balduinus comes Flandrie et Hainoensis, in presentia domini regis Francie et nostra et multorum baronum constitutus, juravit domino regi Francie quod omnibus diebus vite sue juvabit eum bona fide et sine malo ingenio, contra omnes homines qui possunt vivere et mori, tanquam dominum suum ligium de feodo Flandrie, de ea scilicet parte quam modo tenet et de ea parte que ad eum venerit, quandocumque et quomodocumque venerit, et quod non sustinebit quod aliquis de alia terra sua quacumque noceat domino regi Francie vel suis, salva fidelitate quam dictus comes debet inde domino imperatori et episcopo Leodicensi. Concessit etiam idem comes sub eodem juramento et nos rogavit ut quotienscumque vel quomodocumque ab his resiliret, totiens personam ipsius excommunicaremus et totam terram suam interdiceremus, non obstante contradictione sive appellatione que ab eo vel per eum fieret. Nos vero, ad preces predicti comitis, id domino regi nos facturos firmiter concessimus et litteris annotatis sigillis nostris roboravimus. Actum Compendii, anno Verbi incarnati M° C° LXXXXVI°.

IN NOMINE SANCTE ET INDIVIDUE TRINITATIS. AMEN. Ludovicus Dei gratia Francorum rex. Notum facimus tam presentibus quam futuris presentem paginam inspecturis quod nos pro salute anime nostre et pro remedio animarum inclyte recordationis regis Ludovici, genitoris nostri, karissime domine et genitricis nostre, Blanche regine, et omnium antecessorum nostrorum, in honorem Dei omnipotentis et sacrosancte corone spinee Domini nostri Jhesu Christi, fundavimus et edificavimus infra septa domus nostre Parisiensis, Domino concedente, capellam in qua eadem sacrosancta corona Domini, crux sancta et alie quamplures preciose reliquie reposite continentur, que ut divine laudis obsequio jugiter honorentur et idem locus imperpetuum debito et devoto divini cultus servicio frequentetur, volumus, statuimus et ordinamus ut in eadem capella sint quinque presbiteri principales sive magistri capellani, computato illo qui capelle veteris beneficium obtinebat, et duo matricularii in dyaconatus vel subdyaconatus ordine constituti. Quilibet autem illorum quinque principalium capellanorum tenebitur secum habere unum presbiterum subcapellanum et unum clericum dyaconum vel subdyaconum existentem. In beneficium autem et sustentationem eorumdem quinque principalium capellanorum, damus eisdem et concedimus centum libras parisiensium annui redditus, unicuique videlicet viginti libras pro corpore capellanie. Quas centum libras volumus eos percipere Parisius in Castel-leto de propositura (sic) nostra Parisiensi, singulis annis, duobus terminis, videlicet medietatem ad festum Ascensionis Domini et aliam medietatem ad festum Omnium sanctorum, quousque easdem centum libras annui redditus esidem assederemus alibi competenter. Predictis etiam matriculariis damus pro beneficio tringinta libras parisiensium annui redditus, unicuique videlicet quindecim libras annui redditus, quas similiter ipsi percipient in Castelleto de prepositura nostra Parisiensi, medietatem videlicet ad festum Ascensionis Domini et aliam me-dietatem ad festum Omnium sanctorum, quousque eis eumdem redditum alibi compententer fecerimus assideri. De consensu quoque Mathei presbiteri qui predicte veteris capelle nostre beneficium obti-nebat cui spontaneus cessit et renunciavit expresse, volumus et concedimus quod totum illud beneficium cum omnibus ejus proventibus, oblationibus ad manus presbiterorum in missis venientibus et emolumentis, sicut in litteris clare memorie regis Ludovici, attavi nostri, et regis Ludovici, proavi nostri, plenius continetur, cedat in augmentum quinque capellaniarum predictarum, et ut inter pre-dictos quinque principales capellanos equaliter dividantur. Ad hec volumus et statuimus quod preter redditus supradictos, predicti principales capellani et subcapellani, matricularii et clerici capel-lanorum predicti, divinis officiis insistentes, percipiant distributiones inferius annotatas. Pro festis sive privatis diebus percipiet unusquisque principalium capellanorum duodecim denarios, vide-licet ad matutinas sex denarios, ad horam primam, tertiam, majorem missam et sextam tres denarios, ad nonam, vesperas et completorium tres denarios, etiamsi de predictis horis in die omiserit duas horas. Distributiones tamen matutinarum non percipiet nisi qui matutinis presens erit vel qui infirmus fuerit vel minutus. Quod idem de majori missa et vesperis statuimus observandum, eisdem quoque diebus privatis quilibet subcapellanus habebit quatuor denarios, videlicet ad matutinas duos, in horis de mane cum missa majori unum et in horis serotinis unum sub conditione predicta. Similiter et eisdem diebus quilibet de predictis clericis capellanorum predictorum habebit tres denarios, videlicet unum ad matutinas et duos ad omnes horas diei cum majori missa. Di-ebus dominicis et in festis singulis novem lectionum percipiet quilibet principalium capellanorum predictorum sexdecim denarios, videlicet ad matutinas octo denarios, ad supradictas horas de mane cum missa majori quatuor denarios et ad horas de sero quatuor denarios, omissione duarum horarum non obstante, sicut superius est expressum. Singuli subcapellanorum habebunt sex denarios, videlicet in ma-tutinis quatuor denarios et ad horas de mane cum missa majori unum et ad horas de sero unum. Singuli quoque de predictis clericis capellanorum habebunt quatuor denarios, videlicet ad matutinas duos denarios, ad horas de mane cum missa majori unum et ad horas de sero unum. In festis que cum semiduplo celebrantur, habebit quilibet principalis capellanus decem et octo denarios, videlicet ad matutinas octo denarios et ad horas de mane cum missa majori quinque et ad horas de sero quinque. Subcapellanus habebit octo denarios, videlicet ad matuti-nas quatuor denarios, ad horas de mane cum missa majori duos denarios et ad horas de sero duos denarios. Clericus habebit sex denarios, videlicet ad matutinas quatuor denarios, ad horas de mane cum missa majori unum denarium et ad horas de sero unum denarium. In festis duplicibus habebit quilibet principalis capellanus duos solidos, videlicet ad matuti-nas duodecim denarios, ad horas de mane cum missa majori sex denarios et ad horas de sero sex denarios. Subcapellanus habebit decem denarios, videlicet ad matutinas sex denarios, ad horas de mane cum missa majori duos denarios et ad horas de sero duos denarios. Clericus habebit octo denarios, videlicet ad matutinas quatuor denarios, ad horas de mane cum missa majori duos denarios et ad horas de sero duos denarios. In festis annualibus percipiet quilibet principalis capellanus tres solidos, videlicet ad matutinas duos solidos, ad horas de mane cum missa ma-jori sex denarios et ad horas de sero sex denarios. Subcapellanus habebit quatuordecim denarios, videlicet ad matutinas octo denarios, ad horas de mane cum missa majori tres denarios et ad horas de sero tres denarios. Clericus habebit decem denarios, videlicet ad matutinas sex denarios, ad horas de mane cum missa majori duos denarios et ad horas de sero duos denarios. In hiis tamen omnibus intelligimus esse salvum ut nulli eorum qui distributiones debent percipere supradictas omissio unius vel duarum horarum omni die non obsit quoad percipiendas distribu-tiones predictas, dum tamen misse et vesperarum officia nullatenus intermittant. Distributiones autem matutinales, ut supradictum est, nullus habebit nisi presens fuerit in matutinis vel qui minutus fuerit vel infirmus. In distributionibus quoque predictis omnibus et singulis matricularios subcapellanis volumus esse pares. Omnes autem distributiones predictas volumus fieri de obventio--nibus et oblationibus que annuatim fient in capella predicta, exceptis illis oblationibus que fient in missis ad manus sacerdotum, que oblationes erunt principalium capellanorum, sicut superius est ex-pressum. Luminare quoque ipsius capelle, videlicet tres cereos continue nocte et die in bacillis argenteis ante sanctuaria et altare ardentes, quorum quilibet tres libras ponderabit ad minus, et aliud luminare, sicut a nobis est ordinatum, fieri volumus successive per capellanos principales predictos, videlicet ab unoquoque ipsorum vice sua, de obventionibus et oblationibus predictis cum additione sexaginta solidorum annui redditus qui ad faciendum luminare predicte capelle veteris, prout in supranominatis predecessorum nostrorum litteris continetur, fuerunt ab antiquo concessi. De ipsis obventionibus et oblationibus verrerias ejusdem capelle refici et reparari volumus, quociens opus fuerit, et in bono statu servari. Si quid vero de obventionibus et oblationibus completis hujusmodi residuum fuerit, nos illud voluntati et or-dinationi nostre, coad vixerimus, volumus fideliter reservari. Volumus insuper et ordinamus quod quilibet predictorum quinque principalium capellanorum, cum deserviet in ordine vicis sue, qualibet nocte dormiat cum matricula-riis in capella predicta ut circa sanctarum reliquiarum custodiam juges excubie perseverent. Ut autem eis ex hoc aliquod temporale emolumentum accrescat, volumus ut ille capellanus qui vice sua jacuerit in capella pro singulis noctibus percipiat in matutinis tres denarios plusquam ceteri capellani. Liceat autem cuilibet principali capellano, quod si legitimum habeat impedimentum, subcapellanus ipsius vices ejus suppleat, quantum ad ecclesiasticum officium faciendum in ordine vicis sue et jacendum in capella de nocte, et percipiat in distributionibus quantum perciperet principalis capellanus dominus suus, si in officio illo personaliter deser-viret. Super liberatione vero quam Matheus quondam capellanus capelle nostre veteris, nobis sive regina vel prole regia presentibus, in palatio nostro Parisiensi percipere consuevit, ita duximus ordinandum. Quod idem Matheus, qui est unus de principalibus capellanis, percipiet liberationem predictam quamdiu vixerit in officio capellanie predicte ; qui cum decesserit vel capellanus capelle ipsius esse desierit, capellanus ebdomadarius liberationem percipiet antedictam. De capella autem inferiori duximus providendum ut omni die, salvo capella superioris servitio, per aliquem de capellanis principalibus sive de subcapellanis eorum, uno sibi de clericis assistente, divina ibidem officia celebrentur. Jurabunt autem predicti principales capellani necnon et matricularii, tam presentes quam futuri, quod in predicta capel-la continuam facient residentiam bona fide. Jurabunt etiam ipsi principales capellani et omnes eisdem pro tempore successuri necnon et omnes subcapellani et clerici eorumdem et matricularii supradicti quod nobis et heredibus nostris regibus sanctas reliquias universas et singulas et totum thesaurum capelle predicte, tam in auro quam in argento et lapidibus preciosis, ornamentis, libris etiam et quibuscumque aliis rebus bene et fideliter cosnervabunt. Quotiens vero principales capellani novos secum subcapellanos aut clericos evocabunt, illi subcapellani novi et clerici tenebuntur prestare simile juramentum. Vacan-tibus autem capellaniis principalibus et matriculariis supradictis, nos et heredes nostri reges conferemus easdem, et hoc jus nobis et heredibus nostris regibus imperpetuum reservamus. Persone autem quibus eas con-tulerimus, juramentum ejusdem forme facere tenebuntur. In hiis etiam omnibus que superius sunt expressa, retinemus et reservamus nobis salvam et liberam potestatem ut in hiis et aliis que circa statum predicte capelle viderimus ordinanda, possimus addere, minuere vel mutare dum vixerimus. Que omnia suprascripta, ut perpetue stabilitatis robur obtineant, presentem paginam sigilli nostri auctoritate et regii nominis karactere inferius annotato fecimus communiri. Actum Parisius, anno incarnationis dominice millesimo ducentesimo quadragesimo quinto, mense januarii, regni vero nostri anno vicesimo, astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa : dapifero nullo ; S. Stephani buticularii ; S. Johannis camerarii ; constabulario nullo. DATUM VACANTE [monogramme : LUDOVICUS] CANCELLARIA

ln nomine sancte et individue Trinitatis. Amen. Ludovicus, Dei gratia Francorum rex. Noverint universi presentes pariter et futuri quod, cum olim temporibus predecessorum nostrorum pia liberalitate donata fuerit et hactenus observata talis elemosina, videlicet annis singulis, tempore quadragesimali, de bursa regis, usque ad duo milia centum decem et novem libras parisiensium, et sexaginta tres modii bladi, et insuper sexaginta octo milia alectium, que omnia per manus elemosinarii et ballivorum regis distribui consueverunt pauperibus monasteriis, domibus Dei, leprosariis et aliis piis locis ac personis miserabilibus et egenis, in augmentum eciam elemosinarum que cotidie per manum elemosinarii predicti minutis pauperibus erogantur tempore predicto quadragesimali, ob devocionem sacri temporis, diebus singulis, centum solidi parisiensium per manum ejusdem elemosinarii minutis pauperibus consueverint a predecessorurn nostrorum temporibus erogari, nos, pro illius Summi Largitoris amore de cujus manu bona suscepimus universa, et pro remedio anime nostre, et inclite recordacionis regis Ludovici, genitoris nostri, et regine Blanche, genitricis nostre, et aliorum antecessorum nostrorum, volumus, statuimus et eciam ordinamus ut predicta elemosina, tam in peccunia quam in blado et aliis supradictis, imposterum a nostris successoribus, regibus Francie, firmiter et inviolabiliter observetur, et sine diminucione vel contradictione quacumque, de proprio regis erario, singulis annis, imposterum exsolvatur, heredes nostros, reges Francie, ad id imperpetuum obligantes. Presentes autem litteras per magistrum et fratres Domus Dei Parisiensis in eadem domo custodiri volumus, et heredi nostro, ceterisque successoribus nostris, regibus Francie, quociens opus fuerit, exhiberi. Et nos, intuitu divini amoris, et pro remedio anime nostre et antecessorum nostrorum predictorum, et ut diligentius et studiosius presentes littere custodiantur ibidem, donamus et concedimus eidem domui et pauperibus in ea degentibus decem libras parisiensium annui redditus percipiendas imperpetuum ab eisdem apud Templum, Parisius, de denariis regiis, in inicio Quadragesime, pro querendis amigdalis et aliis neccessariis ad usus pauperum in Quadragesima antedicta. Quod ut perpetue stabilitatis robur obtineat, presentem paginam sigilli nostri auctoritate ac regii nominis karactere inferius annotato fecimus communiri. Actum Parisius, anno Incarnacionis dominice M° CC° sexagesimo, mense septembri, regni vero nostri anno tricesimo quarto. Astantibus in palatio nostro quorum nomina supposita sunt et signa. Dapifero nullo. Signum Johannis, buticularii. Signum Alfonsi, camerarii. Signum Egidii, constabularii. Data vacante (monogramme) cancellaria.

1284 en janvier. Droit de coutume des cuirs de la foire du Landy, puis representées le neuf decembre mil sept cent trente neuf, transcrittes et inséréees dans les registres de la Chambre des comptes en exécution de la déclaration du roy du vingt six avril M VIIc trente huit, Ducornet. Philippus Dei gratia Francorum rex. Notum facimus universis tam presentibus quam futuris quod nos Hermero scutifero nostro et Katherine ejus uxori, obtentu servicii ipsorum nobis impensi, et eorum heredibus qui de ipsorum matrimonio descendent, damus et concedimus in perpetuum ea que inferius continentur, scilicet apud Capellam sitam inter Parisius et Sanctum Dyonisium viginti quinque sextaria avene et quinquaginta gallinas redditus, item apud Albertivillare decem octo sextaria et unam minam avene et triginta septem gallinas redditus, necnon costumam coriorum et siccarum in nundinis Edicti, habenda, tenenda et percipienda in futurum libere, pacifice et quiete, salva tamen et retenta nobis et heredibus nostris justicia omnium predictorum. Quod ut ratum et stabile permaneat in futurum, presentibus litteris nostris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum Parisius anno Domini millesimo ducentesimo octogesimo quarto, mense januario.

[chrisme] CAROLUS, GRATIA DEI REX FRANCORUM ET LANGOBARDORUM AC PATRICIUS ROMANORUM. PRESPICUE CONPENDIIS REGALIBUS ILLUD ADSCRIBITUR, QUOD PRO CONTEMPLATIONE SERVITII fidelibus suis, largiente Domino, consultissime muneratur. Quapropter dum ab omnibus non habetur incognitum qualiter, suadente diabolo, Pippinus filius noster, cum aliquibus Dei infidelibus ac nostris, in vita et regno nobis a Deo concesso impie conatus est tractare, et domino Jhesu Christo miserante, nihil prevaluit eorum perfidia. Fuerunt namque aliqui ex ipsis in nostra praesentia convicti et secundum judicium Francorum dijudicati ; aliqui vero fideles per judicium Dei se exinde idoniaverunt, sicuti Theodoldus, comis fidelis noster, visus est fecisse. Cui et nos omnes res proprietatis suae juxta ejus depraecationem et servitio ac meritis conpellentibus denuo ex nostro largitatis munere, quantumcumque ex hereditate parentum aut de qualibet adtractum juste et racionabiliter antea possiderat, cum Dei et nostra gratia jure firmissimo ad legitimam proprietate reddi fecimus et per auctoritatem nostram plenissima deliberatione confirmavimus. Statuentes ergo jubemus, ut quicquid ex successione parentum vel per strumenta cartarum tunc tempore, ut diximus, juste et racionabiliter cum aequitatis ordine jure ereditario visus fuit habere vel dominare, per hoc nostrum serenitatis atque confirmationis praeceptum cum Dei et nostra gratia amodo et deinceps tenere et possidere valeat et suis posteris aut cui voluerit, Domino favente, ad possedendum derelinquat. Et ut haec auctoritas firmior habeatur et diuturnis temporibus, auxiliante Domino, melius conservetur, manu propria subter eam decrevimus roborare et de anulo nostro jussimus sigillari. SIGNUM [monogramme] CAROLI GLORIOSISSIMI REGIS. [chrisme] ERCANBALDUS RELEGI ET SUBSCRIPSI [ruche] [Meginardus ambasciavit] [sceau]. Data pridie aprelis, anno XXVIIII et XXV regni nostri. Actum Aquis, palatio nostro. In Dei nomine, feliciter. Amen.

Ludovicus, Dei gratia Francorum rex, universis presentes litteras inspecturis salutem. Notum facimus quod nos, vice et loco Buccardi quondam Vindocinensis comitis et magistri Guillelmi de Rampillon archidiaconi quondam in Parisiensi ecclesia, defunctorum, quos exequutores testamenti nostri constitueramus, dilectos et fideles clericos nostros G. (Guidonem), decanum Beati Martini Turonensis, et P. (Petrum), archidiaconum Dunensem in ecclesia Carnotensi, coexequutores dicti testamenti, de hiis videlicet que in partibus cismarinis agenda sunt, specialiter deputamus cum aliis in eodem testamento conscriptis. Actum in castris juxta Cartaginem, anno Domini M° CC° septuagesimo, mense augusto.

Universis presentes litteras inspecturis, P. (Petrus) comes Vindocinensis, Gaufridus vicecomes Castriduni, Hugo de Bauceio, Petrus de Chamilli, A. (Adam) vicecomes Meleduni, Gaufridus de Lezeigniaco, Gaufridus de Castro Briencii, Hamelinus de Altinesia, Guillelmus de Salliaco, Radulphus de Torigni, Hamelinus Francus, Renaudus, Robertus de Maloleporario, fratres, Paganus de Chaorse, Joudoinus Doe, Jocelinus de Bellopratello, Haimericus de Blue, Jacobus de Castro Gunterii, Herbertus de Campis, Oliverus de Novavilla, Johannes de Gonnor et Theobaldus de Blazon, salutem. Notum facimus quod, cum dubitaretur ab aliquibus de consuetudine ballorum et rachatorum Andegavie et Cenomannie, excellentissimus et karissimus dominus noster Ludovicus, Dei gratia Francie rex illustris, volens cognoscere super hoc veritatem, et quod erat dubium declarare, nobis apud Aurelianum coram ipso vocatis, habito nobiscum tractatu et consilio diligenti, communi assertione nostra didicit de consuetudine terrarum illarum quod talis est, videlicet quod relicta alicujus nobilis vel alterius feodati habet in Andegavia ballum liberorum suorum et terre, et non facit rachatum nisi se maritet, et si ipsa moriatur, ille habet ballum qui magis propinqus est ex parte patris vel ex parte matris, ex parte cujus hereditas movet. Quicumque etiam, sive mater, sive aliquis amicorum, habeat custodiam femine que sit heres, debet prestare securitatem domino a quo tenebit in capite quod maritata non erit nisi de licentia ipsius domini et sine assensu amicorum. Et si relicta nobilis vel alterius feodati se maritet, maritus suus facit homagium domino et solvit rachatum ; et rachatum est valor terre unius anni. Dominus autem non habet rachatum de patre ad filium, nec de fratre ad fratrem ; et omnes alii qui tenent ballum, debent homagium domino et debent solvere rachatum. Ille autem qui tenet ballum, si terra debet ad ipsum devenire, non habet custodiam puerorum, immo propinquior post ipsum ; et habent pueri benefactum de terra patris et matris sue secundum valorem terre et secundum statum suum. Et quicumque tenet ballum, debet facere rachatum, solvere debita et tenere ballum in bono statu. Est autem etas heredis masculi faciendi homagium domino et habendi terram suam, quam cito idem heres ingressus fuerit vicesimum primum annum. De ballis et rachatis Cenomannie, nos barones Cenomannenses idem dicimus, hoc excepto quod vidua perdit ballum terre moventis ex parte patris puerorum in Cenomannia quam cito se maritat, et ille qui ballum habet facit homagium domino et solvit rachatum nisi sit frater defuncti. Sciendum est tamen quod Feritas Bernardi et castellania Feritatis aliam habent consuetudinem quantum ad rachata. Quia vero super etate feminarum certa consuetudo non inveniebatur, idem dominus rex de assensu nostro statuit et ordinavit quod femina non maritata, postquam quintum decimum annum compleverit, habeatur legitime etatis ad faciendum homagium domino et ad habendum terram suam. Hec autem omnia supradicta, prout superius continetur, de communi consilio et assensu nostro idem dominus rex voluit et precepit de cetero imperpetuum observari. In cujus rei testimonium, sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Actum Aurelianis, anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo sexto, mense maio.

Galterus Dei gratia Senonensis archiepiscopus, Galterus eadem gratia Carnotensis et Guillelmus Parisiensis episcopi, F. (Ferrandus) comes Flandrie, Th. (Theobaldus) comes Campanie, comes Nivernensis, comes Blesensis, comes Carnotensis, comes Montisfortis, comes Vindocinensis, comes Rociaci, Matheus de Montemorentiaco Francie constabularius, Johannes de Suessione, Stephanus de Sacro Cesare, vicecomes Bellimontis, et alii barones et milites quorum presenti scripto supposita sunt sigilla, universis tam presentibus quam futuris ad quos pervenerit presens scriptum, salutem in perpetuum. Notum facimus quod nos, coram karissimo domino nostro Ludovico rege Francie illustri, judicavimus unanimiter quod Petrus, quondam comes Britannie, propter ea que eidem domino regi forisfecerat, que pro majori parte coram omnibus nobis ibi dicta fuerunt, ballum Britannie per justitiam amisit, et quod barones Britannie, et alii qui ei fecerunt fidelitatem vel homagium ratione illius balli, sunt penitus absoluti et quiti ab illa fidelitate et illo homagio, nec tenentur ei obedire vel aliquid pro eo facere quod pertineat ad rationem illius balli. In cujus rei testimonium, presens scriptum fecimus consignari nostrorum impressionibus sigillorum. Actum in castris juxta Ancenisium, anno Domini M° CC° tricesimo, mense junio.

In nomine unius et individue Trinitatis. Est opere pretium tradere auribus fidelium quia ego Francorum rex Ludovicus mutuationem quam fecerunt Beate Genovefe decanus et canonici de quadam ancilla sua, sorore Landrici de Funtaneto, nomine Gibelina, pro ancilla Beate Marie, sorore Frederici, nomine Goiberga, fieri annuimus. Quod ne posset denegari, sigillo nostre majestatis precepimus confirmari et procerum nostrorum nominibus et signis testificari. Actum publice Parisius, in palatio nostro, anno regni nostri X. S. Willelmi dapiferi. S. Hugonis constabularii. S. Gilleberti buticularii. Ego Stephanus cancellarius subscripsi.

In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Ludovicus Dei gratia rex Francorum, universis Christi fidelibus tam posteris quam presentibus, in perpetuum. Justum est ut conventiones que in presentia regia ob majorem in posterum firmitatem aguntur, regia etiam auctoritate firmentur. Noverint itaque universi quod Johannes, filius Ivonis Multonis, et Helvisa, mater ejus, terciam partem majoris decime quam apud Athias habebant sanctimonialibus de Hedera vendiderunt. Canonici vero Beati Victoris, qui in predicta villa parrochialem ecclesiam habent, empcionem illius decime ad jus suum magis pertinere dicebant et hoc quibusdam rationabilibus causis astruebant. Quod sanctimoniales audientes canonicis calumpniantibus cesserunt eisque emptionem illam libere concesserunt, qui et precium ex toto persolverunt. Huic igitur emptioni Guido, buticularius noster, et uxor ejus Margarita et Matheus Bellus, de quorum feodo predicta decima erat, assensum prebuerunt. Quod ne valeat oblivioni deleri, scripto commendari et, ne possit a posteris infirmari, sigilli nostri auctoritate et nominis nostri karactere subterfirmari precepimus. Actum publice apud Domnum Martinum, anno incarnati Verbi M° C° L° IX°, astantibus in palatio nostro quorum nomina subtitulata sunt et signa. Signum Theobaldi comitis, dapiferi nostri. Signum Guidonis buticularii. Signum Mathei camerarii. Signum Mathei constabularii. Data per manum Hugonis Suessionensis episcopi, cancellarii nostri.

Ricardus, Dei gratia rex Anglie, dux Normannie, Aquitanie, comes Andegavie, omnibus ad quos littere presentes pervenerint, salutem in Domino. Nosse vos volumus quod hee sunt conventiones pacis inter nos et dominum nostrum Philippum, illustrem regem Francorum, facte in vigilia sancti Nicolai, inter Exoldunum et Charrocium, videlicet : quod eidem et heredibus suis, jure hereditario, in perpetuum dimittimus et quitamus Gisorcium et Nielpham et Velcassimun Normannum ; ita quod Stephanus de Longo Campo debet habere Baldemont et terram suam, et tenebit eam de rege Francorum. De Hugone de Gornai ita erit : hommagium ejus remanet regi Francorum ad vitam dicti Hugonis, nisi voluerit redire ad nos. Et post mortem ejusdem Hugonis debet totum feodum suum de Normannia ad nos et heredes nostros redire. Terra ejusdem Hugonis, quam habuit in Anglia et in Normannia, debet dari Ricardo de Vernone, pro excambio illo quod rex Francorum debet facere eidem Ricardo pro castello Vernonis, scilicet de octingentis libris parisiensium de redditibus ; ita quod si prefata terra Hugonis tantum non valeret per annum, rex Francorum ei in terra sua perficeret residuum. Ricardus autem et filius suus regi Francorum et heredibus suis Vernonem, cum castellaria sua, in perpetuum quitaverunt de mandato et assensu nostro, et quitationem juraverunt. Preterea quitationem illam quam comes Lecestrie domino nostro Philippo, regi Francorum, fecit de castello Paciaci, tam in feodo quam in dominio, cum castellaria sua et pertinentiis ipsius, ratam habemus et firmam. Preterea quitamus regi Francorum et heredibus suis in perpetuum, jure hereditario, Novum Mercatum, Vernonem, Gallionem, Paciacum, Ivriacum, Nonencortem cum castellariis eorum. Et sciendum quod mete ponentur inter forteliciam Gallionis et forteliciam Vallis Rodolii in media via. Et ex illa meta, sicut se portabit, usque in Secanam, et ex alia parte usque in Euriam, id quod erit ex parte Gallionis erit regis Francorum, et id quod erit ex parte Vallis Rodolii erit nostrum. Quitamus etiam eidem regi Philippo et heredibus suis in perpetuum Alverniam, feodum et dominium, et quod habebamus ibi et quod nos habituros expectabamus. Preterea, si comes Lecestrie aut Ricardus de Vernone aut filius suus, aut aliquis ex hominibus nostris, occasione feodi et dominii que nos per hanc pacem eidem regi dimittimus, ipsi aut suis aliquod malum faceret, nos mitteremus in manus ejusdem regis Philippi terras eorum, et salvo eum tenere faceremus, usque dum dampna ipsi et suis restituta essent, vel nos de nostro eidem regi et suis restitueremus et illos de terra nostra fugaremus. Ut autem firma pax sit inter nos et dominum nostrum Philippum, regem Francorum, dimittit et quitat nobis et heredibus nostris in perpetuum idem rex Francorum Exoldunum et Craciacum, et omnia feoda que pertinent ad Exoldunum et Craciacum, et feodum de La Chastre et de Sancto Chartiero et de Castelleto, sicut Andreas de Calviniaco tenebat ea de rege Francorum ; et feodum Castelli Meillanti, sicut Odo de Dolis eum de rege Francorum tenebat ; et Sellacum cum pertinenciis, eo excepto de quo comes Sancti Egidii et sui, aut vicecomes Turanie et sui in vigilia beati Nicolai erant tenentes. Si rex Francorum vellet firmare in Villanova super Cherum, firmare poterit. Nobis autem remanet comitatus Augi, cum omnibus pertinentiis suis, sicut comes Augi et sui homines habuerunt ; comitatus de Albamarla cum pertinenciis suis ; Arches et Driencortis, cum pertinentiis suis. Terre vero militum de terra Hugonis de Gornai qui venerunt ad nos reddentur illis, ita quod de terris illis facient hommagium et servicium Hugoni de Gornai, salva fidelitate quam ipsi nobis debebant. Dimittit etiam nobis rex Francorum Belveeir et officium de Belveeir, et totam terram aliam nostram et hominum nostrorum, quam amisimus postquam capti fuimus in Alemannia, exceptis predictis terris que remanent regi Francorum et heredibus suis in perpetuum, sicut dictum est. In uno et eodem puncto erimus nos et comes Sancti Egidii, quod nos tenebimus totam terram quam tenebamus in vigilia sancti Nicolai ; et faciemus et inforciabimus in terra nostra quam tunc tenebamus, sicut voluerimus, tanquam de nostra : et comes Sancti Egidii similiter de sua quam tunc tenebat. Et si comes Sancti Egidii nollet esse in hac pace, dominus noster rex Francorum non erit ei in auxilium contra nos ; et nos omnia mala que possemus ei facere, faceremus, et de incendio, et de eversione. Et si nos vellemus tenere firmum id quod cepissemus, quando comes Sancti Egidii vellet esse in pace, nos redderemus ei totam terram suam quam a vigilia beati Nicolai acquisivissemus : et similiter erit de comite Sancti Egidii. Et si comes Sancti Egidii voluerit esse in hac pace, nos neque malum neque guerram faciemus eidem comiti, quamdiu idem comes voluerit rectum facere per regem Francorum. Comes Petragore habebit terram suam sicut habebat quando recessit a nobis ; et similiter vicecomes Brocie, comes Engolismi, rehabebit terram suam ; et homines sui et ipsi tres facient nobis hominagium et servicium, sicut prius. Vicecomes Turanie tenebit de rege Francorum id quod debet, et de nobis id quod debet. De Fortunato de Gorduno sic erit : quod si poterimus probare per sacramenta viginti vel triginta legitimorum hominum quod duo castella, scilicet Caseaus et Perillac, tenuissemus per unum annum et unum diem, et amplius, et nos ea predicto Fortunato tradidissemus, si nos ea habere voluerimus, dominus noster rex Francorum inde se non intromittet. De domo Castelli Novi Turonis edificanda, faciemus ad consilium archiepiscopi Remensis et Drogonis de Melloto. De Andeliaco sic erit : quod nec dominus noster rex Francorum nec nos in eo clamamus feodum sive dominium ; et si contigerit quod archiepiscopus Rothomagensis in terram regis Francorum aut suorum sententiam interdicti vel excommunicationis miserit, dominus rex Francorum poterit assignare ad Andeliacum et ad ea que archiepiscopus ibi habet, et ad ejus pertinentias, usque dum duo diaconi vel presbiteri, quos rex Francorum per sacramentum suum bona fide ad hoc elegerit, et duo diaconi vel presbiteri quos nos per sacramentum nostrum bona fide ad hoc elegerimus, decreverint utrum interdictum vel excommunicatio juste latum fuerit an injuste. Si decreverint quod juste, rex Francorum predicto archiepiscopo reddet Andeliacum et ea que interim exinde levaverit, et ad verbum dictatorum faciet emendari. Si vero decreverint quod injuste positum fuerit, ea, que rex Francorum de Andeliaco et de pertinentiis ejus levaverit, in deperdito erunt archiepiscopi, et archiepiscopus interdictum vel excommunicationem solvet. Similiter erit de nobis. Si aliquis predictorum dictatorum moreretur, hinc vel inde, per sacramentum alterius nostrum alter loco mortui similiter supponetur. Quando archiepiscopum mori contigerit, redditus de Andeliaco et de pertinenciis erunt in manu capituli beate Marie Rothomagensis donec alius succedat archiepiscopus. Nec nos aliquod malum faciemus predictis dictatoribus, propter arbitrium ipsorum. Andeliacum non poterit inforciari. Nos domino nostro, regi Francorum, faciemus quitari omnia illa que cepit de rebus ecclesiarum terre nostre, que sunt in terra sua ; et idem rex Francorum similiter nobis. Neque nos neque rex Francorum de cetero, propter aliquam guerram que evenire possit, aliquid capiemus vel supercapiemus de rebus ecclesiarum, alter de terra alterius. Et in ea pace et libertate erunt ecclesie, hinc inde, in qua erant ante guerram. Amodo non intromittemus nos de hominibus regis Francorum, neque de feodis qui ad eum pertinent. Nec ipse de nostris ; salvis tamen regi Francorum serviciis que ipsi debemus, de feodis quos ab ipso tenemus, sicut feudi apportant. Neque nos recipiemus amodo homines ligios regis Francorum contra ipsum quamdiu vixerit, nec ipse nostros homines ligios contra nos quamdiu vixerimus. Hiis omnibus peractis, comes Lecestrie et omnes prisones et ostagii prisonum, prout divisum est, hinc inde liberabuntur. Nos juravimus bona fide quod nos hec tenebimus, et rex Francorum similiter. Que omnia supradicta ut firma et stabilia permaneant, sigillo nostro confirmamus. Actum inter Gallionem et Vallem Rodolii, anno Incarnati Verbi millesimo centesimo nonagesimo quinto.

Par le roy // Ogier ; Visa. Charles par la grace de Dieu, roy de France. Sçavoir faisons à touz presens et à venir que nous qui avons tousjours desiré et desirons de tout nostre cuer l’acroissement de l’eritage du royaume et de la Couronne de France, considerans que nostre hostel de Paris appellé l’ostel de Saint Pol, lequel nous avons achaté et fait edefier de noz propres deniers, est hostel solennel et de grans esbatemenz, et ouquel avons eu plusieurs plaisirs, acquis et recouvré à l’ayde de Dieu santé de plusieurs grans maladies que nous avons eues et souffertes en nostre temps, pour lesquelles choses et autres qui à ce nous ont esmeu, ayens au dit hostel amour, plaisance et singuliere affeccion, avons voulu et ordené de nostre propre mouvement, certaine science, plaine puissance et auctorité royal, voulons et ordenons par la teneur de ces presentes que nostre hostel dessus dit, tout ainsi comme il se comporte, extent en lonc, en ley, en toutes ses parties haut et bas avec touz les jardins, appartenances et appendences d’ycelui quelconques, soit et demeure à touz jours perpetuellement propre demaine et heritage de nostre dit royaume et de la Couronne de France pour nous, noz successeurs roys de France, et lequel hostel, les jardins et toutes leurs appartenances et appendences quelconques, en quelconques estat qu’il soient, et tout ce que nous y avons acquesté, acreu, acquesterons et accroistrons, nous adjoingnons, adunons et annexons au demaine du royaume et de la dicte Couronne, sanz ce que jamais à nul jour il en soient ou puissent estre desjoint, divisié ou separé pour quelconques dons ou ottrois que nous en facions ou puissions faire, feust à nostre tres chiere et amee compaigne la royne, à noz enffans, se aucuns en avions, à noz tres chiers freres ou à aucun d’eulx, ne à autres quelconques de nostre sanc ne aussi noz diz successeurs, pour quelconque autre cause, soit pour raison de partages qui se pourroient faire entre noz hoirs ou successeurs, ou d’assiette de douaires fais ou à faire par nous ou noz diz successeurs à roynes ou autres femmes de quelconques estat ou condicion que elles soient, ne autrement en aucune maniere ; lesquelz dons ou ottrois, partages ou assiettes pour cause de douaire ou autrement, se faiz en estoient, comment que ce feust, nous des maintenant pour lors les cassons, irritons et adnullons du tout, et decernons par ces mesmes lettres, par nostre decret royal, estre de nulle value, et voulons et declairons de nostre auctorité et puissance royaulz que doresenavant ycelui nostre hostel ne doye ou puisse estre desjoint en aucune maniere du demaine de la dicte Couronne de France, et que ycellui aprés le palais royal soit propre et especial hostel de nous et de noz successeurs roys, du propre demaine et heritage du dit royaume et de la Couronne de France à tousjours perpetuelment. Et pour ce que ce soit ferme chose et estable sans nul rappel, nous avons fait mettre nostre grant seel à ces presentes faictez et donnees en nostre dit hostel royal de Saint Pol, l’an de grace mil trois cenz soixante et quatre, ou mois de juillet.

[4e page] […] Au contraire de quoy, led. sieur deffendeur a maintenu que dois le pont où il requerroit me porter jusque à un pré appartenant au sieur d’Anjoux, luy competoit et appartenoit en toutte propriété à l’exclusion de toutes, mesme de la dame impétrante, pour avoir esté telle place donnée à son abbaye par les seigneurs de la Roche avec le cours de la Corcelle jusque à la rivière de Loignon privativement et à l’exclusion de toutes, mesme des seigneurs de la Roche, à [5e page] prendre lad. place dois le grand chemin servant pour aller dois Rigney à Mielot d’un costé, et de l’aultre jusque au ruisseau dit le ruisseau de la Corcelle, et que lad. place a esté de tout temps appellée le moulin martin en laquelle, en vertu d’assensement faict par les seigneurs abbés de Bellevaux à Claude Pasquier, avoient estees construictes des forges au lieu de moulin, sur lequel ruisseau les seigneurs de la Roche n’ont aucun droict d’avoir aucuns moulins, conformément auxd. donations ensuitte desquelles les seigneurs abbés ont droict d’en avoir un, deux, voire plus ce que non seullement leur a estee donnee la place pour des moulins mais encore un vivier ou estang, un fond ou meix au joignant dud. moulin, capable d’y ediffier une maison, un jardin et vergier, un battoir, un fourneau ou foule avec le droict de prendre du bois et pierres dans les forests et perrieres des seigneurs de la Roche pour le bastiment desd. [6e page] moulins et pour l’entretien de ceux qui y demeureront […] »

Ego Philippus comes Bolonie et Clarimontis, notum facio universis presentibus pariter et futuris me concessisse fratribus Hospitalis Jerosolimitani quod ipsi possint essartare quadraginta octo arpenta frischiorum illorum que sunt super Sanctum Supletum et quod ipsi teneant dicta quadraginta octo arpenta quiete et libere in perpetuum, absque solutione avene seu cujuslibet alterius griarie. Predicti vero fratres Hospitalis tenentur tradere et deliberare nobis et heredibus nostris, propter quittacionem quam eis fecimus de griaria nostra, duodecim arpenta in illis frischiis de quibus nos et heredes nostri nostram poterimus facere voluntatem. Sciendum autem quod sepedicti fratres in terra illa non poterunt facere villam nec statuere hospites, nisi de assensu et voluntate nostra vel heredum nostrorum, sed poterunt ibi edificare domum et granchiam ad opus suum, et de predictis conventionibus tenentur predicti fratres tradere nobis litteras venerabilis patris Garini episcopi, Silvanectensis episcopi, Francie cancellarii, et magistri Hospitalis in Francia. Quod ut perpetue stabilitatis obtineat firmitatem, presentes litteras ipsis concessimus, sigilli nostri munimine roboratas. Actum apud Pontem Arche, anno dominice Incarnationis M° CC° vicesimo quinto, mense marcio.

Per capitulum // J. Soisel. Universis presentes litteras inspecturis, decanus et capitulum ecclesie Rothomagensis, salutem in Eo qui est omnium fidelium vera salus. Notum facimus quod nos immensa bona largifluaque beneficia et exuberantes gratias que per illustrissimum et potentissimum principem et dominum nostrum, metuendissimum dominum Karolum Dei gratia Francorum regem, dicte nostre Rothomagensi ecclesie hactenus impenduntur, ad memoriam jugiter reducentes et inter alia in nostris mentibus attentius revolventes quod ipse dominus noster ex sua mera et solita liberalitate et motu proprio, ut, pro eo ipsiusque et progenitorum suorum animarum remedio et salute, nos et successores nostri Altissimum perpetuis temporibus exorare propensius astringamur, ipse etiam benefactis et orationibus cunctis que in ipsa nostra ecclesia inantea fieri contingent specialius aggregetur, nobis nuper gratiose concessit ut nos in ducatu suo Normannie trecentas in feodo et justicia ac sexaginta libras turonensium absque feodo et justicia annui et perpetui redditus in augmentationem cultus divini et alias in utilitatem ejusdem nostre ecclesie convertendas, necnon illas acquisitas perpetuo et pacifice licite retinere et possidere valeamus, prout hec in litteris prefati domini nostri in filis sericis et cera viridi super hoc confectis seriosius continetur, in capitulo nostro more solito propter hoc in unum congregati, ex intimis cordium affectibus desiderantes eidem domino nostro ut tenemur juxta nostre possibilitatis modulum complacere, tres missas, unam videlicet de sancto Spiritu die martis post festum Trinitatis, aliam vero de gloriosa virgine genitrice Dei Maria post octabas Nativitatis ejusdem Domini, et reliquam de beato Dyonisio martire tercia die post festum ipsius, anno quolibet in ipsa nostra ecclesia pro dicto domino nostro unanimiter ordinavimus et per presentes ordinamus solenniter et devote celebrandas, quequidem tres misse, post ejusdem domini nostri decessum, in tria anniversaria solenniter et devote etiam celebranda convertentur, quodque in qualibet missarum et anniversariorum quolibet predictorum viginti libre turonensium inter canonicos, capellanos et clericos dicte nostre ecclesie qui eisdem missis et anniversariis presentiam continuam exhibebunt, manualiter distribuentur, juxta dispositionem nostram super hoc ut videbitur faciendam. Ordinavimus insuper et ordinamus unam propriam collectam cum ejus secreta et alia post communionem pro eodem domino nostro, quamdiu vitam duxerit in humanis, dicendam in qualibet magna missa ad majus altare celebranda, diebus videlicet singulis quibus in dicta magna missa memoriam aliquando est fieri consuetum, quamquidem propriam collectam cum ejus secreta et alia post communionem predictas in missali sepedicte nostre ecclesie hac de causa inscribi fecimus et notari, nos dictosque successores nostros et bona ipsius nostre ecclesie omnia et singula, presentia et futura, pro premissis omnibus [et singulis] effectualiter adimplendis et inviolabiliter observandis, specialiter et expresse obligantes. In quorum omnium testimonium premissorum, sigillum nostri capituli presentibus litteris duximus apponendum. Actum et datum concorditer in dicto nostro capitulo, die vicesima mensis julii, anno Domini millesimo trecentesimo sexagesimo sexto.

Par monseigneur le regent, presenz le prevost des marchanz et les eschevins de la ville de Paris. Signé Bertaut François Charles ainsné filz du roy de France, regent le royaume, duc de Normandie et daulphin de Viennois, à nostre amé et feal frere Jehan de Duison, esleu grant prieur de France, capitaine de la ville et viconté de Paris, salut et dilection. Comme autrefoiz aions ordené et commandé et derrenierement par les lettres de vostre povoir que toutes les forteresses non garniez et dommageuses au royaume et à la dicte ville et viconté fussent abatuez et mises par terre, nous derechief encores vous mandons et, se mestier est, commectons que tantost et sanz delay toutes les dictes forteresses et par semblable la forteresse de Bolon faites hastivement abatre et mectre par terre, de jour en jour, si et en telle manière que noz ennemis ne puissent faire ne avoir habitacion aucune ne retrait quel qu’il soit, et gardez que en ce n’ait deffaut, et de ce faire et faire faire vous donne plain povoir et mandement especial. Et donnons en mandement à tous les justiciers et subjets dudit royaume, gardes de forteresses françoises et autres desdiz subjets que à vous et à voz deputez à ce faire vous obeissent et aident en la manière que il appertendra. Donné au Louvre lez Paris, le XVIIe jour de mars, l’an de grace mil trois cens cinquante et huit.

Per regem // T. Graffart ; Visa . Karolus Dei gratia Francorum rex. Quoniam preciosissimum lignum crucis in cujus ara voluit agnus sine macula, verus Dei filius, ex sue affluentia pietatis nullis incluse limitibus, nullis terminis comprehense, pro humani redempcione generis immolari, clandestine poni sub modio non convenit sed super candelabrum et deduci reverenter in publicam vocionem ut quanto evidencius pateat dominice passionis objectus conspectui plurimorum, tanto copiosius ad compunctionem animari valeant et induci ad intrinsece devocionis ardorem ut per hoc horum saluti prestancius consulatur, verum quia humane fragilitatis condicio in continuo motu suum esse recipiens labilitate temporis consuevit oblivionis occasui subjacere, ea solum que scripture ministerio commendantur deduci posse memoriter longum videntur in evum. Eapropter ad perpetuam rei memoriam tenore presencium notum facimus universis tam presentibus quam futuris quod nos carissimi fratris nostri germani Johannis ducis Biturie devocionis ardore pensato qua ipse sicut asserit singulariter afficitur ad hujusmodi gloriosissimum lignum crucis, pie peticioni favorabiliter annuentes, certam porcionem ejusdem crucis salutifere, sanguine dominico rubricate, quam in precioso reliquiario sacre capelle palacii nostri regii Parisius de verissimo ligno crucis, nostre et predecessorum ac successorum nostrorum regum Francie custodie ex divina largicione commisso recepimus et nostris manibus propriis abcidimus, eidem germano nostro dedimus, concessimus et realiter tradidimus, damusque et concedimus tenore presencium litterarum, concedentes eidem ut ipse porcionem hujusmodi penes se conservare aut sacro loco vel aliis piis usibus ad exaltacionem orthodoxe fidei erogare, dare et concedere in vita vel morte valeat pro sue beneplacito voluntatis, quam siquidem porcionem ipse germanus noster gracias agens fusisque Deo laudibus vicibus multipliciter repetitis suscepit humiliter et devote. Quod ut indubitanter credatur et eidem germano nostro adhibeatur super hoc ab omnibus Christi fidelibus plena fides, presentes litteras nostras certificatorias sibi concessimus nostri magni sigilli munimine roboratas. Datum Parisius anno Domini millesimo trecentesimo septuagesimo primo, et regni nostri octavo, mense januarii.

Clemens episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio provisori pauperum magistrorum et ipsis magistris in theologica facultate studentibus, in vico ad Portas ante palatium de Termis Parisius sub communi vita degentibus, salutem et apostolicam benedictionem. Suadente nobis gratia bonitatis qua virtutum studiis insistentes, sacre pagine cupitis munire dogmatibus, et in hiis alios erudire, in unum convenistis vivendi commertium et commune vobis habitaculum elegistis. Volentes itaque vobis et statui vestro apostolicum exhibere favorem, convictum et cohabitationem vestram duximus approbandos, jure venerabilis fratris nostri Parisiensis episcopi semper salvo, auctoritate presentium districtius inhibentes ne quis domos, possessiones et alia bona vestra que impresentiarum rationabiliter possidetis aut in futurum justis modis prestante Domino poteritis adipisci, invadere, distrahere vel occupare presumat seu aliis usibus applicare. Nichilominus quoque statuimus et etiam ordinamus ut te, fili, provisore obeunte, nullus in locum tuum per fraudis astutiam apponatur, nisi quem loci archidiaconus, cancellarius Parisiensis ac magistri Parisius actu regentes in theologica facultate necnon decretistarum et medicorum decani, rector universitatis Parisiensis et procuratores quatuor nationum communiter vel major pars eorum duxerint apponendum idemque provisor in congregatione vestra pauperes magistros et idoneos qui rexerint in artibus, de quacumque sint natione, possit admitttere ac exinde minus idoneos amovere, prout inspectis circumstantiis universis viderit expedire, qui etiam de dictorum magistrorum receptis et expensis annis singulis archidiacono, cancellario et aliis supradictis vel aliquibus ab ipsis vel a majori parte ipsorum qui ad hoc extiterint deputati, teneatur reddere rationem ; archidiaconus insuper, cancellarius et alii memorati seu major pars eorum provisorem quem duxerint statuendum amovere valeant prout viderint faciendum. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre approbationis, inhibitionis, constitutionis et ordinationis, infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Viterbii, X kalendas aprilis, pontificatus nostri anno quarto.

In nomine sancte et individue Trinitatis, amen. Ludovicus Dei gratia rex Francorum, Notum facimus universis presentibus ac futuris quod Willermus de Merloto et socii sui, de terra Domni Martini partiarii, gistum se habere asserebant in villa que dicitur Laniacum Siccum ideoque coram nobis et baronibus nostris recitatum est privilegium comitis Petri, qui fuit comes Dunni Martini, ex cujus relatione et rationibus hinc inde auditis et cognitis, judicatum est publice ac rationabiliter in curia nostra, Silvanectis, predictum Willermum et socios ejus in gisto illo nichil juris habere et villam nominatam ab eodem gisto liberam omnino fore debere. Nos autem curie nostre juditium approbantes villam predictam ab eodem gisto imperpetuum liberam fore statuimus. Quod ne possit oblivioni deleri vel in posterum aliquo modo retractari, presentem cartam sigilli nostri auctoritate ac regii nominis subterinscripto karactere fecimus communiri. Actum publice Silvanectis, anno incarnati Verbi M° C° LXX° V°, astantibus in palatio nostro quorum subposita sunt nomina et signa. Signum Theobaldi, dapiferi nostri. Signum Guidonis buticularii. Signum Reginaldi camerarii. Signum Radulfi constabularii. Vacante (Monogramme) cancellaria.

Amalricus dominus Montisfortis omnibus presentes litteras inspecturis salutem. Noveritis quod omnia privilegia et dona, que pie recordationis Symoni genitori nostro et nobis fecit ecclesia Romana super comitatu Tolosano et alia terra Albigesii, quitta clamamus karissimo domino nostro Ludovico regi Francie illustri et heredibus suis in perpetuum, ad faciendam voluntatem suam, si dominus Papa peticiones, quas dominus rex ipsi facit per venerabiles patres archiepiscopum Bituricensem, et Lyngonensem et Carnotensem episcopos, fecerit et efficaciter impleverit. Quod si non fecerit, sciatis pro certo quod nullam alicui facimus de premissis quitacionem. Actum Parisius, anno Domini M° ducentesimo vicesimo tercio, mense februario.

Examination faite le jour de samedi en la feste as sains Apostres Symon et Jude l'an de grace mil CCC et sept pour partie et le diemanche prouchain ensivant ensement pour partie des freres de la maison deu Temple de la baillie de Caen sur les articles de leur erreurs scelees deu contrescel nostre seignor le Roi, les quiex articles sont cex c'est assavoir : cil qui sont premierement receu requierent le pain et l'eaue de l'ordre et puis le Commandeour ou le Maistre qui le receoit le meine secreement derriere l'autel où en revestiare ou aillois en secret et li monstre la Crois et la figure de nostre seignor Ihesu Crist et li fait renier le prophete C'est assavoir nostre seignor Ihesu Crist de qui cele figure est par trois fois et par trois fois crachier sur la croix Puis le fait despoillier de sa robe et cil qui le receoit le baise en bout de l'eschine, souz le braeul puis en nombril et puis en la bouche et li dit que si aucun frere veult gesir charnelment a lui, qu'il le souffre quer il le doit et est tenu a souffrir selonc le status de l'ordre, et que pluseurs dols pour cen par maniere de sodomie que font l'un oveques l'autre charnelment. Puis ceint-l'on chascun quant il est receuz d'une cordele sur leur chemise et la doit le freres touz jours porter sur soi tant comme il vivra et entent que ces cordeles ont esté couchiés et mises autour d'un ydole qui est en forme d'une teste d'omme d'une grant-barbe, laquele teste il baisent et aourent en leur chapitres provincialx. Mes ce ne sont pas tint li frere fors li grant-maistre et li ancien. Item les prestres de l'ordre ne sacrent pas sur l'autel le corps nostre seignor Ihesu Crist. Laquele examination fut faite par nous, Freres Robert, sous-prior, Michel Chouquet, lectour, Roger d'Argences, et Johan de Margny deu couvent des Freres Prechœurs de Caen, selonc la forme de la commission sur ceu faire de religieus homme frere Guillaume de Paris, chapelain nostre pere le pappe, Confesseur nostre sire le Roi de France et Inquisiteur deputé d'iceli nostre pere le pape en Roiaume de France de la mauvaisetie de heresies et par nous Hugues de Chastel et Enguerran de Villers chevalier nostre Sire le Roi deputez d'icelui seignor. Quant a ceu sicomme, il apparessoit par ses lettres pressenz a ceste examination, les tesmoingz des quiex, les nons s'ensuivent. C'est assavoir Robert de Breteville, chevalier, Maistre Robert de Caudebeq, clerq nostre Sire le Roi, Monseigneur Johan, chapelain deu dit, Monseigneur Hugues, Johan deu Chastel, clerq, Raoul Gloi, Thomas du Theil, clerq de la visconté de Caen, Henri Campion, Richar Le Tambeour, sergent nostre Sire le Roi et plusieurs autres. Et pour ceu que nous ne povions traire verité des diz Templiers sur les erreurs contenus es diz articles, ja soit ceu qu'il avoient juré par deux fois et este examinez le plus diligemment que nous povions, nous, sous-priour et lettour, Roger et Johan desus diz en la presence de nous les diz Hugues et Enguerran pour ceu que ceus Templiers avoient tout mis en nie, leur monstrasmes singulierement et a chascun par soi plusieurs raisons et plusieurs voies par quoi eus povoient avoir sauvement deu corps et de l'âme si eux vouloient verité recognoistre et soi repentir des erreurs et retorner a la foi et l'unité de Sainte Eglise et comme Sainte Eglise recevoit ceus qui avoient erré et vouloient retorner a la foi et leur promeismez a les recevoir a la misericorde de sante Eglise se einsi le vouloient faire. Et nous, Hugues et Enguerran dessus diz ensement leur promeismez a quitier toute peine temporel dont nostre Sire le Roi les porroit punir de telx erreurs. Et meismement, pour plus mouvoir ses quant a croire verité d'els leur deismez et monstrasmez comme il estoit chose notoire et manifeste que la graignor partie des Templiers deu Roiaume de France avoient cogneu et confessé les erreurs et que les oviations et les deffenses proposees de leur partie en contraire n'estoit chose qui leur peust valoir et que se eus se pariuroient terche fois bien si gardassent que il leur convendroit souffrir tel peine comme le cas requiert. Et ceu fait nous alasmez avant a l'examination sur les articles desus diz et oismez les diz Templiers singulierement, l'un apres l'autre et deposerent sur les diz articles en la maniere qu'il appert par depositions en dedenz escriptes. Et furent les diz Templiers examinez en la sale du petit chastel de Caen le samedi et le diemanche desus diz en la presence des diz Tesmoingz. Et a confirmation de verité, nous, sous-priour, lectour, Freres Roger et Johan devant nommez avons mis nos seaux a cest proces ovecques les seaux des diz Hugues et Enguerran presens as choses en dedenz escriptes. Frere Gautier de Bullens, chevalier né de l'evesché d'Amiens, compaignon de la maison deu Temple de Voymer receu et vestu a Paris par Frere Hugues de Peraut, chevalier, lequel Frere Gautier a esté en l'ordre l'espace de xiii anz ou environ si comme il disoit que avoit juré par deux fois et esté examiné diligemment sur les articles dessus diz les quiex il avoit touz mis en nie. Requis, demandé et examiné derrechief sur les diz articles cognut et confessa touz les erreurs excepté l'ydole fait afforme d'une teste d'omme, lequel il disoit qu'il n'avoit oncques veu ne aouré ne riens n'en savoit. Et du sacrement de l'autel disoit qu'il creoit que les Chapelains deu Temple sacroient le corps nostre seignor sur l'autel comme bons crestiens ne ne savoit pas le contraire et est bien veut que il avoit autre fois confessé que il avoit esté chaint quant il fut vestu d'une cordele sur sa chemise en signe de chastté. Et disoit q'il ne savoit nule mauvestié ne que elle eust esté touché a l'ydole. Et des erreurs qu'il confessoit se repentoit sicomme il disoit et retornoit a la foi et a l'unité de Sainte Eglise et requerroit a nous, sous-prior, Lettour, Roger et Johan desus diz la misericorde de l'Iglise, et a nous les diz Hugues et Enguerran remission de peine temporel. Les quiex choses li furent de nous otriees. Frere Matieu Renaut, commandeour de la maison deu Temple de Breteville-la-Rabel recheu et vestu par Frere Philippe lors commandeour de Reneville a present commandeour de Sainte-Evaubourg. Et a esté en l'ordre l'espace de x ans ou environ sicomme il disoit. Frere Etienne du Noef-Castel, commandeour de la maison deu Temple de Court-Val, receu et vestu a Saint-Estienne-de-Reneville par Frere Girart de Villers lors Mestre de France. Et a esté en l'ordre dis anz sicomme il disoit. Frere Gieffroi Hervieu, compaignon de la maison de Breteville, receu et vestu a Breteville par le dit Frere Philippe et a esté en l'ordre iii anz environs a la mi-Caresme prochaine sicomme il disoit. Frere Johan Challet, compaignon de la maison de Breteville, receu et vestu a Barbonne par Frere Robert, commandeour de Barbonne. Et a esté en l'ordre xviii anz sicomme il disoit. Frere Guillaume le Raure, compaignon de Baugie, receu et vestu a Fontenoi jouste Sablies par Frere Guillaume de Trees, commandeur de Fontenoi. Et a esté en l'ordre xxiii anz ou xxv ou environ sicomme il disoit. Frere Richard Bellenguel, compaignon de la maison de Court-Val, vestu et receu par Frere Aimere, lors commandeour de Reneville. Et a esté en l'ordre xvi anz sicomme il disoit. Frere Guillain Tane, compaignon de Court-Val, vestu et receu par le dit Frere Philippe a Breteville. Et a esté en l'ordre iii anz sicomme il disoit. Frere Henri de Rothours, compaignon de Voymer, receu et vestu a Reneville par le dit Frere Philippe. Et a esté en l'ordre ix anz ou environ sicomme il disoit. Frere Aubin Lenglois, commandeour de Baugie, receu et vestu par le dit Frere Aimere et a esté en l'ordre xxiiii anz ou environ sicomme il disoit. Frere Christofle de Loviers, compaignon de Voymer, receu et vestu a Reneville par le dit Frere Aimere et a esté en l'ordre xxv anz ou environ sicomme il disoit. Frere Raoul de Perrousel, compaignon a Baugie, receu et vestu a Dole par Frere Richard de Bontencourt, lors commandeour de Bourgoigne. Et a esté en l'ordre xxii anz sicomme il disoit. Les quiex choses leur furent otrees. Frere Guy Pesnee, demorant a la maison du Temple de Louvigny tout soul receu et vestu par Frere Richard de Villers lors commandeour de France. Et a esté en l'ordre environ vi anz sicomme il disoit. Lequel avoit esté juré par deux fois et esté examiné diligemment sur les articles desus diz (les quiex articles), il avoit nié, mis en gehine le samedi desus dit, en laquelle gehine il ne veut riens confesser. En lendemain requis, demandé et examiné sur les diz articles, confessa les erreurs en la maniere qu'il avoient esté confessé des autres dessus diz. Quant a sentence et a vrai entendement, requerant a nous, Sous-priour, Lectour, Rogier et Johan, desus dit, misericorde, et a nous les diz Hugues et Enguerran, remission de peine temporel, laquelle chose lui fut otree. (Les quiex avoient juré par deux fois et esté examinez diligemment sur les articles desus diz singulierement les quiex articles eus avoit me a plein requis, demandez et examinez chascun par soi derrechef sur les diz articles, cognurent et defosserent les erreurs contenus es diz articles en la forme et en la maniere que le dit Frere Gautier quant a vrai entendement et a sentence et des erreurs qu'il confessoient se repentoient sicomme il disoient et retornoient a la foi et a l'unitté de Sainte Eglise, requeranz a nous, Souspriour Lettour Rogier et Johan desus diz la misericorde de Sainte Eglise et a nous les diz Hugues et Enguerran de peine temporel.)

D’après B Lettres d’Amedey, archevêque de Besançon, de 1218 renfermants diverses donations faites à l’abbaye de Bellevaux, entre autres celle de l’eglise de Roche faitte par led. Amedé et celle du moulin martin, apartenances et dépendances avec le droit de forge et d’usage dans les bois et la carrière de Roche pour la batisse des maison, moulins, forge, ecluse, et pour l’effouage des personnes qui habiteront led. moulin, cotté six cent quatre vingt dix neuf

D’après A Je, Hugues, damoiseas, sires de Chestoillon, fiz Estiegne, seignour de Chestoillon çai en arriers, fais savoir a touz que come lidiz Esteignes mes peres aust doné en pure et perpetual amosne a l’inglise de Balevax six livres de viannois chescum ant appaier sus le molin de Miellat et vint livres por restitucion de injures et de domaiges qu’il et sui devantier avoient fait a la dite englise de Balevax et Guiate ma mere, dame de Chestoillon, aust doné a la dite englise de Ballevax en pure, perpetual et permeignable amosne quatre bichaz a la mesure de Besançon de bley sus le dit molin de Miellat chescum ant ou sexante livres assignees sus son mariaige, je, per aaije et per franche puissance fuer d’avoerie, establiz per le consoil de mes amis et especiamant per monseignour Huguon, seignor de La Rochale, mon oncle, ai loé, outroié et confermé les dites amosnes de mon pere et de ma mere devanz diz et por les dites amosnes assevir et paier entieremant, je doin, outroioi et quictoi permeignablemant a la dite englise de Ballevax tout le droit, tote la seignorie que je avoie, pooie et davoie avoir ou moulin ou batour et ou foullour de Miella qui sont de mon alluey esquex je avoie les does parz et Perrins li fiz Mesclat de Miellat, mes hons, le tiers, que li remaint, et lour doin le fonz et le siege des diz moulins, batour et foullour et le decourz de l’eal desus et desouz en tel meniere que je ne li mien ne autres de par moi ne muy hoir ne autres de par lour ne poons ne davons faire fermer ne mantenir molin ne batour ne foullour des le molin que l’on appalle Cuiquampoit jusque a molin que l’on appale Minx et li molin qui estoit entre le dit molin de Minx et le dit mollin que je ai doné a la dite englise de Ballevax doit chaor sanz reedifier et doin et ai doné un chessal suffisant arrez le dit molin por le mugnier qui issarai de par la dite englise de Ballevax […] Je Marguerite, feme dou dit Huguenin ai loé et consenti looi, consent et confermoi por moi et por les miens […] Odes, per la grace de Deu arcevesques de Besançon a la requeste et a la susplicacion des diz Hugonins et Marguerite avons mis nostre sel pandant en ces presantes letres en tesmoignaige de verté, faites et donees l’ant de Grace mil dous cenz quatre vinz et trois, ou mois de aost.

D’après A Ego officialis curie Bisuntine et ego Odo archidiaconus de Faverneio notum facimus universis presentem paginam inspecturis quod nobilis vir Johannes dominus de Rocha dedit et concessit in perpetuam elemosinam Deo et ecclesie beate Marie Bellevallis et fratribus ibidem Domino famulantibus molendinum illud quod ipse construi fecerat subtus molendinum ejusdem ecclesie dictum de Molin Martyn tali modo quod ipse vel heredes sui vel aliquis de potestate sua non possunt nec debent in perpetuum a superiori molendino monachorum usque ad fluvium de Loygnon molendinum aliquod construere in rivo qui vocatur Corcelles. Et si aliquis construeret, dictus nobilis promisit bona fide pro viribus resistere. Concessit etiam viam per terram suam eundo et redeundo ad eadem molendina et viam quarralem ab uno molendino ad aliud molendinum et vivarium inter duo molendina et pisces ejusdem vivarii et pro velle suo poterunt fratres Bellevallis facere aliud molendinum et batatorium et fullorium juxta inferius molendinum. Sedes vero eorumdem molendinorum et exclusas possunt libere elevare et abbessare pro velle suo. Si autem pro elevatione predicta aqua occupaverit et dampnum fecerit de terra dicti nobilis vel hominum suorum usque ad tres partes unius falcature prati, concedit eidem ecclesie et quittat in perpetuum pro dampno facto. Si autem amplius dampnificatum fuerit, ad dictum duorum bonorum virorum ab utraque parte electorum debent eidem nobili abbas et conventus Bellevallis in precio rationabili recompensare. Potest autem idem nobilis piscari in eisdem vivariis quotiens voluerit sine dampno molendinorum et sine ruptura exclusarum. Concessit etiam predicte ecclesie omnia usuaria pro dictis molendinis in terra sua ad faciendum et reparandum eadem in petrariis, terris, nemoribus ad omnes usus necessarios ipsorum edificiorum et excluse et ad omnia necessaria eorum qui ibidem fuerint et habitaverint sicut habent homines manilis de Molyn Martyn. Promisit autem dictus nobilis hec omnia in pace tenere a se et a suis in perpetuum et bona fide contra omnes homines pro toto posse suo legitime pacificare et guarantire. Hec vero omnia, sicut superius annotata continentur, laudaverunt et similiter in perpetuam elemosinam concesserunt liberi ejusdem nobilis videlicet Johanneta et Guido. Ut autem hec omnia rata et firma in eternum permaneant, ad petitionem utriusque partis sigilla nostra cum sigillo ejusdem nobilis presenti sunt appensa pagine in munimen et testimonium veritatis. Actum anno dominice Incarnationis .M°. CC°. quadragesimo sexto.

D’après A. Amedeus dei gratia Bisontinus archiepiscopus universis presentibus et futuris ad quos presentes littere pervenerint, rei geste noticiam in perpetuum. De temporum decusursus et rerum mutabilitas rei geste memoriam valeam abolere et perturbare aliquando bonum pacis. Presentibus litteris sigilli nostri testimonio confirmatis omnium universitati notum facimus quod nos dedimus et concessimus ponticficali auctoritate fratribus et ecclesie Bellevallis ecclesiam de Roches juxta Fontenoy cum suis pertinentiis perpetuo possidendam, salvo jure pontificali et misnisterialium nostrorum. Dominus Guido de Rocca, ad partes transmarinas profecturus per manum nostram concessit et dedit ecclesiae Bellavallis in elemosina quoddam molendinum quod est juxta masnile quod dicitur Mulin) Martin et vivarium ipsius molendini et pisces ejusdem vivarii et plastrum quoddam juxta ipsum molendinum ad domum faciendam cum horto et viridario et usualia in terra sua ibidem ad faciendum seu reparandum molendinum eundem et hoc idem concessit de alio molendino si forte fratres Bellevallis aliud sustituerint cum isto sive batatorium sive fullorium in petrariis quoque terris et nemoribus ad omnes usus necessarios ipsorum aedificiorum et excluse et domus ibidem facte et ad omne necessarium eorum qui ibidem fuerint et habitaverint in omnibus sicut omnes homi[nes] praedicti masnalis. […] Insuper concessit et dedit eisdem fratribus Bellevallis quiquid habebat in decim[is de Pal]isya et de monces et furnum quoddam quod habebat apud Calidam fontem et minariam ferri in terra sua libere perpetuo possidendam propter quam ferra[riam ferraturam unius] aratri concessa est ei semel annis singulis tribuenda. [...] Actum apud Bisuntinum anno ab incarnatione M° CC° XVIII°, data per manum Stephani

Ce jourdhuy 4 mars 1716 nous soussignés abbé de Morimond dune part et Jacques Fort Claude Boulon et Jean Rouier demeurant à Léniseulle dautre reconnoissons avoir fait le marché qui suit savoir que moi jacques fort et conseurs susnommés nous nous obligeons a faire un canal qui prend va depuis la bonde du grand étang jusqua la muraille de lancien reservoir derrier l’office lequel canal sera soutenu du costé de la chaussée dudit grand étang d’une chaussée de la largeur d’une toise et du costé du jardin de la largeur d’une toise et demi dans la hauteur aubout duquel canal il y aura auppres la bonde dudit étang une autre chaussée bien couroyée dans laquelle il y aura une bonde et ladite chaussée aura une toise et demi de largeur. Le canal d’un bout a l’autre evé est dit cy dessus laura vingt quatre pied de largeur dans aucunes toutes les chaussées le seront également hautes a celle qui est du costé du jardin commencé et de niveau de costé et dautre et la chaussée du côsté de la glaciere d’un bout à l’autre jusquaud ancien reservoir aura vingt pied de large de niveau a la chaussée dudit jardin depuis le réservoir qui est actuellement le reste du dudit canal sera couppé entierrement en sorte que les troncs des arbres de lancienne allée seront arrachés du costé de la glaciere pour construire le canal et les terres qui en seront ostées serviront a parfaire la chaussée où à mettre au bout du jardin commencé sous les (…) canaux seront garnis de costé et d’autre d’une closture avec debout pierre au bout du canal du coste de l’ancien reservoir, il y aura une bonde pour vuider les eaux lorsque lon jugera a propos au-dessus de laquelle y en aura une autre pour la décharge toutes les deux bien couroyées et moy abbé /…/ promet et moblige de payer au dit jacques fout et consor afin et mesure dudit ouvrage la somme de cinq cent livres tournois aultre de leur fournir logement leur faire conduire la cloture et aussy leur fournir un tombereau a bras pour conduire leur couroy lorsqu’il sera necessaire de plus leur fournir trois brouettes a tout quoy nous nous obligeons de part et d’autre a peine de tous depens douze et la terrest en foy de quoy nous nous sommes soubsignés fait double à Morimond les jour mois et au lieu Horio Receu quatre bichets et une caste de bled à 2 livres lun le 4 avril 1716 Et 17 Livres cy 4 Livres Recu quatre bichets et l une caste de bled le 7 mai 1716 à 3 livres lun cy 13 L 10 Le 12 juin 1716 livre trois bichets de bled sur le marché du decombre de la porterie Cy 3 lt Marché

Nous soubsigne frere Francois Duboyer religieux preste profes de labbaye de Morimond et cellérier d’icelluy dune part et Prieur Barsouin Terrillon demeurant en la bassecourt dudit Morimond et Jean fourneaux maitre masson demeurant a Damblain d’autre parte en laditte abbaye d’autre avons fait le marché du besognes et ouvrages cy après spécifier a savoir est que lesdits Barouin et Fourneaux s’obligeant et promettant faire depuis le pignon du dortoir ou ait le grand vitraux une muraille dont les fondements seront aussi bas que ceux du pignon du dortoir et auras trois pied et demy de largeur ai ses fondements jusqua hateur et le reste qui aura six pieds de hauteur sous des es et trois pieds du roy depaisseur laquelle muraille sera eloignée dudit dortoir de vingt et un pied et dans cette espace feront un parvis ? comme celui d’un ru des villes avec un malad de part et d’autre pour conduire les eaux qui tomberont du toit dudit pignon du dortoir ou d’autres endroits dans le canal du lieux command lequel pavis sera plus bas que la coudon d’en bas du pignon du dortoir et coupan de laditte muraille ils feront un canal de six pied de largeur et plus profond d’un pied vis à vis du pignon du dortoir que ledit parvis et audela du dit canal feront une muraille de cinq pieds de largeur an ses fondements et sera faite un Malad et en hauteur d’un pied dessus du mauss Et derrière cette murailles du costé des champs ils construiront des esperonts de quinze pieds a quinze pieds de distance et qui auront quatre pied de saillis en en bas et as Proportion au-dessus pour soutenir la structure et laditte muraille restera epaisse au-dessus de trois pieds du roy toutes lesquelles murailles commenceront dans le canal qui vient du grand étang suivant quil saura ete monte Et finiront a lemplacement du moulin, tout le canal a prendre depuis celui qui vient du grand étang jusqu'au dit emplacement sera pavé du prebusse du bout audit pouluse du chesnes du distance a distance et lui sera nomme talus du costé de la muraille des champs pour lui que les eaux ne se jettant contre la muraille la plus proche du dortoire laquelle pavé sera plus d’un pied plus bas que celui qui sera entre le dortoir et laditte premiere muraille et le canal aura pareille longueur que lesdittes murailles et au commencemant dudit canal du coste de celuy du garnd etang sera construite une muraille cy devant de quatre a cinq pied de profondeur pour tenir ledit pave. Et sera commodite du beaux entablements et bien epais pour recevoir les eaux du canal du grand etang et paveille construction sera faite au bout du dit canal du coste de l’emplacement dudit moulin mouttons les quils tindront du nouveau canal ils les poucheront dans l’estang de la pecherie dans lequel on pedand faire un jardin comme aussy moutton les aurons qui sen jardineront dans lespace d’entre le dortoir et la premiere muraille du meme coste d’entre son lieux commun et la premiere muraille comme aussy collesse d’entre le grand refectoire et la première muraille lesquelles apoir ? seront pavir comme celuy qui ont aster les boutoir et la premiere muraille en tolle saute que les vaux qui si pouvront trouvent puisse sescouler dans le canal desdits lieux commun Au coin de l’angle du refouloir du coste du moulin seront obliger de construire une muraille laquelle sera jointe a laditte premiere muraille et un telle saute que personne ne puisse marchiez sur icelle et batner dans la maison du coing de l’angle du dortoir jusqua la premiere muraille ils seont obliger de construire une muraille du coste du logis abbatial de la hauteur de six pied. Et quand viendront ledit canal sil sy trouve des pierres propre a batir ils seront tenu de les innagde Et avec acse sand les rompre et de les mettre a part pour estre emploier a la construction des dittes murailles seront pareillement obligé de construire et demolir toutes les murailles du canal qui est actuellement avec profit pour les pierres non employées a la conbstruction des dites murailles et tiendront ladite première muraille eloignée de celle du grand refectoire de vingt et un pieds quatre poulces seront aussy oblige de boucher le canal du Grand Etang pour pouvoir faire le nouveau canal sans les incommodités des eaux qui passeront dans celui qui est dans l’abbaye. Et après que le nouveau canal sera fait seront obligé de débouvhe le canal du grand etang pour faire venir les eaux dans le nouveau canal auquel il a donnebout une partie suffisante seront aussi obligé de construire Boutton les murailles en toute sorte que la cimetierre sera osblige Et que le nouveau canal soit d’une largeur egalle par tout Et quil y ait un espace aussy egalle autour la premiere muraille et le dortoir et le refectoir. Toutes les dittes muraille seront comme ton d’establissement a chaux et a ciment lesquelles sont et sauront vouttes Eaux dans le canal nouveaux Et a Moudevont de trois doigts de part et d’autre Et a l’endroit ou lon tribura des eaux du canal moninreu pour entrer dans son lieux command afin de les nettoyer ils feront un emplacement de grosses pierres de taille posée avec chaux et ciment et dudit emplacement un petit canal suffisament large qui sera pavé et fait en cascades cest adire avec des realisations de grosses pierres qui seront menages dans la muraille du petit canal de part et d’autre seront aussy Menus de racommoder et refaire toutte la masonnerie qui sera necessaire au dechargeoir et a l’emplacement du moulin mesme d’agrandir ledit dechargeoir pour y mestre avoir emplacements et moyennant quoy ledit dom Duboye s’oblige et promet de fournir, de fournir chaux, sable ciment et pierre a condition que la pierre de taille sera tirée par lesdits Barouin et Fourneaux et que ledir dom Duboyer la fera charié comme aussy les autres matériaux neccessaire a la reussite de ban quil leur fournira pareillement tous le bois necessaire pour mid de le dit canal lesquels des composant et faconnement a leur mode pour le dit dom Duboyer soblige encore de leur payer la somme de seize cent livres au peuvatre et ce messieur quil feront lesdites besognes et ouvrages lesquels ils ne pouront pas quitter ny ceder leur marcher a autrui que du consentement dudit dom Duboyer et au quel ils travailleront instament et sans disontinuer jusqua fin desdits ouvrages quils rendront a la fin faits et parfaits a div dexpres et les parties se sont obligées respectivement de satisfaire a tout ce qui dessira chacun a son egaud a peine de tour despenses dommage et interet bine entendu autu les dits parties lieux qui est du pied de roy que lon entend parler dans le marché cy dessus fait audit Morimond ce six novembre mil sept cent trois en présence de Nicolas grand françois et de François Rouse de Chaumont lesquels se sont soubsigner avec les dom françois Duboyer et Jean fourneur et les Bedouin pour Manor ulage de lettres de engins Frère François Duboyer cellérier de Morimond Hourneau Nicolas grand François François voix Ce jourd’hui ving et un janvier mil sept cent quatre Pierre Besoing et Jean Fourneaux confessent avoir reçu a bon compte sur le présent marché par les mains de Dom François Duboyer cellérier la somme de cent livres et seize bichets de bled dont ils prometteront faire Etat en foy dequoy ledit fourneau sont soubsigne et non ledit Bibouin pour mavoir inlage de lettre fait à Morimond le jour mois et an ci dessus tout a raison de trois livres pour ledit Hourneau. Ce jourdhuy vingt trois mars 1704 je Prieur Baroin confesse avoir recu par les mains de Dom Francois Duboyer cellérier de Morimond la somme de soixante et dix livres en six somme bon aloy contre sur le présent marché en foy de quoi jay prié François Roux du mouloin signe la presente quittance pour manoir inlays des lettres à Morimond le jour et an que dessus promettant de plus de faire signé Jean Fourneau mon associé et comme instamment François Roux Oeuvres ouvrages specifiez au margé d’autre part ce qui concerne la massonerie le surplus qui est a faire ayant este afferme et alloue pour dautres ouvrages fais par M. G Fourneaux a Morimond le 13 fevrier 1708 Nicolas Aubertot Morimond

A tous ces qui verront et orront ces presentes lettres. Je Jehans sire de Choisuel fais a savoir que comme je aie donnei aumosgnei et restituei pour tous jours a lyglise de notre dame de Morimont a labbei et au couvent et au freres de la dite yglise lesta de Verreicourt qui siet au-dessus de la dite ville de Verreicourt entre la dite ville de Verreicourt et la ville de Souville ensemble les apartenencens dou dit estan desous la chaucie et dessus et descostieres dou dit estan et dou large en comme leaue le comprant et puet companre de lonc et de large jusques au bornes qui estoient mises a la coue dou dit estan et devers la ville de Souville en preis et en terres et je aie regardei veu et considerer que li diz estans ne puet estre parfais au parfait de la dite yglise de Morimont de labbaei ne dou couvent ne des freres selonc la volontei de mon don de mon aumosnement et de ma restitution et selon la descharge de ma conscience sans faire autre aconsisiense au-dessus des dites bornes dou lonc et dou larges et je et mi homme de cors de la ville de Verreicourt eusiens au-dessus des dites bonnes et entour des dites bonnes dou lonc et dou large par les costières jusques a lestimation de douze fauchies de prei et de douze journaus de terre a savoir est que je en acroissement dou dit don de laumognement et de la restitution que je ai fait a la dite yglise a labbei et au couvent et aus dis freres je dois et ai donnei a la dite yglise a labbei et au couvent et au freres les dites douze fauchiez de prei et les dis douze jornaus de terre pour acroitre le dit estan et pour faire tous les parsis toutes les aisences de la dite yglise de Morimont et des freres le tout entierement sans rien retenir pour moi ne pour mes hoirs et ausement je donne et otroi et ai donnei et otroier a la dite yglise a labbei et au couvent et au freres dessus dis la place et les appandices ou li maisons siet qui est joignant au moulin qui siet dessous la chaucie dou dit estan ensemble les aisances toutes de la dite maison. Et ai promis et suis tenus pour moi et pour mes hoirs sur l’obligation de tous mes biens moubles et nonmoubles presens et avenir a pourter bonne garantie et leaul au dit abbei et covent et au freres de Morimont des dites douze fauchiez de prei et des dis douze journaus de terre de li dite maison qui joint au moulin dou dit estan desous la chaucie dou dit estan des appartenances et des aisances perpetuellement pour tous jours a ver tous et contre tous et rendre raisans mes dis hommes de Verreicourt et lour hoirs et toutes menieres dautres gens qui riens vouroient ou pourroient demander es dites douze fauchiez de prei ne es dis douze jours de terre Et vuil et octroi que ce je ou mi hoir ou mi homme de Verreicourt ou lors hoir ou autres meriens ou metoient debat ou empoichement ou dit acroissement que je fais des dis preis et des dites terres ne es edifices quil ont fais dessous la chaucie dou dit estan que il se puissent faire a garder de force et contraindre moi et mes hoirs a porter garantie en la forme et en la menere que il est contenu es lettres que ils ont des dites choses dou don dou dit estan delammognement de la restitution les quelles sunt saeleez de mon sael et qui furent faites lan de grace mil trois cens et douz au mois de may, le samedi apres la feste saint urbain. En temoignage de laquel chose jai mis mon sael en ces presentes lettres qui furent faites lan de grace mil trois cent et cinq au mois de fevrier, le lundi apres les bordes.

Marguerite, vesve de feu Richard Jehannel, de Borbonne, nous a renuncé une pièce de prey contenant environ une faulcie seant ou finaige du dit Borbonne, vers le molin du foulon, tenant au Rup de la Fontaine aux Convers d'une part et les religieux abbé et couvent de Morimond d'autre part, laquelle pièce de prey est et devoit estre à nous. L'an mil IIIIC XXXVII, le XVe jour de may.

Lettre comment ceux a qui sont les molins de Villars Saint Marselin ne doivent haulser leur escluse en manière que notre molin du follon à Bourbonne en vaille pis. L'an mil IIIIC XXVI.

Mangin dit Le Preschieurz, por lui et por ses hoirs, et plusieurs autres borjois de Sauville nous ont vendu tout entierement qu’ils puellent avoir en prés, en terres, qui sont en l'estant de Vrécort, dès la chaulcie du dit estant jusques aux bornes que messire de Choiseul ait misses en lonc et en large que l’aigue dudit estant comprant ou porroit compranre, et especialement cinq arpens de prés et de terre séant ou dit estant, pour la somme de XIIII livres, l’an mil IIIC et VIII, en moix de novembre

Estouvenaz, escuier, sire de Oyselei, nous a loué et confermé le don et l'aumonne que messire Esteve, son grand pere, sire de Oyselei, nous avoit fait c'est à savoir la moitié du moulin de Pompierre et les issues de la moitié du devant dit moulin, l'an mil CC IIIIXX VI, ou mois de janvier.

Huguenin diz le Tabourreres nous a vendu tout ce qu’il tenoit en l'ile c'est entre la vive et la morte aigue du molin de Morimond qui siet entre Bourbonne et Villers pour XXX sous de Viennois, l’an mil CC LXVII, au mois de janvier.

Estenes, sires d'Oyseley, nous a donné la moitié de son moulin de Pompierre et les issues de la moitié du devant dit moulin pour faire pitance au couvant le samedi de Pasque Florie. L'an mil CC LXVI, ou mois de juing.

Johannes et Droynus fratres, Henricus et Osenotte, pueri Girardi, Orricus et Amoyniarz, liberi Hemonis de Columbeyo, vendiderunt nobis pro triginta solidis monete Lingonensis tria jugera terre arrabilis site juxta batannum novum dictorum fratrum, cujus modi terra Campus Bondri ab indigenis nominatur, et ad plenum suum receperunt pagamentum. Anno domini M° CC° LXII°, mense junio.

Nous avons acquesté par droit achat et par bonne echange, entrefons des proudomes de Colombé, tout la terre et le prés qui est dès le foullon de Morimond en (?) jusques au we desoubz c'on dit de Colombé ainsi comme il est devisé en ceste lettre. Jehannes de Colombé en a eu pour une piece de pré XXX sous de Lengoines, et ce s’en tient pour paiez. Le pré Bodin fut eschangiez au prez de Cinsocort par bon accort. Le genres Boiot en ot XXXVII sous pour une pièce de pré. Warnes et Lennes Chevales en eurent VIII sous pour une autre pièce. Richarde Li Gez, XLVIII sous pour pré et pour terre et pour tout ce qu’il i avoit dès le we en amont. Richard le filz Warin, II bichets de blé pour une pièce de terre. Warnes, II bichets pour une autre. Li Fevres, VIIII pour une autre. Et tout ces choses ont il tous acquité et tous leurs hoirs a nous frère de Morimond. L’an mil IIC LX, en moix de junet.

d'après B. voir D et E. Jehans sire de Choiseul et d’Aigremont nous a donné tout le tènement : c’est le boch, le pré et la terre qu’il avoit ou povoit avoir dez le woef qui est dessous le pré Richardel, le goiz et le pré Bochot de Colombé, ainsi comme la voie vat dez le dit woef contremont par dessus le foullon de Morimond devers Colombé, et d’autre part ainsi comme le dit woef se ligue tout droit a la voie qui vat de Morimond a Brevennes tout contremont vers Morimond, tout le cousté qui geicte a woef vers le prez jusques à leur propre tènement. Lequel tènement devant nommez estoit de son propre heritaige et de son propre fief. Et le nous donna en tel manière que nous porrons en devant dit lieu estans tel comme nous vouldrons faire et moulin et foulon et batant et tout ce qu’il nous plaira sans contredit. L’an mil CC cinquante neuf, on moix de janvier.

Ego Aledis, domina Caseoli, notum facio universis presentes litteras inspecturis quod ego, molendinum de stanno de Columbeio, quas Renardus, dominus Caseoli, maritus meus, pro anima sua et pro mea, dedit Morimundo, Cisterciensis oridinis, et habitatoribus ejusdem loci post decessum suum atque meum, vivens et sana, laude et assensu filiorum meorum Johannis et Roberti, pro anima dicti R. mariti mei et pro mea et pro animabus heredum meorum, me devestio in presenti de dicto molendino de stanno de Columbeio et eternaliter de eodem molendino investio domum Morimundi superius memoratum et fratres ibidem Domino servientes, ut ipsius possessione pacifica provideant in eternum, ita quod domini Caseoli divertendi aquam de cursu molendini ipsius non habeant potestatem ad dampnum molendini, nisi tunc quando ipsi volent expiscari stannum ipsum et aqua statim ad molendinum redeat sicut prius. Hoc etiam excipitur quod Robinus Balistarius habet in molitura ejusdem molendini tantum in vita sua quinque eminas bladi et post decessum Robini dicti ille quinque emine bladi revertentur ad fratres Morimundi, et eas sicut reliquum ipsi fratres in perpetuum pacifice possidebunt. Hoc totum, sicut superius scriptum est et diffinitum, ego Johannes de Caseoli, dominus Acrimontis, sicut pie memorie pater meus Renardus, dominus de Chosuel, et uxor ejus domina Aledis, mater mea, dederunt sepefatum molendinum fratribus Morimundi, laudo et confirmo dictis fratribus et domui in perpetuum bona fide. Et ego magister Guillermne de Bormont, archidiaconus Lingonensis, ad preces Aledis domine de Chosuel, et ad preces filii ejus Johannis de Chosuel, domini Acrimontis, cum sigillo ejusdem domine sepefate, sigillum meum in testimonium hujus rei apposui huic carte. Ne autem veritas vacillet in posterum, ego sepedicta A., domina Caseoli, voluntate et consensu filii mei presentem cartam sigilli mei robor communivi. Actum est hoc anno Domini millmo CCmo quadragesimo quinto, XIIII° kalendas marcii.

D'après C. Ego Renardus, dominus Caseoli, et Aledis, uxor mea, notum facimus universis presentem paginam inspecturis quod cum querelam haberemus adversus domum Morimundi super quibsdam deperditis vel debitis que dicebamus fuisse Hugonis, hominis nostri deffuncti, tandem interveniente abbate Cistercii, qui super hoc nos rogavit humiliter et devote ut pacem cum ipsa domo haberemus et quitquid juris nos habere in ipsis rebus dicebamus in bona pace perpetuo quictaremus, tandem [aqui]evimusa consilio ipsorum et domini Erardi qui pro nobis querelam nostram adversum predictam domum proponebat, et totum acquitavimus bona fide, promittentes quod plenam guarantiam contra omnes tam heredes nostros quam heredes ipsius Hugonis portaremus, qui super hoc ipsam domum vellent indebite vexare. Et quoniam predictam domum sepe vexavimus, in puram elemosinam dicte domui concessimus molendimum nostrum de Columbeyo perpetuo possidendum, retento nobis usufructuario tantummodo quamdiu vixerimus, ita sane quod annuatim in recognitione proprietatis, qui intrabunt in molendino percipient octo minas bladi, infra mensem januarii sine contradictione percipiendas. Abbas autem Morimundi et conventum ejus, de consensu abbatis Cistercii, ad peticionem nostram concesserunt benigne quod, de vinea de Guttis, in omnibus sollemnitatibus quibus sermo sit in capitulo et in quatuor sollemnitatibus sancte Marie et in quatuor precipuis minucionibus, vinum propinabitur conventui, hoc salvo quod de vino ipsius vinee, tantum vendetur unde ipsa vinea resici possit. Hec omnia tam nos quam abbas promisimus inviolabiliter observanda bona fide, et quod contra hoc nullo tempore veniemus. Quod ut ratum et firmum et inconcussum in perpetuum permaneat, presentem paginam sigillorum nostrorum robore duximus muniendam. Actum anno domini millesimo CC° vigesimo quarto.

Raynardus, dominus Caseoli, concessit nobis ut, molendino nostro quod est subtus abbatiam, utantur prout nobis libuerit seculares qui in eodem molendino sine permissione sua molere non poterant deinceps libere et secure ad iddem molendinum causa molendi quando voluerint veniant. Concessionem vero istam tali conditione fecit quod aniversarium annuatim patris sui fiet in ecclesia nostra Morimundi. Anno Domini M° CC° VIII°.

Raynardus, dominus Caseoli, notum facit universis quod domina Aalaiz, mater sua venerabilis et carissima, nobis dedit molendinum suum quod est juxta Columbe et vocatur molendinum Poncii. Anno domini M° CC° septimo.

Igitur sanctus Eptadius Augustodunensis Æduæ Galliarum oppidi civis fuit ; sed intra terminum Castri Maternensis Elobremensis nutritus vel eruditus est, parentibus, secundum seculi dignitatem non minimis, sed bene ingenuis, census aviti substantia locupletatis procreatus, quorum singularius præcellens integritas morum etiam senatoria viguit dignitate. In ipsis puerilibus adhuc ætatis suæ annis æternitatis ei limina perpatescunt. Cum esset ergo annorum duodecim, nescientibus parentibus ejus, ad disciplinam fugit scholarem, ibique per se ipse magistro infantiam ætatis suæ tradidit sacris litteris edocendam ; post pauca quidem tempora scholares non tantum coæquavit, verum etiam omni scientia litterarum cunctos longe præcellens, illustrabatur divina sapientia, prudentiæ spiritualis gratia decorabatur : nam cum esset annorum quindecim, tanta gratia Dei erat repletus, ut omnes vicini propinqui sapientiam ejus cum amore caritate diligerent. [2] Cum esset annorum viginti, crescentibus annis, jam vicini ad matrimonium eum cohortabantur, , cum elegans corpore, elegantiori etiam mentis flore polleret, [gubernaculo rationis salacis ætatis temperaret motus, se ita civium affectioni inseruit excolendum, ut jam tum temporis, aut patris meritis aut suis dotibus dignissimæ vellent conjugi eum in conjugium parentes ejus sociare, quo possent ab eodem videre filios ac nepotes, etiam solemnem diem constituunt nuptiarum. Sed hic beatissimus Eptadius tantum est subitanea febre inflammatus, ut non nisi ab eodem medicinam corporis sortiretur, cui fidelissima deliberatione animam consecravit. Inter reliquos venientium, qui præfati assidue ægroti corpusculum requirebant, tres ad eum honestæ virgines Deo sacratæ puellæ visitando venerunt, quas ut ille dignissimas Christo lampades placuisse prospexit, statim quoque se ex integra fide animi interna religione devovit ei, qui in indivisæ Trinitatis majestate subsistit. [3] Ab hoc vero tempore conversionis, seu sanctificationis ingressu, numquam, adhibita mollitia lini, membra contexit, non esurienti delicatior ad edendum alimonia, quam panis, impertitur ; sed repente mutatur in omnibus. Deseritur mundi militia, cælestia desideria assumuntur, seculi pompa calcatur, humilitas eligitur, substantia dispensatur in pauperes. In asperrima cilicii austeritate prostratus, admixtasque gemitibus lacrymas fundens, subjectum pectoris sinum commotus irrigabat, cum neque ab eodem nisi tantum aridi panis hordeacei quantitas exigua in solis occasum sumeretur. Et erat, quando, intermisso biduo, vel tertio aut quarto die sic reficiebatur, aut accipiens panem olera, ea modica salis aceti quantitate condiebat. Intra domum suam parvum obscurissimum tuguriunculum more carceris fieri præcepit, ubi diebus sanctæ Quadragesimæ retrusus, orando lacrymas jugiter fundendo, hunc cursum salutis exigeret, has sibi cruciatuum diversitates infligeret, quas in reos desævientes solent exercere tortores. [4] Quoniam aliqua de corporis afflictione perstrinximus, de ejus familiaritate conversationis gratia ac puritate incipiam dicere, si impar linguæ patiatur facultas. Sed id potius exsequendum, ut nec illa, quæ ingenuus vindicat secularis, obtensæ taciturnitatis oblivione præteream ; quomodo scilicet aut qualiter aliquamdiu sub specie secularis vestitus latere voluit, thesaurum auri sub gleba terræ absconditum justitiæ rigore occultare cupiens. Sed diu latere non potuit, quem ubique misericordia pietas sancta prodebat ; quia lumen in tenebris occultum esse non potest, sicut ipse Dominus noster Jesus Christus in Euangelio suo dicit : Nemo accendit lucernam sub modio ponit ; sed supra candelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo sunt.] [5] Erat beatissimus, vir totius prudentiæ, in sermone verax, in judicio justus, in consilio providus, in commisso fidelis, in interventu strenuus, in veritate conspicuus, in universa morum honestate præcipuus. Hunc juvenes quasi patrem venerabantur ; hunc senes quasi filium amantissimum diligebant ; hunc universitas populorum ad eum confluentes carissimo venerabantur affectu. Tanta gratia erat in eo, ut alios tristes lætos redderet, alios discordes ad concordiam revocaret, ad perfectæ pacis caritatis vinculum eos adduceret. Universos vero docebat, nihil hujus seculi præponendum Domino ; sed magis, quomodo fugitivæ vitæ istiusmodi blandimenta respuerent, temporalem tribulationem præsentis seculi pro Christi nomine sustinerent : erat enim verus Dei cultor, necesse erat, ut quem Dominus perfuderat gratia, ab omnibus amaretur. Christo igitur quotidie sedulum exhibebat officium, disseminator eleemosynarum thesaurum sibi indeficientem quotidie reponebat in pauperes : erat enim nutritor orphanorum, refugium protectio viduarum, refectio indigentium, defensor peregrinantium, ædificator ac reparator ecclesiarum Dei. At ubi tanta ubique ejus fama præclaruit, hunc sanctæ recordationis Flavichonus pontifex presbyterii voluit honore provehere ; cujus fama audita, sacerdotii dignitatem ita fugit [ honore respuit se implicandum,] ut nullus ei omnino exinde ullo sermone loqui auderet. [6] Eodem tempore, quo se ad fluvium Quorandam, pacis mediante concordia, duorum regum superstitiosa est complexa potentia, id est Burgundionum gentis Francorum, a rege Gundobado præcellentissimus rex Francorum suppliciter exoravit, ut hunc beatissimum virum Dei Eptadium civitatis suæ Autissiodorensis præstaret antistitem ordinandum ; cui petitioni vel electioni prædicti regis ita restitit voluntas offensa, tamquam sibi maximas vires deposceret possidendas. Tamen propter præsentis concordiam populi, pacis caritatis intuitu, quod petebat, negare non potuit ; cujus accepta promissione auctoritatis, statim eligitur, consensusque universitatis sequitur populorum: nam cleri communitas, cunctaque nobilitas, plebs urbana vel rustica in unam venere sententiam, Eptadium dignissimum esse episcopum, [omnium voluntate ambitum.] Quo audito, Vir beatus, qui malebat latere in suis, quam publicari honorari a populis, totis viribus laborans, se huic honori non esse implicandum dicit, cum clamore vociferans, indignum se esse tantæ molis sacerdotio hominem peccatorem, statimque cellula sua derelicta, omni pernicitate se proripuit ad deserta Morvinni ad montanam solitudinem properavit, ibique multum temporis latens, orationibus ac jejuniis continuatis Dominum supplicabat, ut impleretur in eo, quod Propheta cantaverat : “ Ecce elongavi fugiens, mansi in solitudine. Exspectabam eum, qui salvum me fecit a pusillo animo tempestate ”. [7] Tam diu in solitudine deserti permansit, donec iterum ei præfatus rex cum juramento pollicitus est dicens, non se umquam contra voluntatem ipsius esse venturum, si tantummodo pro regni sui incolumitate divinæ clementiæ supplicaret, in necessitatibus captivorum, tam Romanorum quam Burgundionum, vel universarum gentium, ut cœperat, laboraret, pro ea re postea ei multam pecuniam transmittens ; quam ille continuo captivis, viduis orphanis ac peregrinantibus erogavit. Post sumit admirabilem honorem apostolatus, ad hunc se humilitate benedictione obedientiæ gradum vir beatus Eptadius inclinans. Ita, quod antea ille optaverat, postea tota gratulatione usque in finem devotus implevit, [illud sibi erga se retinens divini culminis præceptum dicens : Qui se exaltat, humiliabitur, qui se humiliat, exaltabitur.] Non diebus, non noctibus a colloquiis divinis oratione cessabat, prædicationibus sanctis ad exemplum Dominicæ Passionis ad se confluentium turbas divinis eloquiis reficiebat. [8] Non tantum Catholicos, verum etiam paganos ac ferocissimos barbaros, qui more leonum furentes cum superbia magna captivis persequendis adveniebant, sicut agnos mitissimos suis sanctis reddebat alloquiis ; e quibus non pauci his omnibus bonis repleti ad baptismi gratiam fideliter concurrentes, sancti Viri incessabiliter ambiebant alloquium, suosque ipsi captivos ultro dantes, tantum ut pro se Dominum precaretur, humiliter supplicabant. Igitur cum his bonis esset repletus, fiebat eorum distractio, [ quotidie in necessitatibus captivorum expendebatur.] De Italia vero redemit captivorum plurimam multitudinem, quæ a Burgundionibus eodem tempore fuerat effecta, ad locum regionis suæ cum ingenuitate est revocata. Iterum parvo post tempore castrum provinciæ Lemovicinæ, Idunum nomine, jussu regis Burgundionum a Romanis effractum est, in quo non minima enormitas facta est captivorum, propter quos vir beatus Eptadius episcopus ingemiscens lacrymas fundens, Domino suo mox in oratione prosternitur, regi Burgundionum Sigismundo per epistolam imperans, ut auctoritatem suam pro ingenuorum animabus daret, obtinuit ; ex quibus non minus quam fere tria millia captivorum promiscui sexus ætatis liberati, ad locum pristinum, datis idoneis prosecutoribus, remeabant, qui venerant flentes lugentes, Deo gratias agentes per eum cum gaudio, recuperata libertate, sunt reversi. [9] Tempore illo, quo præcellentissimus Clodovæus rex Francorum in Gothiam cum exercitu esset ingressus, ab illo Alaricus rex Gothorum fuisset interfectus, facta est captivorum innumerabilis multitudo, qui dispersi per regiones sunt dilatati, ex quibus vir beatissimus Eptadius non parvam multitudinem, data pecunia, liberavit, statim pristinæ ingenuitati restituit. [Pro splendidissimæ veritatis tenore nec minima sunt silenda :] nam quicumque, quamlibet cruentis sceleribus perpetratis, ad hujus tabernaculum publicæ districtionem severitatis effugit, non solum macula commissionis liberatur, verum etiam beatissimi Viri alloquiis ad pœnitentiam est revocatus ; ex quibus etiam quamplures postea vidimus per ejus doctrinam gratia Domini nostri in ipsa religione sanctitate perpetuum perdurasse. [10] Curatio vero in eo tam potens Dei gratia erat, ut nullus fere dæmoniacus aut ægrotus accessisset, qui continuo non fuisset pristinæ restitutus sanitati ; inter reliquas dæmoniacorum catervas, quas sancti Spiritus infusione purgavit, [quædam puella efferatioris diaboli tempestate vexata, dum nullis resultans vinciri posset nexibus catenarum, beatissimo viro Eptadio tensis genibus in terram prostrato, hæc puella in feritatis atrocissimæ professionem prorupit dicens, eadem nocte sancti Viri amicum intra densa silvarum latrocinii fuisse jure prostratum ; ubi sequenti die sanctus Eptadius id perpetratum fuisse lugubri præsentiæ agnitione est expertus ; qui cum ad locum sepulturæ fuisset directus, membra defuncti linteis ambiuntur, humo superjecta, oratio intercessionis impenditur ; quam tamen puellam, Dei opitulante auxilio, ut reliquos pristinæ reddidit sanitati.] [11] Quodam tempore cum de monasterio sancti Portiani ad cellulam suam rediret, exhibita ei puella est olim muta, id est, elinguis, cujus in os olei liquorem cum orationis benedictione infudit, ita ei, quæ quodam naturæ vinculo restiterat obligata, melior loquacitas est reddita. Alio quodam tempore Paulus quidam presbyter, cum ardentissima quadam febrium æstuatione sibi subriperetur, ad dilectum Dei Eptadium episcopum, afflicta necessitate properans, cum summa velocitate cucurrit, ut tantos ignium globos virtutum suarum fonte restingueret. Cum se æstuans genibus ejus lacrymabili inclinatione prosterneret, se vi tempestatis non posse resistere fateretur, cessit tandem sanctus Eptadius episcopus misericordiæ [ caritatis imperio, fideique arma concutiens, in oratione ulterius prostratus tam cordis quam corporis oculis ad cælum levatis, non aliter vim istius fornacis febrium exstinxit, quam tribus pueris in camino ardentis incendii constitutis : non enim solum Spiritus sancti exundatio negavit incrementa flammarum, verum etiam athletis Dei tribuit cantare virtutes. Cum præfati Pauli pater, archipresbyteri culmine sublimatus, jugiter rigoris incendio sibi subriperetur, ad eumdem fontem medicinæ, quo fuerat sanatus filius, amicum sibi fidelissimum misit ; per quem famulus Dei Eptadius episcopus imperiosam spiritus sui epistolam destinavit ei, quem perfectæ infestationis rigor iuflammatus, inflicto membris incendio, cruciabat. Hic eadem similitudine pristinæ restitutionis medelam recepit, qua Dei sacratissimus Salomon perniciosa dæmonum argumenta compressit : nam dum uni potentiam virtutis absolutionis adhibet, epistola universis misericordiam largitur infirmis. [12] Quidam barbarus, hæreticorum comitivam exercens, nomine Sigifunsus, arte diabolica instructus, conversationem vitam beati Viri per se ipsum callide cupiens explorare, ad cellam Viri Dei excurrit, ibique pervigilavit a latere parietum excubans, ut rimaretur, quidnam Dei Servus ageret actibus nocturnis, suo propalaret ridenda collegio. Sanctus Eptadius episcopus pro more consuetudinis vigiliis orationibus institit, statimque divino nutu explorator incredibili terrore correptus, vix e suarum abditis latebrarum fluctuosissima se acceleratione protraxit ; qui protinus, exorta die, pedibus Viri Dei est advolutus, vix trepidanti sermone cum luctatione confessus, quod se tentasset fuisset tentatus, pro reatu pœnitentiam agens ad gratiam fidei Catholicæ se ipsum declinavit : a quo tempore tanta suæ lucis auctori sedulitate servivit, ut ei se quasi filium famulum comprobaret. [13] Inter reliquas festivitatum solennitates sacrosanctas, ad specialius excolendum] Natalem Domini nostri Jesu Christi, quoties eum annuus indulsit adventus, medio fere noctis elevatus, cum lumine cereorum, cum psallentibus suæ ecclesiæ ministris, cum festivo redemptorum agmine captivorum, ad distantem millibus sex ecclesiam Elobremensem properabat ; quo in itinere expeditus ecclesiæ chorus pari occurrebat modulamine concinens. Psalmorum matutinorum vel Missarum solemniis sacrosancta officiositate transactis, cum omnibus clericorum vel captivorum cœtibus, aggregatis universis, expositis dapibus mensam exhibebat: quibus epulantibus, beatus vir Eptadius episcopus jejunia solita refectione pascebat. Nec dissimili studio festivitatem sancti Symphoriani martyris, dum advixit, assidue non destitit celebrare. Die ergo adveniente, cum ejus cellula usque ad urbem Augustodunensem quinquaginta millia distaret, ad sepulcrum beati Martyris venerandum sanctus Eptadius ante diem tertiam vigiliarum ejus ; adhibitis secum tribus clericis fratribus veniens, atque ante sanctam basilicam in liminibus sancti Martyris se prosternens, ibique cum altis gemitibus juges lacrymas fundens perdurabat usque ad horam Matutinarum, dum advenientes clerici ad officia celebranda supervenirent : [primo vero jam erumpente diluculo, omnium sanctorum limina, qui aderant, suis orationibus salutabat : sic cum prædictis fratribus ad eamdem cellulam suam, vigiliis sancti Martyris celebratis, iterum remeabat ; ubi, peractis omnibus, ut erat illi consuetudo, sicut superius diximus, advenientibus agminibus captivorum universis, mensam suam expositis dapibus exhibebat.] [14] Ante fere septem dies assumptionis ejus cum jam incommodum habens in stratu suo fessus jaceret, cunctis eum circumstantibus flentibus, diebusque ac noctibus vigiliis instantibus, qui erant ei familiares, quos nominare necesse non est, peractis Matutinarum officiis, eo paululum requiescente subito in excessum mentis rapto, visus est ei quasi e cælo in nube candidissima descensus volantium angelorum ante ejus cellulam residentium atque ei pariter supplicantium, ut secum pergeret in civitatem cælestem. Tum eadem multitudine, tum pari volatu super ejus basilicam resederunt, atque eidem prius valedicentes in eo, quo venerant, splendore iterum ad cælum evolarunt. Itaque in grabato ad ecclesiam deportatus, vicinia tota celebrante transitum ejus, Dominus, qui vocat ad gloriam fessos laboribus, ipsum in vitam æternam perduxit, cui est honor gloria in secula seculorum. Amen.

ACTA MARTYRII, PROLOGUS. Qvantae sint in electis ac praedestinatis Dei omnipotentis Sacerdotibus virtures; beatissimi Desiderii Martyris, et Pontificis lingonicae urbis, cujus redivivo anni circulo festa de more solennia celebramus, praeconia manifestant: cujus etsi gesta imperita loci rusticitas per ordinem publicare non valet; ipse tamen suis claris virtutibus Deo opitulante sese manisfestare non cessat. Innumera enim sunt bonitatis ejus virtutum insignia, pauca tamen potest dicendo nostrae tenuitas facundiae ut condecet deflorare. Quanto namque praedictus Martyr divino praefertur munere gloriosus, tanto magis dictator apparet ad narrandas ejus virtutes per ignorantiam fastidiosus. [2] Tempore illo, cum Wandalorum barbara et Gentilis ferocitas ad Galliarum venisset debellandas provincias; et devictis ac superatis Gallis, Galliarum etiam urbes infestatione bellica plurimum devastaret, et in rapina praedae crudelissime cuncta depopularetur cupiditatis instinctu; nutus Dei, eventus etiam rei atque itineris, gentem ipsam nefandam cum Rege eorum Crosco ad civitatem Lingonas usque perduxit. Tunc vero beatissimus Desiderius in eadem urbe Pontificali officio fungebatur, Sacerdos virtutibus praestantissimus. Et licet opposito monte in sublime firma sit ex parte maxima naturalis expositionis munitio, et quadrorum lapidum studiose subjuncta compago muros ipsius civitatis efficiat tutiores; ad probandam tamen fidem praefati Antistitis, et eorum qui gloriosum martyrium, in sancta Christi confessione manentes, cum eodem adepti fuisse dignoscuntur; circumfusa Wandalorum multitudo urbem undique circumvallat, et in obsidione perditionis a cunctis partibus civitas circumdatur. Nec mora missilibus, fundis, sagittis, diversisque telis evertere mœnia, acrius impugnantes Wandali, crudelitatis instantia perurgebant. E contra beatissimus Pontifex Desiderius, cum suis Sacerdotibus, vel ceteris civibus, de muro clamabat dicens: Christi servi sumus, Christum Dominum nostrum Deum vivum et verum colimus, qui universum mundum constituit. Nolite in nobis crudele scelus admittere, per quod Dei potentiam contra vos in iracundiam provocetis. [3] Sed quoniam Dei praedestinatione, martyrii praefinita dies advenerat; terror et metus inde simul cives omnes unus invaserat, nec se ultra ulla virtutis audacia defendere conabantur, sed retro redacti infra mœnia fugientes, quo quisque pergeret ignorabat. Wandali vero praecipiti cursu irrumpentes, ruptis portis ingrediebantur mœnia. Ast alii scalis oppositis in muros diversa de parte ruentes, ignes in pergama submittebant; gladiis, diversisque jaculis cives omnes impia caede prosternebant: nulli sua profuit aetas, nulli sexui vel aevo pepercit impietas: natos pendentes ad ubera cum matribus impia jugulabat crudelitas: unus gemitus et planctus morientium in totis mœnibus personabat. [4] Denique beatissimus Desiderius Antistes, in oratione positus invenitur, Regisque cum ceteris Christicolis obtutibus praesentatur. Ille autem de perditione civium Pastorali solicitudine dolore repletus, pro se Principem rogare noluit; sed ut pereuntibus civibus subveniret attentius exoravit dicens: Si pius es, jam parce rector optime, precor, miseris civibus, et a tanta crudelitatis caede hostiles manus tuorum ut compescas humiliter omnino deposco. Ad haec Princeps barbarus, immitis, naturalis crudelitatis asperitate durus, eventu victoriae tumefactus, barbara locutione hoc sancto Desiderio despecta responsione narravit, quod beatus Antistes nulla potuit intelligentiae capacitate cognoscere. Ideoque et quod prius Sacerdos Dei precatus fuerat Rex crudelissimus ignorabat. Obtulit se etiam pro suis civibus, cervice parata pius Pastor ad victimam, ut cessaret de pereuntibus civibus vel aliquantulum jam ruina. Nulla rector impius permotus est pietate: sed crudelitatis perseverantia inflammatus, caput amputari praecepit Sacerdotis: plures etiam Christianos eadem simul hora et eadem sententia interire praecepit. In totis namque Pergamis in Christi confessione perseverantes, eadem die diversa sunt passim caede prostrati. De cultu religionis interrogati, quicumque Christum confessus se dixit credere, nusquam in tota urbe potuit evadere. O urbs Lingona, quod tunc subito remansa desolata, de tuis civibus ingemiscis? habes inde magis quo exultes, dum tantos eodem tempore pro tuo munimine conquisisti Martyres. Pro nihilo temporale damnum tua reputes in censura quod lugeas; dum absque taxatione pretii, inde nunc habes et habitura es lucra sine fine mansura quo gaudeas. Contristata es tunc incendiis, gladiis, rapinis, cum omni humilitatis exemplo in favillam redacta; unde nunc es exornata, illustrataque fortitudine, et tutaminis suffragio praemunita, inde es et permanes in perpetuum prae ceteris urbibus gloriosa. [5] Tam praeclari Desiderii Martyris beatitudinis initium, et praecipuam perfectae dilectionis gratiam in effusione sanguinis sui, repentinis indiciis in persecutoribus ejus divina pietas patefecit. Percussor illico suus, amentiae sensu damnatus, impatientiae furore correptus; per mœnia horribilibus vocibus clamans, cursu concito caput in portam civitatis impulit; et crebra percussione evacuatus cerebro, exanimis ibidem a paventibus sociis contemplatur. Auditis his timor et tremor hostium cunctorum animos stupentium penetravit, et paulisper ab effundendo sanguine cessarunt. Denique non post multum temporis Deus judex justus sancti sui Desiderii Martyris, vel ceterorum Martyrum urbis istius, ultione convictus, in Arelatensi urbe Croscum Principem suis tradidit inimicis. Qui captus et catenatus, tam diu diversis tormentis est diuturno tempore afflictus, quousque per crudelissimam assiduamque caedem ad mortis interitum perveniret juxta suum meritum. [6] Beatissimus autem Desiderius Pontifex, ob praecedentem conversationem et boni operis studium martyrii condignam coronam promeruit, pro eo quod prius justus inventus est et probatus. Cujus vitae initium castitas, sobrietas, eleemosynarum largitio, misericordia in pauperibus, pietas, morum probitas, patientiae aequanimitas, ac Deo ita acceptabilis in omnibus est repertus, ut ad caelorum regna, consociata militia multorum martyrum, acquisitione sua cum maxima beatitudine perveniret. In urbe sua sanctus Pontifex dono martyrii praecipue locupletatus est, in eadem etiam urbe pro salvationum beneficiis cum ceteris Martyribus veneratione est debita tumulatus. Praeterito tempore, quantum fuit a suis civibus honoratus atque dilectus, sepulturae suȩ locus manifestis declarare videtur indiciis, in tantum ut infra muros amor populi diffusus corpus ad tumulandum reciperet Sacerdotis, quem cum pro bonitatis mansuetudine et sanctitatis constantia satis diligebat superstitem. Nam si quis ad ejus limina aegrotus advenerit, inde Deo opitulante revertitur confortatus; si mœrore perterritus, sancti Martyris obtentu inde confestim redit exhilaratus; si caecus, claudus, surdus, mutus, ab adversa parte vexatus advenerit, suam quisque ibi medicinam et remedia pristina sine mora percipit opportuna. [7] Inter cetera virtutum suarum insignia multiplicia, Martyr in suo nomine non patitur impunitam ferre perfidiam. Nam si quis intra septa ecclesiae ipsius, invocato nomine Christi super ejus sanctum altare, sub falsitatis ingenio mendax perpetrare tentaverit sacramentum, ultione divina perditionis illico sententia condemnatur; fides per fidelem Martyrem conservatur. Nullus ibidem, divina obtemperante gratia, in fallacibus juramentis nomen ipsius Martyris invocare, aut memorare praesumit. O praeferendum beatitudine Martyrem, qui tantum obtinuit apud Deum, ut ostendere possit post obitum, quod odit inquitatem, et diligit veritatem; detestatur perjurium, condemnat mendacium. Hortatur pius pastor, curam habens defunctus de ovibus, cives bonos, ut fidei integritatem pro animarum suarum salvatione sine macula omnino custodiant. Detestatur malignos, perfidiam aemulatur, dat perditionis exemplum specialius ut emendent. [8] Habetis denique Sacerdotes illustres, Primates, et omnis plebs Lingonici populi, praeclari Martyris, ceterorum cui subjuncta est caterva Marttyrum, intrinsecus tutamen urbis egregium et praecipuam de eo custodiam civitatis; extrinsecus autem de tribus Geminis fratribus Martyribus singulare urbis praesidium ante positum, et civitatis maximum divinae remunerationis ornatum. Nimirum satis superest in laude hujus sancti Desiderii Martyris de virtutibus amplius quod dicatur, sed fastidium generat auditori major si fuerit prolixitas dictionis. Nam ad confirmandam praeclari Martyris testimonii veritatem, porta, ubi percussor pro admisso scelere reus impulsione capitis semetipsum peremit, nullum ab eodem tempore ingressionis viantibus officium praebuit, nec aegrediendi ab urbe consuetudinarium aditum populis ulterius patefecit: sed saxis clausa, pro offensionis indiciis, damnata potius perseverat. Denique cum ipsius gladiator Sacerdotis sacrum corpus truncavit, in librum divinum ferventis ictus peraccessit apertum. Ubi multa quidem folia perforavit, divina tamen salvatione litterarum tramitem non contigit effusio sanguinis. Livor in libro certum beati Martyris passionis indicium manifestat, et in nullo scripturae seriem legentibus perturbat. In utroque vivens testimonii veritas, et praesenti populo demonstratur, et venturo semper ad cernendum Dei ordinatione servatur; dum ferro, aciem acuminis proprii, ad beatitudinem hujus Martyris ampliandam, vel libri folia perforanda, habere concessum est, at divina verba, ibidem in letterarum monumentis inserta, violare propter Martyris sui gloriam Dei omnipotentia non permisit; regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria, virtus et potestas, in secula seculorum. Amen.

INCIPIT PASSIO SANCTI LEODGARII MARTIRIS, QUI PASSUS EST SUB EBRINO PRINCIPE ET VAINGO DUCE IN GALLIA VI . NON . OCTBR Audite, fratres, et intelligite, quomodo diabolus festinat pugnare contra gemis humanum, sicut dicit beatus Iohannes, quia ille novissimus praedicavit et omnes prophetas subiugavit. Vigilate et orate, ut non intretis in temptacione, quia adversarius vester inimicus tamquam leo rugiens circuit, querens, quem devoret, quia ille non persequitur nisi iustos, quia iniusti desideria eius implere festinant. Qui ipse crudelissimus inmisit in cordibus inimicorum, ut mitterent obsidione in ipsa civitate, ubi erat vir Dei iustus Leudgarius, qui sub Ebrino principe et Vaingo duce pro Christi nomine et eius iustitia atque fidutia ad choronam martirii pervenire meruit. Cum iam longo tempore ipsa civitas obsessa ęssęt et ipse - - - (23) Itaque cum ob metum hostium certatim populi undique se recipissent in urbe et meatus portarum forte obturassent serratu et super omnia stabilissint in ordine propugnacula, iussit vir Domini universos ingredi in ecclesia, cunctorum insimul postulans indulgentiain, ut si quempiam illorum, ut adsolet, dum pro zelo rectitudinis increpasset aut in verbo ledisset, ei indulgentiam darent. Sciebat autem vir Dei, iter passionis Ingrediens, non prodesse martyrium, ubi livore deterso non prius fuerit cor emundatus vel caritatis lampade inlustratum. Nullus tunc fuit ibidem tam ferreum possidens pectus, qui etiamsi fuisset graviter Iesus, non omnem cordis malitiam indulsisset devotus. Post haec nec diu vallatur civitas ab exercitu, eodemque die ab utraque populo fuit fortiter usque ad vespera demicata. Sed cum ab agmen hostium esset civitas obsidione valida circumdata et die noctuque vociferantes ut canes circuirent urbem, respiciens vir Domini civitatis inminere periculum, conpescuit omne supermurale conflictum et his verbis suum exortare adgressus est populum :' Sinite, queso, contra hos pugnandum confligere. Si mei tantum causa huic isti advenerunt, de memet ipsum paratus sum eorum satisfacere voluntatem eorum que mitigare furorem. Tamen, ne inauditi videamur egredere, mittatur unus ex fratribus eis inquirere, de qua causa hanc obsederunt civitatem '. Cum subito his Meroaldo abbate per muri repagulum parassent discensum, perveniens ad Deidonem, ait ei : ' Si haec nostra comiserunt facinora, peto, ut interim euangelica recordatis sententiam, ubi Dominus dixit : Si non dimiseritis hominibus ut peccata eorum, nec pater vester caelestis dimittet vobis peccata vestra, et illud : In quo enim iuditio iudicaveritis, iudicabimini'. Simulque inprecans, ut hostem conpesceret et redemptionem quam volebat acciperet. Sed quia iam tamquam lapides duritiam, sicut quondam rex Aegyptius, obduraverat corda, ad verba divina nullatenus potuit emollire, comminans, non se ab inpugnatione civitatis discedere, quodadusque Leudegarium valeat conprehendere et suae furores vesanum desiderium satisfacere, nisi Chlodoveum, quem falso regem fecerant, promittere fidem. Haec enim erat simulata occansio, quia omnes cum sacramento Theudericum adserebant fuisset defunctum. (24) Audita itaque vir Domini haec verba dedit illis haec responsa : ' Hoc vobis notum sit omnibus, tam amicis et fratribus quam inimicis et hostibus, quia, quodusque me Deus in hac vita iusserit superesse, non mutabor a fide quam Theuderico promisi coram Domino conservare. Corpus meum decrevi potius in morte offerre, quam anima per infidelitatem turpiter denudare '. Hostes vero, his auditis responsis, cum telorum iacula, cum incendia festinanter undique insistebant inrumpere civitatem. Ipse vero universis fratribus vale dicens, panes et vini participatione communicans eorumque dubia corda confirmans, suam eis ut Christus discipulis memoriam passionis comendans, ad portarum aditus perrexit intrepidus, apertisque claustris, spontae se obtulit pro civitate inimicis. Adversarii vero gavisi tamquam ovem inocuam et tamquam lupi suscoeperunt eam in predam, iniquissimum poene excogitantes comentum, nam ab eius capite lumen evellerunt oculorum, in qua evulsione ultra humana natura in cisionem ferri visus est tollerare. Testes enim sunt multi inlustri viri, qui ad erant in presente, quia nec vinculum in manibus est passus inponere, nec iemitum processit ab ore, dum eius oculi fuerunt abstracti a capite, nisi glorificans Dominum modolamine semper studuit canere psalmorum. (25) Inter ceteros dux quidam erat Campaniae, Waimeris vocatus in nomine, qui ad hoc malum perpetrandum a finibus Austri venerat cum Deidone. Hi duo cuidam Boboni, qui nuper cum anathemate fuerat de episcopato Valentiae urbis eiectus, Agusteduno adsignaverunt in dominium, immo potius de vastandum. Civis vero oppressi receperunt adversarium, quia iam pastorem amiserant suum, per cuius vero dispensationem paene omnem praesidium asportaverunt ęcclesiae. Nam pro civitatis redemptionem, occansionem repertam, in quinque milibus solidorum fuit aecclesiae argentum distractum preter spoliam civium. Et quamquam ęcclesia pertullisset de transitoriis rebus dispendium, nullum exinde permisit Dominus abduci captivum. (26) Igitur cum hostes laetanter divisi sunt spolia, supradicto Waimeri Dei hominem tradiderunt in custodiam, qui cum eodem vel omni exercitu festinus rediit ad patriam. Desideratus vero cognomento Deidoni una cum Bobone et cum Chadalrico duce, quem ipsi volebant patritium fuisse Provintiae, ob patriae subiugandum perrexerunt usque Lugdunum, ut iam exinde abduxerant Genesium, sicut de Agusteduno dudum expolerant Leodegarium, sed manu valida populi undique collecti urbem hanc maximam Deo praesule non permiserunt inrumpere. (27) His vero qui Dei famulum duxerunt Leodegarium, ut nuntiaverunt Ebroino, quod fuerat factum, in silvarum secreta eum iubet retrudere et de eius morte quasi enegatum in aquis fabulam mendacem confingere, etiam et tumulum sepulture eius construere, donec ipsum longe famis inaedia deberet consumere. Quod qui audire potuit aut videre, verum credidit esse. Sed qui Eliam per corvum pavit in heremum, nec suum ibi deseruit famulum. Etenim post longam quam Dei martyr pertulit famis inaediam reminiscens Waimiris humana in eo natura non aliter ita posse durare, nisi eum Christi gratia sustentaret, in domum suam eum iussit perducere ; dura etenim eius viscera pietate iam ceperant emullire. Cum enim in familiare conloquium ei fuisset adsuetus, ita feritate illius in parvo temporis tractum edomuit et tam ipsum quam coniugem ad Dei timorem convertit, ut argentum aecclesiae, quod nuper pro redemptione civitatis Agusteduno receperat, ei devotus offerret, quicquid exinde facere decrevisset. Quod vir Dei acceptum per quendam fidelem abbatem nomine Bertonem ad praedictam rediregens urbem ipsumque iuxta apostolum ad domesticos fidei dividens, voluntatem eius opere caritatis fideliter adimplevit. (28) Igitur cum, sicut dictum est, suum facinus diutius Ebroinus occultare non possit, de rege, quem falsum fecit, declinat ingenium, ut in Theoderici rediret palatium. Quorundam vero factionem suscoeperunt, et iterum subito palatii maior domus efficitur. Sed cum eo alii gaudentes, alii timentes in culmine sublimassent honoris, continuo talem dedit edictum, ut si quisqui cui quam in turbatione qui fuerat intulisset dispendium vel praeda, nullius ex hoc generaretur colompnia. Haec fuit occansio, ut non redderet spoliam, quod ministri sui ei contulerant depredatione multorum. Cum enim tumere in rediviva coepisset superbia, dolens simul et metuens, si superstitem habere emulem, quorum parentibus intulerat malum : iam enim iure potestatis adeptus, duplicavit malitiam cum invidia. Nam potiores obtimates coepit instanter persequere, aut quem conprehendere valuit, gladii internitione prostravit aut ad gentes extraneas, ablatis facultatibus, effugavit, sane feminarum nobilium monasteria distruens eorumque religione primarias in exilium dirigens. Et quia margaretarum ornamenta conculcandi acceperat potestatem, ideo sine ulla miseratione ut porcus non timuit thesaurum. inrumpere Christi. Et quoniam non valebat respicere caelum, ideo cor eius in terreni cupiditatis lutum ultra modum fuit defixum. (29) Etenim cum Ebroinus de supradictis rebus suum satiasset furorem, rursum occansionis coepit exquirere, ut blasphemiam suae crudelitatis valeret ab oculis humanis afferre. Tunc de Childerici morte simulans se dolere, cum nullus eum prior quam ipse voluit interire, publice enim aliter eos quem odisset non audebat persequere sanctum igitur Leudegarium iam ab occulis retrahit de exilio, et hunc asserens cum iermano suo Gaireno de Childerici morte primarium. Quam ob rem labia eius et faciem concava crudeliter iussit incidere ferro necnon et linguae plectrum ferro secante auferre. Predictum vero Gairenum lapidibus iussit obprimere, ipseque a sancto fratre comonitus, Deo gratias agendum amisit spiritum. (30) Sanctum itaque Domini Leudegarium diutius ad vindictam servaverunt vivum et turpiter dinudatum per platearum palustria iusserunt pertrahi nudum eumque ad vindictam quasi deformatum tradiderunt Waningo, ut sub eius graviori dominium emitterit cruciatus spiritum. Cum enim longe esset eius hospitium, sanctum Dei martyrem inposuerunt in vile iumentum. Et ut cognovit ita esse impletum, aperiens hunc psalmi versiculum : Ut iumentum, inquid, factus sum apud te, et ego semper tecum. Et cum labia iam non haberet et lingua, silere Deo laudes non potuit mens devota, quas voci qua valuit insonuit de cordis archana. Cumque omnes eum sic cernerent graviter cruentatum, crediderunt, ut ob hoc emittere deberet spiritum. Etenim cum unus ex nostris fratribus abba nomine Winobertus ad praedictum usque hospitium a longe secutus fuisset post eum, inprecans custodibus, ut latenter ad ipsum ei accedere non negarent, ut enim tandem obtenuit, repperit eum iacentem in stramine, opertum de vetusto panno tentorie, tenue spiritu palpitante. Et dum illum ad praesens crederet exspirare, insperatum invenit miraculum. Nam inter sputamina sanguinum incisa lingua sine labia solitum reddi coepit eloquium. Et quia desectio labiorum ordinis nudaverat dentium, tamen ab intro afflato tacte sonitum reddiderunt verborum. Tunc his, qui ei funeris excubiis venerat exhibere ad transitum, coepit flere prae gaudio et concitu gradu Herminario episcopo nuntiat factum. Ipse quoque adiens Waningo, postulat additum ad Dei martyrem Leudegarium accedendum. Cumque etiam sub metum ei fuisset concessum, omnes enim ut leonem metuebant iratum saevum tyrannum vulnera eius studuit diligendo curare et arte qua valuit potu cybo quae reficere vestemque quam habuit meliorem induere. Non enim iam ut terreno hominis, sed ut translato martyrii reverenter inpertivit honorem. Qua de re non solum indulgentiam de praeteritis, verum etiam benedictionem ab eo promeruit de futuris. (31) Postquam enim Waningus eum perduxit ad propriam, Dei comitantem gratiam, coeperunt velotius eius contra natura recrescere labia similiter una cum linguam, necnon et verba vidi ultra solito ab eius hore indesinenter effluere. Cum hoc miraculum cognovisset Waningus, non obdurat animum, eius inpendere malum, ut tyrannum fuerat iussum, sed versa vice iam Dei martyrem recognoscens, vix monasterium virginum, quod condam, Domino monente, construxerat, ei praeparare fecit ospitium, ibique ob metum fidei tam ipse quam coniux universaque eidem quoherentes tam venerabilem exibuerunt famulatum, quam si ipsum videre meruissent dominum Christum. Ob cuius assidua praedicatione omnem deposuit superbie feritatem, et orationibus eius adiutum, ita cum suis in Dei timore est devotus effectus, ut quasi ex bestia agnus fuisset mutatus. Ubi dum intra parvo spatio horis, faciei vel lingua recepisset offitium, eo quod oblatus fuerat ipse iam Domino, cotidianum immolare studuit sacrifitium. Et dum intrinsecus eum spiritalis impleverat, de corporeis oculis nichil a curabat. (32) Igitur cum post tot flagella, ut decebat martire, fideles populi ei famulatum exhiberent venerabilem, quia non potest sub modio lucerna abscondi, manifeste omnipotens omnibus declaravit : coepit tunc adversarius eius ulciscere. Nam dum per biennium fere ibidem in Dei laudibus resedisset, aut eos illi nuntiaverunt interfectos aut pro infidelitatis culpa in regionibus aliis effugatos ; quos ille graviter deflens, non de ultione gavisus, sed cur sine paenitentiam eos conprehenderet mortis occasus. (33) Igitur ad beati martyres perfabricandam coronam artifex versutus ex illis Ebroinus superfuit unus, qui ea quae passionis eius gloria supererat adimplere deberet. Iterum antiquus serpens invidus, moleste ferens se ab eodem loco eius orationibus fuisse expulsum, stimulare rursus coepit Ebroino, adque reduci eum praecepit ad palatium, ut in episcoporum concilium eius disrumperet vestimentum, quatinus ob hoc ei esset interdictum, ut ultra offerre non praesumeret sacrifitium. Ubi dum deductus fuisset ad medium, inquirentes ab eo verbum, ut de Childerici mortem fuisse confitere se conscium, cognoscens igitur, per diabolicum commentum rursum sibi inminere conflictum, ut de humanum se non excusavit delictum, ita de hoc facinus nullatenus dixit fuisse se consilium, sed Deum potius quam hominibus hoc est scire professus. Et cum diu flagitantes ei aliud non valuissent elicere, eius tonicam conscinderunt a capite, eumque Chrodoberto cuidam viro, qui tunc comis erat palatii, ussit tyrannus impius tradere et praesentem vitam in gladii percussionem auferre. Laetabatur enim Dei martyr in omni patientia, quia debitam sibi, remunerante Domino, martyrii sentiebat adpropinquare coronam. Etenim commemoratus vir cum eum in domo propria perduxisset, ita in eius adventum benedictionem caelestem recepit, ut cum omnes illic habitantes hoc manifeste cognoscerent, peccata propria confitendo relinquerent et certatim ad paenitentiae medica menta confugirent. Hanc enim gratiam suo famulo Dominas inlustraverat, ut ubicumque exsul fuisset traditus, ut ei inferentur nequitiae, versa vice famulabilem illi omnes inpenderent reverentiam. (34) Tandem pervenit dies muneris, in quo persequutionis eius esse iam fines. Tunc a palatio sententia mandatur decreti, Leudegarium diutius vivere non debere. Et timens impius Ebroinus, ut a fidelibus christianis honor ei inpenderetur martyrii, in silvarum condensa iubet perquirere puteum et ibidem corpus eius inmergere trucidatum, quatinus, hos putei terram vel lapidibus obturatum, incognitum esset hominibus illius sepulchrum. Prefatum etenim Chrodobertum interim, eo praedicante, iam aliquantulum coeperat esse conversus. Ideo non ferens mortem viri Dei conspicere, duobus iniunxit famulis, ut ea quae sibi fuerant iussa deberent explere . Ut enim in illius domum pervenit hoc nuntium, eius coniux luctum flere coepit amarum, eo quod in viri sui ministerium pervenisset tam crudelis flagitium. (35) Igitur ut cognovit vir Domini suum adesse iam terminum, mulierem coepit consolare lugentem, dicens : ' Noli, quaeso, mei transitus causa flere, quia nequaquam tibi mors mea ad vindictam requiretur, sed potius benedictio de caelis datur a Deo, si corpusculum meum devote condideris in sepulchrum’ Et cum haec dixisset, urguentibus ministris, vale dicens educitur in silva, ut iussionis inplerent sententiam. Igitur enim antea quesierant puteum, ubi corpus illius absconderent, sicut fuerat iussum ; et nullatenus fuit ultra ab eis repertum. Dum querentes puteum, errassent frustrati et ob hoc eum morassent percutere, interim Dei martir passus est orationi incumbere suoque transitu Domino comendare. Imminentibus vero percussoribus, coepit utrisque per spiritum prophetiae futura praedicare. Unus enim ex illis, ab antiquo hoste succensus, ad hoc perpetrandum nimium erat cupidus ; alter vero, mansuetudinis habens spiritum, tremens deprecabatur ei, ne super ipsum redderet vindictam. Ille vero utrisque respondit, dicens : ' Tu quidem, qui invitus comples mandata, statim confitere sacerdoti peccata tua priora et penitendo etiam hanc poteris evadere culpam '. Alten nam que ait : ' Et tu si non similia feceris, statim Deo subitanea ultione praesentandus eris '. Rursumque in oratione decumbens, animam suam cum fidutia Christo domino comendavit. Et exsurgens, cervicem tetendit, gladiatorem commonuit, ut, quod sibi iussum fuerat, adimpleret. Cumque ille, quem supra diximus, huius caput subito amputasset, beati martyris Leodg rii spiritum angelorum choros Domino praesentandum gaudens perduxit ad celos, cum omnibus sanctis regnaturum, ubi dominus noster Iesus Christus in leticia est sanctorum, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum. Amen. 36) ITEM DE MIRABILIBUS SANCTI LEODGARII Glorificato igitur Dei martire Leudgario per cruorem effusum, mox, ut praedixerat, ultio divina gladiatorem perculit suum. Nam publice spiritalibus flamis adhustus, quarto die de corpore mugiens est avulsus. Igitur cum reliquias sancti martiris, eo quod iuxta sevi tyranni iussa non invenerunt puteum, in silvarum condensa studuissent abscondere, quatenus hominibus incognitum permanere, perfecta mulier eum est egressa perquirere, ut, sicut devoverat, ipsum debere venerabiliter tumulare. Quo reperto, studiose transtulit in oratorium, fidenter exibens famulatum martiri, quia vere eum viderat pro Christi nomine devote desiderasse martirium. Ex tunc enim coeperunt habere initium hac micare hominibus eius signa virtutum. Quae dum Ebroinus cum suis consentaneis nollent, audita iobet et visa occultare, ne cuiquam debeat innotesci, sed cum ob huiuscęmodi [ odium ] de hac credulitate errare multorum, tunc ut sol in altum conscendens, splendescere atque incalescere coeperunt ad gloriae suplementum. Nam ad loco, ubi prius iacuit sanctum corpus occultum, primum cecus recepit visum et debilis gressum, ibique praedicte mulieres studium oratorium est hedificatum et monachorum offitium iuge psallentium institutum, ubi fidelibus incessanter coruscant prodigia sanitatum . Sanantur languidi, curantur obpressi, refrigerantur febrizitantes, publice evomuntur spiritus inmundi, et quae que innumera sunt mala, qua corpora vexantur humana. Quicumque eadem adierint loca, sancti martiris intervento omnium merentur invenire medelam, regnante domino nostro Iesu Christo, cui est onor et gloria in saecula saeculorum. Amen. (37) ITEM DE MIEABILIBUS SANCTI LEODGARII Presbiter vero deserviens in oratorium, ubi transtulerant corpus sanctum, in nocte sepius ad ostium lumen vidit mirificum ultra solitum et a terrebiliter cum iusiuran dum canticum se illic adserui audisse angelicum, [ adeo ut tremens refugiret, nec insolens spiritali visui interesset]. Igitur Ebroinus ′ audita non credit ; unum ex suis fratribus ad verum cognoscendum direxit. Sed cum ad sepulcrum martiris Leudgarii cervice rigida, ubinam Leudgarius iaceret, inquireret, et cecus, qui visum receperat : ' Huic in virtutibus Dei sanctus quiescit ', dicere et ipse, receptum lumen, deserviret, hoc nullatenus credidit, sed superbia tumidus, dum rediret, in limine pedem inpinxit, et non nisi famulorum manibus levatus, surrexit. Et cum in lectulo proiectus fuisset, eadem nocte spiritum exalavit. Et quod elatus non credidit, allisus conpulsus est cognoscere, quem dispexit. Sed cum tanta rei devulgaret opinio et fidelibus pervenisset ad gaudium, mox etiam ut Hebroino fuit percognitum, noluit corrigere quod fecerat malum, sed corde iam ceco cum suis sequatibus incredulitatis obdurat obstaculum. Iubebat enim minando abscondere, quod Christus dominus ad confortandum incredulus ad gloriam sui martyris supra candelabrum ęcclesiae ad inlustratione fidelium dignatus est demonstrare. Etenim cum mens tyranni hebetans errabunda nutaret et nullatenus ad humilitatem vel emendationem sui converteret, etiam ultra solito in fasto superbiae cervice eius contra omnes diabolus diriguisset, tunc in eum fuit impletus Salomonis proverbium : Priusquam humiliet cor hominis, elevatur, et ante ruina exaltatur spiritus. Et nec tanti piaculi factum inpoenitus evaderet, ipse sibi velud freneticus articulum mortis inquirit. Nam cuidam obtimati, qui tunc functionem fiscali administrabat, inventa occansione, eo usque intulit spoliam, donec poene offerre omnem eius praesidium ; insuper minitabat y etiam mortis periculum. Cernens vir ille iam post spolium mortem sibi insuper inminere, auxilium obfirmat animum atque matutinum ad eius hostium ante lucem observat egressum. Dies enim agebatur dominica, ideo processurus erat ad matutinarum solemnia.

In secundo nocturno. Lectio quarta. Benignus sacerdos a sancto Polycarpo Smyrnensi episcopo in Galliam missus, Divionem, spiritu Sancto plenus, accessit ibique veritatem quam noverat annuntiavit. Fundebatur praedicatio juncta virtutibus et verborum assertio miraculorum protestatione roborabatur. Destruebantur ubique fana, deserebantur idola et erecta passim crucis Christi trophaea colebantur. Lectio quinta. Aurelianus interea Christianos omnibus in locis persequendos dixit, quo mandato laetus comes loci, nomine Terentius, sanctum Benignum increbrescente fama nominis ejus, perquiri et coram se sisti jussit. Inventus igitur Spaciaci et adductus, ad trocleas extenditur. Inter ipsa vero tormenta beatus Martyr sereno vultu constantiam a Domino, et tantis in cruciatibus cum fortitudine patientiam flagitabat. Lectio sexta. Completa vixdum oratione, atrocissimi repente milites, a dextro laevoque illum latere circumsteterunt, adactisque lanceis, qua costarum uterique discrimen est, illum tranfixerunt. Insuper etiam sacram cervicem, cerebri soluta compage, vecte ferreo confregerunt. Sic roseo cruore perfusus martyr, nobis intercessor, et cunctis saeculis fidele patrocinium consecratum B. Leonilla sancti martyris corpus collegit et aromatibus conditum, honestissimae tradidit sepulturae. Oratio. Adesto Domine supplicationibus nostris ; ut qui ex iniquitate nostra reos nos esse cognoscimus, beati Benigni martyris tui intercessione liberemur. Per Dominum.

In nomine sancte et individue Trinitatis, Karolus divina famulante clementia imperator augustus. Notum sit omnibus sancte Dei ecclesie fidelibus tam presentibus quam futuris quia Wichardus venerabilis episcopus seu archicancellarius noster nostram adiit presentiam cum canonicis de ecclesia Sancti Vincentii que est sita in civitate Matisconum. Placuit quod (clerum) ipsius civitatis consolaremus de quibusdam rebus injuste ablatis pro remedio anime nostre ac parentum nostrorum. Cujus petitionem libenter audivimus et profuturum cognovimus, quapropter concessimus in villa Ciciacum ecclesiam Sancti Jangulfi et in Dunacum ecclesiam Sancti Martini et mansa XIIII in usus fratrum ibi Domino servientium ut in futura secula maneat absque alicujus contradictione. Si quis contradixerit XXX auri libras culpabilis judicetur. Et ut hoc verius credatur manu propria nostra firmavimus et annulo nostro insigniri jussimus. S. Karoli imperatoris.

[I]n nomine sancte et individue Trinitatis. Vendimus nos, Constantius scilicet et Ataila uxor mea, domino precipuo et venerabili comiti Gerardo pratum nostrum quod apud Fontanedum habemus, et est terminatum ab uno latere terra Sancti Stephani, de altero quidem et de fronte terminatur prato Sancti Martini et de alia fronte a currente rivulo terminatur. Hoc itaque accepto precio quod nobis complacuit, tribus videlicet solidis probate monete, de nostra potestate transferimus et in iam dicti comitis possessionem transfundimus ut habeat ab hodierna die et deinceps ad quicquid voluerit agendum. Signum Constantii. Signum Ataile. Signum Ermaudi. Signum Amici. Signum Amaurici. Signum Ermenarii. Signum Obtadi diaconi. Datum in mense Septembrio in anno XIII Ludovici imperatoris.

Si aliquid de rebus suis fideles sanctæ Dei Ecclesiæ hoc libro dare voluerint, hoc sibi procul dubio in æterna beatitudine Domini retribuere confidunt. Idcirco ego Eccardus dono Dei Comes, coniux mea Richeldis, pauentes diem extremæ vocationis, ne grauati nimia mole peccaminum, sine fructu boni operis steriles inueniamur; donamus, pro animæ nostræ remedio, atque in eleemosina Childebranni genitoris mei, genitricis meæ Donnanæ, nec non germani fratris mei Theoderici, vxorum mearum, Albegundis, atque Richeldis, donatumque esse in perpetuum volumus, res nostras ad Monasterium sanctæ Mariæ S. Petri, atque S. Benedicti Floriacensis libri; vbi ipse S. Benedictus debito quiescit honore, vel vbi præesse cognoscitur vir venerabilis Abbas Teodbertus, vna cum plurima turba Monachorum ibidem Domino famulantium: quæ sitæ sunt in pago Augustidunense, atque in pago Matisconense, seu in Cabilonense, id est in villa quæ dicitur Patriciacus cum Ecclesia in honore sancti Petri sacrata, cum seruis mancipiis vtriusque sexus, cum omni integritate, quicquid ad iam dictam villam aspicit, vel aspicere videtur, cum terris indominicatis, vineis, terris, pratis, omnibus adiacentiis, cultis incultis, exitibus ingressibus, ....... ibidem videtur nostra esse possessio dominatio, tam ea quæ nos indominicata habemus, quàm etiam quæ vasalli nostri subter inferti, de Alodo in beneficio videntur habere: quicquid videlicet ........ de nostro in beneficio habet, præter Samiciaco: quicquid etiam Ragabaldus filius Altasianæ, de nostro in beneficio præter Balgiaco: quicquid etiam Iohannes habet præter Satiniaco: item quicquid Godbertus de nostro in beneficio habet, Rugambaldus frater suus, Rothardus quoque Arnulphus, Vulfardus: itemque Ragambaldus Leotboldus, Gunfridus, præter quod de Senentiaco habet: quicquid etiam de Enimiana in Iurliaco, in bello monte, in colonias, conquisiui, quicquid in istis locis habemus, totum ad integrum, exquisitum, inexquisitum ad confugium supradictorum Monachorum faciendum, causa insequentium paganorum, ad stipendia eorum, seu ad luminaria supradictorum sanctorum subministranda, beneuolo promptissimo animo concedimus, concessumque in perpetuum esse volumus, de nostro iure potestate in illorum ius potestatem transfundimus; ea vero ratione, vt quandiu ego cara coniux mea Richeldis, per misericordiam Dei aduixerimus, sub vsufructuario easdem res habeamus, de festiuitate in festiuitatem sancti Benedicti, transolui faciamus denarios duodecim: non liceat nos aut vendere, aut alienare, aut in illum naufragium ponere, sed immeliorata omnia post obitum nostrum, sine vllius iudicis assignatione, ad ipsum Monasterium reuertantur. Si quis vero, quod futurum non credimus, si nos ipsi, aut aliquis de hæredibus nostris, seu quælibet emissa extranea persona, contra hanc donationem venire aut infringere temptauerit, hoc quod repetit non vindicet, sed insuper, sociante fisco, ei cui litem intulerit, auri libras viginti, argenti pondera centum componat, sua, vt dixi, repetitio nullum effectum obtineat. Obsecro autem in Domino, propter Dominum, atque detestor per vitam æternæ gloriæ, omnes quotquot futuri sunt patres, siue prælatos præfati Cœnobij, quatenus nulla occasione aut ingenio, aut calliditate, aut audacia interueniente, præsumant aliquid ex rebus quas præfato loco siue Monachis ibidem Deo militantibus ad refugium stipendia subministranda tradimus, auferre transmutare, aut beneficia vassallis suis propinquis, seu quibuslibet personis tribuere, quolibet, vt dixi, ingenio naufragare, sed liceat præfatis seruis Dei, ex eisdem rebus sibi necessaria præparare absque aliqua inquietudinis molestia. Quod si quis præsumptuosè nominis Dei inuocationem contempnens, nostram quoque spernens precem, malitiosè prædictas res inuaserit atque violauerit, æternæ maledictioni subiaceat feriendus, iustissima Dei sententia in præsenti vita, particeps Dathan Abiron, Iudæ quoque proditoris, Cahiphe, experiaturque principis Apostolorum Beati Petri pœnalem æternalemque maledictionem, cum Anania Saphira; nisi illud emendatione citissima correxerit. Et vt hæc donatio omni tempore firma stabilis permaneat, cum stipulatione subnixa, manu propria eam subterfirmauimus. Ego Eccardhus dono Dei Comes, donatio à me facta. Signum Orgarij, signum Fulconij, signum Leotboldi, signum Theodulphi, signum Arnoldi, signum Saluuardi, signum Hodelrici, signum Halrursi, signum Vrsmari. Data in mense Ianuario, anno primo imperij domini Karoli Iunioris. Gautbertus me scripsit.

Incipit vita sancti Cassiani episcopi. 1. Egregium summæque utilitatis præcipuum est sanctorum vitas describere eorumque merita præconiis attollere summis. Ergo beati Cassiani pontificis vita luculentiori præcipue elucidanda est stylo, qui in tantum placere studuit [Deo] ut et æternitatis præmio et felicitatis dono digna retributione remuneraretur in cœlo. Igitur sanctissimus Cassianus episcopus vir genere Ægyptius fuit et apud Alexandriæ urbem nobiliori ac ditiori prosapia oriundus. Hic denique puerulus apud parentes degens et bonæ indolis esse incipiens, ætatulam suam Christo Domino consecravit. Quem divina providente gratia sanctus Zonis episcopus et martyr suscepit, eumque venerabiliter enutriens cœlestibus instruxit disciplinis. Factumque est ut ex tanti consortio sancti evangelicis atque apostolicis instructus dogmatibus, vir jam esse iucipiens, ut ætate ita et meritis apud Dominum augeretur. Diligebat namque secundum Scripturæ sanctæ præceptum ex toto corde et tota virtute Deum, nihilque tanto amori præponens, orationibus assiduis et vigiliis continuis in laude divina vacabat. Satagebat quoque, sancto viro sociatus Helarino, sanctorum martyrum loca frequentare, ferventique ac devoto animo dignis excubiis venerari. Habitaculum etiam ad jugem peregrinorum susceptionem ampliari fecit, largissimis insistens eleemosynis, curam indeficientem habens egentium, necessaria eis tribuens, pedes lavans, mensam ponens, aquam manibus fundens, cibum ministrans, potum tribuens, languentes procurans, et cetera his pietatis officiis similia plenis caritate visceribus exhibens, quærens in omnibus his non sua, sed quæ Jesu Christi. Talibus igitur sollicitudinibus insistendo, divulgata est fama ejus per Alexandriam et totam Ægyptum, quod Cassianus magnis floreret meritis ac in divino cultu egregiis virtutum officiis ; cœpitque in propria Ægypti provincia præcipuus haberi, quem talibus factis Dominus voluit notum fieri. 2. Temporibus ergo Juliani, impiissimi imperatoris, persecutionibus acerrimis agitabatur ecclesia, in tantum ut, multorum sanctorum martyrum sanguine fuso, etiam ecclesiæ Ægypti claudi obstruique fuerint jussæ. Quam persecutionem Cassianus non metuens, in Dei cultu ut cœperat indeficienter laborabat. Interea Zonis episcopus, præceptor beatissimi Cassiani, ob fidem nominis Domini Jesu Christi martyrio est coronatus. Quem beatus Cassianus gloriosa veneratione suscipiens in ecclesia quæ Sanctorum Martyrum dicitur cum aliis simili gloriosa nece prostratis sepelivit II kl. maii. Deinde quippe ob recordationem tanti magistri tantique martyris gloriosi sacrosanctis solemnitatibus est prosecutus, in tantum ut memoriam ejus ob gloriosæ passionis suæ triumphum quotidiana veneratione debitis exequeretur officiis. Mortuo dehinc Juliano, impiissimo Augusto, divinaque tanto blasphemo interempto virtute, Jovianus, vir christianissimus, electione Dei Romanorumque militum acclamatione in imperium extitit subrogatus. Hujus ergo temporibus ecclesiæ olim clausæ apertæ sunt, divinisque cultoribus sacras ædes adeundi locus concessus. Hac respirandi quiete adepta, populus Ortensis urbis, episcopo indigens, inquirendo pontificem, misericordiam Domini cœpit implorare. Præsente igitur imperatore populus urbis Ostiensis Cassianum pontificem ordinandum acclamavit, Cassianum a Deo fieri episcopum. Quod vir beatissimus audiens, digna humilitatis reverentia imparem se tanti ministerii respondit, ac per hoc se acquiescere non posse multis prosecutionis denegavit. Sed populus, divina virtute motus, populari more strepituque plebeio irruens super eum, dixit : Cassianus, civis noster, dignus, justus, castus et sobrius, oportet noster ut fiat episcopus. His omni ætate et utroque sexu acclamante, vox ad cœlum attollitur, et mens Cassiani ad consentiendum tantis vocibus moderatur. Sicque ab alio Cassiano, episcopo Asiano, in Ostensi civitate sanctus Cassianus ordinatus est episcopus. 3. Qui postquam solium pontificale ascendit, ditatus olim beatæ vitæ virtutibus, auxit pietatis opera, qui sacerdotalis gradus auctus est gratia ; jactantiam vitans et mundales spernens honores, nullis pecuniarum gazis deserviens, sed pauperum usibus quæque habebat distribuens : thesaurum cœlo condens, ubi eum possideret, cum a terrenis solutus in perpetuum vivere inciperet ; semper habens in memoria quæ possessurus erat in vita æterna. Instabat prædicationibus, docens et instruens populum ad fidem Christi, ad religionis cultum, ad felicitatis æternæ præmium. Monuit doctrinis, ostendit exemplis. Præibat gregem commissum pastor egregius ; tendebat ad Christum pontifex beatissimus, quo desiderabat ut perveniret omnis grex sibi commissus. Erat enim vultu clarus, sed clarior mente ; dulcis eloquio, mansuetissimus conversatione ; sine dolo, sine felle amaritudinis, columba Christi et animal regis æterni ; facie lætissimus ac mente semper serenissimus, ut vultu doceret qualis beatissima mente esset. Hic denique primum in urbe Ostensi construxit ecclesiam et multum clericorum officiis rebusque necessariis ditavit. Sed priusquam pontificali consecratione dedicaretur, Laurentius, beatissimus martyr, ei per visum apparuit, et ut eadem ecclesia suo nomine dedicaretur monuit. Quod vir beatissimus Dei nutu fuisse cognoscens, sancti eam Laurentii nomine consecravit : unde et eadem ecclesia huc usque Laurentiana nominatur. Talibus quippe operibus insistens, videlicet in ecclesiarum constructionibus et acceptabilibus Deo prædicationibus, sanctus Cassianus episcopus vitam degebat, mortuus mundo, vivens Christo. Cujus vita licet esset in terris, conversatio tamen erat in cœlis. 4. Interea beatus pontifex magistri sui, sancti videlicet Zonis, exempla in memoria reducens, dum omni desideraret eum imitari virtute, martyrium vidit deesse. Hoc enim majus gloriosiusque in eo fuerat, quod bonis operibus, quibus et discipulum imbuerat, ad palmam usque martyrii pervenerat, ubi ejus probata est constantia, ubi fortitudinis virtus et ubi divini amoris ardor. Dum ergo tantum dignitatis culmen beatus Cassianus sibi deesse conspiceret, meritorum perfectionem desiderans, de peregrinatione meditari cœpit. Hac ergo sollicitudine laborans obviam habuit gratiam divinæ pietatis. Nam, cum se intentissimis orationibus pro hac meditatione dedisset, explorans supplici prece divinæ voluntatis indicium, revelatum est ei auctore Deo oportere eum in Gallias pergere ibique prædicationibus Domini insistere. Hac ergo divina cognita voluntate, magno perfusus est gaudio, quod suæ sollicitudini divina concordaret voluntas. Fixitque mente quod conceperat, jam definiens apud se quod olim meditaverat. Convocatis igitur coepiscopis suis, primo voluntatis suæ eis patefecit indicia ; postea vero revelationem divinam prodidit, quod ei Dominus ut faceret ostendit. Sed episcopi qui affuerant, in divinitatis cultu tanto socio carere nolentes, maximis ei contradicere conaminibus cœperunt. At ubi voluntatis divinæ cognoverant causam, coacti sunt assensum præbere, ubi fas non erat resistere. Similiter et clerus, agnita episcopi sui voluntate, etsi primo pro sua desolatione magno certamine restitit, postea tamen consensit, ne vim faciens offenderet, ubi resistendi periculum cognoverat. 5. Ordinata ergo cum episcopis suis omni civitate omnique clero et populo, iter suum ordinare cœpit et ad voluntatem Dei proficisci, eligens secum itineris comites, duos videlicet presbyteros : Domitianum et Didymum, et duos diaconos : Orionem et Neonem, et tres lectores : Basamonam, Eronem et Honorium, et subdiaconum unum, nomine Ingenianum, bonum valde virum, simplicitate, mansuetudine et caritate plenissimum. Cum his ergo comitibus profectus est beatus Cassianus, vocibus clericorum et fletu populi prosecutus, unaque voce clamantium : Cui nos, beatissime pater, commendas ? cui committis ? Noster vigilantissime pastor, quare deseris gregem tuum, quem assiduis orationibus protexisti, quem cœlesti doctrina aluisti, diligentia sacra monuisti ? Quare deseris terram tuam ? quare urbem subjectam, quare clerum devotum, quare populum supplicem ? Quæ audiens beatus Cassianus, consolatus est eos, et verbis pacificis pacatissimoque vultu hortatus est ut flere desisterent vocibusque talibus indulgerent, neque cordi suo tali prosecutione molestiam inferrent. Deinde beatissimus osculatus est clerum, et elevatis ad cœlum manibus benedixit clero et populo, fusaque pro omnibus generali oratione gregem suum pietati divinæ conservandum prece serenissima commendavit. Qua completa, respondentibus cunctis Amen, valedicens omnibus, cœpit proficisci cum suis quos supra moninavimus discipulis, ducente et protegente eos jugi miseratione sua Christo. 6. Exivit denique sanctus Dei confessor, sacram peregrinationem suam incipiens ob amorem Domini Jesu Christi, pridie kalendas aprilis, faciens iter terra marique sex mensibus, occupatus in prædicationibus divinis, commendans Domini Jesu Christi divinitatem pariter et sacram ejus humanitatem, ut unus idemque Deus crederetur et homo, Verbum et caro ; destruens idola, comminuens simulacra, confirmans plebem in nomine Domini nostri Jesu Christi. Intravit igitur Africæ portum, Gallias profecturus, inter discrimina maris gaudens protectione divina. Domino ducente, Massiliam, quamquam nesciens, Provinciæ appulit urbem, glorificans magnam Domini virtutem, qui præsente ubique miseratione suos servos non deserit. Quanta autem Dominus illi per adventum confessoris sui contulerit civitati, quis poterit enarrare, cum hinc prædicationibus, inde orationibus, hinc doctrinis, inde exemplis, hinc caritate, inde divina profuerit virtute ? Sed quia necdum ille prædicationis suæ portus extiterat, ordinatione divina ulterius ire præcipitur, adireque Æduæ urbem jubetur, protectus multimoda Dei virtute a discriminibus maris, a paganorum sævitiis et ab hæreticorum insidiis, angelica comitante præsentia et divinitatis gratia. 7. Venit itaque Æduæ urbem, cui eo tempore beatus Simplicius præerat episcopus, vir sanctissimus et coram divinis conspectibus pontifex beatissimus. Tertius quidem hic ejusdem urbis regendam suscepit plebem, inveteratis erroribus plenam, idolorumque culturis refertissimam. Cujus prædicationibus et meritis eamdem Dominus cœperat serenare civitatem et ad pœnitentiam ac baptismi gratiam revocare. Denique meritis et orationibus suis eidem Æduorum, quæ et Augustudunensium civitas dicitur, divina administrante gratia conferebat, commendans prædicationem suam virtutibus et merita miraculis. Cum autem Cassianus episcopus, Christi devotissimus peregrinus, ad oratorium sancti Symphoriani martyris pervenisset, orationique attentissime novus hospes insisteret, nuntiatum est sancto Simplicio venerabilem peregrinum adesse Cassianum et ab orientalibus et transmarinis partibus advenisse. Quo audito, Simplicius cum maximo eum gaudio venerabiliter suscepit ; et mutuo se amplexantes magna cum dulcedine caritatis sancti se pontifices sunt osculati. Gaudebat enim sanctus Simplicius de tanto hospite, beatus Cassianus de tali susceptore ; Simplicius de socio, Cassianus de tali coepiscopo. Atque inter hujuscemodi gaudia pariter mox pro gratiarum actione divinis conspectibus obtulerunt sacrificium, missarum solemnia celebrantes et sanctis precibus pariter insistentes. Deines beatus Simplicius, cum Cassiano gentilium incredulitati resistentes, cognovit in coepiscopo quantum ei Dominus bonum in tali direxerat peregrino. 8. Interea Cassianus sibi augere labores pro Christi amore desiderans, confessus est beato Simplicio in Britanniam se velle proficisci, quæ adhuc tunc gentili tenebatur errore. Quærebat enim sanctus pontifex gladium, licet non inveniret martyrium. Hujuscemodi ergo voluntatem suam Simplicius intelligens, non est passus relinquere socium, quem sibi Christi providentia dignata est mittere in adjutorium. Respondit ergo, artius eum malens retinere, Domini absque dubio cognoscens voluntatem, quod non futurus Britannorum esset episcopus, sed Æduorum, quatenus tempus expectaret : Domino se ducturum quo eligeret. Tali igitur frequenti prosecutione retinuit quem Deus ne ab Augustodinensium loco relinqueretur voluit. Facto autem apud illum triennio, sanctus Simplicius beati temporis sui VIII kal. julii clausit diem. Cujus corpus beatissimus coepiscopus suus Cassianus venerabiliter suscipiens cum debitis sanctorum laudibus sepelivit, offerens ob sanctam commemorationem ejus sacrificium Domino et holocaustum regi æterno. 9. Populus igitur Æduorum, post tanti decessum pontificis, cœperunt egere pontifice ac in locum ejus similem velle subrogare sanctitate. Toto ergo anni spatio quæsitum, nonnisi Cassianum invenerunt, venerabilem peregrinum. Hunc ergo consona voce concordantibusque sensibus super se constituerunt episcopum. Quod mox absque dubio transito facerent sancto Simplicio, nisi multa obesset Cassiani denegatio. Assensum ergo mox præbuit, ubi hoc Deum præordinasse cognovit. Electus autem iterum ad episcopale solium, tantæ vitæ dignitatibus cœpit coruscare, quantis Dei pontificem constat decuisse. Ordinaverat enim illum divina miseratio quantum vitæ meritis, tantum et virtutum miraculis. Reddebat enim auctore Deo suis venerabilibus meritis cæcis lumen negatum, surdis auditum, debilibus optabilem reparationem, ægrotis desiderabilem sanitatem : multis virtutum generibus clarus, multisque sanctitatis signis confessor Christi factus mirabilis. Rexit vero sanctus Cassianus cathedram Augustudunensium, talibus ditatus honoribus, XX annis ; et tunc sanctæ peregrinationis suæ tempus finiens, de terris cœlum petivit. Post cujus abscessum discipuli ejus, itineris sui comites et peregrinationis socii, vitæ ejus qualitatem describentes, ob magistri sui notitiam et ædificationem christianam posteris reliquerunt. 10. Sed tantum pontificem Dominus licet moriendo sorte humanitatis de terris ad cœlos vocaret, voluit tamen veris indiciis ostendere quod hunc sempiternaliter constet vivere, miro et inaudito hujuscemodi indicio. Postquam igitur ad cœlestis præmia regni beatus Cassianus vocatus fuisset, in tumulo ejus, qui candido marmore extiterat, divina virtus colore contrario crucis, Dominicæ videlicet passionis, signum expressit : ut aperte daretur intelligi hunc veraciter esse redemptum, hunc passione Christi veraciter honoratum : ut præ ceteris mundi ornamentis, secundum apostolum dicentem : Nos autem gloriari oportet in cruce Domini nostri Jesu Christi, gauderet in signo quod in redemptionis suscepit dono, efficeretque crux mirabilius divina virtute expressa, quam possent ulla opificum fabricamenta. Germanus igitur Autisiodorensis episcopus dum Romam pergeret, iter eum per Augustodunensium civitatem contigit habuisse. Dum ergo orationis gratia loca sanctorum quæ in eadem urbe habebantur circuiret, ad sepulcrum beatissimi Cassiani pervenit. Ubi cum ex more Christo funderet preces, de tam vivis securus meritis, beatum Cassianum allocutus est, dicens : Quid, gloriose frater Cassiane, agis ? Respondit beatus Cassianus, loquens de tumulo, vivens in Christo : Dulci in pace quiete potior et adventum Redemptoris expecto. Cui Germanus mutua vice dixisse perhibetur : Quiesce ergo, frater, in Christo, et ut divinæ tubæ cantus et optati clangoris sonum ac sacra resurrectionis gaudia obtinere mereamur, et pro nobis et pro hac plebe attentius intercede ad communem Dominum nostrum Jesum Christum, qui cum Deo Patre in unitate Spiritus sancti vivit et regnat Deus per omnia secula seculorum. Amen.

Auxiliante Domino, placuit atque convenit inter Ermenberto et, ab alia parte, Ademaro presbitero, una cum jussione vel consensu domno Teotbaldo episcopo, ut aliquid de terris eorum inter se commutare vel procamiare deberent; quod et ita in presente fecerunt. Dedit Ademarus presbiter, de suum proprium, partibus Ermenberti, ad suum beneficium recipiendum, a parte sancta Maria Coenense, qui est situs ipse campus in actum Oscarense, in fine Longoviana, in villa Marcenniaco, qui terminat ipse campus, de uno latus et uno fronte, terra sancti Benigni; de alio latus, Regulus tenet; de alio vero fronte Dominicus tenet; habet in longo perticas agripennales XXXIIII; in uno front, perticas VII; in alio vero fronte, perticas VI, pedales VIII; infra istas terminaciones vel perticaciones, totum ad integrum. Similiter dedit Ermenbertus ad vicem, de suo beneficio, de racione sancta Maria Coenense Adamaro presbitero ad proprium recipiendum, campo uno qui est situs in actu Uscarinse, in fine Cupiacense; qui terminat ipse campus, de uno latus et uno fronte, Adamarus presbiter tenet et sui eredes; de alio latus, terra sancti Benigni; de alio vero fronte strada publica pergit; habet in longo perticas agripennales XVIII, in ambis frontibus perticas IIII, infra istas terminaciones et perticaciones totum ad integrum. Et repromittunt inter se pars contra pari suo, de hoc quod accepit, quod nulla calumnia dicere vel repetere non debeant; quod si fecerint, inferat pars parte custodi, in duplum tantum quantum ipsa res valuerint, et in fisco auri uncias II, et hic procamius vel commutacio facta omni tempore firma et stabilis permaneat, stipulacione subnixa. Actum Divion vico sancti Benigni, publice. Signum Andraldi. Signum Rotberti. Signum Eraclii. Signum Leotulfi. S. Vulflan. S. Deotelmi. S. Bonifredi. S. Ingelmari. S. Vuarnigarii. Ego Ainus presbiter rogatus scripsi et subscripsi, datavi die mense julio anno VI regnante domno nostro Karolo rege Burgundionum.

Domino fratri, Olifio, preposito, cuncta congregacione sancti Benigni, presbiteris, diaconis, subdiaconis sive clericis, emtoribus. Ego, in Dei nomen, Airfonnus, presbiter, venditor, vendidisse me vobis constat et ita vendidi paginula una de vinea, que est sita in pago Divionense in fine Fontanas; de uno latus, Benedictus tenet et Vulfemarus; et de alio latus, Ragenardus et Normannus; in uno fronte, terra sancta Maria; et de alio fronte, terra sancti Stephani: infra ista terminacione totum ad integrum vobis vendo, trado atque transfundo. Et accepi de vobis precium, sicut inter nos convenit, valente in argento solidos XX, et pro ipso precio predicta vinea de meo jure et dominacione in vestra trado potestate jure perpetuo ad possidendum, ita ut ab ac die habendi, tenendi seu commutandi vel quicquid exinde a die presenti facere volueritis, liberam et firmissimam in omnibus, in Dei nomen, habeatis potestatem, nullo contradicente. Si quis vero, quod futurum esse non credimus, si nos ipsi aut ullus de heredibus nostris, seu quelibet ulla oposita persona, qui contra istam vendicionem, voluntate nostra conscripta, ulla calumnia agere vel generare presumserit, non valeat evindicare quod repetit; sed inferat vobis vestrisque heredibus in duplum tantum quantum a vobis accepi, fisco vero auri unciam I; et vendicio ista, inter nos facta, firma et stabilis omni tempore maneat, stipulacione subnixa. Actum Fontanis villa, publice. Sigu Airfonno qui cartam istam scribere et firmare rogavit. S. Aboleno. S. Rudrico, qui consenserunt. S. Leotulfo. S. Alexander. S. Grimono. S. Eldeverto. S. Agalono. S. Wlfemaro. Ego Vuarnerius, diaconus, rogatus, scripsi et subscripsi, datavi die veneris proximo V idus octobris in anno XI regnante domno nostro Karolo rege.

In nomine sanctæ individuæ Trinitatis, KAROLUS gratiâ Dei Rex. Si ad preces servorum Dei, aurem Celsitudinis nostræ inclinamus, regiæ Celsitudinis opera frequentamus, ac per hoc æternam beatitudinem faciliùs accepturos omnino confidimus. Itaque notum sit omnibus sanctæ Dei Ecclesiæ fidelibus, nostris, præsentibus atque futuris, quia venerabilis vir Hilbodus Abba, monachi regendi causâ sibi commissi, ex monasterio Sancti Filiberti, à facie inimicorum Dei, sanctæ Ecclesiæ, crudelium scilicet Nortmannorum, à quibus multa mala perpessi sunt, fugientes, confugium ad nos lacrymosis vocibus unanimiter fecere; petentes tandem ut aliquem locum eis providentes concedere studeremus, in quo de tantâ infestatione aliquam requiem habere possent, in suo proposito sine intolerabili necessitatis impedimento perseverantes, Deum pro dimittendis peccatis, quibus tanta mala meremur, devotiùs exorare valerent. Quorum inquam supplicem postulationem clementer audientes, quasdam villas ad refugium eorum habendas, illis libenter concessimus: id est, Madernas cum Ecclesiis, cum decimis, omnibus appendiciis suis: Mesciacum cum capellâ, cum decimis ejusdem Ecclesiæ, in quâ sunt mansa septem: Apciacum cum duabus Ecclesiis, mansis undecim, quartásque tres. Et in villâ Massiniaco mansos tres ac medium, prætereà mansa octo. Et villam Asnerias, villámque Prisciacum mediam, cum appendiciis earum, sicut eas habuit quondam Otbertus. Quæ omnia sunt sita in Comitatu Pictavorum, sive Toarcensium, sive Herbadilici incolarum. Unde etiam Altitudinis nostræ scriptum hoc fieri jussimus, per quod statuimus atque firmamus, ut præfato Hilbodo religioso Abbati, ac monachis sui regiminis, eorúmque successoribus, sine cujusquam contradictione, aut minoratione, sive inquietudine, prædictas res liceat tenere possidere, atque secundùm institutionem regulæ sancti Benedicti omnimodis administrare; quatenùs ibidem Domino miserante refugiendo sese recepisse congratulentur; supernam pietatem, ut illis nobísque propicietur, remotâ utcumque infestissimâ persecutione, exorare assiduâ deprecatione delectet. Ut autem hoc sublimitatis nostræ præceptum, pleniorem semper in Dei nomine obtineat firmitatem, manu nostrâ eam subter firmavimus, de anulo nostro sigillari jussimus. Signum KAROLI gloriosissimi Regis. Data XIIII. Kalendas Februarii, Indictione II. In anno XIIII. regni Karoli gloriosissimi Regis. Actum Aurelianis civitate, in Dei nomine feliciter, amen.

In nomine sanctæ et individuæ trinitatis, Karolus Dei gratia rex. Quicumque regum regiæ dignitatis culmine præferri desiderant, merito omni obsequio Deum efferre debent, cujus gratia præferuntur. Igitur noverit omnium sanctæ Dei ecclesiæ fidelium, tam præsentium quam ac futurorum solertia, quia nos, qui ubique provectum sanctæ Dei ecclesiæ provehi et sublimari gaudemus, opesque ecclesiasticas ut nostras curamus et tuemur, præcipimus subditam potestati nostræ quandam villam de comitatu et dominio Trecassinæ urbis in integro restitui ac mancipari cuidam monasterio ac monachis ibidem Deo famulantibus, quod est in suburbio ejusdem, id est Trecassinæ urbis, et vocatur S. Bobini Cella, constructum in honore S. Petri apostolorum principis, cui præesse dignoscitur Haidegingus venerabilis abbas; quodque etiam monasterium sub tuitione et mundeburdo ex longo tempore constat esse comitis prædictæ civitatis. Cujus monasterii utilitates et necessitates nos considerantes, quoniam nobis idem locus charissimus est, villam, de qua jam supra diximus, cum omni sua integritate atque appenditiis suis, necnon et mancipia utriusque sexus, perpetualiter delegamus prædicto loco sancto ac monachis ibidem Deo servientibus mancipandam. Vocatur siquidem eadem villa, unde omnis hæc mentio est, Silviniacus, et est in pago Tornodrensi.... episcopatus S. Petri subdita potestati, comitatus ejusdem urbis, et ex multo jam transacto tempore præfato monasterio, quoniam pauperrimum erat, tradita.... Non multo vero decurso tempore, constat eandem penitus sublatam esse illi loco per violentiam et vim cujusdam Aleranni comitis. Nos autem, sicut prædiximus, qui res ecclesiasticas pro viribus curamus, ab hinc et in reliquum præfatam villam jam dicto monasterio seu sanctis fratribus ibidem Deo famulantibus perenniter mancipandam jure inviolabili confirmamus, ut neque comes, nec ulla judicialis potestas quicquam minuere aut infringere conetur ex omni ejusdem villæ integritate; sed in emolumentum mercedis nostræ animæ, quemadmodum antiquitus illi loco deservire visa est, sic quoque æternaliter præcipimus deserviendam et mancipamus possidendam. Et ut hæc nostræ recordationis authoritas majorem in Dei nomine detineat vigorem, de annulo nostro subter eam jussimus sigillari. IDRICUS diaconus ad vicem Ludovici rescripsit. Data IV idus januarii, indictione IV, anno XIX regnante Carolo gloriosissimo rege. Actum Cella-Bobini, in Dei nomine feliciter. Amen.

In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, Karolus, gratia Dei rex. Mos et consuetudo regum prædecessorum nostrorum semper extitit ut ecclesias Dei sublimarent et divinis mysteriis adjutores existerent, quatenus per hæc ipsi Deum propitium haberent et posteritas eorum regnandi per succedentia tempora efficaciam feliciter obtinerent. Hujus rei gratia ego Karolus, auditis servorum Dei petitionibus, Bernardi videlicet abbatis sancti Benedicti Floriacensis monasterii necnon religiosorum monachorum ibidem Deo deservientium, qui nos adierunt postulantes quatenus, morem sequentes regum prædecessorum nostrorum regiam nostram munificentiam eis in aliquo commodo impertiremur, visum est nobis ratumque duximus eorum voluntati favere. Igitur, habita deliberatione, cum consensu primatum et procerum nostrorum, regia auctoritate concessimus eis ex fisco nostro qui vocatur Pistis, ecclesiam quæ est in honore sanctæ Mariæ cum omnibus quæ ad nostros usus ibi pertinere videntur, piscatoriam scilicet, prata adjacentia contiguamque silvam et omnia quæ nostri juris sunt propria. Similiter dedimus in pago Vilcassino villam Niortportum nomine cum ecclesia in honore sancti Petri, itemque alteram ecclesiam cum mansionile altero in Longa villa, Anisiacum etiam cum ecclesia inibi sita. Hæc itaque omnia inscripta cum omnibus adjacentiis suis per præceptum nostræ auctoritatis supradicto cœnobio condonamus quatenus ex hoc et in omne tempus habitatores ejusdem loci monachi faciant ex prædictis rebus quidquid voluerint, habentes in omnibus tenendi et possidendi liberam et firmissimam potestatem. Et ut hoc præceptum æternam obtineat firmitatem, manu propria illud subterfirmavimus et anulo nostro sigillari jussimus. Signum Karoli (Monogramma) gloriosissimi regis. Einardus notarius ad vicem Tilpini summi cancellarii recognovit. Actum Compendii, IIII kal. junii, anno XX regni augusti Karoli, indictione XIIII.

In Christi nomine. Convenit inter Ingóbertum et, ab alia parte, Frodinum prepositum, Agenbaldum, Vulfelmum ceterosque clericos monasterii sancti Benigni martiris, cujus corpus requiescit in loco qui dictus est ab antiquis Divion, ut aliquid de terris inter se commutarent. Dederunt igitur Frodinus et ceteri clerici, de suo beneficio de terra sancti Benigni, Ingoberto, ad suum proprium recipiendum, peciolam de terra que est sita in pago Oscarense, in fine Aziriacense, in ipsa villa Aziriaco; terminatur de ambobus lateribus, terra sancti Benigni; de una fronte, strada publica pergit; de alia vero fronte terra sancti Benigni de beneficio Mungonis; et abet in longum perticas agripennales LXII; et in latum, in una fronte, perticas agripennales V; in alia vero fronte, perticas II et dimidium: infra istas terminationes, totum ad integrum tradiderunt predicti fratres Ingoberto. E contra dedit Ingobertus peciolam de terra que est sita in ipso pago vel in ipsa fine; terminatur de ambobus lateribus Fuschildis tenet; de una fronte silva et Avena fluvius; de alia vero fronte, strada publica pergit; et abet in longum perticas agripennales CXII; et in latum, in una front, perticas II; in alia vero front, perticam I et pedales XII: infra istas terminationes vel perticationes, totum ad integrum tradidit Ingobertus Frodino preposito et aliis clericis. Et repromittunt inter se, par contra parem suum, de hoc quod accepit quod non repetat vel calumniam aliquam excitet: quod si fecerit, quantum terra ipsa eo tempore meliorata valuerit, tantum componat; fisco vero auri untias IIII persolvat. Et hoc precamium, inter eos factum, firmum permaneat, stipulacione subnixa. Actum Divion, in atrio sancti Benigni. Ego Frodinus, licet indignus, prepositus, hanc commutationem, a me factam, relegi et confirmavi, cum ceteris fratribus nostris. S. Agenbaldi, Vulfelmi, Altei, Teudfredi, Amonis, Vuarnerii, presbyterorum. Signum Eynus levita, Rotbertus, Ermembertus, Eldefredus, Airfredus, Amalbertus. Ego Airardus presbiter, in Dei nomine, scripsi et subscripsi, anno XXIII regnante domino nostro Karolo rege.

XXXV. DE ANGELELMO Angelelmus episcopus, natione Baioarius ex patre Obtelmo et matre Teogarde, sedit annos XVII. Hic cum esset uir summe simplicitatis et caritatis, presbyter ordinatus et basilice sanctorum Geruasii et Protasii abbas prestitutus est. Sane decendente Aaron pontifice, Ieremias Senonensis archiepiscopus, iussu Karoli imperatoris Autissiodorum ueniens, in ecclesia sancti Germani cleri et populi collegit citum. Ibi generali consensu accedente, hic idem Angelelmus ab omnibus electus est et episcopus ordinatus. Suscepto igitur pontificali ministerio, totum se in diuinum transfudit seruitium, in orationibus assiduus, in lacrimis frequens, in elemosinis precipuus, ac pene suo tempore singularis. Fertur enim interdum amore largitatis egritudinem simulasse, ut absque ullius contradictione quľ habere poterat in usus pauperum erogaret. Aecclesiam sancti Stephani non simplici largitate ditauit. Altare senioris ecclesiľ tabulis argenteis undique compegit. Altare quoque sancte Marie nichilhominus tabula argentea decorauit. Sancti quoque baptiste Iohannis altare simili ornamento decorauit. Ante altare sancti Stephani tres coronas argenteas precipui ponderis preparauit. In circuitu altaris decem candelabra maxima argenteaque constituit. Calicem argenteum optimum cum patena condonauit ac suo nomine presignauit. Sed et crucem permaximam inibi collocauit, quam auro argentoque uultu saluatoris decentissime decorauit, altare argentea tabula ornatum ante eum statuens. Eandem ľcclesiam quatuor signis maximis et sonoris decorauit. Fecit et capsam precipui operis, auro argentoque elegantissime comptam, ubi cappam beatissimi Amatoris cum multis sanctorum pignoribus condidit. Tapetia etiam optima ad sedilia basilice exornanda plurima contulit. Huius tempore Ludouicus imperator, facto generali conuentu, canonicis regularem uitam imposuit, atque ob tutelam religionis claustri custodiam instituit, ac diuersas competentesque officinas, eorum usibus ordinauit. Qua auctoritate isdem pontifex delectatus, uillam cui Puluerenus nomen est fratrum canonicorum scilicet stipendiis deputauit. Et quia quedam beneficiata erant que protinus auferri non poterant, decretum est ut illis decedentibus continuo canonici in suos reflecterent usus. Res etiam que ex iure proprio ei cesserant, tam in Biliaco quam in Annau eorumdem usibus delegauit. Qui etiam uasa argentea plurima et precipua in thesauris eiusdem ecclesiľ collocauit. Sancto Germano calicem argenteum cum patena dedit, eiusdem scematis, cuius et superiorem fecerat, huiusmodi largitatem sui nominis inscriptione designans. Sancto quoque Amatori calicem argenteum cum patena tribuit, eiusdem operis, quamquam ponderis minoris. Sancto Petro similiter. Altare sancti Eusebii tabula argentea exornauit. Calicem argenteum cum patena dedit, euuangelium quoque argenteum, cum candelabris argenteis ac turibulo nichilhominus argenteo, preparauit. Cortinas etiam in circuitu altaris ac nonnullla pallia condonauit. In cenobio sancti Saluatoris tabulam argenteam cum signo sonorissimo dedit. Per totam denique sue potestatis diocesim ecclesiis quidem uicanis ad preparandum calicem et patenam, tres libras argenti distribuit. Minoribus uero capellis suis dumtaxat ad opus simile solidos XV destinauit. In uicis quoque prefatis congruam argenti quantitatem largitus est, ad cruces in ecclesiis exornandas. His et huiusmodi bonorum operum frugibus plenus, decessit sub die nonarum iuliarum atque in basilica sancti Germani honeste tumulatus est.

† Remigius Sancte Lugdunensis sedis archiepiscopus, et cum eo Ado reverentissimus archiepiscopus Viennensis, Liudo quoque Augustudunensis episcopus, necnon et Girbaldus Cabillonensis, Bernaldus etiam matiscensis, reverendi episcopi, sed et Leuboinus, corepiscopus Lugdunensis, simul que acceptabilis multitudo canonicorum ac monacorum, archidiaconorum, abbatum, ac reliquorum ordinum, secundum Dei voluntatem, in suburbio Cabilonensi nobiscum congregata, apud basilicam Sancti Laurentii que juxta menia civitatis ejusdem constructa est, omnibus Christum per orbem quadrifidum adorantibus, pacis concordieque munus. Notum sit cunctis quod, residentibus nobis in eadem ecclesia ante fati martiris nomine insignita, anno Dominice incarnationis DCCC. LXXIII, regni Domni Karoli III, post mortem nepotis sui Lotharii, in Burgundia; venit igitur in ipso concilio quidam presbiter nomine Leuterius, prepositus et advocatus canonicorum sancti Marcelli martiris, et, stans in medio sinodi, monstravit nobis, per privilegia ejusdem loci, ipsam ecclesiam in qua residebamus, a regibus ipsius loci constructoribus, ex consensu episcoporum Cabilonensis civitatis, fuisse tributam, eamque injuste, per incuriam et negligentiam, perditam haberent; de qua re domnum et fratrem nostrum preclarum, videlicet virum Girbaldum episcopum, interrogantes quid ei placeret, ut justis rebus fuit semper annuens, dixit: si hec a nostris antecessoribus jam dicto loco donata, ut superna nobis patescerent limina, hec ipsa ex nostra parte dare debuissemus ei donaria, sed quia hujusce cause evidentia nobis monstrantur scripta quod eatenus a nobis ipsa tenetur ecclesia, decernat sanctitas vestra quid nos conveniat agere. Cujus verba audientes, ex ipsius cuncteque illius congregatione canonicorum consensu, judicavimus Sancto Marcello ipsam ecclesiam reddi. Atque, ut deinceps illi servientes possiderent, cunctum concilium nostrum per has litteras laudavit et firmavit, hac in ipso tomo contradixit, ut quicumque clericus vel laicus contrariare presumpserit, humanis legibus convictus etiam divinis usque ad emendationem sub anathemate foret. Hanc autem scripturam fieri precepimus, ac, ut futuris temporibus teneatur, manibus roboravimus. Remigius, humilis episcopus. S. Ado, Viennensis episcopus. S. Liudo, Sancte Eduensis episcopus. S. Bernaldus, Matiscensis episcopus. S. Girbaldus Cabilonensis episcopus. S. Lebonius corepiscopus. S. Heriboldus monachus. S. Herpinus abbas. S. Eudo humilis abbas. S. Teodbertus diaconus. S. Gondrannus presbiter. S. Bertras diaconus. S. Gontardus abbas. S. Levifingus archidiaconus. Data anno incarnationis Dominice DCCC LXXIII°, regno Domni Karoli in Burgundia III°. XII k jun. Marcellus non meritus levita scripsit et roboravit, in Dei nomine feliciter, amen.

Igitur quicumque de rebus ęcclesiarum Dei ad propriam utilitatem aliquid commutare vult, oportet ut inter emptores et possessores concamiacio scripture testimonio confirmetur. Convenit ergo, ut Gotescalcus quidam daret petiolam de vinea, que est sita in pago Oscarense, in fine Longoviana, seu in villa Patriniaco; et terminat ipsa vinea, de uno latus, Fuscardus tenet; de alio latus, Despectus tenet; in ambis frontibus, strada publica pergit; et habet in longum perticas agripedales XXX, et per transversum, perticas II: infra istas terminationes vel perticationes, ad integrum, partibus Bertilonis, corepiscopi et abbatis, vel cunctę congregationis sancti Benigni ad proprium recipiendum. Similiter, e contra, dederunt Bertilo, corepiscopus et abba, et cuncta congregatio sancti Benigni partibus Gotiscalco masellum cum vinea, qui est situs in pago Oscarinse, in villa Visiniacense; qui terminat, de ambis lateribus, Deodatus tenet; de uno fronte, terra sancti Benigni; in alio fronte, strada publica pergit; et habet in longum perticas agripedales XVIII et pedes II; in uno fronte, perticas V et pedes VIIII; in alio vero fronte, perticas IIII et pedes XI: infra istas terminationes vel perticationes, totum ad integrum. Et repromittunt inter se unusquisque contra pari suo, de hoc quod accepit, quod nullam calumniam nec dicere, nec repetere debeat; quod si fecerit, inferat pars parti custodi in duplum tantum quantum ipsa terra eo tempore meliorata valuerit et auri untias II componat; et hęc commutacio inter ipsos facta omni tempore firma et stabilis permaneat, stipulatione subnixa. Actum Divion, in atrio sancti Benigni, publice. Signum Gotescalco, qui hanc commutationem fieri et firmare rogavit. S. Addane, uxoris suę. S. Radulfi et Gotescalci, filiorum ejus. S. Eptagio. S. Sichelmi. S. Teduini. S. Silvani. Ego Vulfardus, monacus atque diaconus, scribsi et subscripsi, datavi mense aprili, anno XXXIIII regni Karoli regis.

In Christi nomine, ego Heccardus cogitans humanum casum fragilitatis meæ, ideo mihi visum fuit ut res meas quas hæreditavi vel adquisivi, cum omni substantia, ut pro salute animæ meæ vel genitoris mei Hildebranni seu genitrice mea Dunnane germanoque meo Theoderico necnon et uxoribus Albegundis et Richildis ut in manibus viris istis mea elemosina commendassem, quod ita et feci: ii sunt Leutboldus, Engelboldus, Winetarius, Luvininus, Otgarius, Bettilo, Vulgis, Adelingo, Ildebodo, Eriberto, Dudino, Eribrando, Adefredo presbiteros, et Nivelongo atque Theoderico germano suo, ut, sicut per instrumenta kartarum vobis tradidi et per guadium et andelagum seu per istos breves commemoratum habeo, ex quibus unum mecum retinui et alium Adane germanæ meæ, a Frano monasterio, commendatum habeo, uno tenore conscriptos, ut ita disponatis sicut in ipsis insertum est; pro salute animas nostras ita agite sicut ante tribunal Christi reddituri sitis rationem; et qui vos de ista contradixerit, si se non correxerit, sit reus in conspectu Dei et omnium sanctorum ejus et ita iram Dei incurrat sicut fecere Dathan et Abiron et Ananias et Saphira qui mentiti fuere donum Spiritus Sancti. Nec vero peto karitati vestræ ut istius modi nostram consubstantiam dispensetis, ea vero ratione si Deus nobis filium aut filiam interim non dederit. In primis donate Deo et sanctæ Mariæ et sancto Benedicto et Floriaco monasterio, quod est situm super fluvium Ligeris, villam quæ vocatur Patriciacus, in pago Augustidunense, super fluvium Vuldracam, cum ecclesia in honore sancti Petri, cum servis et ancillis utriusque sexus, cum omnibus appendiciis suis vel quicquid domnus Ludovicus imperator benignissimus mihi per suum præceptum dedit ad jam dicta villa cum omni integritate, præter Balgiaco quod volo ut donetis a sancto Andochio puellare, ad lumen, quicquid ibi Leutboldus habuit in beneficio. Donate a Solmeriaco quicquid ibi aspicit et Winetarius ibi in beneficio habet et in Matisconense, Gerbergane nepta mea, et donet pro nos solidos CCC. Donate a Satiniaco illo alodo Johanne aut filio ejus Johanne, et donet pro nos solidos C. Donate illo a Jurliaco et a Belmonte et a Colonias a sancta Maria et sancti Benedicti; et ista omnia quæ ibi donamus sint ad vestimenta fratrum, et inde sit noster anniversarius factus per singulos annos, tam meus quam et illorum quæ superius commemoravi; et nemo jam dictam villam tum alias res ad alium opus mittat, nisi ad ista perficiendum; quod si facere præsumpserit sit reus in conspectu Dei et omnium sanctorum ejus donec ad ipsum opus ipsas res revocet. Donate illo alodo a Nerovilla cum ecclesia in honore sancti Petri, et Lugilvilla cum servis et ancillis utriusque sexus vel omni integritate vel propter quod Teotbergane per precariam donavimus, Otgario, et donet pro nos solidos C; illo prato a Spiriaco cum hospitio sit apendicius a Truiciaco; illo a Valilias donate Theoderico et Richardo filio ejus et donent pro nos solidos C. Donate illo alodo a Canavo et de Alena Fontana, ad illa ecclesia a Siviaco, quæ est in honore sancti Benedicti et aliorum sanctorum, et ibi de nostro indominicato annona et decima veniat, et noster anniversarius de jam dicto sit factus per annos singulos, et nemo illum inde abstrahere præsumat, quod si fecerit sit reus in conspectu Dei et omnium sanctorum ejus, donec ad ipsum opus illum remittat. Donate illo a Bezzono basilica quæ dicitur Alba, Deo et sanctæ Mariæ et sancti Stephani et sancte Farane; et illo in Barres qui vocatur Corcella et una alberga, et a Maisnils et a Tanido et Tannedello et duo mansa in Longavilla, ad ipsum locum a Farane monasterio, et ex ipso sit anniversarius meus et Albegundi et Adane atque Bertradane abbatissæ factus per annos singulos; et qui ipsum monasterium præesse videtur, si ista neglexerit, sit rea in conspectu Dei et ipsis sanctis donec hoc celeriter emendet. Donate illo alodo a Mellido et a Lanatus et a Taflenidas et a Fornellos et a Vernodo Bernardo filio Malguino, et donet pro nos solidos CC. Et de isto pretio quod superius commemoratum habeo, donate per pauperes seu a nostros amicos, tam ad nobiliores quam et ad servientes; et precor, pro Dei amore, ubicumque mortuus fuero ut a Sancto Benedicto me sepelire faciatis et si talis tempus est ut per impedimentum esse non possit, tamen quando oportunum tempus venerit, mea ossa ibi deportare faciatis; et qui meam fossam foderint dimidiam libram illis [donate]. Donate a sancto Martino a Turonis libras III. Et de nostra capella dono Richildi crucem auream cum lignum Domini, et altario majore parato, et buxta iburnea quæ non est sculpta, et calice argenteo minore, et pallio defundato, et drapo cum sirico, et linteo et casulas duas, una persa, alia virida, albas II, subcinctas II, stolas II, mappulas II, corporales II, ampullam cum patena argentea, et fanono viridi cum brusdo, et de egliso I, et uno cum sirico amnistrare, turibulo minore, schilla, candellabro aureo I, missale plenario cum Evangeliis et Epistolis I, textum minorem I, dispositum super Evangelium majorem I, antiphonarias volumina II, batrino ad luminaria, drappo plumato a forma I, tapeto I, sedello ad aqua benedicta I, donate illo balteo majore, quia de suis gemmis maxime est factus, et illo sigillo de amatixto ubi aquila sculpta est et quicquid de gemmis habemus et gangana sirica cum spondale et tapete I, et burrene meliore I, cum faciunculo I, furcella argentea cum cusilares II, et illo balteo minore cum gemmis, et filias argenteas II; aliquid de auro qui remansit fracto et aliquid de petras quæ ad ipsum opus habemus, faciat Richildis cruce a Siviaco; et istas res quæ superius delegatas habeo, habeat Richildis in usum quamdiu advixerit, postea revertantur ad ipsos superius denominatos quia sic traditiones ei factas habeo. A... sancti Petri et sancti Pauli libello I; a sancto Martino a Truciaco, cruce argentea minore cum lignum Domini et aliis reliquiis et de clavum unde Dominus crucifixus fuit, bursa cum brisdo et simiama, drappe plumato super luitrino I, buxta iburnea minore I et libro pastorale I, canones scarsas quaternio I; Gerbaldo, epondenale, libello de arte militare et pacto Gunbaldo et anapos corneos minores II; Walane episcopo, libello Isodoro et alio de vita sancti Gregorii et sancti Laurentii; Raganfrido episcopo, pronosticorum libros II et alio de agricultura et anapos corneos meliores II; Ansegiso archiepiscopo, tapete meliore I, Gesta Longobardorum libro I et cronica quem Gregorius Turonensis facit libro II, et fialas argenteas III; Waltario episcopo, pacto romano libros II, et anapo corneo majore cum illo de masaro; Adane germanæ meæ, succincta aurea et sigillo de amatexto, ubi homo est sculptus qui leonem interficit et psalterio minore et libello cum orationibus et psalmis et erofena; Odouurico, donate illo bluste inparato et libello de Maria Egiptiaca et sigillo de onichino; Bertradane abbatissæ, evangelio theudisco et Vita sancti Antonii et sigillo de berillo ubi serpens sculptus est; biblioteca sanctæ Mariæ et sancti Benedicti, ad illa ecclesia a Saviaco; et de isto pretio quæ superius commemoratum habeo, donate solidos CC a Roma aut in auro, aut in argento, sancti Petri in elemosina, Albegundi, pro rocco suo, quæ ibi donare rogavi et ego in peccatis meis in mea necessitate provinta donavi. Et illos qui pro alodo, quem eis denominatum habeo, solvere debent, infra unum spatium omnino transolvere faciatis, non amplius retardent. Theoderico aut Richardo filio suo, donate spada, spansiga et sigusios II; Therico filio Nivelongo, spada indica et sigusios II et tabulas saraciniscas; Ademaro, fratre suo, speudo I et cano et seugios II; Heccardo filio Heccardi tabulas corneas et pacto Saleco et sigusos II et sparvario I; Teutbergane, uxore Lotharii, cusilares argenteas II, cuppa I et anapellos de marmora II, et medicinale libro I; Otgario, caballo I cum sella meliora et seugios IIII et dardo I et brancale I et bragaria aurea I, et pellicia meliora I; Fulcoino, caballo I et tapete I; Pedilono, caballo I cum sella; Warnegario, caballo I; Eriberto, scuto cum lancea, caballo; Gautberto, scuto cum lancea et saxia cum wanto et caballo I. Seniore nostro donate falconos II et seugios II; Rotardo donate mea brunia cum alsbergo. De omnia quæ remanent tam mobile quam immobile dispensate per pauperes vel cui debitum aut misfactum habemus. Casuvula vermicula et istos libros qui fuerunt germani mei, Bernardi, ii sunt canones penitentiales, liber Ambrosii de mysteriis, calice vitreo de saphiro, donate a Suviaco pro sua elemosina et planata castanea ibi donate; et libros qui sunt sancti Benedicti de Floriaco monasterio in illa utica parvula, a Siviaco, in secretario ubi cista est, unde breves habeo in scrinio longebardisco, ad ipsum locum habere faciatis. Et quod mea insipientia non memoravit vos curare studeatis ut pro salute animas nostras perveniat quia non omnia possumus omnes. Et anapo vitreo qui fuit Bernardo Bertradane in sua elemosina et illo manso a Carlista de alodo cum vinea et omnia.................................................

[Chrismon] In nomine sancte et individue Trinitatis. Karolus ejusdem Dei omnipotentis misericordia imperator augustus. Imperialis celsitudinis mos est fideles imperii sui donis multiplicibus atque honoribus ingentibus honorare sublimesque efficere. Proinde ergo et nos, antecessorum nostrorum imperatorum scilicet morem exequentes, decernimus quemdam fidelem nostrum, nomine Baldricum, de quibusdam rebus nostre proprietatis honorare. Sunt autem eedem res in pago Tornotrinse, super fontem qui vocatur Aurora; hoc est in villa que vocatur Turigeius, mansus indominicatus, cum cappella in honore sancti Lupi constructa, et mansi XI ad eandem villam pertinentes; in Pruriaco etiam villa est mansus unus exinde pertinens; et ad predictos tredecim mansos pertinent res que sunt in Heredo villa, et in villa Valeris, et in Velnai villa. Praefatos itaque mansos XIII, cum cappella et cum mancipiis utriusque sexus campis, molendinis, silvis, pratis, pascuis, aquis aquarumve decursibus et cum omnibus que ad ipsos mansos juste et rationabiliter pertinent, ubicumque inde aliquid conjacet, memorato fideli nostro Baldrico concedimus, et de nostro jure in jus et potestatem ipsius solemni more delegamus, et delegando transfundimus, quatinus exinde hujusmodi potestatem libere agendi quicquid voluerit, habeat perpetualiter, ab hodierna die et deinceps, sicut et ex aliis rebus sue proprietatis, tam scilicet ipse quam et sua posteritas et quicquid ad hoc legitime pertinendum est, quod adquirere potuerit, liberam juste acquirendi habeat potestatem. Et ut hoc per omnia tempora inviolabiliter conservetur, manu propria subter firmavimus et anulo nostro insigniri jussimus. Signum Karoli gloriosissimi imperatoris augusti. [Chrismon]. Audacher notarius, advicem Gauzlini recognovit et subscripsit. Haetfridus ambasciavit. Datum V idus septembris, indictione X, anno XXXVIII regni domini Karoli imperatoris in Francia, et imperii ejus anno II. Actum Vercellis civitate. In Dei nomine feliciter, amen.

In nomine sanctæ individuæ Trinitatis, BOSO ipsius misericordiâ Rex. Sanctæ recordationis effectum ad memoriam reducentes, pio incitamento veraciter duximus dignum foro, quatenùs Ecclesiæ Dei sublimitatem in omnibus augmentari, pro posse videlicèt nostro desiderantes peragamus. Quam rem ad perfectum deducere optantes, divino fulti amore, ut de terrenis mereamur æterna, libenti animo talia statuere decrevimus. Quâ de re, omnium fidelium nostrorum comperiat notitia, quòd propriâ voluntate, pro mercede Karoli Augusti, nostræ remedio animæ, seu Augustæ conjugis nostræ, in honore Domini Salvatoris nostri Jesu Christi, Sanctæque Mariæ, Sancto Filiberto qui ob infestationem paganorum castro Trenorchio deductus est, ubi vir venerabilis Abba Geilo cum plurimâ monachorum turbâ præesse dinoscitur, Concedimus in Comitatu Genevensi cellam quæ vocatur Talgeria, quæ etiam dicata est in honore Sanctæ Mariæ: curtem Caldatis: curtem etiam Marlandis, curtémque Verilico, ac curtem Tudesio, villam Ariaco indominicatam ................. villámque vocatam ................ Hæc omnia cum omnibus integritatibus, cum Ecclesiis ibidem aspicientibus, servísque utriúsque sexus, cum exitibus regressibus, atque campis, pratis cultis incultis, aquis aquarúmque decursibus, ab hodiernâ die deinceps, præfato Sancto Filiberto, monachísque Deo ibidem militantibus concedimus, perpetualiter permanendum. Et ut hæc libens concessio, majoris valeat obtinere firmitatem rigoris, manu propriâ roborare curavimus, anuli nostri impressione insigniri jussimus. Signum BOSONIS gloriosissimi Regis. Stephanus notarius, ad vicem Radulfi recognovi. Data VI. Iduum .. Indictione XII. Anno primo regni Bosonis gloriosissimi Regis. Actum Lugduno civitate, in Dei nomine feliciter, amen. Sigillum BOSONIS Regis, membranæ affixum.

sin nomine domini dei eterni et Salvatoris nostri Iesu Christi. Karlomannus gratia dei rex. Notum esse volumus omnium sancte dei aecclesiae nostrorumque fidehum sollertiae quia venerabilis vir et nobis dilectus Eudo venerabilis abbas Virzelliacensis monasterii, ad nostram accedens celsitudinem coram frequentia procerum primatumque nostrorum, detulit nobis auctorabile preceptum sibi a dive memoriae patre nostro Hludovico gloriosissimo rege collatum, scilicet ex cenobio prefati monasterii cum universis appenditiis, poscens ut eundem locum cum omni integritate sub tuicione nostrae immunitatis et re-gali defensione acciperemus, eo videlicet modo ut ea que in precepto dive recordationis avi nostri Karoli gloriosissimi imperatoris augusti et in privilegio domni ac patris nostri Iohannis universalis pape continentur, inviolata et inconvulsa in aevum perdurent et ut predictum precepturn nostra etiam auctoritas corroboraret atque in hoc, quod liberalitas patris avique nostri ipsi contulerat, nostra quoque faveret assensio. Cenobium quoque iam dietum est situm in pago Avalensi super Coram fluvium estque constructum in honore dei omnipotentis et Salv vatoris nostri Iesu Christi eiusdemque genitricis semper virginis Mariae beatorumque apostolorum Petri et Pauli. Placuit namque nobis promtissima voluntate eiusdem annuere precibus atque ilico preceptum nostre auctoritatis conscribi iussimus, preceptum patris nostri prout decet confirmantes, per quod constituendo decernimus et decernendo constituimus et pretaxatum cenobium cum omni integritate sua seu ea que a fidelibus divina gratia ordinante dudum ibi fuerint oblata sub nostra immunitate seu tuitione accepimus. Precipientes ergo iubemus ut nullus cornes seu vicecomes aut aliquis ex secularibus iudicibus vel ex missis nostris discurrentibus in prefato cenobio potestative mansiones accipiat aut paratas seu freda aut cespitaticum aut pontaticum vel rotaticum aut inferendas ab eo exigere presumat, sed liceat servis dei' in eodem cenobio degentibus secure ac quiete pro patre et genitrice nostra, pro nobis ac pro omni generis nostri prosapia necnon et pro totius regni universalium statu absque alicuius inquietudinis molestia deum exorare. Sin autem, quod venturum minime credimus, aliquis hominum qualibet occasione contra hoc nostre altitudinis preceptum venire aut illud refragare quolibet modo presumpserit, sexcentorum solidorum multa coactus exsol-dinis pactum firmum et stabile per futura maneat tempora. Precamur itaque successores nostros ut sicut sua que I legitime statuerint firma esse a sequentibus voluerint, ita et hec que a nobis corroborantur firma et inconvulsa perpetualiter custodire studeant. Ut autem hoc precep tum nostrae auctoritatis, quo auctoritas patris nostri corroboratur, eternalem obtineat vigorem, promto animo manu propria subter firmavimus et anulo nostro insigniri iussimus (Monogramme). Signum Karlomanni gloriosissimi regis. Norbertus notarius ad vicem Vulfardi recognovit. Actum apud Saciacum villam XII Kalendarum Aprilium, indictione Xliii, anno tercio regni Karlomanni so gloriosissimi regis.