Datasets:

MLDataScientist

/

Wikipedia-uzbek-2024-05-01

like 0

3631

https://uz.wikipedia.org/wiki/Xusrav%20Malik

Xusrav Malik

Xosrov Melik - Gʻazneviylar davlati hukmdori (1160 - 1186). Gʻazneviylar sulolasidan. Gʻazneviylar davlati hukmdorlari

3633

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kara-xulagu%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Kara-xulagu (Chigʻatoy)

Kara-xulagu, Qorahuloku (mongol tilida: Хара Хүлэгү taxminan 1221-1252) — Chigʻatoy ulusining ikkinchi va toʻrtinchi hukmdori (1242-1247, 1251-1252); Mutugenning oʻgʻli, Chigʻatoyning nabirasi, Chingizxonning evarasi. Rashiduddinning yozishicha, Xara-Xulag Mutugenning toʻrtinchi (yilnomada toʻngʻichi deb nomlangan) oʻgʻli boʻlgan. Juvayniyning soʻzlariga koʻra, Kara-xulagu Bomiyon qamalida (1221), otasining oʻlimidan sal oldin yoki koʻp oʻtmay tugʻilgan. Chigʻatoyxon Mutugen oʻrniga Kara-xulaguni merosxoʻr qildi. 1242-yil boshida Chigʻatoy vafotidan soʻng, uning bevasi noib Habash Amid va zodagonlar Kara-xulaguni taxtga koʻtarishdi, lekin Guyuk qoon etib saylanganidan keyin (1246), uning yaqin doʻsti Yesu-Munke, tirik qolganlarning toʻngʻichi, Chigʻatoy ulusining hukmdori etib tayinlangan. 1251-yildagi qurultoyda Kara-xulagu Yesu Munke nomzodini qoʻllab-quvvatladi va yana ulus hukmronligiga tiklandi. U yangi xondan qoʻshin olib, Yesu-Munke qarshi yurish qildi, lekin Oltoy yaqinida yoʻlda vafot etdi. Uning bevasi Ergene xotun (Urgana xotun) yosh oʻgʻli Muborakshoh ostida hukmdor boʻldi. Adabiyotlar Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Издательство восточной литературы, 1963. — Т. I. — С. 551, 555, 559. Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Ю. П. Верховского, редакция профессора И. П. Петрушевского. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1960. — Т. 2. Izohlar Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3634

https://uz.wikipedia.org/wiki/Esu-Monke%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Esu-Monke (Chigʻatoy)

Esu-Monke – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1247 - 1251). Chigʻatoylar sulolasidan. Ma'lumki uning otasi Chiğatoy. Motukxanning(1200-1221) ukasi. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3635

https://uz.wikipedia.org/wiki/Ergene-xatun%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Ergene-xatun (Chigʻatoy)

Ergene-xatun – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1252 - 1260). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3636

https://uz.wikipedia.org/wiki/Algu%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Algu (Chigʻatoy)

Algʻu, Olgʻu — Chigʻatoy ulusining beshinchi xoni (1260-1265), mashhur moʻgʻul mergani Baydarning oʻgʻli, Chigʻatoyning nabirasi, Chingizxonning chevarasi. Qoon Munke vafoti (1259)dan soʻng oliy hokimiyat taxtiga ayni vaqtda uning ikki ukasi — Xitoyda Xubilay va Moʻgʻulistonda Oriqbuqo daʼvogarlik qildi. Natijada taxt uchun oʻzaro kurash boshlanib, Xubilay Xitoydan Moʻgʻulistonga gʻalla yubormay qoʻydi. Shunda Oriqbuqo Algʻuga ocharchilik boshlangan Moʻgʻulistonni Turkiston gʻallasi bilan taʼminlashni topshirdi. Lekin Algʻu Koshgʻarga kelgach, Chigʻatoy xonadoniga mansub shahzodalar va ularning tarafdorlarini oʻz atrofiga toʻplab, jiyani Nikpay oʻgʻilni 5 ming kishilik qoʻshin bilan birgalikda Movarounnaxrni bosib olish va u yerdan Berkaxon noiblarini quvib chiqarish uchun joʻnatdi. Shu tariqa Movarounnahr egallanib (1261), Algʻu oʻzini mustaqil xon deb eʼlon qildi. Keyin u Xubilay, Oriqbuqo, Berkaxon va Oʻqtoyxonning nabirasi Xayduga qarshi muvaffaqiyatli urushlar olib borib, hatto hech qachon Chigʻatoy ulusi tarkibiga kirmagan Xorazm va Afgʻonistonda ham oʻz hukmini oʻrnatdi (1262-1264). Algʻu davrida olib borilgan urushlar oqibatida Movarounnahrning koʻplab shahar va qishloqlari, bogʻ-rogʻ va ekinzorlari vayron boʻldi, minglab tinch aholi qirildi, xalq zimmasiga ogʻir majburiyat va soliqlar yuklandi. Algʻu juda gʻayratli harakat qilib, chigʻatoylar va ularning tarafdorlarini, xususan, Mahmud Yalavochning oʻgʻli Masʼudbek va Noib Habash Amidning oʻgʻli Sulaymonbekni oʻz tomoniga tortdi. Ulus hukmdori, Qorahulokuning bevasi Ergene xotun sharqqa, Oriqbuqoga qoldi. Algʻu Chigʻatoy mulkining gʻarbiy qismidan Joʻji hokimlarini quvib chiqardi. U oʻz vakillarini Buxoro va Samarqandga joʻnatdi. Algʻu kuchayib, Xubilay tomoniga oʻtdi va Xubilay tomonidan Moʻgʻulistondan Yenisey qirgʻoqlarigacha siqib chiqargan Oriqbuqoga qarshi chiqdi. U Oriqbuqoni qoʻllab-quvvatlagan oʻqtoylardan boʻlmish Xayduga hujum qildi. 1262-yilda Algʻu Sayram koʻli yaqinida Oriqbuqo avangardi (ilgʻori)ni magʻlub etishga muvaffaq boʻldi, lekin 1263-yil bahorida Ili vodiysida magʻlubiyatga uchradi va Sharqiy Turkistonga qochib ketdi. Oriqbuqo qoʻshinlari Ili vodiysini talon-toroj qilib, qishlash uchun Qoʻlja viloyatiga joylashdilar. Talonchilik mamlakatda ocharchilikni keltirib chiqardi, qishda bugʻdoyga oʻrganib qolgan Oriqbuqo jangchilarining otlari 1264-yil bahorida yaylovdan kasal boʻlib oʻla boshlaydi. Sardorlarning aksariyati Oriqbuqoni tark etadi va u Algʻuning hujumidan xabar topib, Ergene Xotunni uning oldiga yuboradi va u mutelarcha Xubilay oldiga qaytib keladi. Ergene Xotun Algʻuning xotini boʻldi. 1265-yilda vafotidan keyin hokimiyat tepasiga Ergenaning oʻgʻli Muborakshoh keladi. Adabiyotlar OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil Bartold V. V. Ocherk istorii Semirechya // Bartold V. V. Sochineniya. — M.: Izdatelstvo vostochnoy literaturi, 1963. — T. II, ch. 1. — S. 71, 72. Rashid ad-Din. Sbornik letopisey / Per. s persidskogo Yu. P. Verxovskogo, redaksiya prof. I. P. Petrushevskogo. — M., L.: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1960. — T. 2. Biran M. Qaidu and the rise of the independent Mongol state in Central Asia. — Curzon, 1997. — 198 p. — ISBN 0700706313. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari 1264-yilda vafot etganlar

3637

https://uz.wikipedia.org/wiki/Mubarak-shoh%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Mubarak-shoh (Chigʻatoy)

Mubarak-shoh – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1266). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3639

https://uz.wikipedia.org/wiki/Nigubey-ogul%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Nigubey-ogul (Chigʻatoy)

Nigubey-ogul – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1270 - 1271/2). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3640

https://uz.wikipedia.org/wiki/Buga-Temur%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Buga-Temur (Chigʻatoy)

Buga-Temur – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1272 - 1274). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3641

https://uz.wikipedia.org/wiki/Xaydu%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Xaydu (Chigʻatoy)

Xaydu – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1274 - 1282). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3642

https://uz.wikipedia.org/wiki/Duva%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Duva (Chigʻatoy)

Duva – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1282 - 1307). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3643

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kunchjok%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Kunchjok (Chigʻatoy)

Kunchjok – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1307 - 1308). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3644

https://uz.wikipedia.org/wiki/Taliku%20Xizr%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Taliku Xizr (Chigʻatoy)

Taliku Xizr – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1308 - 1309). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3645

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kebek%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Kebek (Chigʻatoy)

Kebek – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1309). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3647

https://uz.wikipedia.org/wiki/Esenbuga%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Esenbuga (Chigʻatoy)

Esanbuqa — chingiziylardan. Chigʻatoy ulusidagi Duvaxonning oʻgʻli. Tugʻilgan yili hamda hayotining ilk yillari haqida maʼlumotlar mavjud emas. 1310-yilda qurultoyda ukasi Kebekxonning koʻmagi bilan ulusning yangi hukmdori boʻldi. Davlat qudratini tiklashga uringan. Buning uchun u avvalo oʻz harakatlarini Hulokuiylar davlatiga qarshi yoʻnaltirdi. 1312-1313-yillarda ukasi Kebekxon boshchiligida Xurosonni zabt etish uchun qoʻshin yubordi. Ular bu hududni talon-toroj qilishdi, lekin oʻz oʻrnini topa olishmadi. Bunga javoban, elxon Uljaytu janubiy Movarounnahrni talon-toroj qildi. Keyin Esanbuqaga nikuderiylar qoʻshini bilan ittifoqni qayta tikladi (Qandahor va Gʻazna viloyatida joylashgan), uning yordami bilan 1314-yilda Hirot qoʻlga olindi va 1315-yilda Murgʻob daryosidagi jangda elxon qoʻshini magʻlubiyatga uchradi. Hulokuiylar qarshi yutuqlari bilan bir qatorda xon Yuan sulolasiga qaramlikdan qutulishga qaror qildi. Avvaliga u Xitoy va Moʻgʻulistondan kelgan savdogarlarning huquqlarini cheklay boshladi va 1314-yildan boshlab har yili oʻlpon toʻlashni toʻxtatdi. Esanbuqaga Chuanur boshchiligidagi Yuan armiyasi qarshilik koʻrsatdi. Esanbuqaning Yebugan va Xubu-Temur boshchiligidagi qoʻshinlari Chimaygan va Chjairi janglarida magʻlubiyatga uchradi. Shundan soʻng, dushman Chagʻatoy ulusiga bostirib kirib, muhim hududlarni, xususan, Talas va Issiqkoʻl yaqinidagi Esenbuganing yozgi va qishki qarorgohlarini talon-toroj qildi. 1315-yilda ukasi Kepakxonga yordamga keladi. Esenbuganing oʻzi qoʻshinni boshqargan, u bilan Chuanurga qarshi harakat qilgan. Esenbuganing birlashgan qoʻshini Turfon soyligida yuan qoʻshinlari bilan toʻqnashdi. Hal qiluvchi jangda markazni boshqargan Inkarjak xonligining asosiy amiri dushmanning zarbasiga dosh bera olmadi va qochdi, natijada umumiy magʻlubiyatga uchradi. Esanbuqa zoʻrgʻa qochishga muvaffaq boʻldi. Natijada yuan Turfon vohasini va Moʻgʻuliston Oltoyining janubini egalladi. 1317-yilda u yana yuaning ustunligini tan olishga majbur boʻldi. Yuan sulolasidan magʻlubiyatga uchrash mamlakatni iqtisodiy tanazzul yoqasiga olib keldi. Sharqiy Turkiston tinimsiz urushlar tufayli iqtisodiy taraqqiyotning tayanchi boʻlishni toʻxtatdi, bundan tashqari, uning bir qismi Yuan sulolasi nazorati ostida edi. Bu qaram qabilalar va moʻgʻullarning koʻplab qoʻzgʻolonlariga olib keldi. 1317-yilda chigʻatoylardan Yasavur Movarounnahrga bostirib kirib, Hulokuiylar tarafiga oʻtdi. Esanbuqada barcha dushmanlarni yengish qobiliyati yoʻq edi. 1318-yildagi kurash oʻrtasida u vafot etdi. Hokimiyat ukasi Kebekxonga meros boʻlib oʻtdi. Manbalar Караев О. Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. — Бишкек, 1995. Reuven Amitai & Michael Biran, Mongols, Turks, and Others. Koninklijke Brill NV, 2005, ISBN 90-04-14096-4. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3648

https://uz.wikipedia.org/wiki/Elchigedey%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Elchigedey (Chigʻatoy)

Elchigedey – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1326). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3649

https://uz.wikipedia.org/wiki/Duva-Temur%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Duva-Temur (Chigʻatoy)

Duva-Temur – Chigʻatoy ulusi hukmdori (1326). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3650

https://uz.wikipedia.org/wiki/Aladdin%20Tarmashirin%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Aladdin Tarmashirin (Chigʻatoy)

Aladdin Tarmashirin (Chigʻatoy) — Chigʻatoy ulusi hukmdori (1326 — 1334). Chigʻatoylar sulolasidan. Tarmashirin, Alouddin Tarmashirin (? — 1334) — Movarounnahr sultoni (1326-34). Chigʻatoy xonlaridan oʻn toʻqizinchisi. T. yoshligida buddaviycha Darmashila („dharma, yaʼni Budda qonuniga itoat etuvchi“) nomi bilan atalgan. Islomni qabul qilgach, Alouddin deb atala boshlagan. Islomni qabul qilgani, koʻchmanchilar anʼanalarini buzib, shaharda yashay boshlagani, bu saltanat sharqidagi (Yettisuv va Issiqkoʻl boʻyidagi) koʻchmanchi moʻgʻullarning noroziligiga va ularni qoʻzgʻolon koʻtarishiga sabab boʻlgan. Qoʻzgʻolonchilar T.ni oʻldirganlar, xonlar qarorgohi yana bir necha yilga Ili daryosi boʻylariga koʻchirilgan. Tarmashirinning Hindistonga bostirib kirishi bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Bosqinni Muhammad Tug‘loq hukmronligining boshiga qo‘ygan Ferishta Muhammad Tug‘loqni qo‘rqoq sifatida ko‘rsatadi. Uning aytishicha, Tarmashirin katta qo‘shin bilan Hindistonga bostirib kirgan. Sulton Muhammad dalada dushmanga dosh bera olmasligini ko‘rib, tinchlik so‘rab da’vo qila boshlaydi. U mo'g'ul boshlig'ini yumshatish uchun oltin va zargarlik buyumlari bilan qimmatbaho sovg'alar yubordi, u nihoyat imperiyaning deyarli narxini olishga rozi bo'lib, Gujarat va Sind yo'li orqali o'z mamlakatiga qaytib, uni talon-taroj qilib, olib ketdi. aholisining ko'pchiligi. Shuning uchun xon Dehlidan Gujarat tomon yo‘l oldi va Somnath va Suratni talon-taroj qildi va u yerdan o‘ljaga to‘la o‘z yurtiga eson-omon qaytib keldi. Yahyo va Badauniyning yozishicha, bu bosqin 1328—29 yillarda sodir boʻlgan. Tarmashirin ulkan qo'shin bilan Dehliga qarshi yurish qildi; u bir qancha qal'alarni egallab, Lahor, Samana va Indri aholisini Budaun chegaralarigacha qamab qo'ydi. “Sirot-i-Firuz Shohi”ning anonim muallifi Sulton Firozshoh Tug‘loq tomonidan Topra Asoka ustunining (Minaro-i Zarin) ko‘chirilishini tasvirlar ekan, Tarmashirinni tilga oladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, Tarmashirin ustun atrofida katta olov yoqib, ustunni bo‘lishga uringan, ammo ustun yorilib ketmagan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3651

https://uz.wikipedia.org/wiki/Buzan%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Buzan (Chigʻatoy)

Buzan (Chigʻatoy) - Chigʻatoy ulusi hukmdori (1334). Chigʻatoylar sulolasidan. (1335-1338) Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3652

https://uz.wikipedia.org/wiki/Djenkshi%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Djenkshi (Chigʻatoy)

Djenkshi (Chigʻatoy) - Chigʻatoy ulusi hukmdori (1334 - 1338). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3653

https://uz.wikipedia.org/wiki/Enus-Temur%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Enus-Temur (Chigʻatoy)

Enus-Temur (Chigʻatoy) - Chigʻatoy ulusi hukmdori (1338 - 1339). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3655

https://uz.wikipedia.org/wiki/Ali-sulton%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Ali-sulton (Chigʻatoy)

Ali-sulton (Chigʻatoy) - Chigʻatoy ulusi hukmdori (1339 - 1345). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3656

https://uz.wikipedia.org/wiki/Mohammed%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Mohammed (Chigʻatoy)

Mohammed (Chig`atoy) - Chigʻatoy ulusi hukmdori (1345). Chig`atoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3658

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kazan%20%28Chig%CA%BBatoy%29

Kazan (Chigʻatoy)

Kazan (Chigʻatoy) - Chigʻatoy ulusi hukmdori (1343/5 - 1346). Chigʻatoylar sulolasidan. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari

3664

https://uz.wikipedia.org/wiki/Valyuta

Valyuta

Valyuta (ital. valuta, lot. valere — qadrlanmoq, qiymat) — 1) mamlakatning pul birligi va uning turi (oltin, kumush, qogʻoz); 2) chet mamlakatlarning xalqaro muomalada qoʻllanuvchi pullari, shuningdek shu mamlakatlarning pul birligida ifodalangan va xalqaro hisobkitoblarda foydalaniladigan kredit va toʻlov hujjatlari (veksellar, cheklar, banknotlar va b.). 19-asrgacha koʻpchilik mamlakatlarda kumush V. yoki bimetalizm pul tizimi keig tarkalgan edi. 19-asrdan boshlab, avvalo Angliyada, soʻng b. mamlakatlarda oltin V. koʻllanila boshladi. 20-asrning 70-y.laridan boshlab, qogʻoz V., yaʼni oltin va kumushga almashtirilmaydigan banknot va qogʻoz pullar harakterlidir. Ular inflyatsiyaga uchrab turadi, qadrsizlanadi, natijada davlat tomonidan devalvatsiya tadbirlari oʻtkaziladi (qarang Valyuta kursi). Kursi barqaror V.lar qadri baland V.lar deyiladi. V.lar erkin almashtiriladigan (har qanday chet el valyutasiga cheklanmagan miqdorda almashtiriladi, har qanday mamlakatga erkin oʻtkaziladi), qisman almashtiriladigan (V. almashuvi u yoki bu egalar, u yoki bu V. harakatlari bilan chegaralanadi), almashtirilmaydigan (bir mamlakat doirasida amal qiladigan) turlarga boʻlinadi. Xalqaro toʻlov muomalasi erkin almashtiriladigan yoki Xalqaro valyuta fondi belgilagan kurs boʻyicha erkin almashtiriladigan V. bilan bajariladi. Xalqaro valyuta fondi AQSH dollari, Kanada dollari, Yevropa Ittifoqiga aʼzo mamlakatlar V.lari, Shveysariya franki, Shvesiya, Yaponiya va b. bir qator davlatlarning V.larini har qanday mamlakatlar V.siga erkin almashtiriladigan V.ga kiritadi. Oʻzbekistan Respublikasi milliy V. birligi — soʻm 1994-yil 1 iyuldan muomalaga kiritilgan. Eson Egamov. Valyuta atamasi quyidagilarga nisbatan qo'llanishi mumkin: Tovarlar qiymatini o'lchash uchun foydalaniladigan pul birligi; Mamlakatda qabul qilingan pul birligi, xorijiy davlatlarning pul belgilari; Muomala va to'lov ko'rinishidagi kredit vositasi (veksel, chek). Havolalar xabar.cc.uz Manbalar Moliya

3665

https://uz.wikipedia.org/wiki/Fiji

Fiji

Fiji, Fiji Respublikasi (Republic of Fiji) — Okeaniyada, Tinch okeanning janubigʻarbiy qismida, Fiji orollarida joylashgan davlat. Maydoni 18,4 ming km². Aholisi 919 ming kishi (2018). Poytaxti — Suva shahri. Maʼmuriy jihatdan 4 okrugga boʻlinadi. Davlat tuzumi Fiji — Buyuk Britaniya Hamdoʻstligi tarkibidagi respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1970 i. qabul qilingan, 1997-yilda unga oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, u qabila boshliklarining Katta kengashi tomonidan mahalliy fijiylar orasidan 5 yil muddatga tayinlanadi. Prezident bosh vazirni va qurolli kuchlar qoʻmondonini tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali parlament — senat va vakillar palatasi, ijrochi hokimiyatni Vazirlar mahkamasi amalga oshiradi. Tabiati Fiji arxipelagi Melaneziyanmnt sharqiy qismidagi 300 dan ortiq oroldan iborat. Ularning yiriklari — VitiLevu, VanuaLevu. Orollarning egribugri qirgʻoqlari marjon riflari bilan oʻralgan, zamini granit, gneys va boshqa qadimiy kristall jinslardan tuzilgan. Yirik orollar relyefi balandligi 1000 m dan yuqori togʻ tizmalari bilan ajralgan platolardan iborat. Eng baland joyi 1322 m (VitiLevu o.da). Sohil boʻylab ensiz tekislik joylashgan. Foydali qazilmalari: neft, mis, oltin, marganets. Yirik daryolari: Reva (100 km gacha kema qatnaydi), Singatoka, Mba (VitiLevu o.da). Iklimi tropik, okean iqlimi, sernam, oʻrtacha temperatura 25—28°. Yillik oʻrtacha yogʻin 1700–3500 mm. Vulkan jinslarining nurashidan hosil boʻlgan qizgʻish tuprogʻi unumdor. Togʻlarning shamolga roʻpara janubi-sharqiy yon bagʻirlarida qimmatbaho yogʻoch olinadigan tropik oʻrmon va savannalar bor. Hayvonot dunyosida yirtqich hayvon va zaharli ilonlar yoʻq. Orollarga dunyoning boshqa joylaridan jonivorlar keltirilgan. Mushuk, echki va quyonlar uchraydi. Aholisining aksariyati — fijiylar va fijilik hindlar; okeaniyaliklar, inglizlar, xitoylar ham yashaydi. Rasmiy til — ingliz tili. Shahar aholisi 46%. Dindorlari — xristian, hinduiy va musulmonlar. Yirik shaharlari: Suva, Lautoka, Lambasa. Tarixi Fiji orollarida dastlabki manzilgohlar miloddan avvalgi 2ming yillik oʻrtalarida paydo boʻlgan. Orollarga yevropaliklardan birinchi boʻlib gollandiyalik A. Tasman 1643-yil va ingliz J. Kuk 1774-yil borganlar. 1874-yildan Buyuk Britaniya Fijini mustamlakaga aylantirdi. 1879-yildan mustamlakachilar shakarqamish plantatsiyalarida ishlatish uchun Hindistondan ishchilar olib kela boshladi. 1959-yil Fijida milliy ozodlik harakati boshlandi. 1970-yil 10-oktabrda Buyuk Britaniya mamlakatga mustaqillik berishga majbur boʻldi, ammo Buyuk Britaniya tomonidan tayinlanadigan generalgubernator hokimiyati saqlanib qoldi. 1987-yil 25-sentabrda Sitiveni Rabuka boshchiligida harbiy toʻntarish sodir boʻldi, 6 oktda generalgubernator lavozimi tugatiddi va Fiji respublika deb eʼlon qilindi. Fiji — 1970-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 10-oktabr — Mustaqillik kuni (1970). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. F. leyboristlar partiyasi, 1985-yil tuzilgan; Milliy federativ partiya, 1960-yil asos solingan; F. konservativ partiyasi, 1989-yil tashkil etilgan; Fiji siyosiy partiyasi — Songosongo ni Vakavuleva ni Taukei — SVT, 1990-yil asos solingan. F. kasaba uyushmalari kongressi, 1951-yil tuzilgan. Xoʻjaligi Fiji — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligining ulushi 22%, sanoatning ulushi 12%. Iqtisodiyotning yetakchi tarmogʻi — tropik dehqonchilik. Mamlakat hududining 11% dan koʻprogʻi qishloq xoʻjaligi ekinlari bilan band. Jamoa yer egaligi ustun. Bu yerlarda hind fermerlari eksport uchun shakarqamish yetishtiradi. Mahalliy axoliyey oʻz xoʻjaliklarida kokos palmasi, yams, taro, batat, banan, ananas, sitrus mevalar, kakao, tamaki, shuningdek, sholi, makkajoʻxori yetishtiradi. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, yilqi, echki, xonaki parranda boqiladi. Baliq ovlash rivojlangan. Yogʻoch tayyorlanadi. Oz miqdorda marganets rudasi, boksit, oltin, kumush qazib olinadi. Fiji sanoati qand, yogʻ, sholi oqlash, tamaki, meva konservalash, koprani qayta ishlash, taxta tilish, yogʻochsozlik, kiyimkechak, poyabzal, keng isteʼmol mollari korxonalaridan iborat. Sayyoxlarning kelibketishidan yaxshigina daromad olinadi. Temir yoʻl uzunligi 595 km, avtomobil yoʻllari uzunligi 5100 km. Asosiy dengiz portlari — Suva, Lautoka. VitiLevu o.ning gʻarbiy sohilida Nandi xalqaro aeroporti bor. Fiji chetga shakar xom ashyosi, kokos moyi, kopra, oltin, yogʻoch, baliq, kiyimkechak va boshqa chiqaradi, chetdan mashina va uskunalar, yoqilgʻi, keng isteʼmol mollari oladi. Avstraliya, Yangi Zelandiya, Buyuk Britaniya bilan savdo qiladi. Pul birligi — fiji dollari. Maorifi. Mamlakatda 800 dan ortiq maktab bor, ular 50 dan ziyod orolda joylashgan. Maktablarda taʼlim ingliz, fijiy va hind tillarida olib boriladi. F.da 8 yillik taʼlim majburiy. Boshlangʻich maktabga bolalar 6—7 yoshdan qabul qilinadi. Oʻrta maktabda oʻqish muddati 4 yil, ammo universitetga kirish uchun qoʻshimcha 2 yillik taʼlim kursida oʻqib chiqish kerak. Davlat maktablaridan tashqari xususiy maktablar ham bor. 1968-yil Suvada Tinch okean janubiy qismi mamlakatlarining regional universiteti tashkil etildi; xalqaro tashkilotlar vakolatxonalari, tibbiyot bilim yurti bor. Samabuladagi Texnika instituti (1964), Nausoridagi qishloq xoʻjaligi kolleji (1954), Suvadagi Markaziy tibbiyot bilim yurti (1886)da toʻliqsiz oliy maʼlumot olinadi. Suvada universitet kutubxonasi, shahar kutubxonasi, Samabulada Texnika institutining kutubxonasi, Nandida kutubxona, Suvada F. muzeyi (1906) mavjud. Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi Fijida nashr etiladigan gaz. va jurnallar: "Deyli post" ("Kundalik pochta", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1989-yildan), "Fidji Tayme" ("Fiji vaqti", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1869-yildan), "Shanti dut" ("Dunyo xabarnomasi", qind tilida chiqadigan haftalik gaz., 1935-yildan), "Aylend biznes" ("Orollar biznesi", ingliz tilida chiqadigan oylik jurnal, 1985-yildan), "Nav djioti" ("Yangi dunyo", hind tilida chikddigan oynoma, 1989-yildan). "Fidji brodkasting komishn", yarim tijorat tusdagi radioeshittirish xizmati, 1954-yil tuzilgan. "Fidji Televiji" telekompaniyasiga 1994-yilda asos solingan. Okeaniya mamlakatlari Fiji BMT aʼzolari

3666

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kiribati

Kiribati

Kiribati, Kiribati Respublikasi (Republic of Kiribati) — Tinch okeanning gʻarbiy qismida, Gilbert, Feniks, Layn orollari va Banaba orolda joylashgan davlat. Maydoni 810,6 km². Aholisi 94,149 ming kishi (2001). Maʼmuriyhududiy jixatdan 6 okrugga boʻlinadi. Poytaxti — Bairiki shahri. Davlat tuzumi Kiribati — respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka kiradi. Amaldagi konstitutsiyasi 1979-yilda qabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi prezident (1994-yil oktabrdan Teburaro Tito). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Majlis palatasi (parlament) amalga oshiradi. Parlament deputatlari aholi tomonidan 4 yil muddatga saylanadi. Ijrochi hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Orollar marjonlardan hosil boʻlgan. Iqlimi — ekvatorial, issiq va sernam. Baʼzi janubiy orollarda qurgʻoqchilik ham boʻlib turadi. Oʻrtacha oylik temperatura 24°—31°. Tabiiy oʻsimliklari — asosan, butalar. Aholisining aksariyati, asosan, mikroneziyalik kiribatilar (96%); tuvaluanlar, banabanlar ham yashaydi. Rasmiy tili — ingliz tili, birok, barcha aholi toʻngaru (kiribati) tilida soʻzlashadi. Dindorlar — xristianlar. Tarixi Kiribati hududi (Gilbert orollari)ni ispanlar 1606-yilda oʻzlashtira boshlagan. 18-asrning 60—80-yillarida orollarni inglizlardan D. Bayron, D. Gilbert va D. Marshall tadqiq qildi. Rus den-gizchisi A. Kruzenshtern orollarga Gilbert nomini berdi (inglizcha Gilbert nomini mikronezlar Kiribati tarzida talaffuz qiladilar). 1892—1915-yillarda Kiribati Tuvalu (Ellis orollari) bilan birga Buyuk Britaniya protektorata, soʻngra mustamlakasi boʻlgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida Yaponiya bosib oldi (1941—43 yillarda). Urushdan keyin yana inglizlar hukmronligi tiklandi. Aholining siyosiy huquklar va mustaqillik yoʻlidagi koʻrashi Britaniya maʼmurlarini Kiribati mustamlaka boshqaruvi tizimini bir necha bor isloh qilishga majbur etdi. 1972 i.ga qadar orollar Gʻarbiy Okeaniyadagi ingliz oliy komissari (rezident-komissar) tomonidan boshqarildi, soʻngra mustamlaka gubernatori lavozimi joriy etildi. 1975-yilda Ellis orollari Kiribatidan ajralib chikdi. 1977-yil 1-yanvarda Kiribatiga ichki oʻzoʻzini boshqarish xuquqi berildi. 1979-yil 12-iyulda mustaqillik eʼlon qilindi. Kiribati 1999-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 12-iyul — Mustaqillik kuni (1979). Siyosiy partiyasi va kasaba uyushmasi. Milliy taraqqiyparvar partiya. Kiribati Kasaba uyushmalari kongressi, 1982 i. tashkil etilgan va 12 tarmoq kasaba uyushmalarini birlashtiradi. Iqtisodiyot Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi. Kokos palmasi, taro, banan, non daraxti oʻsadi. Meva va sabzavot yetishtiriladi. Baliqchilik rivojlangan. Sanoati mayda hunarmandchilik korxonalaridan iborat; ular kokos yogʻi, mebel, esdalik sovgʻalari ishlab chiqaradi, balik, toʻzlaydi. Orollarga yiliga 1,5 ming sayyoh kelib ketadi. Ta-rava atollida dengiz porti bor. Avtomobil yoʻllari oʻz. — 640 km (Taravada). Eksport tushumlarining 75% kopra (kokos yongʻogʻining magʻzi) sotishdan olinadi. Chetdan oziqovqat, yoqilgʻi, sanoat mollari, transport vositalari sotib olinadi. Savdosotiqdagi asosiy mijozlari: Avstraliya, Yangi Zelandiya, Buyuk Britaniya, Yaponiya. Pul birligi — avstraliya dollari. Taravada texnologiya instituti, ped. kolleji va dengizchilik maktabi bor. Ingliz va kiribati tillarida "Te Uyekera" haftalik gaz. va mahalliy tilda "Te Iton ni Kiribati" hamda "Te Kaotan te Ota" oynomalari nashr etiladi. Kiribati radiosi (1954-yildan) va televideniyesi mavjud. Manbalar Okeaniya mamlakatlari Kiribati BMT aʼzolari

3667

https://uz.wikipedia.org/wiki/Marshall%20orollari

Marshall orollari

Marshall orollari — Tinch okeandagi arxipelag, Mikroneziyada. Bir necha yuz marjon orol, atoll va riflardan iborat. Marshall Orollarini 1529-yilda ispan dengizchi sayyohi A. Saavedra yevropaliklarga maʼlum qilgan. Orollarni key-inroq ingliz tadqiqotchilari D. Gilbert va J. Marshall mukammalroq oʻrganganlar. Orollarda Marshall Orollari Respublikam joylashgan. Arxipelag bir necha yuz orolning 2 guruhi: Radak va Ralikdan iborat. Maydoni 180 km². Aholisi 70,82 ming kishi (2001). Poytaxti Majuro oroldagi Majuro shahri Maʼmuriy jihatdan 25 tuman (district)ra boʻlingan. Deyarli barcha aholisi mikronezlar irqiy toifasiga kiruvchi marshalliklar; protestan-tlikka eʼtiqod qiladi. Davlat tuzumi Marshall orollari — respublika, AQSH bilan "erkin uyushgan" davlat. 1979-yil 1-maydagi konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi — prezident (2000-yildan Kessai Nout), u parlament aʼzolari orasidan 4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyati — parlament, u aholi tomonidan 4 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni prezident amalga oshiradi, u parlament aʼzolari orasidan hukumat aʼzolarini tanlab oladi. Tabiati Yer yuzasi pasttekislik, asosan, marjon ohaktoshlardan tarkib topgan. Ikdimi shimolida tropik, passatli, janubida subekvatorial. Yillik yogʻin 2000–4000 mm. Butazorlar, kokos palmazorlari va doim yashil oʻrmonlar bor, ichki qoʻltikdar atrofida man-gra butalari usadi. Tarixi Marshall orollarini 1529-yilda ispan dengizchi sayyohi Alvaro de Saavedra kashf etgan, 1788-yilda esa ingliz tadqiqotchilari J. Marshall va T. Gilbert mufassal oʻrganganlar. Orollar J. Marshall nomi bilan atalgan. Tinch okeanning gʻarbiy qismida joylashgan Mariana, Karolina va Marshall orollari, shuningdek, Palau orol 17-asrdan 19-asrgacha Ispaniya mustamlakasi boʻlgan. 1885-yilda Germaniya Ispaniyaning zaiflashuvidan foydalanib, Marshall rol.larini tortib oldi. 1914-yilda orollar Yaponiya kuliga oʻtdi, 1920-yilda Millatlar ligasi Yaponiyaga shu orollarni boshqarish mandatini berdi. 1945-yilda orollarni amerikaliklar bosib oldi, 1947-yilda esa BMT Xavfsizlik Kengashining qaroriga binoan, Mikroneziya (orollarning umumiy nomi) BMTning AQSH boshqaruvidagi yer-mulkiga aylantirildi. 1952-yilgacha Tinch okeandagi vasiylik xududi orollari AQSH harbiydengiz floti qarmogʻida turdi, soʻngra AQSH Ichki ishlar vazirligiga olib berildi. 1962-yilda vasiylikdagi xudud orollarida Amerika oliy komissari boshchiligidagi fuqaro maʼmuriyati joriy etildi. 1964-yilda mahalliy qonun chiqaruvchi organ sifatida cheklangan huqukli Mikroneziya kongressi taʼsis etildi. 1967-yilda Mikroneziya kongressi orollarning boʻlajak siyosiy maqomini belgilovchi komissiya tuzdi. AQSH bilan uzok, davom etgan muzokara jarayoni natijasida vasiylikdagi orollar xududidan toʻrt mustaqil siyosiy maʼmuriy birlik ajralib chikdi. Shulardan biri — Marshall orollarida 1979-yilda respublika eʼlon qilindi. AQSH vasiyligidan ozod boʻlib, u bilan "erkin uyushgan" davlatga aylangan Marshall orollari oʻzini oʻzi boshqarish va tashqi siyosat sohasida muayyan mustaqillik maqomiga ega boʻlsa ham, mudofaa, moliya va tashqi ishlar masalalari AQSH ixtiyorida. Marshall orollarida yagona Birlashgan demokratik partiya faoliyat koʻrsatadi. Marshall orollari — 1991-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1-may — Konstitutsiya kuni (1990). Xoʻjaligi Aholi, asosan, baliq ovlash va dehqonchilik bilan shugʻullanadi, fosfat qazib chiqaradi. Kokos palmasi, non daraxti oʻstiradi, taro va batat yetishtiradi. Chetga kokos yogʻi, kopra, baliq mahsulotlari, mahalliy hunarmandchilik buyumlari va fosfat chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat, mashina va asbob-uskunalar oladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari: AQSH, Yaponiya. Pul birligi — AQSH dollari. "Marshall aylendz gazett" ("Marshall orollari gazetasi", 1982-yildan) gaz.si, "Marshall aylendz djornel" ("Marshall orollari jurnali", 1970-yildan) haftanomasi nashr etiladi. Marshall Orollari radiosi xukumatga qarashli tijorat mahkamasi boʻlib, ingliz va mahalliy tillarda eshittirishlar olib boradi. Kvajaleyn oroldagi AQSH harbiy bazasida telemarkaz mavjud. Harbiy Tinch okeanida joylashgan Mikroneziyadagi bu davlatning poytaxti Majuro shahridir. Ko'plab mayda orollardan iborat bu mamlakatda 64 min axoli istiqomat qiladi. Bu davlat mudofaasi bo'yicha javobgarlikni AQSh o'z zimmasiga olgan. Grenada Karib dengizining janubiy sharqidqa joylashgan bu orol davlat xam o'z qurolli kuchlariga ega emas. Xujumga uchragan chog'da, Antigua va Barbuda, Barbados, Dominikan respublikasi kabi davlatlar ximoyaga chiqishadi. Lekin bu davlatlarning o'zlari yetarli harbiy kuchlarga ega emasligi uchun baribur AQShdan madad kutishga to'g'ri keladi. Manbalar Okeaniya mamlakatlari Marshall Orollari BMT aʼzolari

3668

https://uz.wikipedia.org/wiki/Mikroneziya%20Federativ%20Shtatlari

Mikroneziya Federativ Shtatlari

Mikroneziya (Micronesia), Mikroneziya Federativ Davlatlari, Mikroneziya Federativ Shtatlari (MFSH) (The Federated States Micronesia) — Tinch okeanning gʻarbiy qismida, Karolina orollari arxipelagida joylashgan davlat. Maydoni 702 km². Aholisi 134,6 ming kishi (2001). Ular, asosan, mikronezlar boʻlib, xristian diniga eʼtiqod qiladi. Rasmiy til — ingliz tili. Poytaxti Palikir shahri. Maʼmuriy jihatdan 4 shtatga boʻlinadi. BMT aʼzosi Davlat tuzumi Mikroneziya — AQSH bilan "erkin uyushgan" davlat. Amaldagi kon-stitutsiyasi 1979-yil 10-mayda qabul qilingan, keyinchalik oʻzgarishlar kiritilgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (1999-yildan Leo Folkam). U vitse-prezident bilan birga parlament tomonidan 4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — MFSH Kongressi (bir palatali parlament). Ijroiya hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi. Tabiati Mikroneziya orollari kelib chiqishi jihatidan marjon orollariga va vulkan otilishidan paydo boʻlgan orollarga boʻlinadi. Boksit va fosforit konlari bor. Iqlimi ekvatorial va subekvatorial iqlim. Oylik oʻrtacha temperatura — yanvarda 26°, iyulda 28°. Yogʻin yil davomida bir meʼyorda (2000–6000 mm) yogʻadi. Karolina orollari atrofida kuchli tropik dovullar boʻlib turadi. Tabiiy oʻsimliklari vulkan orollarida doim yashil tropik oʻrmon (palma, daraxtsimon qirqquloq, bambuklar), qisman savannalardan iborat. Marjon orollarida oʻsimlik kam. Jonivorlardan kalamush, koʻrshapalak, timsoh, ilon, kaltakesak, dengiz kushlari uchraydi. Tarixi Hozirgi Mikroneziya davlatining xududi 17—19-asrlarda Ispaniyaga qarashli boʻlgan. 1889-yilda Germaniya Karolina orollarini Ispaniyadan sotib oldi. 1914-yilda orollarni Yaponiya bosib oldi, Ikkinchi jahon urushida AQSH egalladi. 1947-yildan AQSH tomonidan boshqariladigan BMT vasiyligidagi hududga aylandi. 1978-yilda Karolina orollari AQSH bilan "erkin uyushgan" hudud maqomini oldi. Bu haqdagi shartnoma 1982-yilda imzolandi, 1986-yil 3-noyabrda kuchga kirdi va MFShga oʻzini oʻzi boshqarish huquqini berdi, ammo mudofaa, moliya va tashqi ishlar masalalarini AQSH ixtiyorida qoldirdi. Mikroneziya — 1991-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 3-noyabr — Mustaqillik kuni (1991). Iqtisodiyoti Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi boʻlib, uning mahsuloti aholining oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojini qondirmaydi. Mahalliy aholi baliq ovlash, kokos palmasi, banan, sitrus mevalar, shakarqamish, sholi yetishtirish bilan shugʻullanadi. Non daraxti, batat, taro ham ekiladi. Chorvachiligida asosan qoramol, echki, choʻchqa boqiladi. Avtomobil yoʻllari uzunligi 226 km. Xorijiy sayyoxlik rivojlangan. Chetga kopra, hunarmandchilik buyumlari, baliq, kokos yogʻi chiqaradi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari — AQSH, Yaponiya. Pul birligi — AQSH dollari. "Neshnl yunion" ("Milliy igti-foq", 1980-yildan), "Chuuk nyus kronikl" ("Chuuk yangiliklari xronikasi", 1983-yildan) gaz.lari nashr etiladi. MFSH ijtimoiy axborot boshqarmasi hukumat mahkamasi boʻlib, u mintaqaviy radiostansiyaga ega. Har bir shtatda televideniye xizmati mavjud. Manbalar Okeaniya mamlakatlari Mikroneziya Federativ Shtatlari BMT aʼzolari

3669

https://uz.wikipedia.org/wiki/Nauru

Nauru

Nauru, Nauru Respublikasi (Republik of Nauru) — Tinch okeanning janubigʻarbiy qismidagi Nauru orolda joylashgan davlat. Maydoni 21 km². Aholisi 12,3 ming kishi (2002), Rasmiy poytaxti yoʻq. Hukumat qarorgohi Meneng okrugida, hukumat binosi va parlament — Yaren okrugida. Maʼmuriy jihatdan 8 okrug (district)ra boʻlinadi. Tarixi Nauru — Buyuk Britaniya Hamdoʻstligi tarkibidagi respublika. 1968-yilgi konstitutsiya amal qiladi. Davlat va hukumat boshligi — prezident. U parlament aʼzolari orasidan 3 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni aholi tomonidan 3 yil muddatga saylanadigan va 18 aʼzodan iborat parlament, ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi; uning vazirlari parlament aʼzolaridan boʻladi. Orolga yevropaliklardan birinchi boʻlib 1798-yilda ingliz dengizchisi J. Fern kelgan, 1830-yillardan savdogarlar, marvarid qidiruvchilar koʻchib kela boshlagan. 1888-yilda Germaniya orolni bosib olib, uni oʻzining Marshall orollari protektoratiga qoʻshdi. 1898-yilda Nauruda boy fosforit koni topildi. 1914-yilda orolni Avstraliya qoʻshinlari egalladi. 1919-yilda Nauru Millatlar Ligasining mandatli hududi sifatida Buyuk Britaniya, Avstraliya vaYangi Zelandiyaga birgalikda boshqarish uchun beriddi. 1942-yilda Nauruni yaponlar bosib oldi. 1947-yilda BMTning vasiyligidagi Nauru oroli yana Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiya boshqaruviga oʻtdi. 1940—50 yillarda mamlakatda mustaqillik harakati kuchaydi. 1951-yilda qabila boshliklari kengashi (1927-yil tuzilgan) asosida Nauru mahalliy boshqaruv kengashi tashkil etildi. 1966-yilda tuzilgan Qonun chiqaruvchi va Ijroiya kengashlari mahal-liy boshqaruv sohasida haqiqiy huquqlar oldi. Nihoyat, 1968-yilda Nauru mustaqil davlat — Nauru Respublikasi deb eʼlon qilindi. Nauru — 1999-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 31-yanvar — Mustaqillik kuni (1968). Geografiya Nauru orol tektonik harakat natijasida suv ostida koʻtarilgan atoll boʻlib, unda halqasimon marjon qoyalari koʻtarmalari saqlangan. Yer yuzasi — plato (eng baland joyi 65 m). Platoning chetlaridagi kambar (eni 200 m gacha) sohil — terrasasimon. Iklimi issiq; oylik oʻrtacha temperatura 28°, yillik yogʻin 2500 mm. Doimiy oqar suvlari yoʻq. Ichimlik suv chetdan keltiriladi. Oʻsimligi qattiq bargli daraxt va bu-talardan iborat. Dengiz qushlari va hasharot koʻp. Demografiyasi Aholisining 60% mahalliy nauru (polineziyalik)lar, qolgan qismi — Okeaniyaning boshqa orollaridan kelganlar, xitoylar, filippinlar va yevropaliklar. Rasmiy tillari — nauru va ingliz tillari. Dindorlarning 60% — protestant, qolganlari — katolik va boshqa. Davlat va Siyosat Nauruda yagona partiya — Nauru demokratik partiyasi mavjud, u 1987-yilda tuzilgan. Mamlakat kasaba uyushma birlashmasi Nauru ishchi tashkiloti deb ataladi (1974-yilda asos solingan). Xalq Xoʻjaligi Iqtisodiyotining asosini fosforit qazib olish va eksport qilish tashkil etadi (yiliga 2 mln. tonna). Tropik oʻsimliklar, asosan, kokos palmasi oʻstiriladi, sabzovot va mevalar ham yetishtiriladi. Baliq ovlash va hunarmandchilik rivojlangan. Chetga, asosan, fosforit va kopra chiqariladi, chetdan oziq-ovqat, qurilish materiallari, mashina va kon uskunalari, yonil-gʻi, uyroʻzgʻor asboblari keltiriladi. Sohil boʻylab 19 km tosh yoʻl qurilgan. Fosforit koni bilan port oraligʻidagi temir yoʻl uzunligi — 6 km. Tashqi savdodagi mijozlari: Avstraliya, Yaponiya, Yangi Zelandiya. Pul birligi — Avstraliya dollari. Nauru maktablarida 2200 kishi taʼlim oladi. 1000 ga yaqin kishi chet ellarda oʻqiydi. Xukumatga qarashli "Bulletin" gaz. ingliz va nauru tillarida haftada 1-marta chiqadi. Nauru radioeshittirish xizmati (1968-yildan) va Nauru televideniyesi (1991-yildan) ishlaydi. Xalqaro Munosabatlar Tinch okeanining g'arbiy qismida shu nomli orolda joyla shgan bu davlatning axolisi 14 000 kishidan iborat. O'z mustaqilligiga 1968-yilda erishgan. Nauru davlatini Avstraliya o'z ximoyasiga olgan va bu shunchaki shartnoma emasligini amalda xam isbotlagan. 1940-yilda Nauru xali mustaqil davlat maqomiga ega bo'lmagan bo'lsada, Germaniya xujum qilgan payitda Avstraliya ko'makka kelgan. Lixtenshteyn Poytaxti Vaduts shahri bo'lgan Markaziy Yevropadagi bu davlat Avstriya va Shvetsariya bilan chegaradosh. Knyazlikda konstitutsa monarxiya tizimi xukum suradi. Garchi biror bir davlat rasman Lixtenshteyn mudofasini o'z zimmasiga olmagan bo'lsada, knyazlik xukumati Shvetsariyada o'tqazilgan muzokaralar chog'ida bir qator davlatlar bilan bu borada bitimlar imzolanganligini takitlaydi. Manbalar Okeaniya Nauru BMT aʼzolari

3670

https://uz.wikipedia.org/wiki/Yangi%20Zelandiya

Yangi Zelandiya

Yangi Zelandiya — Tinch okeanning janubi-gʻarbiy qismidagi davlat. Maydoni 268,7 ming km². Aholisi 4 008 887 mln. kishi (2024). Poytaxti — Vellington shahri Maʼmuriy jihatdan 10 provinsiya (rgoutse)ga boʻlinadi. Davlat tuzumi Ya.Z. — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi parlamentar monarxiya. Buyuk Britaniya parlamenti va asosan, Ya.Z. parlamenti tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlariga amal qilinadi. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya qiroli, uning nomidan generalgubernator davlatni boshqaradi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 1 palatali parlament — vakillar palatasi, ijrochi hokimiyatni generalgubernator tomonidan tayinlanadigan bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Ya.Z. Kuk boʻgʻozi orqali ajralib turgan Shimoliy va Janubiy orollarda joylashgan. Ya.Z.ga Tinch okeandagi bir qancha mayda orollar ham kiradi. Mamlakatning 3/4 qismi togʻ, qir va tepaliklar bilan band. Sohili va daryo vodiylari pasttekislik. Shimoliy orolda tez-tez zilzila boʻlib turadi, soʻnmagan vulkanlar, geyzerlar, qaynoq mineral buloqlar bor. Janubiy orolda Janubiy Alp togʻlari joylashgan (eng baland joyi 3764 m — Kuk togʻi; choʻqqilarda abadiy qor va muzliklar bor). Shimoliy orol qirgʻogʻi yaqinidagi shelfda neft, gaz, temir, mis, polimetall rudalari, oltin, koʻmir konlari bor. Iqlimi subtropik dengiz iqlimi, chekka janubiy da moʻʼtadil iqlim. Iyulning oʻrtacha temperaturasi shimolida 12°, janubida 5°, yanvarniki shimolida 19°, janubida 14°. Oʻrtacha yillik yogʻin 400–700 mm, togʻ yon bagʻirlarida 2000–5000 mm. Daryolari sersuv, gʻidroenergiya zaxirasiga boy. Eng yirik daryosi — Uaikato (uz. 354 km). Koʻl koʻp: eng yirigi — Taupo (mayd. 612 km²). Ya.Z.da sariq, qoramtir va kashtan tuproq, togʻlarda togʻoʻrmon, togʻoʻtloqi tuproqlar tarqalgan. Oʻrmon, asosan, baland togʻlarda saqlanib qolgan (mamlakat hududining 23%). Oʻsimlik turlarining 75% dan ziyodi endemik. Paporotnik, daraxtsimon epifit va lianalar, mahalliy daraxt turlari (kauri, namaki, rimu, tarairo va boshqalar) koʻp. Hayvonot dunyosi kambagʻal. Sut emizuvchilardan kalamush, it, koʻrshapalaklar, sudralib yuruvchilardan tuatara, qushlardan pingvin, nayburun, chagʻalay va boshqalar koʻp. Uchmaydigan qushlardan kivi, ueka, moa va uchadigan moyqut, chittak, chugʻurchiq bor. Soʻnggi 100 yil davomida hayvonot dunyosi bugʻu, serna, tulki, quyon va boshqalar hisobiga ancha boyidi. Ya.Z.da 10 milliy bogʻ (MauntKuk, Tongariro, Fordlend va boshqalar), 2 dengiz parki, koʻplab rezervatlar bor. Aholisi Aholisining asosiy qismi yangi zelandiyaliklar; ular yangi zelandiyalik inglizlar va maorilar (15%) ga boʻlinadi. Bundan tashqari, polineziyaliklar, ingliz, shotland, irland, xitoy, hind va boshqalar xalklar ham yashaydi. Rasmiy tillar — ingliz va maori tillari. Dindorlarning aksariyati — protestantlar. Shahar aholisi 85%. Yirik shaharlari: Vellington, Oklend, Kraystcherch. Tarixi Ya.Z.ga 10—14-asrlarda maorilar kelib joylashgan. Yevropaliklardan birinchi marta 1642-yil gollandiyalik dengizchi Abel Tasman borgan. 1769— 70 yillarda ingliz dengizchi sayyohi Jeyms Kuk orollarni tadqiq qilgan. 19-asrning boshlarida yevropaliklarning dastlabki aholi punktlari paydo boʻldi. Ayni vaqtda maorilarga tegishli yerlarni bosib olish jarayoni boshlandi. 1840-yil dastlabki ingliz muhojirlari Vellington shahrini barpo etdilar. 1840-yildan Angliya Ya.Z. ni oʻz mustamlakasiga aylantirdi. 1843-yil maorilarning ingliz mustamlakachilariga qarshi qurolli qoʻzgʻoloni boshlandi. 1872-yilga kelib maorilarning qarshiligi toʻla bostirildi. 1907-yil Ya.Z. dominion maqomini oldi. Birinchi jahon urushi (1914—18)da Ya.Z. Buyuk Britaniya tomonida boʻldi. Urushdan soʻng Ya.Z. Germaniyaning sobiq mustamlakalari boʻlgan Gʻarbiy Samoa va Nauruni Buyuk Britaniya va Avstraliya bilan birgalikda boshqarish uchun mandat oldi. 1926-yilgi imperiya konferensiyasi va 1931-yilgi Vestminster statuti bilan tasdiqlangan qarorlar asosida Ya.Z. tashqi va ichki ishlarda toʻla mustaqillikka ega boʻldi. Ammo Ikkinchi jahon urushi (1939—45) gacha Buyuk Britaniya Ya.Z.ning barcha tashqi aloqalarini nazorat qilib turdi. Ikkinchi jahon urushida Ya.Z. antifashistik koalitsiya tomonida boʻldi. 1930-yillardan hokimiyatni navbatmanavbat Milliy partiya va Leyboristlar partiyasi egallab kelmoqda. Ya.Z. 1945-yildan BMTaʼzosi. 1992-yil 19 martda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan olgan va diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 6-fevral — Vaytanga kuni (1840). Asosiy siyosiy partiya va kasaba uyushmalari Umumiy kelajak partiyasi, 2002-yil tuzilgan; Leyboristlar partiyasi, 1916-yil asos solingan; Ya.Z. milliy partiyasi, 1936-yil tashkil etilgan; Ya.Z. demokratik partiyasi, 1954-yil tuzilgan; Sotsialistik birlik partiyasi, 1993-yil tashkil etilgan; Taraqqiyparvar koalitsiya, 2002-yil tuzilgan. Ya.Z. kasaba uyushmalari kengashi, 1987-yil asos solingan. Xoʻjaligi Ya.Z. — qishloq xoʻjaligi yuksak darajada rivojlangan industrialagrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi 9%, sanoat 25%, xizmat koʻrsatish tarmogʻi 66% ni tashkil etadi. Qishloq xoʻjaligining asosi — sut, goʻsht va goʻshtjun chorvachiligi. 47,5 mln. qoʻy, 9 mln. qoramol boqiladi. Ya.Z. sariyogʻ, goʻsht, jun va pishloq eksport qilish boʻyicha dunyoda oldingi oʻrinlarda turadi. Yemxashak ekinlari, bugʻdoy, arpa, suli, dukkakli don ekinlari, sabzavot ekinlari ekiladi. Meva, jumladan, kivi yetishtiriladi. Bogʻdorchilik (sitrus mevalar, olma, nok, shaftoli, gilos). tokchilik rivojlangan. Baliq va kit ovlanadi. Oʻrmonda yogʻoch tayyorlanadi. Sanoati Sanoatida oziq-ovqat va yengil sanoat rivojlangan. Qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik, yogʻochsozlik va sellyulozaqogʻoz, kimyo, toʻqimachilik sanoati korxonalari mavjud. Alyuminiy, plastmassa, oʻgʻit, sement, chinni zavodlari bor. Kon sanoatida tabiiy gaz, temir rudasi, mis, qoʻrgʻoshin, rux, oltin, kumush, qoʻngʻir va toshkoʻmir, titanmagnetit qumi qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 32,4 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Transpoti Transportida dengiz transportining ahamiyati katta. Yirik portlari: Vellington, Oklend, Littelton. Yangi Zelandiyalar uzunligi 3,9 ming km, avtomobil yoʻllari uzunligi 92 ming km. Vellingtonda xalqaro aeroport bor. Tashqi savdoda Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Janubiy Koreya, Xitoy bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — Yangi Zelandiya dollari. Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Vrachlar untlarning tibbiyot ftlarida tayyorlanadi. Taʼlim 6 yoshdan 15 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy va bepul. Davlat maktablari bilan birga xususiy maktablar ham bor. Oʻqish muddati boshlangʻich maktablarda 6 yil, oraliq maktablarda 2 yil, 8 yillik maktab (boshlangʻich va oraliq)dan keyingi bosqich oʻrta maktab (oʻqish muddati 3 yil). Kollej va oliy oʻquv yurtlarida oʻqish pulli. Mamlakatda 7 universitet va texnika institutlari bor. Untlar Oklend, Kraystcherch, PalmerstonNort, Danidin, Vellington, Gamiltonda joylashgan. Yangi Zelandiyalar mamlakatning oliy ilmiy muassasasi — Ya.Z. qirollik jamiyati (1867-yil tashkil etilgan, turli shaharlarda 50 ga yaqin boʻlim va filiallari bor), ilmiy va industrial tadqiqotlar departamenti (1926), pedagogik tadqiqotlar kengashi (1933), Yangi Zelandiya nafis sanʼat akademiyasi, Karterov rasadxonasi, hammasi — Velington shahrida, Danidin shahridagi tibbiy tadqiqotlar kengashi (1950), Vellingtondagi iqtisodiy tadqiqotlar instituti (1958), Kraystcherchdagi geofizika va astronomiya rasadxonasida olib boriladi. Vellingtonda Milliy kutubxona (1966), Oklend (1880), Kraystcherch (1859), Vellington (1893) shahrilarida kutubxonalar, Milliy muzey kutubxonasi bor. Muzeylari: Vellingtondagi milliy muzey (1865), Milliy badiiy galereya (1936), Danidin, Kraystcherch, Oklend shahrilaridagi muzeylar, Oklenddagi badiiy galereya, Transport va texnika muzeyi va boshqalar. Matbuoti, radioeshittirishi va teleqoʻrsatuvi Ya.Z.da bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: "Dominion" (kundalik gazeta, 1907-yildan), "Ivning post" ("Kechki pochta", kechki kundalik gazeta, 1865-yildan), "Nyu Zilend gerald" ("Yangi Zelandiya xabarchisi", kundalik gazeta, 1863-yildan), "Nyu trus" ("Yangi haqiqat", haftalik gazeta, 1904-yildan), "Otago deyli tayms" ("Otago provinsiyasi kundalik vaqti", kundalik gazeta, 1861-yildan), "Press" ("Matbuot", kundalik gazeta, 1861-yildan), "Soushelist politiks" (jur.). Nyu Zilend Press Assoshieyshn, Yangi Zelandiya kundalik gaz.larning kooperativ birlashmasi, 1879-yil asos solingan. "Radio Nyu Zilend" radiosi 1936-yil, "Televiji Nyu Zilend" televideniyesi 1960-yil tashkil etilgan. Adabiyoti Adabiyoti 19-asr oʻrtalaridan ingliz tilida rivojlanmoqda. 19-asr oʻrtalarida va undan keyingivaqtlardagi yozuvlarda maorilarning boy folklori (afsona, rivoyat, qoʻshiq, maqol) saqlangan. Dastlabki yangi zeland adabiyoti asarlari ingliz adabiyoti anʼanalari asosida barpo etildi. 19-asrning 50— 80-yillaridagi shoirlar A.Domett va T.Brekken asarlari romantik yoʻnalishda yaratiddi, U.Golder va J.Barr sheʼriyatida erksevarlik ruhi namoyon boʻldi. M.E.Barker, J.Uayt, J.G.Uilson kabi adiblar oʻz asarlarida mustamlakachilik davrini aks ettirdilar. 19-asrning 90-yillari oxiri — 20-asr boshlarida adabiyotda milliylikning oʻziga xos belgilari paydo boʻldi. Bunda Ya.Z. hayotidagi ijtimoiy va irqiy masalalar oʻz aksini topdi. 19-asrning 90-yillaridan U.Pember, J.Makkey va boshqalarning ijtimoiy adolatsizlikka qarshi qaratilgan sheʼrlari, J.Veston, G.V.Vogel, J.Shamyer, U.Satchell romanlari, A.A.Greys, U.Bok va boshqalarning hikoyalari, 20-asr boshlarida K.Mensfildning ruhiy novellasi yaratildi. 20-asrning 30—40-yillarida adabiyot jahon iqtisodiy boʻhronini, mehnatkashlarning oʻz huquqlari uchun kurashini aks ettirdi. J.A.Li, R.Xayd, F.Sarjeson romanlari, R.A.K.Meyson, D.Glover, A.Kernou sheʼrlari shu mavzuga bagʻishlandi. 50-yillardan sheʼriyatda axloqiyfalsafiy muammolar yetakchi oʻringa chiqdi (J.Bakster, A.Kempbell va boshqalar). 1940—60-yillarda D.Ballantayn, L.Devin, N.Xilliard va boshqalarning realistik romanlari paydo boʻldi. Bu davrda M.Shedbolt, B.Mitkaf va boshqalar novella janrida ijod qildilar. Ayrim yozuvchilar ijodida (J.Freym romanlarida) modernizm taʼsiri yaqqol namoyon boʻldi. 1970-yillarda adabiyotga maori yozuvchilari — V.Iximaer va X.Tuvare kirib keldilar. Ya.Z.da K.Mensfild romanlari, A.P.Gaskell, M.Daggan, X.Shouning psixologik novellalari mashhur. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Ingliz mustamlakachilari kelgunga qadar maorilar toʻgʻri burchakli, ikki nishabli tomi oʻtlar bilan yopiladigan yogʻoch uylardan iborat qishloqlarda yashagan. 19-asrning 2-yarmidan aniq reja bilan (Kraystcherch, Oklend) yoki tabiat manzarasi bilan uygʻunlashtirib qurilgan (Vellington) shaharlar qad koʻtara boshladi. Maʼmuriy bino va ibodatxonalar avval neoklassitsizm va neogotika uslubida, 20-asrning 20—30-yillari zamonaviy shakllarda qurildi. 1960—70 yillardan yangi qurilish materiallari va konstruksiyalar qoʻllanila boshladi. Bir qavatli uylar inglizlarnikiga oʻxshatib qurilsa ham, oʻziga xos mahalliy xususiyatlarga ega. Maorilar sanʼatining qadimiy yodgorliklari — tosh va suyak oʻymakorligi, naqqoshlik va devoriy yezuvlardir. 19asr oxiri — 20-asr boshlarida mahalliy rassomlik maktabi shakllandi (rassomlar G.Lindauer, Ch.F.Goldi, P. van der Velden, J.Neyrn, A.F. Nikoll, L.Mitchell, haykaltarosh R.O.Gross, fafik E.Mervin Teylor va boshqalar). Rassomlar maorilar turmushi va mamlakat tabiatini tasvirladilar. Monumental rassomlik, haykaltaroshlik, shahar va industrial manzara rivojlanmoqda. Musiqasi. Maori xalqlarida marosim qoʻshiq va raqslari rasm boʻlgan; epik, lirik, mehnat qoʻshiqlari har doim nafosat bilan ijro etilgan. Musiqa asboblari: truba (pu; chigʻanoq, yogʻoch, qovoqdan yasaladi), fleyta turlari (porutu, uio, koauau), shaqildoq, hushtak, gong, kastanyet (tokere). Qoʻshiqraqs sanʼatida tabiatdagi tovushlarga taqlid qilish keng tarqalgan. 19-asr boshlarida Yevropadan koʻchib kelgan (asosan, ingliz)lar sanʼati rivojlandi. 19-asrda mahalliy va Gʻarbiy Yevropa musiqa anʼanalari negizida professional musiqa paydo boʻldi. 19-asr oxirida dastlabki simfonik orkestrlar tuzildi. 20-asrda mahalliy sanʼatga qiziqish ortdi (A.Ngata boshchiligidagi yosh maorilar deb nomlangan harakat). Bir qancha folklor ansambllari, jumladan, Vellingtonda "Ngati Poneke" (maori musiqachilari V.Guata, T.R.Karepa) ansambli tashkil etildi. 20-asr mamlakatdagi professional jamoalar orasida Ya.Z. radiosi simfonik orkestri (1947), Yoshlar orkestri (1959), Milliy opera (1954) va Milliy balet (1955) truppalari, kompozitorlardan G.Xill, D.Lilbyorn, D.Farkuaer, K.Smol, E.Lokvud mashhur. Teatri 1930-yillarda opera va drama havaskorlari truppalari, 1950-yillarning boshida koʻchma professional truppalar ("Nyu Zilend pleyers", "Sautern komedi pleyers", "Daunsteyj", "Komyuniti arts servis tietr") paydo boʻldi. 1960-yil professional yangi zeland baleti vujudga keldi. Oklend shahrida yarim professional "Sentral tietr", Danidinda xususiy "Glob tietr" teatrlari ishlaydi. Rejissorlar S.Birn, R.Barker, K.Ketkart, aktyorlar R.Stoun, D.Fermeyd, dramaturglar J.Bakster, J.Koppard, A.Kernou mashhur. Kinosi 1898-yil dastlabki qisqa metrajli hujjatli film suratga olingan. 1912-yil Vellingtonda "Neeshenal film yunit" davlat kinostudiyasi tashkil etildi. Birinchi jahon urushi yillari (1914—18) harbiy xronika, 20-asrlarda, asosan, qisqa metrajli filmlar yaratildi. Badiiy kinematografiyaning asoschisi rejissor R.Xeyuorddir ["Doʻstlik yoʻllari boʻylab" (1936), "Maorilarni sevish" (1972) filmlari]. 1936-yil ingliz kinorej. J.Grirson yordami bilan bir qancha hujjatli filmlar yaratildi. Badiiy filmlardan "Bardosh bera olmagan toʻsiq" (rej.lar R.Mayrams va J.O’shi), "Testlar uchun suratchalar" (rejissor D.Stivens), "Farzandlar qaytmoqda" (1980, rejissor P.Monder) kabi filmlar diqqatga sazovorOʻzbekiston — Ya.Z. munosabatlari. Ikki davlat oʻrtasida diplomatiya munosabatlari 1992-yil 19 martda oʻrnatilgan boʻlishiga qaramay, Ya.Z.ning geografik jihatdan uzoqda joylashganligi mamlakatlar oʻrtasidagi savdoiqtisodiy munosabatlarga oʻz taʼsirini koʻrsatmoqda. 2004-yil yanvar — noyabrda Oʻzbekiston Respublikasi bilan boʻlgan tovar aylanmasi 210,2 ming AQSH dollarini, undan eksport 20,3 ming, import 189,9 ming AQSH dollarini tashkil etdi. Oʻzbekistonda "SHʼyek.1e\uye11egu" Oʻzbekiston — Ya.Z. qoʻshma korxonasi bor. Ya.Z. hukumati oʻz mamlakatidagi oliy oʻquv yurtlari magistraturasida taʼlim olish uchun oʻzbekistonlik 4 talabaga moliyaviy yordam koʻrsatdi. Shuningdek, kam taʼminlangan oila ayollari taʼlimi uchun Samarqand tadbirkor ayollar assotsiaiiyasiga 5 ming AQSH dollari miqdorida grant ajratdi. Galeriya Oʻzbekiston — Yangi Zelandiya munosabatlari Ikki davlat oʻrtasida diplomatiya munosabatlari 1992-yil 19 martda oʻrnatilgan boʻlishiga qaramay, Ya.Z.ning geografik jihatdan uzoqda joylashganligi mamlakatlar oʻrtasidagi savdoiqtisodiy munosabatlarga oʻz taʼsirini koʻrsatmoqda. 2004-yil yanvar — noyabrda Oʻzbekiston Respublikasi bilan boʻlgan tovar aylanmasi 210,2 ming AQSH dollarini, undan eksport 20,3 ming, import 189,9 ming AQSH dollarini tashkil etdi. Oʻzbekistonda "SHʼyek.1e\uye11egu" Oʻzbekiston — Ya.Z. qoʻshma korxonasi bor. Ya.Z. hukumati oʻz mamlakatidagi oliy oʻquv yurtlari magistraturasida taʼlim olish uchun oʻzbekistonlik 4 talabaga moliyaviy yordam koʻrsatdi. Shuningdek, kam taʼminlangan oila ayollari taʼlimi uchun Samarqand tadbirkor ayollar assotsiaiiyasiga 5 ming AQSH dollari miqdorida grant ajratdi. Manbalar Geografiya Okeaniya BMT aʼzolari Yangi Zelandiya

3671

https://uz.wikipedia.org/wiki/Palau

Palau

Palau, (rasman: Palau Respublikasi, inglizcha: The Republic of Palau) — Tinch okeanning gʻarbiy qismidagi Karolina orollari turkumidagi 8 ta yirik orolda joylashgan davlat. Baʼzan Belau deb talaffuz etiladi. Orollarning eng kattasi — Babeltuap orol Maydoni 508 km². Aholisi 19,4 ming kishi (2002). Maʼmuriy-hududiy jihatdan 16 shtat (state)ra boʻlinadi. Poytaxti — Ngerulmud. Geografiya Barcha yirik orollari vulkan harakati natijasida vujudga kelgan, ular marjon riflari bilan oʻralgan. Fosfat konlari bor. Iqlimi nam, tropik iqlim. Yillik yogʻin 2250 mm dan 3000– 4500 mm gacha, Kusane o. togʻlarida 6000 mm. Vulkan orollarida doim yashil oʻrmon va savannalar; marjon orollarida, asosan, kokos palmasi va pandanus daraxti oʻsadi. Hayvonot dunyosi shimoliy orollarda mayda kemiruvchilar, kaltakesak, ilonlar va janubiy orollarda turli qush va hasharotlardan iborat. Sohil boʻyi suvlarida baliq koʻp. Demografiyasi Aholisi — mikronezlar. Rasmiy til — ingliz va belau (palau) tillari. Dindorlarning aksariyati — katoliklar. Tarixi Palau — respublika, AQSH bilan "erkin uyushgan" davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1981-yil qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2000-yildan Tomas Remengesau), aholi tomonidan toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 4 yilga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali (senat va delegatlar palatasi) Milliy kongress (parlament), ijrochi hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi. Palau arxipelagi orollarida odamlar Okeaniyadagi boshqa barcha orollarga nisbatan ilgariroq, bir necha ming yil avvaldan yashab keladi, deb taxmin qilinadi. Bu yerga yevropaliklardan birinchi boʻlib ispanlar 1710-yilda kelganlar. 1783-yil Angliya kemasi halokatga uchrashi oqibatida orolga keltirilgan kasalliklar natijasida 50 ming aholidan 5 mingi omon qoddi. 1886-yil hudud Ispaniya mustamlakasiga aylandi, 1889-yilda Germaniyaga sotib yuborildi, Birinchi jahon urushi vaqtida yaponlar bosib oldi va 1944-yilgacha ularning boshkaruvida boʻldi. 1947-yil BMT karoriga koʻra, AQSH boshqaruviga oʻtdi. 1993-yil noyabrdagi referendum ishtirokchilari AQSH ga ixtiyoriy ravishda qoʻshilish uchun ovoz berdi. 1994-yil 1-oktabrdan Palau Respublikasi AQSH bilan "erkin uyushma" doirasida mustaqillikka ega boʻldi. U oʻzini oʻzi idora qilsa ham, ammo mudofaa, moliya, tashki ishlar masalalarini AQSH boshqaradi. Palau — 1994-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1-oktabr — Mustaqillik kuni (1994). Xalq xoʻjaligi Vulkanlardan hosil boʻlgan unumdor yerlarda tapiok, kokos, meva va sabzavot yetishtiriladi, baliq ovlanadi. Qoramol, choʻchqa, echki boqiladi. Badiiy hunarmandchilik rivojlangan. Keyingi vaqtda sayyohlik iqtisodiyotda katta ahamiyat kasb eta boshladi. Rohatijon qum sohillar sayyohlarni koʻproq jalb etadi. Elektr energiya 16 ming kVtsoat quvvatli elektr styasida hosil qilinadi. Chetga kokos yongʻogʻi, tunets baligʻi sotadi, chetdan oziq-ovqat, mashina va uskuna, yoqilgʻi oladi. AQSH va Tinch okean mintaqasi mamlakatlari bilan savdo qiladi. Pul birligi — AQSH dollari. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Siyosiy partiyalar yoʻq. Matbuoti "Palau gazett" ("Palau gazetasi", oyda bir marta ingliz tilida chiqadigan hukumat gaz.) va "Tia Palau" ("Bu — Palau", ingliz va maqalliy tillarda chiqadigan gaz.)dan iborat. "Palau neshnl komyunikeyshnz korporeyshn" radioeshittirish kompaniyasi va 2 telemarkaz bor. Manbalar Okeaniya mamlakatlari Palau BMT aʼzolari

3672

https://uz.wikipedia.org/wiki/Papua%20Yangi%20Gvineya

Papua Yangi Gvineya

Papua Yangi Gvineya (Papua New Guinea), Papua Yangi Gvineya Mustaqil Davlati (Independent State of Papua New Guinea) poytaxti — Port Moresby shahri. BMT aʼzosi. Okeaniyada, Tinch okeanning janubi-sharqiy qismida joylashgan davlat. Gʻarbda Indoneziya bilan chegaradosh, qolgan qismi dengizlar bilan oʻralgan. Papua Yangi Gvineya tarkibiga Yangi Gvineya orolning sharqiy qismi va unga yondosh orollar, Bismark arxipelagi, Solomon orollarining shimoliy kis-mi, D’Antrkasto orollari, Luiziada arxipelagi, Trobrian orollari, Murua orol va boshqa 200 ga yaqin katta kichik orollar ki-radi. Umumiy maydoni 462,8 ming km². Aholisi 5,172 mln. kishi (2002). Maʼmuriy jihatdan 20 viloyat (province)ra boʻlinadi. Davlat tuzumi Papua Yangi Gvineya — parlamentli monarxiya, Buyuk Britaniya Hamdoʻstligi tarkibiga kiradi. Amaldagi konstitutsiyasi 1975 i. 16-sentabrda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi); hukumatning takdimiga binoan va parlamentning qaroriga muvofiq tayinlanadigan general-gubernator uning nomidan ish koʻradi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni bir palatali Milliy parlament, ijrochi hokimiyatni bosh va-zir boshchiligidagi Milliy ijroiya kengash (hukumat) amalga oshiradi. Aholisining aksariyati papuaslar, melanezlar, shuningdek, yevropaliklar, asosan, ingliz-avstraliyaliklardan iborat. Rasmiy tili — ingliz tili. Koʻpchilik dindorlari — xristianlar, qolganlari mahalliy anʼanavii dinlarga eʼtiqod qiladi, ammo aholining koʻpchiligi papuas tillarida, melanezlar malay-polinez tilida soʻzlashadi, guruhlararo muomalada motu tilidan foydalaniladi. Aholining koʻp qismi qishloq joylarda, borish qiyin boʻlgan olis qishloklarda yashaydi. Shu sababli mamlakatda urf-odat va tillar juda koʻp (700 dan ortiq). Qishloq joylarda anʼanavii turmush tarzi saqlanib qolgan. Tarixi Yangi Gvineyaga 16-asrning 1yarmida portugal dengizchi sayyoxlar kelganlar. 1884-yil Yangi Gvineya o.ning janubi-sharqiy qismi Angliya protektoratiga aylantirildi va u Papua nomini oddi, 1888-yil Buyuk Britaniya mustamlakasi deb eʼlon qilindi, 20-asr boshlarida Avstraliya Ittifoqiga topshirildi. 1920-yil orolning Germaniya protektorata boʻlgan Shimoli-sharqig qismi (Yangi Gvineya hududi) ham, Millatlar Ittifoqining mandatiga binoan, Avstraliya Ittifoqi boshqa-ruviga olib berildi. 1949-yil Avstraliya hukumati uning ikkala qismini maʼmuriy jihatdan birlashtirdi va mamlakat Papua Yangi Gvineya nomini oddi. 1973-yil Papua Yangi Gvineya ichki oʻzini oʻzi boshqarish huquqiga ega boʻldi. 1975-yil 16-sentabrda esa mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. Papua Yangi Gvineya 1975-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 16-sentabr — Musta-qillik kuni (1975). Xoʻjaligi Qishloq xoʻjaligi va konchilik sanoati iqtisodiyotning asosini tashkil etadi. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi ulushi 26%, sanoatning ulushi 26,6%. Asosan, kokos palmasi, kauchuk, banan, kofe, kakao yetishtiriladi. Ichki ehtiyoj uchun aholi yams, taro, maniok, makkajoʻxori, batat, shakarqamish ekadi; yovvoyi tarzda oʻsadigan non daraxti, saga palmasi va boshqa oʻsimliklar mevasini yigʻishtirib oladi. Goʻshtbop chorvachilik, baliq ovlash rivojlangan, yogoch tayyorlanadi. Oziqovqat va yogʻochsozlik sanoati mahalliy xom ashyo asosida ishlaydi. Mis (koʻproq Solomon o.larida), oltin, kumush, rux kazib oli-nadi. Avtomobil yoʻllari uzunligi 20 ming km ga yaqin. Chetga oltin, kofe, mis, kopra, yogʻoch-taxta, kakao chikaradi. Chetdan oziq-ovqat, mashina va uskuna, sanoat mollari oladi. Avstraliya, Buyuk Britaniya, AQSH, Yaponiya bilan savdo kiladi. Pul birligi — kina. Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Melanez ittifoqi, 1978-yil asos solingan; Xalq harakat partiyasi, 1985 tuzilgan; Xalq ilgʻor partiyasi, 1970-yilda tashkil etilgan; Xalq-demokratik harakati, 1985-yil asos solingan; Milliy partiya, 1979-yil tuzilgan; Pangu Pati ("Birlashgan Papua Yangi Gvineya partiyasi"), 1967-yil tashkil etilgan; Papua Yangi Gvineya birinchi partiyasi, 1998-yil asos solingan. Papua Yangi Gvineya kasaba uyushmalari kongressi, Xalkaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Gaz.lari "Niugini nius" ("Yangi Gvineya yangiliklari", mahalliy tildagi kundalik gaz., 1979-yildan), "Neshnl" ("Milliy", ingliz tilidagi kundalik gaz., 1993-yildan), "Papua— Nyugini postkuryer" ("Papua— Yangi Gvineya pochta kuryeri", ingliz tilidagi kundalik gaz., 1969-yildan). Papua Yangi Gvineya milliy radioeshittirish korporatsiyasi tijorat mahkamasi boʻlib, 1973-yil asos solingan. Manbalar Okeaniya mamlakatlari Papua Yangi Gvineya BMT aʼzolari

3673

https://uz.wikipedia.org/wiki/Samoa

Samoa

Samoa, Samoa Mustaqil davlati (The Independent State of Samoa) — Tinch okeanning janubigʻarbiy qismida, Polineziyada joylashgan davlat. Samoa arxipelagining gʻarbiy qismi— Savayi, Upolu, Apolima, Manono, Fanuatanu, Namua, Nuutele, Nuulua va Nuusafeye o.larini egallaydi. Maydoni 2,8 ming km². Aholisi 178,6 ming kishi (2002). Poytaxti — Apia shahar. Maʼmuriy jihatdan 14 okrug (district)ra boʻlinadi. Yangi Zelandiya lozim bo'lganda harbiy yordam ko'rsatish kafolatlagan. Davlat tuzumi Samoa — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi mustaqil davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1962-yil 1-yanvarda qabul qilingan, unga 1997-yil tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — 1963-yildan yoʻlboshchi Maliyetoa Tanumafili II, konstitutsiyaga binoan, qabilalarning boshliqlari tomonidan umrbod saylangan, uning vafotidan keyin davlat boshligʻi Qonun chiqaruvchi assambleya tomonidan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Fono (Qonun chiqaruvchi assambleya), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Orollar vulkan otilishi natijasida vujudga kelgan togʻlik boʻlib, asosan, bazaltdan iborat. Eng baland joyi 1858 m (Savayi o.dagi Silisili togʻi). Qirgʻoklari baland va qoyali. Iklimi subekvatorial va tropik, passatli, sernam iqlim. Oʻrtacha oylik temperatura 25—27°. Nam tropik oʻrmonlar bilan qoplangan. Yillik yogʻin 2000– 4000 mm; kuchli boʻronlar boʻlib turadi. Oqar suvlari yoʻq. Samoada 600 ga yaqin oʻsimlik turi boʻlib, ularning 25% endemik. Hayvonot dunyosida sut emizuvchilar kam, qush koʻp. Aholisining 98% samoalar, qolganlari — Okeaniyaning boshqa orollaridan koʻchib kelganlar va qisman yevropaliklarning avlodlari. Rasmiy tillar — samoa va ingliz tillari. Shahar aholisi 21%. Dindorlarning 80% protestant; katoliklar ham bor. Tarixi Samoa hududida qadimdan polineziyaliklar yashab kelgan. 18-asrdan yevropaliklar bu yerga kela boshlagan. 1899-yil Samoani Germaniya, 1914-yil Yangi Zelandiya bosib oldi. 1920-yillarda tashkil etilgan "May" vatanparvarlik tashkiloti mustamlakachilarga qarshi kurashga rahbarlik qildi. 1962-yil 1-yanvardan Samoa mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. 1970-yil Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka qoʻshildi. Mamlakat 1997-yilgacha Gʻarbiy Samoa deb ataldi. Samoa 1976-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami —1-iyun — Mustaqillik kun i (1962), obhavo sharoiti noqulay boʻlganligi uchun 1-yanvardan 1-iyunga koʻchirilgan. Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari Samoa liberal partiyasi, 1994-yil asos solingan; Inson huquklarini himoya qilish partiyasi, 1979-yil tuzilgan; S. milliy taraqqiyot partiyasi, 1985-yilda Xristiandemokratik partiya nomi bilan tashkil etilgan, 1988-yildan hozirgi nomda. Mamlakatda bir qancha tarmoq kasaba uyushmalari faoliyat yuritadi. Xoʻjaligi Iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi (plantatsiya dehqonchiligi) tashkil etadi. Mamlakat hududining 32% ishlanadi, 66% ga yaqini oʻrmon. Eksport uchun banan, kokos palmasi, kakao yetishtiriladi. Mahalliy ehtiyoj uchun batat, yams, makkajoʻxori, sholi, taro, apelsin va ananas ekiladi. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, parranda boqiladi. Baliq ovlash rivojlangan. Oʻrmonda qimmatbaho nav yogʻoch tayyorlanadi. Sanoati qandolatchilik va mebel fabrikalari, kiyimkechak, ggoyabzal, kokos yogʻi va sovun ishlab chiqarish, yogʻochsozlik va kofe tuyish korxonalaridan iborat. Avtomobil ehtiyot qismlari zavodi mavjud. Avtomobil yoʻllari uzunligi salkam 800 km. Apia shahrida dengiz porti va xalqaro aeroport bor. Chetga kopra, kakao, banan chiqaradi, chetdan oziq-ovqat va sanoat mollari, benzin, transport vositalari keltiradi. Asosan, Yangi Zelandiya, AQSH va Avstraliya bilan savdo qiladi. Sayyoxlik rivojlangan. Pul birligi — tala (Samoa dollari). Maorifi Samoada davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy va missionerlik oʻquv yurtlari ham bor. 6 yillik boshlangʻich maktabda darslar ingliz va samoa tillarida, 6 yillik oʻrta maktabda ingliz tilida olib boriladi. Apia shahrida 2 universitet, qishloq xoʻjalik va. ped. kollejlari, rasadxona, xalq kutubxonasi bor. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi "Savali" (hukumatga qarashli oylik nashr, 1904-yildan samoa va ingliz tillarida chikadi), "Samoa nyus" ("Samoa yangiliklari", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1994-yildan), "Samoa observer" ("Samoa kuzatuvchisi", samoa va ingliz tillarida haftasiga 5 marta chiqadigan gaz., 1979-yildan), "Samoa uikli" ("Samoa haftasi", ingliz tilida chiqadigan haftanoma, 1977-yildan). Mamlakatda axborot agentligi yoʻq. Samoa radioeshittirish xizmati hukumatga qarashli tijorat mahkamasi boʻlib, 1948-yil tashkil etilgan. Samoa televizion korporatsiyasi hukumat qaramogʻida, 1993-yil tashkil etilgan. Meʼmorligi Mahalliy aholi sohil yaqinidagi 400 qishlokda, choʻziqroq doira shaklidagi fale deb ataluvchi anʼanaviy chaylalarda yashaydi. Devorsiz chaylalar yogʻoch qoziqlar ustiga qurilib, tomiga kokos yoki pandanus yaprogʻi yopiladi. Yevropaliklar Apia shahrida istiqomat qiladi. Shahar markazida 1—2 qavatli yevropacha uylar qurilgan, ularning tepasida cherkov qoʻngʻirokxonalari qad koʻtargan. Bu yerda mehmonxonalar, mayda korxonalar, xorijiy kompaniyalarning idoralari, shuningdek, hukumat muassasalari joylashgan. Manbalar Samoa BMT aʼzolari

3674

https://uz.wikipedia.org/wiki/Solomon%20Orollari

Solomon Orollari

Solomon orollari (Solomon Islands) — Tinch okeanning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan davlat. Solomon orollarining janubi-sharqiy qismini va yaqin atrofdagi SantaKrus va boshqa orollarni oʻz ichiga oladi. Maydoni 28,45 ming km². Aholisi 495 ming kishi (2002). Poytaxti — Xoniara shahri Maʼmuriy jihatdan 4 okrugga bulinadi. Davlat tuzumi Solomon Orollari — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi mustaqil davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1978-yil 7-iyulda qabul qilingan. Davlat boshligʻi Buyuk Britaniya qirolichasi boʻlib, uning nomidan general-gubernator ish yuritadi, u mamlakat parlamentining tavsiyasi bilan 5 yil muddatga Solomon Orollari fukarolari orasidan tayinlanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy parlament, ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Solomon Orollarining aksari qismi vulkan otilishi natijasida hosil boʻlgan. Eng baland joyi 2743 m (Bugenvil orolda). Soʻnmagan vulkanlar, issiq buloqlar bor. Boksit, nikel, fosforit, oltin, mis konlari topilgan. Iklimi subekvatorial, juda sernam. Oʻrtacha oylik temperatura 26—28°. Yillik yogʻin 2300–7500 mm. Daryolari kiska va sersuv. Orollarning koʻp qismi doim yashil oʻrmon bilan qoplangan (palma, fikus va boshqalar). Qurgʻoqchil joylarda savannalar, soxillarda manfolar oʻsadi. Hayvonlardan kalamush, koʻrshapalak, timsoh, kaltakesak, ilon, bahaybat qurbaqalar, qushlardan kabutar, toʻtiqush va boshqa yashaydi. Aholisining koʻpchiligi (93%) melaneziya irqiga mansub boʻlgan, avstronez va papuas tillarida soʻzlashuvchi xalqlardan iborat, qolganlari polineziyaliklar. Ular yirik orollar sohili boʻyidagi kichik qishloqlarda yashaydi. Shahar aholisi 18%. Rasmiy til — ingliz tili. Dindorlarning aksariyati xristianlar. Tarixi Solomon Orollariga kariyb 6 ming yil avval Papua-Yangi Gvineyadan qabilalar koʻchib borib oʻrnashgan. 1568-yil ispan dengiz sayyohi A. Mendanya de Neyra mahalliy aholidan oltinni almashtirib olganida orollarni "Solomonning oltin mamlakati"ga qiyos qilgan va orollarni shu nom bilan atash odat boʻlib qolgan. 1885-yil orollar Germaniyaga tobe boʻlib qoldi, 1893-yil orollarning deyarli hammasi Buyuk Britaniyaga topshirildi. Birinchi jahon urushidan keyin Bugenvil va Buka orollarini boshqarish uchun Avstraliyaga mandat berildi, janubiy orollar ingliz protektorata boʻlib qolaverdi. Ikkinchi jahon urushi vaqtida orollarda Yaponiya va Amerika qoʻshinlari oʻrtasida janglar boʻlib oʻtdi. Urushdan keyin milliy mustaqillik uchun harakat kuchaydi. 1976-yil mamlakatga ichki oʻzini oʻzi boshqarish huquqi berildi, 1978-yil orollar mustaqillikka erishdi. Solomon Orollari 1978-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 7-iyul — MustaqilliX kuni (1978). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Solomon Orollari leyboristlar partiyasi, 1988-yil tuzilgan; Solomon Orollari liberal partiyasi, 1976-yil asos solingan; Xalq ittifoqchi partiyasi, 1979-yil tashkil etilgan; Solomon Orollari milliy harakati partiyasi, 1993-yil tuzilgan; Taraqqiyparvar xalq partiyasi. SO. kasaba uyushmalari kengashi, 1986-yil tuzilgan. Xoʻjaligi Iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi. tashkil etadi, aholining aksariyati shu sohada band. Tropik dehqonchilik ustun. Koʻp miqdorda kokos palmasi oʻstiriladi, uning mevasidan kopra (magʻiz) va kokos moyi olinadi. Kakao, ziravorlar, banan, ananas, sholi, yams, taro, yer yongʻoq, tamaki va boshqa yetishtiriladi. Choʻchqa, kramol, parranda boqiladi. Oʻrmonlarda qimmatbaho nav yogʻoch tayyorlanadi. Baliq ovlash rivojlangan. Sanoati kichikroq yogʻochsozlik, mebel, oziqovqat (yogʻ, konserva, tamaki), jut, koʻnchilik korxonalaridan iborat. Asbest, sovun, sintetik gazlama ishlab chiqariladi. Yogʻoch oʻymakorligi, boʻyra, savat toʻqish, qayiq, sadaf buyumlar yasash hunarmandchiligi mavjud. Keyingi yillarda sayyoxdik rivojlanmoqda. Yuklarning koʻp qismi dengiz orqali tashiladi. Avtomobil yoʻllari uzunligi 1330 km. Asosiy dengiz porti va xalqaro aerogyurti — Xoniara. Chetga kokos magʻizi, palma moyi, yogʻoch, kakao, muzlatilgan baliq chiqaradi. Chetdan oziqovqat, yoqilgʻi, mashina, kimyoviy mol va boshqa oladi. Avstraliya, Yaponiya, Koreya Respublikasi, Buyuk Britaniya bilan savdo qiladi. Pul birligi — Solomon Orollari dollari. 7 yoshdan 15 yoshgacha boʻlgan bolalarning taʼlim olishi majburiy. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati 7 yil, oʻrta maktabda 5 yil. Darslar ingliz tilida olib boriladi. Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy diniy maktablar ham bor. Xoniara shahrida universitet markazi (1970), ped. kolleji (1958), texnika instituti (1969) mavjud. Xoniara shahrida Milliy kutubxona (1974), Milliy muzey, Botanika bogʻi va Madaniy markaz faoliyat koʻrsatadi. Mahalliy tilda "Agrikalsa nius", "Solomon nius" jurnalilari, ingliz tilida "Solomon voys", "Solomon star" haftanomalari nashr etiladi. 1976-yilda S.O. radioeshittirish xizmati tashkil etilgan. 1996-yildan telekoʻrsatuvlar berib boriladi. Solomon Orollari — Tinch okeanida joylashgan mingga yaqin oroldan iborat davlat. Poytaxti — Xoniara. Hududi — 28370 km². Aholisi — 567438 kishi. Rasmiy tili — Ingliz. Pul birligi — solomon orollari dollari. Geografik joylashuvi va tabiati Tinch okeanining janubiy qismida Solomon orollarida (Gvadalkanal, Nyu-Jorjiya, Malayta, Santa-Izabel, Santa-Krus orollari va boshqa) joylashgan davlat. Ko’pchilik orollarning reylefi tog’li: Marjon atolllarida tekisliklar bor. Asosiy tabiiy resurslari: baliq, yog’och, oltin, qo’rg’oshin, sink, nikel, fosforitlar. Iqlimi – uzoq davomli namlik mavsumi va issiq. Orollarning katta qismi noyob daraxt turlari mavjud bo’lgan o’rmonlar bilan qoplangan. Nisbatan quruq yerlarda savannalar, qirg’oq bo’ylarida mangro o’simliklari bor. Orollarning hayvonat dunyosi ancha kambag’al: xaltalilar, ko’rshapalaklar va kemiruvchilar uchraydi. Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari Davlat tuzilishi — konstitusion monarxiya. Mamlakat 7 ta okrugga boʻlingan. Solomon Orollari 1978-yil 7-iyulda mustaqil davlat boʻlgan (ilgari — Buyuk Britaniyaning protektorati edi). Davlat boshligʻi — Britaniya monarxi (hozida qirolicha Yelizavet II), ijroiya hokimiyati premyer-ministrga tegishli. Qonunchilik Milliy parlament tomonidan amalgam oshiriladi. Siyosiy partiyalari: Solomon Orollari birlashgan partiyasi, Solomon Orollari liberal partiyasi, Solomon Orollari leyboristlar partiya si, Solomon Orollari milliy harakati partiyasi. Tinch okeanining janubiy gʻarbiy qismidagi Melaneziyada joylashgan shu nomli arxipelagida 992 orollarni band etgan bu davlat xam oʻzini ximoya qila olmaydi. Shuningdek lozim boʻlganda qaysi davlat ximoyasiga tayanishini xam eʼlon qilmagan. Iqtisodi, transport kommunikatsiyalari Iqtisodiyotining asosini qishloq xo’jaligi, baliqchilik va o’rmonchilik (YIMning 70%i) tashkil etadi. Asosiy eksport qilinadigan mahsulotlari – baliq, yog’och, kopra, palma yog’i. Sanoat mahsulotlarining katta qismi va neft mahsulotlarini chetdan keltiradi. 2006-yil YIM miqdori 835 mln dollarni (aholi jon boshiga – 1471 dollar) tashkil etgan. Asosiy savdo hamkorlari – Yaponiya, Buyuk Britaniya, AQSh, Tailand. Temiryo’llari yo’q, avtomobil yo’llarining umumiy uzunligi – 1300 km. PortI – Xoniara. Tarixi Solomon Orollari 1658-yili ispan dengizchisi Mendonya de Neyra tomonidan kashf qilingan. Orollarning shimoliy qismi 1885-yili Germaniya protektorati deb e’lon qilingan. 1889-yili Germaniya Buvangil va Buka orollaridan boshqa hamma orollarni Buyuk Britaniyaga berdi. Buning evaziga inglizlar Germaniyaning G’arbiy Samoani bosib olish huquqini tan olishdi. 1914-yili Buvangil va Buka Avstraliya qo’shinlari tomonidan bosib olindi va 1920-yili Avstraliya boshqaruvi ostiga o’tdi. Ikkinchi jahon urushida orollarning bir qismi yapon qo’shinlari tomonidan bosib olindi, Ikkinchi jahon urushidan keyin Solomon Orollari yana Buyuk Britaniya protektoratiga aylandi. 1978-yili Solomon Orollarining mustaqilligi e’lon qilindi va Britan hamdo’stligi davlatlari safiga kirdi. Manbalar Okeaniya mamlakatlari Solomon Orollari BMT aʼzolari

3675

https://uz.wikipedia.org/wiki/Tonga

Tonga

Tonga (Tonga), Tonga Qirollig i (The Kingdom of Tonga) — Tinch okeanning janubi-g‘arbiy qismidagi va Polineziyadagi Tonga arxipelagida joylashgan davlat. Maydoni 748 km². Aholisi 106,1 ming kishi (2002). Poytaxti — Nukualofa shahri Maʼmuriy jihatdan 6 okrug (district)ra bo‘linadi. Davlat tuzumi T. — konstitutsiyali monarxiya. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka kiradi. Amaldagi konstitutsiyasi 1875-yilda qabul kilingan, keyinchalik unga qoʻshimcha va tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — qirol (1965-yildan Taufa’axau Tupou IV). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Qonun chiqaruvchi assambleya, ijrochi hokimyatni qirol va bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Tonga arxipelagi (Doʻstlik orollari) Tinch okeanning janubi-gʻarbidagi va Polineziyadagi vulkan va marjonlardan hosil boʻlgan bir qancha orollardan iborat. Ularning tarkibida uch asosiy guruh: Tongatapu, Xaapay, Vavau o.lari hamda bir qancha mayda va odam yashamaydigan orollar bor. Tonga arxipelagi orollari 2 parallel suv osti tizmasida joylashgan boʻlib, gʻarbiy tizma (uz. 700 km dan koʻproq) togʻli vulkanik orollardan (eng baland joyi Kao o.da, 1030 m), sharqiy tizma uncha baland boʻlmagan marjon orollardan iborat. Harakatdagi vulkanlar, shu jumladan, suv osti vulkanlari bor. Iklimi — tropik, dengiz iklimi. Dekabr—aprel issiq, nam, may—noyabr salqin va quruq oylar. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 26°, avgustniki 20°. Yillik yogʻin 2000 mm. Tuprogʻi unumdor qizil tuproq, orollar namsevar tropik oʻrmonlar bilan qoplangan. Hayvonot dunyosi ilon, kaltakesak va qushlarning 30 ga yakin turi, kalamush va sichkrn, toshbaqa, dengiz mollyuskalaridan iborat; baliq koʻp. Aholisining aksariyati (98%) — tongalar. Boshqa orollardan kelgan polinezlar va yevropaliklar ham bor. Dindorlarning koʻpchiligi protestant; katoliklar ham bor. Rasmiy til — tonga va ingliz tillari. Aholining 43% shaharlarda yashaydi. Tarixi Mil. av. 2ming y.likda orollarga polinezlar koʻchib kelgan. Mil. 10-asrda davlat uyushmalari paydo boʻlgan, ularni qabila boshliqlari idora qilgan. Bu yerga 17-asrda golland dengizchi sayyoxlar yetib borgan. 1845-yil Xaapay o.lari kabila boshligʻi orollar guruxini birlashtirishga erishdi. T.ni egallash uchun Buyuk Britaniya, Germaniya va AQSH oʻrtasida keskin kurash boʻlib, natijada 1900-yil T. Buyuk Britaniya protektorati ostidagi oʻzini oʻzi idora qiluvchi davlat deb eʼlon kilindi. 1967-yilgi Buyuk Britaniya — T. bitimi Buyuk Britaniyaning orollar ustidan nazoratini chekladi. 1970-yil 4 iyunda T. mustakillikka erishdi. T. — 1999-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 4 iyun — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1970). Siyosiy partiyalari. Inson huquqlari va demokratiya uchun harakat; Xalq partiyasi, 1994-yil tuzilgan. T.da kasaba uyushmalari yoʻq. Xoʻjaligi T. — iqtisodiy jihatdan zaif agrar mamlakat. Iktisodiyotining asosi qishloq xoʻjaligi. (yalpi ichki mahsulotning 32%). Aholining 90% shu sohada band. Eksport uchun banan, ananas, kokos palmasi (kopra), sitrus mevalar, mahalliy ehtiyoj uchun batat, yams, maniok, taro yetishtiriladi. Qoramol, choʻchqa, echki, uy parrandasi boqiladi, baliq ovlanadi, yogʻoch tayyorlanadi. Sanoati qishloq xoʻjaligi. xom ashyosini qayta ishlaydigan va taxta tiladigan mayda korxonalar, tikuv fkasidan iborat. Avtomobil yoʻllari uzunligi — 650 km dan ziyod. Asosiy dengiz portlari (savdo markazlari) — Nukualofa va Neiafu. T. chetga kopra, banan, tropik mevalar, dengiz mahsulotlari, qovun, vanil, pomidor chiqaradi, chetdan mashina va uskuna, oziq-ovqat (qand, choy, kofe va boshqalar), sanoat mollari oladi. Yangi Zelandiya, Avstraliya, AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya bilan savdo qiladi. Pul birligi — paanga. Maorifi. Boshlangʻich taʼlim bepul, 6—14 yoshdagi bolalar uchun majburiy. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilari ped. kollejida tayyorlanadi. Okean sohilidagi orombaxsh plyajlar va Nukualofadagi qirol saroyi T.ning diqqatga sazovor joylaridir. Matbuoti va radioeshittirishi. "Tonga kronikl" ("Tonga voqealari", ingliz va tonga tillarida chikdsigan hukumat haftanomasi, 1964-yildan), "Tonga Tayme", ("Tonga vaqti", ingliz va tonga tillarida chiqadigan haftanoma, 1989-yildan); "Kele’a" ("Chiganoq", tonga tilida yiliga 6 marta chikdsigan siyosiyiqtisodiy jurnali, 1986-yildan). T. radioeshittirish komissiyasi hukumatga qarashli boʻlib, 1961-yil tashkil etilgan. Tonga (Tonga Qirolligi) poytaxti — Nuku'alofa shahri. BMT aʼzosi Okeaniya Tonga BMT aʼzolari

3676

https://uz.wikipedia.org/wiki/Tuvalu

Tuvalu

Tuvalu (Tuvalu) — Okeaniyada, Tinch okeanning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan davlat. BMT aʼzosi. Maydoni 26 km², aholisi 11,15 ming kishi (2002). Poytaxti Funafuti shahri. Aholisining koʻpchiligi tuvalular. Rasmiy til — ingliz tili, shuningdek, polineziya tillaridan biri — tuvalular tili ham qoʻllaniladi. Dindorlarning aksariyati protestantlar. Davlat tuzumi T. — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi mustaqil davlat (Hamdoʻstlik mamlakatlari davlat va hukumat boshliklari anjumanlarida qatnashish huquqiga ega emas). Amaldagi konstitutsiyasi 1978-yil qabul qilingan. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya qirolichasi, uning nomidan generalgubernator davlatni boshqaradi; u bosh vazir tavsiyasiga binoan, T. fuqarolari orasidan tayinlanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 1 palatali parlament, ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati T. marjonlardan hosil boʻlgan 9 ta orolda joylashgan. Yer yuzasi pasttekislik; faqat buta va mayda daraxtlar oʻsadi. Iqlimi iliq va nam, kuchli toʻfon boʻlib turadi. Oʻrtacha yillik temperatura 27°, yillik yogʻin miqdori 2500–3300 mm. Hayvonot dunyosi qushlar va hasharotlardan iborat. Tarixi T. orollariga mil. 1ming y.lik oʻrtalaridan polinezlar koʻchib kela boshlagan. Orollarga yevropaliklardan dastlab 1568-yil ispanlar borgan. 1850—75 yillarda qul savdogarlari T. aholisining bir qismini Avstraliyada ishlatish uchun olib ketganlar. Qul savdosi va yuqumli kasalliklar sababli aholi 10 baravar kamayib ketgan. 1892-yil T. orollarini Buyuk Britaniya egallab olib, Gilbert o.lari bilan birga Britaniya protektoratiga birlashtirgan, 1916-yil Gilbert va Ellis o.lari nomi bilan mustamlakaga aylantirgan. Ikkinchi jahon urushi vaqtida T.da Amerika qoʻshinlari joylashib, Gilbert arxipelagini bosib olgan yaponlarga qarshi kurashgan. 1974-yil referendum natijasida T. aholisining koʻpchiligi Gilbert o.laridan ajralib chiqish uchun ovoz berdi. 1975-yil T. Britaniyaning alohida mustamlakasi boʻldi, 1978-yil 1 oktabrda Hamdoʻstlik tarkibidagi mustaqil davlat deb eʼlon kilindi. T.da siyosiy partiya va kasaba uyushmalari yoʻq. T. — 2000-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1 oktabr — Mustaqillik kuni (1978). Xoʻjaligi T. agrar mamlakat. Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi. Kokos palmasi, taro, pulaka (taroning bir turi), non daraxti, banan oʻstiriladi, sabzavot ekiladi. Choʻchqa va tovuq boqiladi. Baliq ovlash bilan shugʻullaniladi. Kokos yongʻogʻining bir qismidan kopra ajratib olinadi. Hunarmandchilik (chigʻanoqdan bezaklar yasash, savat toʻqish va boshqalar) rivojlangan. Yengil sanoat korxonalari bor. Transporti unchalik rivojlanmagan. Funafuti o.da dengiz prichali bor. 6 orol oʻrtasida aviatsiya katnovi yoʻlga qoʻyilgan. Chetga kiyim, poyabzal, kopra, meva va sabzavot chiqaradi. Chetdan mashina va uskuna, oziq-ovqat va sanoat mollari, energiya resurslari oladi. Tashqi savdoda Fiji, Avstraliya, JAR bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — avstraliya dollari. T. radiosi ishlaydi (1975-yil tashkil etilgan).Bundan tashqari Okeaniya Tuvalu BMT aʼzolari

3677

https://uz.wikipedia.org/wiki/Vanuatu

Vanuatu

Vanuatu, Vanuatu Respublikasi (Ripablik blong Vanuatu) — Tinch okeanning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan Yangi Gebrid orollari (80 oroldan iborat)dagi davlat. Bu orollarning eng yiriklari Espiritu-Santo, Ambrim, Malekula, Maevo, Efate. Maydon 12 190 km. Aholisi 189,6 ming kishi (1990-yillar oxiri). Poytaxti — Port-Vila shahri. Maʼmuriy jihatdan 6 provinsiyaga boʻlingan. Davlat tuzumi Vanuatu Respublikasi Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka kiradi. Amaldagi konstitutsiya 1980 i. 30-iyulda qabul qilingan. Davlat boshligi — prezident. U parlament tomonidan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni bir palatali parlament amalga oshiradi. Parlament aʼzolari aholi tomonidan 4 yil muddatga saylanadi. Ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Orollar yer yuzasi vulkan jinslaridan tuzilgan togʻlik (eng baland nuqtasi 1810 m). 60 ga yaqin vulkandan 10 tasi harakatda. Orollardagi togʻlar orasida tekis yerlarda dehqonchilik qilinadi. Koʻpgina issiq buloqlar mavjud. Oltingugurt, marganes konlari bor. Iklimi — nam, tropik. Oʻrtacha oylik tempaturasi 20—27°. Yiliga 1000 mm gacha yogʻin yogʻadi. Sershamol sharqiy qiyaliklarda tropik oʻrmonlar, gʻarbda Irak oʻrmon. Aholisi Aholisi asosan melanezlar (95% ga yaqini). Inglizlar, mikronezlar, polinezlar, fransuzlar va b. ham yashaydi. Shaharlarda 18,4% aholi istiqomat qiladi. Rasmiy tili — ingliz va fransuz tillari; davlat tili — bislama tili. Dindorlarning aksariyati — xristianlar (aholining 90% i). Yirik shaharlari — Port-Vila, Luganvil. Tarixi Vanuatuda bir necha ming yillardan beri odamlar yashaydi. taxminan 4 ming yil avval Yangi Gebrid arxipelagining shimoliy va markaziy orollariga koʻchib kelgan kishilar shu yerda oʻrnashib qoldi. Orollar portugaliyaliklar tomonidan 1606-yilda kashf etilgan. 1774-yilda orollar ingliz sayyohi J. Kuk tomonidan tadqiq etilgan va Yevropadagi Gebrid orollariga oʻxshashligi uchun Yangi Gebrid deb atalgan. 1906-yildan Buyuk Britaniya bilan Fransiyaning mushtarak mustamlakasi boʻlgan. Mahalliy aholining koʻp yillik ozodlik kurashi natijasida Vanuatu 1980-yil 30-iyulda mustaqil deb eʼlon qilindi. Vanuatu—1981-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami —30-iyul — Mustaqillik kuni (1980). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Vanuatu leyboristlar partiyasi, 1986-yil tashkil etilgan; Vanuaku partiyasi, 1971-yil tuzilgan; Milliy demokratik partiya, 1986-yilda asos solingan; Melaneziya taraqqiyparvar partiyasi, 1988-yilda tuzilgan; Xalq demokratik partiyasi, 1994-yilda asos solingan; Milliy birlashgan partiya, 1991-yilda tashkil etilgan; Yangi xalq partiyasi, 1986-yilda tuzilgan; Moʻʼtadil partiyalar ittifoqi, 1980-yilda tuzilgan. Vanuatu kasaba uyushmalari kengashi, 5 tarmoq kasaba uyushmalarini birlashtiradi. Xoʻjaligi Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi Mehnatga qobiliyatli aholining 70% qishloq xoʻjaligi bilan band. Kokos palmasi, yams, kakao, shakarqamish, kofe, paxta ekiladi. Qoramol, qoʻy, echki, parranda bokiladi, baliqovlanadi. 1995-yil yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushi 13% ni tashkil etdi. Unda mehnatga qobiliyatli aholining 3,5% band boʻldi. Qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi. Marganes qazib olinadi (Efate orolda). Shuningdek, neft, oltin, mis zahiralari bor. Qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi, toʻqimachilik mahsulotlari, qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi korxonalar bor. 80-yillarning oxiridan qurilish avjoldi. Sayyohlik rivojlangan; yiliga oʻrtacha 45 mingga yaqin sayyoh kelib ketadi. Vanuatuda temir yoʻl yoʻq. Avtomobil yoʻllari uzunligi—1,1 ming km. Asosiy dengiz porti va xalqaro aeroporti Port-Vila shahri. Shuningdek, Luganvil, Palikoulo va Santu dengiz portlari ham bor. Vanuatu chetga kopra, marganes rudasi, baliq, goʻsht, kofe, kakao, yogʻoch chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat mahsulotlari, ichimliklar, tamaki, kimyoviy mahsulotlar, dastgoh va transport jihozlari oladi. Tashqi savdodagi mijozlari — Yaponiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Fransiya, Yangi Kaledoniya, Fiji, Niderlandiya. Pul birligi — vatu. Madaniyati Vanuatuda "Vanuatu uikli" (ingliz, fransuz va bislama tillarida, 1980-yildan), "Treyding post" ("Savdo pochtasi", ingliz tilida) haftalik gaz.lari chiqadi. 1987-yildan Paknyus mintaqaviy axborot agentligi mavjud. Vanuatuda "Vanuatu teleradioeshittirish korporatsiyasp" faoliyat koʻrsatadi. Vanuatu radiosi 1966-yildan (ingliz, fransuz va bislama tillarida) ishlaydi. Vanuatu maktablarida taʼlim ingliz va fransuz tillarida olib boriladi. Oʻqish bepul. Boshlangich maktabga bolalar 6 yoshdan qabul qilinadi. 6 yoshdan 11 yoshgacha boʻlgan bolalarning 85% ga yaqini davlat boshlangʻich maktablariga boradi. Bu maktablarning soni 270 dan ortiq. Oʻrta maktablarga bolalar 12 yoshdan qabul qilinadi; unda oʻqish muddati 7 yil Oʻrta maktablarda 4269 oʻquvchi oʻqiydi. Davlat maktablaridan tashqari, xususiy va missionerlik maktablari ham bor. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilarini ped. kollejlari tayyorlaydi. 1989-yil mayda Port-Vila sh.da Jan.-Tinch okeani universitetining filiali ochilgan. Port-Vila sh.da shuningdek, Madaniy markaz hamda uning muzeyi va kutubxonasi bor. Manbalar Okeaniya Vanuatu BMT aʼzolari

3679

https://uz.wikipedia.org/wiki/Avstraliya

Avstraliya

Avstraliya Ittifoqi (Commonwealth of Australia) Avstraliya materigini qoplovchi davlat. Maydoni — 7 million 692 ming 024 km². Aholisi — 25,8 million kishi (2021). Poytaxti — Kanberra shahri. Avstraliyani gʻarbda Hind okeani, sharq, janub va shimoldan esa Tinch okeani suvlari yuvib turadi. Hududi kattaligi boʻyicha Avstraliya jahonda 6-oʻrinda turadi. Davlatni Buyuk Britaniya qirolichasi nomidan general-gubernator idora etadi. Amaldagi general-gubernator - David Hurley. Bosh vazir: Anthony Albanese. Poytaxti: Kanberra Hudud: 7 692 000 km² Pul birligi: Avstraliya dollari Qiziqarli joylar: Sidney, Melburn, Brisben, Pert, Adelaida, Gold Coast, Cairns, Byron Bay va Kanberra shahri hisoblanadi. Davlat tuzumi Avstraliya– Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi federal davlat. Avstraliyaning amaldagi Konstitutsiyasi 1901-yilda qabul qilingan. Davlat tuzilishi shakli jihatidan – federatsiya. Davlat boshligʻi – Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), general-gubernator uning vakili hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat ikki palatali (vakillar palatasi va senat) federal parlament. Vakillar palatasi (quyi pa-lata) 3 yil muddatga, senat (yuqori palata) deputatlari har bir shtatdan 6 yil muddat-105ga saylanadi. Senat tarkibining yarmi har 3 yilda yangilanadi. General-guberna-tor va bosh vazir boshchilik qiladigan hukumat ijroiya hokimiyatni amalga oshiradi. Avstraliyaning har bir shtati oʻz kon-stitutsiyasi, parlamenti va hukumatiga ega; shtatlarning huquqlari cheklangan. Aholisi Avstraliya hozirgi aholisining aso-siy qismi – Britaniya o.laridan koʻchib kelganlarning avlodlari – inglizlar, irlandlar, shotlandlar boʻlib, ular av-straliyaliklar millatini tashkil etadi (qarang Avstraliyaliklar). Tub joy aholi va duragaylar Avstraliya aholisining 1,5% ni tashkil etadi; ukrainlar, italyanlar, nemislar, greklar, gollandlar va boshqa ham yashaydi. Bir necha yuz oʻzbek bor. Rasmiy tili – ingliz tili. Aholining oʻrtacha zichligi – 1 km² ga salkam 2 kishi. Aholining 80% ga yaqini materikning sharqiy va janubi-sharqiy sohilida istiqomat qiladi; aholining – 2/3 qismi yirik shaharlarda yashaydi. Eng yirik shaharlari: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert. Maʼmuriy bo‘linishi Tarixi 18-asrgacha Avstraliya aborigenlari ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashagan. Yevropaliklardan birinchi boʻlib mate-rikka golland dengiz sayyohlari V. Yans-zon (1606) va A. Ya. Tasman (1642) kelganlar. Yangi qitʼani oʻrganish uchun Angliya bir necha ekspeditsiya, jumladan J. Kuk rahbarligidagi ekspeditsiyani yubordi (1770). 1788-yilda A. Angliya hududi deb eʼlon qilindi.19-asrning 20-yillaridan boshlab A.da qoʻychilik rivojlandi, 30-yillarda dast-labki sanoat korxonalari paydo boʻldi. 19-asrning 2-yarmidagi "oltin talvasasi" (1851–61) munosabati bilan koʻchib keluvchilar ancha koʻpaydi. Angliya hukumati A.dagi mustamlakalarda boshlangan keng xalq harakati (oltin izlovchilarning 1854-yildagi Evrika qoʻzgʻoloni va boshqa isyonlar) tazyiqi ostida 1855-yilda ularning koʻpchiligiga oʻzini oʻzi boshqarish xuquqini berishga majbur boʻldi. 1901-yil A.dagi mustamlakalar 6 shtatdan ibo-rat federatsiyaga – Avstraliya Ittifoqiga birlashtirildi va u dominion maqomini oddi. 1906-yilda unga Britaniyaning Pa-pua mustamlakasi (Yangi Gvineya o.ning janubi-sharqiy qismi), Birinchi jahon urushidan keyin esa (bu urushda A. qoʻshinlari Bri-taniya armiyasi tarkibida jang qildi) Germaniyaning sobiq Yangi Gvineya mu-stamlakasi (Yangi Gvineya o.ning shimoli-sharqiy qismi) va Nauru orol (Millatlar Ittifoqi mandati ostidagi hudud sifa-tida) berildi. Ikkinchi jahon urushi vaqtida A. gitlerchilarga qarshi koalitsiya tarafida harakat qildi. 1945-yildan Avstraliya– BMT aʼzosi. Urushdan keyin A. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibida qolgan holda mustaqil davlatga aylandi. Urushdan keyin deyarli doimo hokimiyat tepasida burjua partiyalari – liberal va agrar (1975-yildan milliy agrar) partiyalari koalitsiyasi boʻldi. Faqat 1949-yilgacha, 1972-75 yillarda va 1983-yilda hukumatni leyboristlar tuzdi. Bu par-tiya tashki va ichki siyosatda mustaqil yoʻldan borish uchun bir qancha tadbirlarni amalga oshirdi. A. hukumati Nauru (1968) va Papua Yangi Gvineya (1975)ga mustaqillik berishga majbur boʻldi. 1991-yilda A. bilan Oʻzbekiston Respublikasi oʻrtasida diploma-tiya munosabatlari oʻrnatilgan. Milliy bayrami – A. kuni (26-yanvar). Siyosiy partiya va kasaba uyushmalari Avstraliya milliy partiyasi, 1916-yilda tashkil etilgan; Avstraliya liberal partiyasi, 1944-yilda tuzilgan; A. leyboristlar partiyasi, 1891-yilda tashkil etilgan; A. demokratlari partiyasi, 1977-yilda tashkil etilgan. Avstraliya kasaba uyushmalari kengashi 1927-yilda tuzilgan. Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi. Xoʻjaligi Avstraliya– yuksak darajada rivojlangan industrial agrar mamla-kat. Iqtisodiyotda yirik monopoliyalar hukmron, xorijiy sarmoya, asosan AQSH va Buyuk Britaniya sarmoyasi katta mavqega ega. A. temir ruda, boksit, rutil, qoʻrgʻoshin, jun, shakarqamish mahsuloti eksport qilish sohasida yetakchi oʻrinda, 106koʻmir, rux, mis, marganes, bugʻdoy, goʻsht eksport qilishda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Sanoati Avstraliya sanoati yalpi milliy mahsulotning 30% ni beradi. Uning aso-siy tarmoqlari: konchilik, metallurgiya, kimyo, mashinasozlik, oziq-ovqat, yengil sanoat. Asosiy energetika resurslari – kumir va tabiiy gaz. Issiklik elektr stansiyalari elektr energiyaning 80% ga yaqinini hosil qilib beradi. 1994–95 yil 155 mlrd. kVt-s elektr energiyasi hosil qilingan. Eng katta temir ruda havzasi – Gʻarbiy A.dagi Pilbara koni, rangli metall rudalari, asosan Broken-Xill (Yangi Janubiy Uels) va Maunt-Ayza (Kvin-slend), boksitlar Ueypa koni (Kvin-slend) va Gov (Shimoliy hudud)dan qazib olinadi. 1994–95 yil Ill mln. tonna temir rudasi, 202 mln. tonna toshkoʻmir, 32,9 mln. tonna neft, 20,7 mlrd. kub-metr tabiiy gaz, 256 t oltin qazib olingan. Sanoatda mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, neft kimyosi (oltin-gugurt kislo-tasi, mineral oʻgʻitlar) va neftni qayta ishlash tarmoqlari ustunlik qiladi. 1994–95 yil 6,2 mln. t poʻlat, 237 ming t mis, 211 ming t qalay, 1,2 mln. t alyu-miniy va 360 min-gga yaqin avtomobil ishlab chiqarilgan. Oziq-ovqat sanoati koʻproq eksportga (goʻsht, un, qand-shakar, sariyogʻ-pishloq, pivo, vino) moslangan. Toʻqimachilik, tikuvchilik, poyabzal korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert. Vullogong – Port-Kembla, Nyukasl, Jilong, Kuinana port-sanoat majmualari shakllangan. Qishloq xoʻjaligi Avstraliya – yirik yer egaligi mamlakati. Foydalaniladigan yerlarning 80% dan ortigʻi yirik yer egalari qoʻlida. Fermalar sertovarligi, mexani-zatsiyalashuvi va ixtisoslashuvi bilan ajra-lib turadi. Avstraliya (davlat) mahsuloti qiymatining 60% dan koʻprogʻini chorvachilik beradi. Qoʻylar 174 mln., qoramol – 24,1 mln. boshni tashkil etadi. Qoʻychilikning asosiy rayonlari – janubi-sharqiy va janubi-gʻarbiy sohil; sut yetishtiruvchi rayon janubi-sharqiy sohil, goʻsht yetishtiruvchi rayon mamlakat sharqi va shimoli. Salkam 15 mln. gektarga ekin ekiladi, shundan 1,5 mln. gektari sugʻoriladi. Asosiy ekinlar – bugʻdoy (hosili yiliga oʻrtacha 14,3 mln. t) va shakarqamish, shuning-dek arpa, suli, supurgi, joʻxori, sholi, makkajoʻxori, kartoshka, paxta, tama-ki, uzum, mevali daraxtlar. Bir yilda oʻrtacha 3,7 mln. t. shakar xom ashyosi, 3,7 mln. t. goʻsht, 720 ming t. jun yetishtiradi. Transporti 1996-yilda avtomobil yoʻllari 900 ming km, jumladan qattiq qoplamali yoʻllar – 420 ming km, temir yoʻl– 40,6 ming km ni tashkil qildi. Asosiy dengiz portlari – Sidney, Melburn, ixtisoslashtirilgan portlar – Port-Xedlend, Dampir (temir ruda joʻnatish). Xalqaro aeroportlari: Sidney, Mel-burn, Pert, Darvin. Tashqi savdosi Eksportda qishloq xoʻjaligi mahsulotining ulushi 30%, mineral xom ashyo 27,8% va tayyor sanoat mahsulotlari 20% ni tashkil etadi. Tayyor isteʼmol mollari, asbob-uskunalar, neft chet eldan keltiriladi. Asosan Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya bilan savdo-sotiq qiladi. Pul birligi – A. dollari. Tibbiy xizmati Davlat kasalxonalaridan tashqari tibbiy xizmat aso-san xususiy shifokorlar tomonidan koʻrsatiladi. Shifokorlar soni 18 ming (721 kishiga 1 shifokor). Shifokorlarni universitetlarning 8 tibbiyot fakulteti tayyorlaydi. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. Avstraliyada bolalarga 6 yoshdan 15 yoki 16 yoshgacha (har bir shtatda har xil) majburiy taʼlim beriladi. Tub joy aholining 40% savodsiz. Davlatga va xususiy shaxslarga karashli makta-blar bor. Oliy taʼlim – pulli. Avstraliyada 26 universitet, 35 kollej bor. Eng yirik oliy oʻquv yurtlari: Sidney, Adelaida, Melburn universitetlari, Adelaida, Melburn texnika institutlari. Bir qancha akademiyalar, shu jumladan Avstraliya Fanlar Akademiyasi, institut institutlari va ilmiy jamiyatlar bor. Eng yirik kutubxonalar: Kanberradagi Milliy ku-tubxona, Sidney universiteti kutubxonasi va boshqa 107Muzeylar: Avstraliya muzeyi (Sidney), Viktoriya shtatining Milliy galereyasi (Melburn) va boshqa. Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi Avstraliyada 70 dan koʻproq kun-dalik gaz. (10 asosiy gaz.ning tiraji – 5 mln. nusxadan ziyod) va 592 boshqa davriy nashrlar chiqadi. Kundalik "Gerald-san nyus piktorial" ("Xabar-noma – Quyosh", 1990-yildan), "Sidney morning gerald" ("Sidney tong xabar-nomasi", 1831-yildan) eng salmoqli gaz.lar hisoblanadi. Asosiy axborot agentligi – Ostrelian assoshieyted press (1935-yilda asos solingan). 100 radiostansiya va 85 telemarkaz ishlaydi. "Ey-bisi" va "Ey-bi-es" umummilliy teleradio-eshittirish kompaniyasi mavjud. Radio-eshittirishlar 1923-yil, telekoʻrsatuvlar 1956-yildan yoʻlga qoʻyilgan. Adabiyoti Avstraliya adabiyoti ingliz tilida (aborigenlarning oʻz yozuvi yoʻq). 19-asrning 1-yarmida metropoliya adabi-yoti taʼsirida rivojlandi. Milliy realistik adabiyot 90-yillardagi ijti-moiy-siyosiy yuksalish muhitida yuzaga keldi. Unga T. Kollinz, X. Louson va boshqa asos soldi. Birinchi jahon urushi voqealari A. adabiyotining yanada ravnaq topishiga koʻmaklashdi. Bu davr asarlarida jabr-zulm fosh qilindi, aborigenlarning fojiasi aks ettirildi (K. S. Prichard, X. X. Richardson, E. V. Palmer, K. Tennant, B. Penton va boshqalarlar). A. Marshall, J. Morrison prozasida, B. Adamson, M. Gilmor poeziyasida jamiyat nuqsonlari tanqid qilindi, milliy mustaqillik gʻoyalari tarannum etildi. Irqiy kamsi-tish adiblarning muhim mavzuidir. Bunga F. B. Vikersning "Sarob" (1955), D. Kyuzekning "Quvgʻindagi quyosh" (1955) va "Qora chaqmoq" (1964), G. Keysining "Snoubol" (1958), D. Styuartning "Yen-di" (1959), M. Dyurekning "Uni saqla, ona yurtim" (1955) asarlari va boshqa asarlar misol boʻladi. Dramaturgiyada hozirgi zamon muammolariga murojaat etilgan: A. Terner, S. Lokk-Elliot, K. Dankan, D. Kyuzek, O. Grey, R. Louler, M. Brend pesalari. Meʼmorligi A.da meʼmorlik 18-asr oxirlarida ingliz klassitsizmi va yangi gotikasi ruhida rivojlana boshladi. 19-asrning 2-yarmidan Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida shaharlarida toʻgʻri bur-chakli koʻp qavatli uylar qurildi. 20-asrning 20-yillaridan A. meʼmorligida yangi oqimlar, asosan konstruktivizm yoyi-la boshladi (poytaxt Kanberra, 1913–1927, meʼmor U. Griffin). Zamonaviy inshootlar orasida Sidneydagi opera teatri (meʼmor G. Zaydler), Melburndagi olimpiada stadioni (1956) va boshqa diqqatga sazovor. Tasviriy sanʼati Avstraliya badiiy mada-niyati ikki ilk asosga ega. Ularning biri aborigenlar sanʼati (oʻymakorlik, bumeranglarga naqsh solish, gʻorlardagi qoya toshlarda inson qiyofasini tasvir-lash), ikkinchisi – yevropacha madaniyat. 18-asrning oxiri – 19-asrning boshlarida A. tabiatining aynan aniq tasviri (K. Martene, A. L. Byuvelot), hajviy grafika (S.T.Xill) paydo boʻldi. 19-asr oxiri – 20-asr boshlarida hayotiy rangtasvir milliy maktabi rivojlandi (rassomlar J. U. Lambert, F. Mak-Kabin, N. Kuni-xon, haykaltarosh P. Dadsuel). 20-asrning 40-yillarida aborigenlarning yangi sanʼati vujudga keldi (Namatjir va Pa-rerulya oilalari). Musiqasi Avstraliya tub joy aholisining musiqiy xalq ijodiyoti oddiy usullar joʻrligida raqsga tushib, qoʻshiq aytishdan iborat: cholgʻu asboblari – qayroq, dovul, dijeridu va shahrik. 18-asr oxirlaridan yevropacha musiqa rasm boʻla bosh-ladi. 1847-yilda Sidneyda A. Natanning "Avstriya Don Joni" degan birinchi A. operasi sahnalashtirildi. Adelaida, Melburn, Sidney, Brisben, Kanberra, Xobartda konservatoriyalar bor. A. musiqa arboblari – kompozitorlardan A. Xill, J. Antil, A. Benjamin, dirijyor B. Xeynse, skripkachi B. Kimber, xo-nandalar N. Melba, X. Bleyr va boshqa Teatri Avstraliyada dastlabki spektakllar 18-asrning 80-yillarida koʻchib kelgan yevro-108paliklar tomonidan qoʻyilgan. 19-asrning 30–40-yillarida Sidney va boshqa shaharlarda doimiy ishlovchi teatrlar barpo etildi. Milliy teatrning shakllanishida 20-asrning 10–30-yillarida adabiy-teatr birlashmalari koʻmak berdi, ular aso-san mamlakatda yaratilgan pesalarni sahnalashtirdilar (K. S. Prichard, L. Esson, U. Mur, K. Uotson). Avstraliyaning "Odd tout", "Independent tietr" yetakchi mil-liy teatrlari tijorat teatrlariga ("Ti-vali" va boshqalar) qarama-qarshi turadi. Yangi teatrlar deb atalgan yarim professional teatrlar ham ishlab turibdi. Kinosi Mamlakatda kino ishlab chiqarish 1900-yilda boshlandi. 70-yillarda A. kinoni rivojlantirish federatsiyasi tuziddi. Hujjatli kino ommalashgan. Melburndagi Davlat ilmiy va sanoat tadqiqotlari tashkiloti ilmiy fil-mlar chiqaradi. Manbalar Okeaniya BMT aʼzolari Avstraliya

3683

https://uz.wikipedia.org/wiki/Antigua%20va%20Barbuda

Antigua va Barbuda

Antigua va barbuda (Antigua and Barbuda) — Vest-Indiyadagi davlat. Kichik Antil orollari guruhiga kiruvchi Antigua, Barbuda va Redonda orollarida joylashgan. Maydoni 441,6 km². Aholisi 64,3 ming kishi (1995), asosan negrlar va mulatlar. Aholining oʻrtacha zichligi — 1 km² ga 145 kishi. Aholining 32% shaharlarda yashaydi. Rasmiy tili — ingliz tili. Dindorlar xristian dinining protestantlik oqimiga mansub-dirlar. Maʼmuriy-hududiy jihatdan 7 rayonga boʻlingan. Poytaxti — Sent-Jons shahri va porti. Antigua va Barbuda 1981-yilda qabul qilingan Konstitutsiya boʻyicha Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi mustaqil davlat. Davlat boshligʻi Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), general-gubernator uning vakili hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi organi — vakillar palatasi va senatdan iborat parlament. Ijrochi hokimiyatni general-gubernator tomonidan tayin-lanadigan bosh vazir boshchiligidagi xukumat boshqaradi. Antigua va Barbudada Antigua ley-boristlar partiyasi (1968), Birlash-gan taraqqiyparvar partiya (1992), Antigua va Barbuda fuqarolik xizmati assotsiatsiyasi (500 aʼzo), Antigua professional va ishchilar ittifoqi (1940, 10 ming aʼzo), Antigua ishchilar ittifoqi (1967, 10 ming aʼzo) mavjud. Orollar asosan tekislikdan iborat. Tekislikning eng yuqori nuqtasi — 402 m ga yetadigan Bogti-Pik baland-ligidir. Antiguaning shimoliy va sharqiy qismi ohakchil va yirik donador qum, markaziy qismi gil formatsiyalar bilan qoplangan. Antigua o. qirgʻoqlari kemalar uchun qulay tabiiy toʻxtash joylariga ega. Qirgʻoq boʻyining ayrim qismlari qoyalar bilan qoplangan. Orollarda iqlim — quruq va quyoshli (bir yilda oʻrtacha 1150 mm yogʻin yogʻadi). Quruq mavsum noyabrning oxiridan may oyining boshigacha davom etadi. Tabiiy oʻsimliklari va hayvonot dunyosi Antiguadan 48 km shimoliyda joylashgan aholi kam yashaydigan Barbuda o.da saqlanib qolgan. Bu yassi marjon o.ning gʻarbiy qismida qoʻltiq boʻlib, uning qoʻriqxona sharoitida suvda suzuvchi yovvoyi qushlarning koʻp turlari saqlanib qolgan. Orollarning qadimgi aholisi indeyslar boʻlgan. Antigua va Redonda o.larini 1493-yil X. Kolumb oʻzining ikkinchi ekspeditsiyasida kashf etgan. Orollar dastlab Ispaniya, Angliya va Fransiya mustamlakasi, 1667-yildan bu-tunlay Angliya mustamlakasi boʻlgan. In-glizlar orolda plantatsiya xoʻjaligini tashkil etib, bu yerga Afrikadan nef-qullarni olib kela boshladilar. 1834-yil qulchilik bekor qilindi. 1871-yildan 1958-yilgacha Antigua, Barbuda va Redonda o.lari Angliyaning Shamolli orollar mustamlakasi tarkibida boʻlgan. 1981-yildan mustaqil davlat. Mamlakat iqtisodiyotining asosi — xorijiy sayyoxlik va qishloq xoʻjaligi Qishloq xoʻjaligi asosan shakarqamish, paxtaning uzun tolali navi, shuningdek, tama-ki, kokos palmasi va sabzavot yetishti-rishga ixtisoslashgan. Chorvachilik yaxshi rivojlanmagan. Oʻz oziq-ovqat mahsuloti yetishmaganligi sababli u chetdan kelti-riladi. Sanoati qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlash bilan band. Rom ichimligi, paxta va kokos yogʻi ishlab chiqariladi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari — AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya. Pul birligi — sharqiy Karib dollari. „Autlet“, „Neyshn“ („Millat“), „Uorkerz voys“ („Ishchi ovozi“) gaz.lari nashr etiladi. 1956-yildan radioeshittirish, 1964-yildan telekoʻrsatuv tashkilotlari mavjud. Shimoliy Amerika mamlakatlari Antigua va Barbuda BMT aʼzolari

3684

https://uz.wikipedia.org/wiki/Argentina

Argentina

Argentina Respublikasi (Ispancha: República Argentina) — Janubiy Amerikadagi davlat. Qitʼaning janubi-sharqiy qismini, Olovli Yer o.ning sharqiy qismini va bir qancha orollarni egallaydi. Atlantika okeani sohilida joylashgan. Maʼmuriy jihatdan 22 viloyat (provinsiya), federal (poytaxt) okrugi va Olovli Yer hududiga boʻlinadi. Maydoni 2767 ming km². Aholisi 36,1 mln. 605kishi (1999). Poytaxti Buenos-Ayres shahri. Davlat tuzumi Argentina — federativ respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1994-yil 24-avgustda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident. Prezident va vise-prezident 4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — Millim kongress (parlament). Kongress ikki palata: senat va deputatlar palatasidan iborat. Ijrochi hokimiyat prezident va hukumatdir. Tabiati Argentinaning sharqi keng tekisli-klardan va gʻarbi togʻlardan iborat. Mamlakatning butun shimoli-sharqini La-Plata pasttekisligi (Gran-Chako, Sharqiy Pampa tekisligi), janubi-sharqini Patagoniya yassi togligi egallaydi. Gʻarbdagi togʻ yon bagʻirlari balandlasha borib, And toglariga ulanib ketadi. Janubiy Amerikaning eng baland nuqtasi Akonkagua (6960 m) ham Argentina hududidadir. Foydali qazilmalari: neft, gaz, temir, poli-metallar, uran, mis, qalay, volfram va boshqa rudalar. Argentina tekislik qismining iqlimi — tropik va subtropik, janubida — moʻ’tadil. Eng issiq oy (yanvar)ning oʻrtacha harorati shimolida 28°, janubida 10°, iyulning oʻrtacha harorati shimolida 18° va janubida G. Togʻlarda iqlim moʻ’tadil sovuq. Yiliga Patagoniyada 100 — 300 mm, shimoli-sharqda 1400 — 1600 mm, Andning sharqiy yon bagʻirlarida 5000 mm gacha yogʻin yogʻadi. Asosiy daryolari: Parana, Paragvay, Urugʻvay, Rio-Sala-do, Rio-Kolorado, Chubut, Rio-Negro. Argentina koʻllarining aksariyati muzliklardan paydo boʻlgan (Naul-Uapi, Buenos-Ay-res, Vedma va boshqalar). Argentina hudu-dining salkam 20% doimiy koʻm-koʻk va bargi toʻkiluvchi oʻrmonlar bilan qoplangan. Gran-Chakodagi qizil tuproqda siyrak oʻrmon, Pampadagi unumdor qoratuproqda pichanzor dashtlar, Patagoniyada -yarim choʻl. Argentinaning milliy bogʻlari — Iguasu, Lanin, Na-uel-Uapi va boshqalar. Aholisi Argentinlar (mamlakat aholisining 90%) asosan yevropalik muhojirlardan shakllangan. Shuningdek italyanlar, yahudiylar, ukrainlar, ispanlar, katalonlar, polyaklar, nemislar, fransuzlar va boshqalarlar ham yashaydi. Tub joy aholisi — indeyslarning aksariyati yevropaliklarning mustamlakachilik harakatlari jarayonida qirilib ketgan. Ularning oz qismi (kechua, tupi-guaranlar va boshqalar) Argentinaning shimoli-gʻarbida va Paragvay bilan boʻlgan chegara yaqinida yashaydi. Rasmiy tili — ispan tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km²ga 9 kishidan koʻproq. Aholining 86% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Buenos-Ayres, Kordova, Rosario, La-Plata. Tarixi Qadim zamonlarda Argentina hududida koʻp sonli indeys qabilalari yashar, ularda jamoa-urugʻchilik munosabatlari xukmron edi. Shimoli-gʻarbda diagitlar, charrua va kerandilar eng rivojlangan indeys qabilalari boʻlgan; ular oʻtroq hayot kechirar, dehqonchilik, baliqchilik, ovchilik bilan shugʻullanar, rangli metallar eritishni, toʻqimachilikni bilar edi. Shimoli-sharqda va markazda guaranlar, tapeslar va boshqa yashar, janubda araukanlar va patagonlar koʻchib yurar edi. 16-asrning 1-yarmidahoz. Argentina hududi ispanlar tomonidan bosib olina boshladi. Ispanlar bu mamlakatni Rio-de-La-Plata (ispancha kumush) daryosi nomi bilan La-Plata deb atadilar. Mustamlakachilarga qarshi indeys qabilalari bir necha marta isyon koʻtardi (1580, 1630, 1657, 1710 — 11 yillar). 1776-yilda hozirgi Argentina hududi bu-tunlay Rio-de-La-Plata vitse-qirolligi tarkibiga qoʻshib olindi. Argentinada katta fe-odal yer egaligi vujudga keldi. Amerikadagi ispan mustamlakalarining 1810 — 26 yillardagi mustaqillik uchun urushi vaqtida kreollar (dastlabki ispan kelgindilarining avlodlari) M. Belg-rano va X. San-Martin rahbarligida 1810 — 16 yillarda ispan mustamlakachilariga qarshi qurolli kurash olib bor-dilar. Kurash boshlangan 25-may kuni argentin xalqining milliy bay-rami boʻlib qoldi. 1816-yilda viloyatlar va-killarining Tukuman shahridagi kongres-606si La-Plata Birlashgan viloyatlarini mustaqil deb eʼlon qildi. 1826-yilda Argentina Federativ Respublikasi tuzildi. 19-asr mobaynida vujudga kela boshlagan bur-juaziya manfaatlarini ifodalovchi uni-tariylar bilan yer egalari manfaatlarini himoya qiluvchi federatsiyachilar oʻrtasida kurash davom etdi. 19-asr 2-choragidan Argentinada Buyuk Britaniya iqgisodiy va siyo-siy mavqei mustahkamlandi, 1833-yilda u Folklend (Malvin) o.larini bosib oldi. 19-asr oxirlarida mamlakatga Amerika va Germaniya kapitali kirib keldi. Hukmron davlatlar Argentinani siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikka solib, uni goʻsht, don va boshqa xom ashyo yetkazib be-ruvchi mamlakatga aylantirdilar. 19 — 20-asrlar boʻsagʻasida Argentinada sanoat rivoj-landi. 19-asrning oxiridan Argentinada turli harbiy diktaturalar hukmronlik qildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Argentina betaraflik eʼlon qilgan boʻlsa ham, aslida fashistlarga koʻmaklashdi. 1945-yil martidagina Germaniya va Yaponiyaga qarshi urush eʼlon qildi. 1945-yildan Argentina- BMT aʼzosi. 1943-yilgi harbiy toʻntarish natijasida bir guruh ofitserlar hokimiyatni qoʻlga ol-dilar. Ularning rahbarlaridan biri ge-neral X. D. Perón (1946 — 55 va 1973 — 74 yillarda Argentina prezidenta) hukmron ajnabiy davlatlarning mavqeini zaiflashtirish hisobiga mamlakatdagi yuqori tabaqani mustahkamlash siyosatini yuritdi. 1976-yilda general Videla hukmronligi dav-rida zoʻravonlik va tartibsizliklarga qarshi qattiq choralar joriy etildi, iqtisodiyotni mustahkamlashga kiri-shildi. 1981-yilda Roberto Viola pre-zident etib saylandi, ammo harbiylar keyinroq uni agʻdarib tashladilar. Shu davrda (1982-yil) Folklend (Malvin) o.lari Buyuk Britaniyaga qarashliligini tan olmagan Argentina ularni egallashga urinib koʻrdi, lekin bu harakat muvaffaqiyatsiz chiqdi. 1983-yildagi yalpi saylov natija-sida Raúl Alfonsín prezident etib saylandi. 1999-yildan esa Fernando de la Rúa A. prezidenta. 1993-yil 9-sentabrda Oʻzbekiston Respublikasi bilan diploma-tiya munosabatlari oʻrnatgan. Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Fuqaro radikal ittifoqi, 1889-yilda taraqqiyparvar ziyolilar tomonidan tuzilgan; Birlik va taraqqiyot harakati, 1957-yilda Fuqaro radikal ittifoqi partiyasidan ajralib chiqqan guruh ne-gizida tuzilgan; Xalq sotsialistik partiyasi, 1982-yilda tuzilgan; Murosasozlik partiyasi, 1963-yilda Birlik va taraqqiyot harakati partiyasi boʻlinishi natijasida vujudga kelgan; Xustisialistik (adolat) partiyasi, 1947-yilda X. Peron tomonidan tuzilgan; Taraqqiyparvar demokratik partiya, 1909-yil tuzilgan. Argentinada Kommuni-stik partiya, Sotsial-demokratik partiya, Demokratik markaz ittifoqi, Xristian-demokratik partiya ham bor. Umummehnat konfederatsiyasi 1930-yilda tuzilgan. Xoʻjaligi Argentina iqtisodiy jihatdan Lotin Amerikasida eng rivojlangan mamlakatlardan biri. Foydali qazilma konlari koʻp, malakali ishchi kuchiga ega. Argentina, sanoatning turli tarmoqlari rivojlangan. Ammo 80-yillar oxirida boshqaruvning samarasizligi oqibatida Argentina iqtisodiyoti barbod boʻlish arafasida edi. 1989-yilda saylangan yangi hukumat iqtisodiyotni isloh qilish dasturini amalga oshirdi, natijada Argentina yana barqaror rivojlana boshladi. 1991-yilda qabul qilingan konvertatsiya toʻgʻrisidagi qonunga binoan koʻpchilik davlat korxonalari xususiylashtirildi, iqtisodiyotga chet el investitsiyalari jalb etila bosh-ladi, byudjetga soliqlardan tushum yax-shilandi, ishchilarga kompensatsiya toʻlash tizimi yaratildi. Sanoati Argentina asosan, qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlashga ixtisoslashgan. Yetakchi tarmoq — oziq-ovqat (goʻsht, yogʻ, un, vi-nochilik, konserva, qand-shakar) sanoa-ti. Goʻsht yetishtirish va eksport qilish sohasida Argentina dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Toʻqimachilik, charm-poyabzal tarmoqlari rivojlangan. Ogʻir industriyada mashinasozlik (traktor, qishloq xoʻjaligi mashinalari, avtomobillar, stanoklar, elektr texnika asbob-uskuna-607lari va boshqalar), neftni qayta ishlash, qora metallurgiyaning salmogʻi katta. Sement, sellyuloza-qogʻoz korxonalari bor. Neft, gaz, qoʻrgʻoshin, pyx, temir, uran, berilliy va volfram rudalari qazib olinadi. Yoqilgʻi-energetika balansining salkam 85% ni neft va gaz tashkil qiladi. AESlar qurilgan. Asosiy sano-at markazlari: Buenos-Ayres, Rosario, Kordova, La-Plata. Qishloq xoʻjaligi Argentina chorvachilik mahsulotlarini, don va moyli ekinlar hosilini tovar sifatida tayyorlashga ixtisoslashgan. Yirik yer egaligi ri-vojlangan: 1 ming ga dan ortiq yerga ega boʻlgan xujaliklarga hamma yerlarning 75% qaraydi. Argentina ga yaroqli yerlarning faqat 20% ga ekin ekiladi. Argentinaning yetakchi tarmogʻi chorvachilik boʻlib, unda goʻsht yetishtiriladigan qoramolchilik va goʻsht-jun olinadigan qoʻychilik ustun turadi. Argentinada qoramollar — 51 mln., qoʻylar — 29 mln., choʻchqalar — 4,1 mln. boshni tashkil etadi. Dehqonchilikning yetakchi tarmogʻi — gʻallachilik. Bugʻdoy, makkajoʻxori, javdar, suli, arpa, texnika ekinlaridan — kungaboqar, zigʻir, paxta yetishtiriladi. Muhim yem-xashak ekini — beda. Bogʻdorchilik, tokchilik rivojlangan. Qimmatbaho daraxt navi, jumladan dubil ekstrakti olinadigan kebracho tayyorlanadi. Baliq ovlanadi. Transporti Argentina lar uzunligi — salkam 34,1 ming km, avtomobil yoʻllari — 211,4 ming km. Asosiy porti — Buenos-Ayres. Xalqaro aeroporti — Eseysa (Buenos-Ayres yaqinida).Chetga chiqariladigan qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining 80% goʻsht, don, yogʻ, xom teri, jun, hoʻl mevalarga toʻgʻri keladi. Chetdan mashinalar, transport vositalari, metall, yoqilgʻi, kimyoviy tovarlar keltiriladi. Asosiy savdo mijozlari: AQSH, Braziliya, Italiya, Germaniya va Yaponiya. Pul birligi — peso. Tibbiy xizmati Argentinada 133,8 ming oʻrinli kasalxonalar (1 ming aholiga 6 oʻrin) bor. 53,7 ming shifokor (450 aholiga 1 shifokor) tibbiy xizmat koʻrsatadi. Davlat sogʻliqni saqlash tizimi tibbiy yordamni sugʻurtalash va xususiy shifokorlar xizmati bilan birga qoʻshib olib boriladi. Shifokorlarni universitetlarning 9 tibbiyot fakulteti tayyorlaydi. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Argentinada 6 yoshdan 14 yosh-gacha boʻlgan bolalarning majburiy taʼlimi joriy etilgan. Davlat oʻquv yurtlari bilan birga xususiy maktablar ham bor. Boshlangich maktablarda 3471 ming, oʻrta oʻquv yurtlarida (umumiy taʼlim, hunar, ped. va boshqa maktablarda) 1125 ming oʻquvchi oʻqiydi. Buenos-Ayres, Kordova, La-Plata, Santa-Fe va boshqa shaharlarda universitetlar bor. Bir qancha tarmoq akademi-yalari, ilmiy tadqiqot institutlari va ilmiy jami-yatlar ilmiy tadqiqotlar olib boradi. Buenos-Ayresda Milliy kutubxona, universitet kutubxonasi va boshqa bor. Tabiiy fanlar, Antarktika, tarix, rassomlik va boshqa mu-zeylar mavjud. Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi Eng koʻp tarqalgan gaz.lar: „Rason“(„Aql-idrok“, 1905-yildan), „Prensa“(„Matbuot“, 1869-yildan), „Nason“(„Millat“, 1870-yildan), „Gaseta“ („Gazeta“, 1912-yildan). „Telenotisiosa amerikana“ hukumat agentligi 1945-yil tashkil etilgan. 52 xususiy radiostansiya alohida uyushmaga birlashgan. Telekoʻrsatuv 1951-yildan mavjud. 1959-yilda 22 xususiy telestansiyalar uyushmasi tuzilgan. Adabiyoti Argentinada yashagan indeys qabilalarning ogʻzaki ijodi namunalari bizgacha yetib kelmagan. Biroq xalq sheʼ-riyati oʻziga xosligini saqlab qolgan. 16-asrdan 19-asr boshlarigacha adabiyot Ispaniya adabiyoti taʼsirida rivojlandi. 18-asr oxiri — 19-asr boshlarida M. de Lavarden, D. de Asuenaga va boshqalarlar ijodida maʼrifatparvarlik tamoyillari namoyon boʻldi. 1810 — 26 yillar Ispaniyaga qarshi urush va milliy-ozodlik harakati davrida adabiyotda vatanparvar klassisizm hukmronlik qildi. B. de Montea-gudo, V. Lo-pes-i-Planes (uning „Vatan-parvarlik marshi“, 1810, Argentina madhiyasi 608boʻlib qolgan), E. de Luka, X. Kruves Varela asarlari paydo boʻldi. Mamlakat mustaqilligi eʼlon qilingandan keyin yangi oqim vakili — faylasuf va milliy poeziya asoschisi E. Echeverria she-rlar, dramalar, dostonlar yezdi. Shoir, hikoyanavis, tarixchi olim va adabiyotshu-nos X. M. Guterres argentin romantik prozasining dastlabki namunalarini yaratdi. Publitsist va jamoat arbobi D. F. Sarmento oʻtkir maqolalar yozdi. 19-asr 2-yarmida „gaucho adabiyoti“ urf boʻldi, uning asosini pampa aholisining ogʻzaki ijodi tashkil qilar edi. 50 — 70-yillarda I. Askasubi asarlari (siyosiy va lirik qoʻshiqlar, „Santos Vega“ sheʼriy roma-ni, 1851), X. Marmol (dastlabki mil-liy roman „Amaliya“, 1855), X. Ernandes (uning „Martin Ferro“ qahramonlik dos-toni, 1 — 2-qismlari, 1872 — 79, milliy adabiyotning eng salmoqli asa-ridir) asarlari va boshqa dunyoga keldi. 19-asr oʻrtalarida xalq urf-odatlarini ifodalovchi adabiyot vujudga keldi. Bu oqim namoyandalari L. V. Lopes, E. Vilde, M. Kane va boshqadir. 20-asr 20-yillarida B. Linch, R. Guyraldeslarning ijtimoiy romanlari chiqdi. 20-asr 2-yarmida E. L. Kastro, A. Varel, R. Larra, X. Kortasar romanlari paydo boʻldi. Tasviriy sanʼati va meʼmorligi Argentina tub joy aholisining mustamlakachilikdan avvalgi sanʼati (16-asr) matolarga solingan geometrik naqshlardan, jigʻalardan, guldor va jimjimador so-pol buyumlardan, tosh, yogʻoch va loydan yasalgan haykalchalardan iborat edi. Argentinada milliy rassomlik 19-asrda yuzaga kelib, 20-asr boshlarida taraqqiy etdi. Rassomlar ijodida milliy mavzu, xalq obrazi katta oʻrin egalladi. 19-asr oxirlarida tarkib topgan milliy haykaltaroshlik 20-asr oʻrtalarida badiiy yuksaklikka koʻtarildi. Argentinada mahalliy xalq — indeyslarning meʼmoriy anʼanalari kam saqlangan. 18-asrdan boshlab Argentina meʼmor-ligida barokko uslubi hukmronlik qildi. Bu uslubda qurilgan binolardan biri Kordovadagi Kompaniya ibodatxona-sidir. Ibodatxonaga ispan iyezuitlari asos solganlar (1646). Hozir ibodatxona Kordova universiteti majmuasiga kiradi. 18-asr oxiri va 19-asr boshlarida Argentinada mumtoz meʼmorlik uslubi tarqaldi. Avvalo, aniq va yaxlit (mas, Buenos-Ayresdagi ibodatxona peshayvoni, 1804), keyin-chalik 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida eklektik va hashamatli binolar (Buenos-Ayresdagi „Kolon“ teatri, 1908) qurildi. Bu davr turar joy binolari koʻpincha katta ayvonli boʻlgan. 20-asrdan hozirgi zamon meʼmorligi rivojlandi. Buenos-Ayresda va mamlakatning boshqa shaharlarida koʻp qavatli, yaxlit oyna va temir-betondan mehmonxona, bank kabi maʼmuriy binolar koʻplab qurilgan. Musiqasi Hozirgi zamon Argentina hududida yashagan indeys qabilalari hayoti va tur-mushida musiqa katta oʻrin olgan. And xalqlari — ayniqsa kechua va boshqarivojlangan va oʻziga xos musiqa madaniyatiga ega boʻlgan; ularning dilrabo yaravi qoʻshiqlari, uayno raqs ohanglari, cholgʻu asboblari (kena nayi va zarbli asboblari) hozirgacha saqlanib qolgan. Argentina milliy musiqa maktabi 19-asr oxirlarida tarkib topa boshladi. Buenos-Ayresdagi konservatoriya asoschisi, asosan yevropacha kuylar, orkestr va kamer asarlar muallifi A. Vilyame bu maktabning bunyod-korlaridan boʻldi. „Pampa“ operasining ijodkori A. Berutti A.ning yirik kompozitori boʻlgan. „Pampa“ asarida argentin xalq musiqasiga xos ohanglar yangragan. Buenos-Ayresda „Kolon“ ope-ra teatri, 2 konservatoriya, simfonik orkestr, Kordova va La-Platada konser-vatoriyalar bor. Teatri Indeys qabilalarining raqslari va marosim taomillarida te-atr harakatlari elementlari boʻlgan. 16-asrda havaskorlar truppalari maydonga keldi. 1783-yil Buenos-Ayresda „Komediya uyi“ nomli birinchi teatr binosi qurildi. 19-asr boshlarida L. A. Morante, K. Enrikes, X. M. Sanches kabi mahalliy dramaturglarning pesalari shuhrat topdi. 19-asrning 80-yillarida 609bosh qahramoni chorvador, dehqon boʻlgan romantik melodrama janri yuzaga keddi. 19-asrda va 20-asr boshlarida „Viktoriya“, „Apolo“teatrlarida ijtimoiy isyon mavzuidagi pesalar qoʻyildi. 1920-yillarda Argentina teatri inqi-rozga uchradi. Ammo bir necha mustaqil I teatrlar vujudga kelib, teatr sanʼatini qayta tiklash va yaxshilashga kirishildi. Ularda milliy dramaturglardan O. Dragun, A. Kusani, K. Gorostisa, L. Barlettalarning asarlari qoʻyildi. 1935-yilda Buenos-Ayresda Milliy komediya teatri bilan Milliy te-atrshunoslik instituti tashkil topdi. 1943-yilda Davlat qoʻgʻirchoq teatri tuzildi. Musiqiy teatr 1825-yilda Buenos-Ayresda birinchi opera spektakli — „Sevi-lyalik sartarosh“ (J. Rossini asari)ni namoyish qildi. 1877-yilda F. Argreaves birinchi A. operasi „Oq mushuk“ni yaratdi. 1925-yildan milliy balet trup-pasi ish boshladi: „Kometalar“, „Panambi“ kabi milliy baletlar koʻrsatildi. Hozirgi vaqtda Buenos-Ayres Argentina teatr sanʼatining markazi boʻlib, bu yerda „El Pueb-lo“, „La Maskara“, „Fray Mocho“ kabi mustaqil teatrlar, Milliy komediya te-atri, „Odeon“ kabi tijorat teatrlari ishlamoqda. Kinosi Argentinada film yaratish 1897-yildan boshlandi. 1908-yilda italiyalik rejissor M. Galo „Dorregoning otilishi“degan birinchi filmni yaratdi, unda teatr aktyorlari ishtirok etishdi. Keyinchalik rejissor X. A. Ferreyra („Gaucho qoʻshigʻi“, 1930), L. Zaslavskiy („Qochish“, 1937) va boshqa bir necha film yaratdilar. U Petit de Murat („Gaucho urushi“), S. Pondel Rios („111-kilometr“), E. Amorim („Keksa doktor“) kabi kinossenariychilar barakali ijod qildilar. Keyingi yillarda ishqiy sarguzasht filmlar, kinokome-diyalar ishlandi, ayrim adabiy asarlar ekranlashtirildi. A. yirik kino ishlab chiqarish firmalari: „Arxentina sono films“, „Kontrakuadro“. Buenos-Ayresda Kino sanʼati va kino fani akademiyasi, Milliy kinematografiya instituti ishlab turibdi. Argentina (Argentina Respublikasi) poytaxti — Buenos Aires shahri. BMT aʼzosi Estampillas de Argentina Manbalar Janubiy Amerika mamlakatlari Argentina BMT aʼzolari Xristian davlatlari

3685

https://uz.wikipedia.org/wiki/Bagam%20orollari

Bagam orollari

Bagama orollari (Bahamas), Bagama Orollari Hamdoʻstligi (Commowealth of the Bahamas) – Mapkaziy Amerikadagi davlat. BMT a'zosi. Karib dengizida, Florida yarim orokning janubi-sharqida. 700 oroldan iborat Bagama arxipelagida joylashgan. Maydoni 13,9 ming km². Aholisi 284 ming kishi (1996). Aholining oʻrtacha zichligi 1 km²ga 16 kishi. Ularning 80% negrlar va duragaylar. Aholining 58% shaharlarda yashaydi. Mamlakat poytaxti Nassau shahri. Rasmiy tili – ingliz tili. Dindorlarning aksariyati protestantlar. Davlat tuzumi Bagamalar – konstitutsiya-00–1700 mm gacha yogʻin yogʻadi. Maydan oktabr gacha yogʻingarchilik koʻp boʻladi. Tez-tez dovullar boʻlib turadi. Shoʻr koʻllar koʻp. Tuprogʻi laterit toifasiga oid. Doim koʻm-koʻk tikanli butalar, qaragʻay oʻrmonlar, sohilda kokos yongʻogʻi oʻsadi. Qushlar koʻp. Atrofdagi dengizlar baliqqa boy. Orollarda ohaktosh, tuz va argoniy qazib olinadi, neft konlari qidirilmoqda. Tarixi Bagamalar tub joy aholisi indeyslar boʻlgan. 1492-yil X. Kolumb ekspeditsiyasi Yangi Dunyoga yetib kelib, arxipelagning sharqiy orollaridan biriga tushgan va uni ispanlar San-Salvador deb ataganlar. Bagama indeyslarining taqdiri fojiali boʻlgan. Ispanlar ularni Kuba va Espanolu (Gaiti)ga olib borib, ruda konlarida ishlatishgan. Ular shu yerlarda qirilib ketishgan. 1629-yil inglizlar orollarni bosib olganida bu yerda aholi yoʻq edi. 1782-yil Bagama yana ispanlar tomonidan bosib olindi. Ammo 1783-yildan u butunlay Angliya mustamlakasiga aylandi. 17–18-asrlarda koʻpgina inglizlar oʻzlarining negr qullari bilan birga bu yerga koʻchib keldilar va plantatsiya xoʻjaligini rivojlantira boshladilar. 19-asr oxirlaridan Bagamaga AQSH ishbilarmonlari kela boshladilar, lekin sarmoyani sarflaydigan ish topa olmadilar. 1946-yildan sayyohlar yopirilib kela boshladi, 50-yillar oxiriga kelib, ularning oqimi ayniqsa kuchaydi. Bagamalar AQSH va Yevropaning qishki oromgohi boʻlib qoldi. Bu yerda ulkan mehmonxonalar, koʻngilochar muassasalar qurildi. Soliq sohasidagi imtiyozlarga qiziqqan Amerika kompaniyalari sayyohlikni rivojlantirishga katta mablagʻ sarfladi. Keyinchalik koʻpgina xorijiy bank va firmalar oʻz ofislarini ochishdi. Bagamalar Gʻarbiy yarim sharning yirik moliyaviy markazi boʻlib qoldi. 1964-yilda Buyuk Britaniya Bagamalar ga ichki mustaqillik berishga majbur boʻldi. 1973-yilda Bagamalar mustaqil deb e’lon qilindi. Bagamalar 1973-yildan BMT a’zosi. Milliy bayrami 10-iyul – Mustaqillik kuni.Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Ilgʻor liberal partiya, 1953-yilda tuzilgan; Erkin milliy harakat, 1972-yilda tuzilgan; Bagamalar Hamdoʻstligi kasaba uyushmalari kongressi. Xoʻjaligi Bagamalar – agrar mamlakat. Iqtisodiyotning asosi – plantatsiya dehqonchiligi. Bagamalar oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojning atigi 25% ni qondiradi. Apelsin, banan, ananas, mango, pomidor, bodring, shakarqamish, sizal yetishtiriladi. Qoʻy, qoramol, echki, choʻchqa, uy parrandasi boqiladi. Baliq, dengiz jonivorlari ovlanadi. Iqtisodiy faol aholining yarmidan koʻprogʻi sayyohlarga xizmat koʻrsatish bilan band. Katta Bagama o.dagi neftni qayta ishlash zavodi yiliga 25 mln. tonna neftni qayta ishlaydi. Bagama importining 85% ni xom neft tashkil etsa, eksportining 90% neft mahsulotlaridan iborat. Bagamalarda sement va oziq-ovqat sanoati korxonalari bor. Asosiy dengiz porti – Nassau shahri Mamlakat doridarmon, sement, rom, tuz ham eksport qiladi; asbob-uskuna, transport vositalari, oziq-ovqat mahsulotlarini chetdan sotib oladi. AQSH, Buyuk Britaniya va Kanada kutubxonasi 6b-n tashqi savdo munosabatlari olib boradi. Pul birligi – Bagama dollari. Bagamalarda "Nassau gardian" ("Nassau posboni", 1844-yildan), "Nassau deyli tribyun" ("Nassau minbari", 1903-yildan) gazetalari, "Ofishl gazett" ("Rasmiy gazeta") hukumat haftanomasi, "Behamian revyu megezin" ("Bagama sharhi", 1952-yildan) jurnal chiqadi. 1936-yilda radio va telekoʻrsatuvlar kompaniyasi tashkil etilgan. Adabiyotlar OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil Shimoliy Amerika mamlakatlari Bagam orollari BMT aʼzolari

3686

https://uz.wikipedia.org/wiki/Barbados

Barbados

Barbados — Markaziy Amerikada, Kichik Antil orollarining Barbados orolida joylashgan davlat. Maydoni 430 km². Aholisi 411 ming kishi (2023-yilgi ma‘lumotlarga ko‘ra). Poytaxti — Brijtaun shahri. Davlat tuzumi Barbados — Buyuk Britaniya boshchiligidagi. Hamdoʻstlik tarkibida mustaqil davlat. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya qirolichasi (qiroli), hokimiyatni general-gubernator amalga oshiradi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat ikki palatali parlament; u senat va majlis palatasidan iborat. Ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Bosh vazirni general-gubernator tayinlaydi va vazirlar bosh vazirning tavsiyasiga binoan tasdiqlanadi. Tabiati Barbados — marjonsimon ohaktoshlardan tarkib topgan tropik orol. Yer yuzasi orol markazi tomon zina shaklida (balandligi 340 m gacha) koʻtarilib boradi. Shimoli-sharqda orol dengiz tomon tik kesilib tushadi. Orol boʻyining qolgan qismidagi mayin oq-pushti yaltiroq qumsogʻillar atrofi baland palmalar bilan oʻralgan. Ular orqasidan shakarqamishzorlar boshlanadi. Koʻplab yogʻadigan yomgʻir yer gʻovaklariga singib, yer osti daryolari va koʻllarini hosil qiladi; marjon ohaktoshlar esa tabiiy filtr vazifasini oʻtaydi. B. iqlimi tropik, passat. Eng iliq oy (sentabr)ning oʻrtacha harorati 27°, eng salqin oy (fevral)ning oʻrtacha harorati 25°. Yillik yogʻin miqdori 1400 mm gacha. Quruq mavsum (dekabr— iyun)dagi tropik jaziramada Atlantika okeanidan esadigan Shimoli-sharqiy passat haroratni pasaytiradi, doimo yoqimli shabada esib turadi. Barbados sohili anvoyi tur va rangdagi oʻsimliklar va bahaybat daraxtlar bilan qoplangan. Aholisi Asosiy aholisi barbadosliklar. Hozirgi etnik tarkibi: afrikaliklar (negrlar) 80%, duragaylar 16%, yevropaliklar 4%. Yevropaliklar orasida ingliz mustamlakachilarining avlodlari ajralib turadi. Ular siyosiy hokimiyatni negrlardan iborat koʻpchilik qoʻliga topshirgan boʻlsalar ham, mamlakat iqtisodiy hayotida hamon yetakchi mavqega ega. Yevropaliklar orasida "kambagʻal oqtanlilar" deb atalgan oʻziga xos guruh bor. Ular shartnoma asosida yollangan yoʻqsul xizmatkorlar va Irlandiyadagi 17- a. qoʻzgʻolonlarining badargʻa qilingan qatnashchilari avlodlari boʻlmish redlegxlardir. Davlat tili — ingliz tili. Dindorlar, asosan protestantlar. B. aholisining zichligi jihatidan Amerikada eng yuqori oʻrinda turadi (1 km² ga salkam 600 kishi). Yaqin vaqtgacha aholining tabiiy koʻpayishi 3% edi, hukumatning tugʻilishni cheklash siyosati natijasida bu koʻrsatkich 1%ga tushdi. Aholining yarmisi — 20 yoshga yetmagan yigit qizlar. Katta yoshdagi aholining savodxonligi — 99%ni tashkil etadi. Aholining 38% shaharlarda yashaydi. Tarixi Yevropaliklar kelgunga qadar orolda indeyslarning arvak va karib qabilalari yashagan. 1518-yil B.ni ispanlar kashf etishgan, 1625-yilgacha Ispaniyaning mustamlakasi boʻlgan, oʻsha yili uni Angliya bosib olgan. Mustamlakachilar bu yerda tamaki va shakarqamish plantatsiyalarini barpo qilib, Afrikadan koʻplab negrlarni keltirib ishlata boshladilar. Asta-sekin yevropaliklar kamayib, negrlar koʻpayib bordi. 1834-yilda qullik bekor qilindi. 1961-yilda B. ichki oʻz-oʻzini boshqarish hukuqini oldi, 1966-yilda mustaqillikka erishdi. Milliy bayrami — 30-noyabr— Mustaqillik kuni. 1966-yildan B. —BMT a’zosi. Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari B. leyboristlar partiyasi, 1938-yilda tuzilgan; Demokratik leyboristlar partiyasi, 1955-yilda asos solingan; Milliy-demokratik partiya. Barbados ishchilar ittifoqi, 1941-yilda asos solingan, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Barbados BMT aʼzolari

3687

https://uz.wikipedia.org/wiki/Beliz

Beliz

Beliz (Belize) — Markaziy Amerikadagi davlat. Yukatan yarim orolning janubi-sharqida joylashgan. Maydoni 23 ming km². Aholisi 228,6 ming kishi (1997): asosan negrlar, mulatlar, duragailar, indeyslar. Aholining 60% shaharlarda yashaydi. Rasmiy tili — ingliz tili. Dindorlarning 60% — katolik, qolganlari — protestantlar. Poytaxti — Belmopan shahri Maʼmuriy jihatdan 6 okrugga boʻlinadi. Hamdoʻstlik tarkibiga kiradi. Davlat boshligʻi Buyuk Britaniya qirolichasi, generalgubernator uning vakili hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi organi — ikki palatali (senat va vakillar palatasi) Millim majlis (parlament). Ijrochi hokimiyat— bosh vazir boshchiligidagi hukumat. Birlashgan xalq partiyasi (1950), B. huquqi uchun milliy alyans (1992), Birlashgan demokratik partiya (1974) kabi partiyalar, B. milliy kasaba uyushma kongressi, Mehnatkashlarning birlashgan umumiy uyushmasi (1979, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi) mavjud. Tabiati Yer yuzasi asosan tekislikdan iborat, janubiy qismida 1122 m gacha balandlikdagi Mayya togʻlari joylashgan. Neft konlari bor. Iqlimi — tropik, passat (tropiklardan ekvator tomon doim shamol esib turadi). Havoning oʻrtacha oylik temperaturasi 25°, 27°. Yiliga 2000 mm ga yaqin yogʻin yogʻadi. Katta daryolari Rio-Ondo va Beliz, koʻllar, sohil boʻylab laguna (qoʻltiq)lar koʻp. Hududining katta qismi nam tropik oʻrmonlar, aksari qimmatli daraxt turlari bilan qoplangan, shimolida — savanna. Beliz hayvonot dunyosi turli-tuman hisoblanadi. Tarixi 16-asr boshlarigacha B. hududida indeys qabilalari yashagan. 16-asr boshida ispanlar bosib olgan va ularning mustamlakasiga aylangan. 1862-yildan Britaniya Gondurasi nomi bilan Buyuk Britaniya mustamlakasi. 1964-yil ichki oʻzini oʻzi boshqarish huquqini olgan. 1973-yildan mamlakat rasmiy ravishda B. deb atala boshladi. 1981-yil 21-sentabrda B. mustaqilligi eʼlon qilindi. B.— agrar mamlakat. Iqgisodiyotining asosi qimmatli daraxt turlari — qizil, sandal daraxtlarini chetga chiqarish uchun tayyorlash va qayta ishlash, saqich ishlab chiqariladigan xom ashyo — chikle smolasi (yelimi)ni yigʻish. Beliz chetga chiqariladigan mahsulotlar, asosan shakarqamish, banan va sitrus mevalari (apelsin, greypfrut) yetishtirishga ixtisoslashgan. Kokos palmasi, ananas, banan, kakao, ichki isteʼmol uchun makkajoʻxori, sholi ham ekiladi. Janubiy hududlarda chorvachilik bilan shugʻullaniladi. Baliq, dengiz hayvonlari ovlanadi, shuningdek taxta tilish, poʻlat prokatlash va oziq-ovqat sanoati korxonalari mavjud. Elektr energiya ishlab chiqarish— 74 mln. kVts. Qattiq qoplamali avtomobil yoʻllari — 1,4 ming km. Asosiy dengiz porti — Beliz, uning yaqinida, Stenli Fildda aeroport bor. B.dan chetga xom shakar, kiyim-kechak, meva konservalari, sitrus mevalar, yogʻochning qimmatli turlari, baliq chiqariladi. Oziq-ovqat, asbobuskuna, transport vositalari, kimyoviy tovarlar va yoqilgʻi keltiriladi. Savdosotikdagi asosiy mijozlari — AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada, Yamayka, Meksika. Xorijiy sayyohlik rivojlangan. Pul birligi — B. dollari. "Amandala" (1969-yildan), "Beliz Tayme" ("Beliz vaqti", 1956-yildan), "Gavernment gazett" ("Hukumat gazetasi"), "Piplz pale" ("Xalq nafasi", 1989-yildan), "Riporter" ("Muxbir", 1968-yildan) gazetalari chiqadi. 1937-yildan yarim tijorat radioeshittirish xizmati mavjud. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Beliz BMT aʼzolari

3688

https://uz.wikipedia.org/wiki/Boliviya

Boliviya

Boliviya (Bolivia), Boliviya Respublikasi (República de Bolivia) -Jan. Amerikaning markaziy qismida joylashgan davlat. Maydoni 1098581 km². Aholisi 7,5 mln. kishi (1996). Rasmiy poytaxti — Sukre, hukumati joylashgan amaldagi poytaxti — LaPas. Maʼmuriy jihatdan 9 departamentga, departamentlar 98 viloyatga boʻlinadi. Davlat tuzumi Boliviya — unitar respublika. 1967-yil 2-fevralda qabul qilingan konstitutsiyaga koʻra davlat boshligi — prezident. U 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyati — Milliy kongress boʻlib, u ikki palata: senat va deputatlar palatasidan iborat. Deputatlar va senatorlar umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatda saylanadi. Ijroiya hokimiyatini prezident va hukumat amalga oshiradi. Hukumatni prezident tayinlaydi va unga boshchilik qiladi. Tabiati Boliviyaning gʻarbini And togʻlari va baland togʻli Puna platosi egallaydi. Punaning shimoli-gʻarbida lava platolari, janubi-sharida balandligi 3800 m gacha boʻlgan togʻ havzalari bor; qoldiq koʻllar (Poopo) va shoʻrxoklar uchraydi. Titikaka koʻlining bir qismi ham B. hududida. Shimoli-sharqidagi tekisliklar Amazonka pasttekisligiga tomon astasekin pasaya boradi va bu yerda Beni va Mamore daryolari tizimiga kiradigan soyjilgʻalar oqib yotadi. B.da qalay, volfram, molibden, surma, mis, rux, qoʻrgʻoshin va kumush konlari bor. Boliviya gʻarbida yiliga 150 mm gacha, sharqida 500–600 mm, And togʻlari yon bagʻrida 2000 mm gacha yogʻin yogʻadi. Punada iyulning oʻrtacha temperaturasi 3—7°, yanvarniki 9—11°. Sharqiy tekisliklarda (shim. da) 4—5 oydan (jan.da) 9 oygacha qurgʻokchilik boʻladi. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 17—22°, yanvarniki 24—28°. Iiliga shimoliy da 1300–1600 mm, janubida 800 mm gacha yogʻin tushadi. B.da tezoqar, kichik togʻ daryolari ham bor. Mamlakat shimolidagi daryolar tropik yomgʻirlar davrida toshadi va 120 ming km² gacha maydonini suv bosadi. Boliviya gʻarbida chala choʻl oʻsimliklari, sharqida baland togʻ tropik dasht oʻsimliklari oʻsadi. And togʻlarining sharqiy yon bagʻrida tropik oʻrmonlar, sharqiy tekisliklarda asosan savanna oʻsimliklari oʻsadi; shimolida gileya, janubiy da siyrak tropik oʻrmonlar ham uchraydi. Hayvonlardan maymun, zirhaor, tapir, kemiruvchilar, qushlar, sudraluvchilar, hasharotlar va boshqa bor. Milliy bogʻlari: IsiboroSekurs, Uanchaka, PilonLaxas va boshqa Aholisi Boliviya aholisining 2/3 qismi kechua va aymara nomli indeys xalqlari; qolganlari ispan tilida gaplashadigan boliviyaliklar, aksari duragaylar, kisman ispanlardan tarqalgan kreollardir. B.ning sharqidagi tropik oʻrmonlarda turli qabilalarga mansub indeyslar yashaydi. Rasmiy tillari — ispan, kechua va aymara tillari. Aholisining yarmisi kechua, aymara, guarani tillarida gaplashadi. Shahar aholisi 58%. Dindorlar — asosan katoliklar. Eng yirik shaharlari: LaPas, Kochabamba, SantaKrus, Oruro, Sukre. Tarixi Boliviya hududida qadimdan ibtidoiy jamoa tuzumi bosqichidagi indeys qabilalari yashab kelgan. 14-asr boshlarida Boliviya hududi Ink davlati tarkibiga kirgan. 1532—38 yillarga kelib, ispanlar zabt etdi va mahalliy xalqdan bir necha oʻn ming kishi qirib tashlandi. Boliviya 300 yil mobaynida Ispaniya imperiyasi tarkibida boʻlib (1542-yildan Boliviya hududi Peru, 1776-yildan LaPlata vitseqirolligi tarkibiga kirgan), Yuqori Peru deb atalgan. 1809—25 yillar mobaynida ispanlar istibdodiga qarshi milliy ozodlik urushlari boʻlib turdi. 1824-yil 9-dekabrda Simon Bolivarning safdoshi general Sukre ispan qoʻshinlarini tormor keltirdi. 1825-yil 8-avgustda Yuqori Peru mustaqil deb eʼlon qilindi va Bolivar sharafiga Boliviya deb ataddi. Bolivar mamlakat prezidenta qilib saylandi, lekin u mamlakatni idora qilishni Sukrega topshirdi. 1836—39 yillarda Boliviya Peru bilan yagona konfederatsiya tashkil etdi. 1879—83 yillarda Boliviya bilan Peruning Chiliga karshi, 1932—35 yillarda Paragvayga qarshi urushida Boliviya oʻzining qalay va selitraga boy dastlabki hududining 2/3 qismini yoʻqotdi. Birinchi jahon urushida Boliviya betaraflik siyosatini tutgan boʻlsada, mamlakat iqtisodiy resurslari Antanta davlatlari manfaatiga xizmat qildi. 1943-yil aprelda B. Germaniya, Italiya va Yaponiyaga urush eʼlon qildi, ammo urush harakatlarida qatnashgani yoʻq. 1952-yilda B.da harbiy diktatura rejimiga qarshi qoʻzgʻolonda "Milliy inqilobiy harakat" partiyasi armiyani tormor keltirdi. Qalay sanoati davlat ixtiyoriga olindi va agrar islohotlar oʻtkazila boshladi. 1964-yil 4-noyabrda Boliviya reaksionerlari mamlakatda harbiyfashistik diktatura oʻrnatdi. Agrar islohotlar toʻxtatildi, korxonalar amerikaliklarga qaytarib berila boshladi. 1967-yilda mamlakatning koʻpgina joylarida partizanlar harakati boshlandi. Yirik kasaba uyushmasi — Boliviya ishchilar markazi demokratik tuzumni qayta tiklash, mehnatkashlarning turmushini yaxshilash va qishloq xoʻjaligi da islohotlar oʻtkazish uchun kurashdi. 1970-yil 4-oktabrda vatanparvar kuchlar rahbari general Xuan Xose Torres prezidentlik lavozimini egallab, mustaqil tashqi siyosat yurita boshladi. Biroq 1974-yilda hokimiyatni qoʻlga olgan harbiy hukumat demokratik kuchlarni taʼqib qilish yoʻlini tutdi. 80- yillarda mamlakatning ichki siyosiy ahvoli beqaror boʻlib turdi. 1985-yilgi saylovdan keyin B. prezidentlik boshqaruviga oʻtdi. 1997-yil 2-avgustda B. Milliy kongressi tomonidan saylangan prezident Ugo Banser Suares hukumati mamlakatni mustaqil idora qila boshladi. 1945-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 6-avgust — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1825). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Fuqarolar "Birdamlik" ittifoqi, partiya, 1989-yilda tashkil etilgan; Soʻl millatparvar inqilobiy partiya, 1964-yilda tuzilgan; Soʻl millatparvar inqilobiy harakat, 1979-yilda rasmiylashgan; Boliviya Kommunistik partiyasi, 1950-yilda tuzilgan; Soʻl inqilobiy harakat, 1971-yilda asos solingan; Millatparvar demokratik harakat, 1979-yilda tuzilgan; Millatparvar inqilobiy harakat, 1942-yilda asos solingan; Sotsialistik partiya1, 1971-yilda asos solingan; Tupak Katari nomidagi ozodlik uchun inqilobiy harakat, 1978-yil tashkil etilgan; Xristiandemokratik partiya, 1954-yil asos solingan. Boliviya ishchilar markazi kasaba uyushmasi, 1952-yilda tuzilgan. Xoʻjaligi Boliviya iqtisodiyotining asosini konchilik sanoati tashkil etadi. Boliviya zaif rivojlangan va mamlakatni oziq-ovqat bilan taʼminlay olmaydi. Sanoati Boliviya qalay qazib olish va eksport qilishda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Surma, volfram, mis, rux, qoʻrgʻoshin va vismut rudalari, oltin, k’umush, oltingugurt ham qazib chiqariladi (asosiy konchilik markazlari — Oruro, Potosi, Tupisa, Korokoro va boshqalar). Asosiy neft konlari Chukisoka, Tarixa departamentlarida joylashgan. Elektr energetika, rangli metallurgiya, neft kimyosi, toʻqimachilik (ip va jun gazlama), oziq-ovqat korxonalari bor. Hunarmandchilik rivojlangan. 1,9 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi (asosan GESlarda). Qishloq xoʻjaligi ningasosiy tarmogʻi — dehqonchilik. Asosiy oziq-ovqat ekinlari — kartoshka va makkajoʻxori. Bundan tashqari sholi, bugʻdoy, paxta, shakarqamish, kofe, banan, kakao va boshqa ham yetishtiriladi. Qoʻy, qoramol, lama, choʻchqa boqiladi. Oʻrmonlarda geveya sharbati, xin daraxtining poʻstlogʻi va koka barglari yigʻib olinadi. Transporti T.ylarninguz. — 3,9 ming km, avtomobil yoʻllari — 38,9 ming km (1996). Titikaka koʻlida kemalar qatnaydi. Daryo yoʻllari — salkam 20 ming km. Neft quvurlari koʻp. Togʻli hududlarda otulovning ahamiyati katta. Mamlakatning 30 shaharida aeroport bor. Asosiy aeroport - La-Pasdagi El-Alto. Tashqi savdo uchun B. Molyendo (Peru) va Antofagasta (Chili) portlaridan foydalanadi. Chetga asosan konchilikruda sanoati mahsulotlari, neft, tabiiy gaz, paxta, kofe chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat mahsulotlari, mashinalar, asbobuskunalar, binokorlik materiallari, xom ashyo va chala tayyor mahsulotlar oladi. Savdo sohasidagi asosiy mijozlari: AQSH, Braziliya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Argentina, Germaniya, Chili, Peru. Pul birligi — boliviano. Tibbiy xizmati Boliviyada davlatning baʼzi kasalxona, ambulatoriya va tibbiy yordam postlaridan tashqari barcha tibbiy muassasalarda tibbiy yordam pulli. Shifokorlar turli universitetlarning tibbiyot maktablari tomonidan tayyorlanadi. Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari Boliviyada 15 yoshdan oshgan aholining atigi 3 foizi savodsiz. Mamlakatda 7 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalarning umumiy majburiy taʼlimi haqida qonun qabul qilingan. Yoshlar umumiy oʻrta, hunartexnika va ped. maktablarida, oliy oʻquv yurtlarida taʼlim oladilar. Yirik oliy oʻquv yurtlari: LaPas, Kochabamba, Potosi, Sukre untlari. Ilmiy markazlari: Milliy Fanlar akademiyasi, Tarix akademiyasi, B. akademiyasi. Kutubxonalari: untlarning kutubxonalari, Madaniyat departamentining kutubxonasi, LaPasdagi Munitsipal kutubxona. Muzeylari: LaPasdagi "Tiaunako" milliy muzeyi, Potosidagi zarbxona milliy muzeyi. Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi Yirik ommaviy kundalik gaz.lari: "Diario" ("Gazeta", 1904-yildan), "Deber" ("Burch", 1953-yildan), "Oy ("Bugun", 1968-yildan), "Ultima ora" ("Soʻnggi soat", 1929-yildan), "Rason" ("Idrok", 1990-yildan). Axensia de Notisias Fides—ANF axborot agentligi 1979-yilda tashkil etilgan. Bosh aloqa boshqarmasi — hukumat radioeshittirish xizmati mavjud. Mamlakatda 158 radiostansiya boʻlib, ularning koʻpchiligi tijorat asosida ishlaydi. Telekoʻrsatuv 1969-yildan olib boriladi, uning bir kanalini hukumat nazorat qiladi. Adabiyoti asosan ispan tilida. Boliviyada qad. indeys madaniyati namunalaridan "Olyantay" nomli boliviyaperu dramasi saqlangan. Mustamlaka davri (16—18-asrlar) adabiyotida F. Guaman Pom, A. de Kalanchaning tarixiy xronikalari diqqatga sazovor. 18-asr oxiridan boshlab mustaqillik uchun kurash davrida vatanparvarlik publiiistikasi va sheʼriyati yaratildi. 19-asr Boliviya adabiyotida romantizm hukmronlik qildi. Uning yirik namoyandalari: R. X. Bustamante, N. Galindo, M. X. Muxia, B. Lens va boshqa Bu davrda romantizm bilan bogʻliq holda indeyslar hayotiga qiziqish kuchaydi. N. Agirrening "Xuan de la Rosa", L. Ansoategi de Kamperoning "Ualparrimachlar", A. Argedasning "Bronza rangli irq" romanlari shu mavzuga bagʻishlandi. "Olov oqim" (1935, O. Serruto), "Iblis metall" (1946, A. Sespedes), "Ajal shaxtalari" (1962, F. Ramires Velarde) romanlarida konchilarning ogʻir hayoti, inqilobiy kayfiyatlari tasvirlandi. B.ning yirik yozuvchilaridan M. Mendosa Lopes, X. Felman Velarde asarlarida, mashhur yozuvchi X. Laraning "Surumi" (1945), "Yanakuna" (1952), "Qonimiz" (1959) romanlarida ijtimoiy tenglik uchun kurash masalalari oʻz ifodasini topdi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati 5— 8-asrlarda B. togʻli joylari meʼmorligida tiauanako madaniyati gullab yashnadi (katta yaxlit toshlardan yasalgan inshootlar, afsonalardagi qahramonlarni aks ettiruvchi tosh haykallar va boshqalar). 16—18-asrlarda B.da Potosi, Sukre, LaPas, Kochabamba, Oruro kabi shaharlar qurildi. Bu shaharlarda mahalliy aholi ustalari ishtirokida ibodatxonalar, saroylar va boshqa binolar barpo etildi. Ularda indeyslarning qad. sanʼat va meʼmorligi bezaklaridan foydalanilgan. 19—20-asrlarda B.da sanoat va jamoat binolari qurila boshladi. Bu binolar Yevropa va Amerika meʼmorligi uslubida, turar joy binolari qad. B. meʼmorligi uslubida kurilgan. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida rassomlardan A. Nogales, X. Garsia Mesa, S. Iturralde ijod qildilar. 20-asr boshlarida B. sanʼatida modernizm oqimi keng tarqaldi. 20- yillarga kelib, millim rassomlik maktabi tarkib topdi. Keyingi yillarda rassomlardan S. Gusman de Roxas, B. Berdesio, V. S. Romero, M. Exido, haykaltarosh M. Nunyes del Prado oʻz asarlarida xalq tarixi va hayotini, zamondoshlar obrazini, tabiat goʻzalligini aks ettirdilar. 20-asr oʻrtalaridan Koʻp qavatli temirbeton binolar qurila boshladi, shaharlar taʼmirlandi, sanoat korxonalari qurildi. Musiqasi B.da indeyslar musiqasi — beguala, vidala, uanka kabi lirik qoʻshiqlar, uayno, uaynito, nombo kabi cholgʻu asboblari, qamish nay, doʻmbirani eslatuvchi putunka keng tarqalgan. Ispaniyadan oʻtgan olti torli gitara boliviyaliklarning sevimli sozi hisoblanadi. 19-asr oxiri va 20-asr boshlaridagi yirik kompozitorlar E. Kabo, T. Vargas, X. Maydanadir. LaPasda milliy konservatoriya va milliy simfonik orkestr bor. Teatri 16—17-asrlarda missionerlar Potosidagi bayram va sayillarda teatrlashtirilgan tomoshalarni tashkil etishgan. 1617—19 yillarda LaPasda ikkita teatr ochildi. Bayram kunlaridagi karnavallar milliy madaniyatning oʻziga xos xususiyati boʻlib qolgan. Ashula va raqslar orasida diablados deb atalgan va yaxshilik bilan yomonlikning kurashi tasvirlanadigan tomoshalar koʻrsatilgan. Professional teatr sanʼati suyet rivojlangan. Sukre shahridagi yozgi teatr ahyonahyonda ishlaydi, unda yarim professional truppalar qatnashadi. Mahalliy dramaturglardan R. Muxia, X. Berrios, M. Flores, A. Saavedra Peres va boshqalarlarning pyesalari sahnalashtirilgan. LaPasda Sahna sanʼati va deklamatsiya akademiyasi bor. 1949-yil Teatr va radio arboblari jamiyati tashkil etilgan. Kinosi 1943-yilda tashkil etilgan B. kino instituti asosan hujjatli filmlar tayyorlaydi; yiliga bir nechagina badiiy film chiqaradi. Mashhur filmlari: "Ukamau", "Kondor qoni" (rejissyor X. Sanximes). 1996-yilda Oʻzbekiston Respublikasi bilan Boliviya oʻrtasida savdoiqtisodiy munosabatlardagi tovar aylanmasi 4,84 mln. AQSH dollarini tashkil qildi, mamlakatimizga rux rudalari va konsentratlari keltirildi. Boliviya (Boliviya Respublikasi, ispancha República de Bolivia, kechua Bulibiya, aymara Wuliwya) — Janubiy Amerikaning markaziy qismidagi davlat. Simon Bolivar sharafiga shunday nomlangan. Boliviya shimol-shimoli-sharqdan Braziliya, janubi-sarqdan Paragvay, janubdan Argentina, janubi-gʻarb va gʻarbdan esa Chili va Peru bilan chegaradosh. Manbalar Janubiy Amerika mamlakatlari Boliviya BMT aʼzolari

3689

https://uz.wikipedia.org/wiki/Braziliya

Braziliya

Braziliya, rasmiy nomi Braziliya Federativ Respublikasi (par. Brasil yoki República Federativa do Brasil) — Janubiy Amerikadagi eng katta va aholisi eng koʻp boʻlgan mamlakat boʻlib, ham aholi soni, ham maydoni jihatidan dunyoda beshinchi oʻrinni egallaydi. Maydoni 8512 ming km2. Aholisi 192,376,496 kishi (2012). U Janubiy Amerika markazidan to Atlantika okeaniga qadar yoyilgan hududni egallab Amerikalarning „eng sharqiy“ mamlakatidir. U bilan chegaradosh mamlakatlar: Urugvay, Argentina, Paragvay, Boliviya, Peru, Kolumbiya, Venesuela, Guyana, Suriname va Fransuz Giyanasining fransuz qismi. Aniqrogʻi, u Ekvador va Chilidan tashqari, Janubiy Amerikaning har bir davlati bilan chegaradosh. Nomi, dastlabki kolonistlar tomonidan juda qadrlangan, Braziliya daraxtidan (pau-brasil) kelib chiqqan. Hududida ham ekin maydonlari, ham tropik oʻrmonzorlar juda katta joyni egallaydi. Tabiiy resurslar va katta miqdordagi ishchi kuchiga boy boʻlgan Braziliya, Janubiy Amerika iqtisodiyotining yetakchisidir. Dastlab Portugaliyaning sobiq koloniyasi boʻlganidan, uning davlat tili Portugal tilidir. Poytaxti – Brazilia shahri. BMT aʼzosi. Maʼmuriy jihatdan 26 shtat va federal (poytaxt) okrugga boʻlinadi Tarix Turli nazariyalarga koʻra, birinchi boʻlib Braziliya hududiga 17 dan 6 minggacha kiradi. m. pr. Me Country yevropaliklar tomonidan kashf etilganda, mahalliy tubjoy amerikalik qabilalar hali neolit ​​bosqichida edi. Eng rivojlangan hudud asosan Atlantika qirgʻog'i bo'lib, bo'yi past tubjoy amerikalik qabilalar yashagan va ularga Pindorama, palma daraxtlari mamlakati deb nom bergan. 1500-yilda Braziliyani ispan sayyohi Visente Yanez Pinson kashf qildi, u PA Kabral (Pedro Alvares Kabral) boshchiligidagi portugal ekspeditsiyasidan oʻtib, mamlakatga 26 yanvar, 22 aprelda keldi. Shunga qaramay, Tordesillo shartnomasi Janubiy Amerikaning barcha qismlarini Portugaliya uchun shartli chiziqdan sharqda tan oldi. 1533 yil Portugallarning haqiqiy mustamlakasi Braziliya qirgʻoqlarini 15 irsiy kapitanga bo'linishi bilan boshlandi. Braziliya mustamlakasi shunday tashkil topgan. Dastlab, portugal mustamlakachilari manzarali daraxtni eksport qilishdi, keyinchalik ular shakarqamish etishtirishni va qahvani targʻib qilishni boshladilar. Mustamlakalarda 1550 yildan boshlab qullar, asli mahalliy hindular hukmronlik qilgan. qullar asosan Afrikadan, xususan Kongodan noqonuniy olib kelingan. 1549 yildan Braziliyadagi portugal yerlari bevosita Portugaliya qiroli tomonidan boshqarilgan. 1621 yil mustamlaka ikki shtatga (Portugaliya estados) boʻlingan - Braziliya (janubiy) va Maranjano (shimol). 17.c. 19-asr oʻrtalarida mintaqadagi Portugaliya mustamlakachi davlatlari Fransiya va Niderlandiya Portugaliya gegemonligiga tahdid sola boshladi. Shimoliy-sharqiy hududlarda Gollandiya Braziliyani tashkil etdi va Fransiya ekvator yaqinida va mamlakat janubida bir nechta ekspeditsiyalarni boshladi. Oxir-oqibat, portugallar yoʻqotilgan hududni qaytarib olishga va nazoratni saqlab qolishga muvaffaq boʻlishdi. 17-18. Asrlar davomida koloniya hududi asosan qaroqchilar tufayli gʻarbga qarab kengayib bordi. Kaatinga, Seradas, Amazoniya mustamlaka qilingan. San-Vinsent va Gran Paros kapitanlari oʻzlarining haqiqiy chegaralarini Tordesillian chizig'idan uzoqroqqa choʻzish orqali juda tez kengayishdi. Tordesilloning Ispaniya bilan tuzgan shartnomasi 1777 yilda bekor qilindi va u olgan barcha yerlarning Braziliya mustamlakasini tan oldi. 1808 yilda Napoleondan qochgan Portugaliya qiroli butun qirollik oilasi va hukumati bilan Braziliyaga etib keldi va Braziliyani vaqtincha imperator metropoliga aylantirdi. Bu voqealar Braziliyaning mavqeini oshirdi. 1816-yilda Portugaliya mustaqilligi tiklangach, Portugaliya Qirolligi Braziliya va Algarve nomini oldi. 1822 yil 7 oktyabrda knyaz Pyotr I mustaqilligini eʼlon qildi va mustaqil Braziliya imperiyasini tuzdi. Ikkinchi Braziliya imperatori Pyotr II 1889 yilda taxtdan agʻdarildi. 15 oktyabr Braziliya respublikaga aylandi. 19-asr 20-asr oxirida. 20-asrning boshlarida mamlakat 5 million yevropalik muhojirni oʻziga tortdi, bu esa mamlakatning qabul qilinishini yanada oshirdi. Yigirmanchi asrning oʻrtalariga qadar Braziliyaning poytaxti Rio-de-Janeyro edi. Mamlakatga oligarxlar tomonidan boshqariladigan Eski Respublika (portugal. República Velha) asos solgan. harbiy toʻntarish natijasida ag1808 yilda Napoleondan qochgan Portugaliya qiroli butun qirollik oilasi va hukumati bilan Braziliyaga etib keldi va Braziliyani vaqtincha imperator metropoliga aylantirdi. Bu voqealar Braziliyaning mavqeini oshirdi. 1816-yilda Portugaliya mustaqilligi tiklangach, Portugaliya Qirolligi Braziliya va Algarve nomini oldi. 1822 yil 7 oktyabrda knyaz Pyotr I mustaqilligini eʼlon qildi va mustaqil Braziliya imperiyasini tuzdi. Mamlakatda iqtisodiy muammolarning kuchayishi va 1965-yilda avj olgan sovuq urush Braziliya harbiy tuzumining o‘rnatilishiga olib keldi. Bu davrda yangi qabul qilingan konstitutsiya millatchilik, iqtisodiy taraqqiyot va kommunizmga qarshi siyosat yuritish orqali huquq va erkinliklarni keskin cheklab qoʻydi. Bu davrda Braziliya iqtisodiy jihatdan ancha tez rivojlandi. 1985 yil 1965 yildan beri birinchi fuqarolik prezident. U Tankred Nevesga aylandi. U 1988 yilda boshqaruvni liberallashtirgan. yangi (mavjud) Braziliya konstitutsiyasini eʻlon qildi va demokratlashtirish yoʻliga qaytdi. Bu davr Yangi Respublika (portugalcha: República Nova) nomi bilan mashhur. Mamlakatning amaldagi (36-prezidenti) 2011-yildan beri o‘z lavozimini egallab kelayotgan Dilma Russeff hisoblanadi.darildi va hokimiyat tepasiga Zeuliy Vargas keldi. U Estado Novo nomi bilan tanilgan diktaturani o'rnatdi va 1945 yilgacha hokimiyatda qoldi. Iste'foga chiqishga majbur boʻlgan mamlakat yana demokratlasha boshladi va 1960-yillarda islohotlar o'tkazildi. poytaxt mamlakat markazida joylashgan Braziliyada xususiy tashkil etilgan shaharga koʻchirildi. Mamlakatda iqtisodiy muammolarning kuchayishi va 1965-yilda avj olgan sovuq urush Braziliya harbiy tuzumining o‘rnatilishiga olib keldi. Bu davrda yangi qabul qilingan konstitutsiya millatchilik, iqtisodiy taraqqiyot va kommunizmga qarshi siyosat yuritish orqali huquq va erkinliklarni keskin cheklab qoʻydi. Bu davrda Braziliya iqtisodiy jihatdan ancha tez rivojlandi. 1985 yil 1965 yildan beri birinchi fuqarolik prezident. U Tankred Nevesga aylandi. U 1988 yilda boshqaruvni liberallashtirgan. yangi (mavjud) Braziliya konstitutsiyasini eʻlon qildi va demokratlashtirish yoʻliga qaytdi. Bu davr Yangi Respublika (portugalcha: República Nova) nomi bilan mashhur. Mamlakatning amaldagi (36-prezidenti) 2011-yildan beri o‘z lavozimini egallab kelayotgan Dilma Russeff hisoblanadi. Siyosat Mamlakat konstitutsiyasiga ko‘ra, Braziliya federal prezidentlik demokratik respublika bo‘lib, uning prezidenti ham davlat, ham hukumat boshlig'i hisoblanadi. Shtatda ko‘ppartiyaviylik tizimi mavjud. Shtatning ma'muriy tuzilmasi AQSh modeli bilan boshqariladigan federatsiyadir. Munitsipalitetlar avtonom siyosiy birliklardir. 2016 yil _ 1 sentyabr parlament prezident Dilma Russeffni qasos olishda ayblab, lavozimidan ozod qildi. Sobiq vitse-prezident Mishel Temer mamlakatning yangi prezidenti bo'ldi. Hukumat darajalari: ittifoq (federatsiya) davlatlar munitsipalitetlar Ma‘muriy bo‘linmalar Braziliya 26 shtat (estado) va 1 federal okrugdan (distrito federal) iborat: akri Alagoas Amapa Amazonas Bahia Ceara Braziliya federal okrugi Espirito Santo Goias Maranyao Mato Grosso Mato Grosso do Sul Minas Gerais Para Paraiba Parana Pernambuko Piauí Rio-de-Janeyro Rio Grande do Norte Rio Grande do Sul Rondônia Roraima Santa Katarina Sergipe Tokantins Geografiya Shimoldagi Amazoniya o‘rmonining keng chizigʻidan va janubdagi ochiqroq tepaliklar va kichik tog‘lardan iborat Braziliya landshafti Braziliya aholisining ko'pchiligi va qishloq xo‘jaligi hududi hisoblanadi. Avstraliyaning kattaligidagi maydonni egallagan Amazon tropik o‘rmonlari dunyodagi eng katta o'rmon hisoblanadi. Ular Janubiy Amerikaning uchdan bir qismini tashkil qiladi va asosan Braziliyada, Amazon havzasida o'sadi. Uning daraxtlari har xil hayvonlar, qushlar, hasharotlar va sudraluvchilarni, shuningdek, ming yillar davomida bu erda yashagan Amazon hindularini oziqlantiradi va oziqlantiradi. Atlantika okeani boʻylab bir qancha togʻ tizmalari joylashgan boʻlib, Braziliyaning eng baland togʻi Piko da Neblina dengiz sathidan 3014 m balandlikda ko‘tarilgan. Eng yirik daryolar Parana bo'lib, Iguasu daryosining katta irmog‘ida ta‘sirchan Iguazu sharsharasi joylashgan; Shuningdek, Rio-Negro, San-Fransisko, Xingu, Madeyra, Tapajos va, albatta, Amazonka, dunyodagi eng suvli daryo (eng katta havzaga ega) va ba‘zi ekspertlar tomonidan dunyodagi eng uzun daryo deb hisoblangan. Dunyo. Amazon daryosi Perudagi And tog'laridan daryolar va Janubiy Amerika orqali 6439 km uzunlikda oqadi. Atlantika okeaniga quyiladi. Braziliya daryoning yarmini egallaydi. Bu mamlakatning eng muhim suv yo'li bo'lib, yirik kemalar hatto okeandan 1600 km uzoqlikda joylashgan Manaus shahriga ham etib boradi. Daryo har yili toshib, dalalarni loy bilan oziqlantiradi. Iqlim Braziliyaning ekvatorial iqlimi mintaqaviy oʻzgarishlar bilan tavsiflanadi. Amazon tekisliklari yarim nam iqlimga ega, yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 4000 mm, oylik oʻrtacha harorati 25—28 °C. Braziliya va Gayananing togʻli hududlari nam subekvatorial iqlimga ega, yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 1000-2000 mm. Mamlakatning janubiy qismi subtropik dengiz iqlimiga ega, yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 1800 mm atrofida, iyulda oʻrtacha 13 °C, yanvarda oylik oʻrtacha harorat 24 °C atrofida. biologik xilma-xillik Qulay ekvatorial iqlimi tufayli Amazon havzasi oʻrmonlari sayyoramizning qolgan qismiga qaraganda fauna va floraning eng xilma-xilligi bilan gullab-yashnaydi. Mamlakatning PV, Pantanal botqoq va botqoq erlarining tropik ekotizimi dunyodagi eng yirik ekotizimlardan biri boʻlib, o'simlik va faunaning xilma-xilligiga boy. Bu yerda 1000 ga yaqin qushlar, 300 ga yaqin sutemizuvchilar, 480 ga yaqin sudralib yuruvchilar, 400 ga yaqin baliqlar va 9000 ga yaqin umurtqasiz hayvonlar yashaydi. Turlar. Olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, Braziliya boʻylab toʻrt millionga yaqin o'simlik va hayvon turlari mavjud. Amazon havzasida eng katta gullardan biri oʻsadi - gigant Viktoriya, victoria cruziana, juda chiroyli gullaydigan malika gullari (Tibouchina semidecandra), Janubiy Amerika qitʻasidagi eng baland daraxt turlaridan biri - haqiqiy kapok daraxtlari, Tabebuia alba milliy tan olingan. . Braziliya ramzi, boshqa ko'plab o'simliklar Atlantika qirg'og'idagi mangrovda, ko'pincha Braziliya shaharlarining janubi-sharqidagi yaylovlarda o'sadi. Siz sudralib yuruvchilar va baliqlarning keng assortimentini olasiz. Timsohlar turkumiga mansub kaymanlar, dunyodagi eng yirik ilon turlari - anakondolar, kalamar, zaharli ko'k o'rmonlar, xavfli baliq piranhalari va boshqalar. Bu yerda Harpi oilasiga mansub eng yirik qirg‘iylar yashaydi. Shuningdek, keng tarqalgan sabzi ko'plab to'tiqushlar, jumladan, eng katta uchuvchi to'tiqush Anodorhynchus hyacinthinus, sariq Ramphastas, tukanlar turlari, shu jumladan tukanlar, kolibri va to'tiqushlar, qizil, ko'k tomoqli macaw, qizil, ko'k tomoqli macaw, qorinli tampus nandas, milliy. Turdus qushi rufiventris va boshqalar. Hayvonlar orasida yaguarlar Pantanal mintaqasida, shuningdek, pumalar, ocelotlar, tekisliklar, chumolilar, yalqovlar, pekkarlar, yovvoyi itlar, opossumlar, armadillolar va mamlakatning janubiy qismi va havzasida ba'zi kapercaillies toʻplangan. İqtisodiyot Yirik va yaxshi rivojlangan qishloq xo‘jaligi, tabiiy resurslarni qazib olish, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari hamda keng bandlik bazasi bilan Braziliya iqtisodiyoti Janubiy Amerikaning boshqa har qanday davlatidan ustun turadi va jahon bozorida o‘z mavqeini mustahkamlaydi. Uning sanoati Shimoliy va Janubiy Amerikaning barcha mamlakatlari orasida faqat Qo'shma Shtatlardan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Asosiy eksport kofe, soya, temir rudasi, apelsin sharbati, po'lat va samolyotlar (Embraer). Mamlakat samolyot ishlab chiqarish va qishloq xo'jaligi eksporti bo'yicha dunyoda uchinchi o'rinda turadi. Braziliya davlat byudjetidan foydalanish bo‘yicha “aqlli” loyiha va istiqbolli tarkibiy davlat islohotini rejalashtirish orqali 41,5 milliard dollar yordam oldi. Biroq, Braziliyaning eng katta muammolaridan biri bu daromad taqsimotidagi tengsizlikdir. 1990 _ har toʻrt nafar braziliyalikdan koʻprogʻi kuniga 1 dollardan kam kun kechirardi (hozirda Braziliya aholisining taxminan 15 foizini tashkil qiladi). 2002 yil _ So'l prezident LI Lula da Silva bu tengsizlikni imkon qadar kamaytirish uchun harakat qildi va koʻp harakat qilmoqda, ammo yagona aniq natija - Braziliyada kuniga uch marta ovqatlanishni kafolatlaydigan "Nol ochlik" dasturi. Mamlakatda hal qilinishi eng qiyin boʻlgan eng katta muammo - bu korruptsiya. Uning ildizlari chuqur va keng tarqalgan. Valyuta: Real (BRL) 100 sentavodan iborat. 2010 yil _ Maʻlum qilinishicha, jahon neft-energetika kompaniyalaridan biri Royal Dutch Shell Braziliyaning Cosan kompaniyasi bilan shakarqamish yigʻish va qayta ishlash bilan shug'ullanuvchi yangi Raizen qoʻshma korxonasini tashkil qilgan. U dunyodagi eng yirik bioyoqilgʻi, etanol ishlab chiqaruvchilardan biriga aylanishga tayyor. Braziliyada ishlab chiqarish kompaniyalari va chakana savdo tarmog'i tashkil etiladi. Ushbu yangi kompaniya har yili 2 milliard gallondan ortiq bioetanol ishlab chiqarish va sotishni rejalashtirmoqda. Raizen Braziliyadagi eng yirik kompaniyalardan biriga aylanishga tayyorlanmoqda. Demografiya 2015 yil holatiga ko'ra, Braziliyaning umumiy aholisi 207 847 528 kishini tashkil qiladi. Aholining o'sish sur'ati 0,91% (2010-2015) va 1985 yildan buyon 2% dan kam pasaymoqda. Aholi zichligi 24,9 kishi/km², bu dunyo oʻrtacha 56,5 kishi/km²dan ancha past va jami aholining 85,7% (2015-yil) shaharlarda istiqomat qiladi. O'rtacha yosh - 31,3 va 2015 yilda keksa aholining ulushi 7,84% ni tashkil etib, qarigan jamiyatga kiradi. Din Din boʻyicha taqsimot (2000 yilgi aholini roʻyxatga olish maʻlumotlari): Rim katoliklari (rasmiy) - 73,89% protestantlar - 15,41% Boshqa nasroniylar - 0,907% Ruhoniylar - 1332 Afrikaning an'anaviy dinlari vakillari - 0,309% Buddistlar - 0,126% yahudiylar - 0,051% musulmonlar - 0,016% Hind dinlarining amaldorlari - 0,01% Boshqa din vakillari - 0,613% agnostiklar, ateistlar yoki dinsizlar - 7,354% Hozirda Braziliyada protestantlar soni ortib bormoqda. 1970 yilgacha. Mamlakat protestantlarining aksariyati "anʻanaviy cherkovlar", asosan lyuteranlar, presviterianlar va baptistlar aʻzolari boʻlgan, ammo oʻsha paytdan beri Pentikostallar va neo-psevdo-xristianlar soni sezilarli darajada oshdi. Mamlakatga qullar tomonidan olib kelingan an'anaviy afrikalik e'tiqodlar nasroniylik bilan aralashib, Makumba, Candomblé va Umbanda kabi ko'plab Afro-Braziliya dinlarini keltirib chiqardi. Turli tubjoy amerikalik guruhlarda amal qiladigan anʻanaviy dinlar juda farq qilishi mumkin. Tillar Braziliyaning rasmiy tili portugal tilidir. Mamlakatda deyarli hamma gapiradi va gazetalar, radio, televidenie va hokazolarda namoyish etiladi. Bu ishlatiladigan yagona til. To'g'ri, munitsipalitetda portugal tili bilan bir qatorda Nheengatu rasmiy hind tilidir, lekin u faqat Nheengatu tilida gaplashadi. bir necha ming kishi. Braziliya yagona portugal tilida so'zlashuvchi Amerika millatidir va bu aholiga Braziliyani ispan tilida so'zlashuvchi qo'shnilaridan ajratib turadigan milliy o'ziga xoslikni beradi. Braziliya portugal tilining shakllanishiga hind va afrika tillari ta'sir ko'rsatdi, bu Portugaliya va boshqa portugal tilida so'zlashuvchi mamlakatlarda qo'llaniladigan tillardan biroz farq qiladi. Braziliyada 12 ta portugal lahjalari ham mavjud. Dialektlar asosan talaffuz nuanslarida farqlanadi. Mamlakatning chekka hududlarida 180 ta hind tili so'zlashadi. Bundan tashqari, muhojirlarning avlodlari ba'zan o'z tillarida gaplashadi, shuning uchun mamlakat janubida nemis yoki italyan tilida so'zlashuvchi jamoalar mavjud, ammo ular portugal tilidan ham qattiq ta'sirlangan. Madaniyat Braziliya madaniyati qadimdan shakllana boshlagan va bugungi kungacha Braziliya millatini tashkil etuvchi xalqlarning turli tarixiy an'analari aralashmasi sifatida shakllanmoqda. Qadimda bu davlat portigallarning mustamlakasi bo'lgan shu sababli braziliyaliklar portugal tilida gaplashadi, portugallarning asosiy dini katolik hisoblangan va birinchi mustamlakachi ko'chmanchilarning odatlari keng tarqalgan. Shu bilan birga, hindular va afrikaliklarning ta'siri shubhasizdir. Tupi-guarani tili ham keng tarqalgan: 16-asrda missioner ruhoniylar katexizmni unga tarjima qilganlar va Braziliya shimolida o'z faoliyatini olib borishda foydalanganlar.Zamonaviy tilda bir qator so'zlar hind tilidan kelib chiqqan. Hindiston madaniyatining ta’siri ayniqsa Amazonkada yaqqol seziladi, Afrika madaniyati izlari esa Rio-de-Janeyrodan boshlab Braziliya qirg‘oqlarida ko‘proq seziladi. Mamlakatda 14 ta YuNESKOning Butunjahon merosi obʼyektlari mavjud[66] Musiqa Musiqa Braziliya mashhur musiqalari bular marakato, samba, forro, choro, lambada, tropicalia, bossa nova, frevo, gaucho kabi turli uslub va musiqiy janrlarda rivojlangan. Afrika ta'siri Braziliyaning mashhur musiqasida, ayniqsa ritmik sambada sezilarli. Afrika ritmlaridan tashqari, Braziliya musiqasiga mustamlakachilar va ko'chmanchilar tomonidan olib kelingan vals, polka, jota - Evropa musiqiy janrlari ta'sir ko'rsatdi. Bunday qorishmaga misol qilib oʻz asarlarida afrika, hind va portugal ohanglaridan foydalangan braziliyalik klassik kompozitor Heitor Vila-Lobos musiqasini keltirish mumkin. Zamonaviy Braziliya musiqasi samba ritmlarini Shimoliy Amerika va Britaniyaning mashhur qo'shiqlari bilan birlashtiradi. Taomlari Zamonaviy Braziliya oshxonasi Evropa, birinchi navbatda, portugal, hind va afrika oshxona an'analari ta'siri ostida shakllangan gastronomik sintezdir. Bugungi kunda Portugaliyaning oshpazlik merosi bir qozon dimlash, parranda go'shti va tuxumga asoslangan shirin desertlar, shuningdek, pishloq tayyorlash va go'sht tayyorlash mahoratida aks etadi. Portugal ta'siri, shuningdek, tuzlangan karam, sarimsoq, zaytun, behi va bodom kabi ingredientlardan foydalanishda ham seziladi. Qit'aning asl aholisi bo'lgan Amerika hindularining oshxona an'analarini Janubiy Amerikaning pazandachilik odatlarida ko'rish mumkin. 17-asrda shakar plantatsiyalarida ishlash uchun Braziliyaga olib kelingan afrikalik qullar o'zlari bilan palma yog'i, kokos yong'og'i, quritilgan qisqichbaqalar, chinor, bamya va asl Afrika retseptlarini olib kelishgan. Masalan, feyxoada loviya, go'sht mahsulotlari va farofa (manyok uni)dan iborat taomdir. Keyinchalik, oltin shovqin va kauchuk va kofe bumlari Italiya, Germaniya, Xitoy va Yaponiyadan kelgan muhojirlarni va ularning oshpazlik an'analarini olib keldi. Bundan tashqari, Braziliyaning har bir mintaqasining oshxonasi tarix va geografik joylashuvi bilan shakllangan o'ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, Baiyada ular akara pishiradi. Sport Braziliyada eng mashhur sport turi bu futbol va uning ko'plab turlari mavjud (futzal, plyaj futboli, futzal). Braziliyada futbol milliy sport turi, mamlakat aholisining 74 foizi qaysidir ma'noda bu o'yinga ishtiyoqlidir. Futbol bo‘yicha Braziliya terma jamoasi barcha jahon chempionatlarida qatnashgan (23 marta) va ularda eng ko‘p (5 marta) g‘alaba qozongan. Braziliyada ikkinchi eng muhim, ammo mashhur bo'lmagan sport turi - bu voleybol va uning xilma-xilligi (plyaj voleyboli). Braziliya terma jamoasi uch marta Olimpiya o'yinlarida (1992,2004 va 2020 yillarda), ikki marta FIVB Jahon chempioni (2002 va 2006 yillarda) va to'qqiz marta Jahon Ligasi chempioni bo'lgan. Braziliya shuningdek, kapoeyra va braziliyalik jiu-jitsu kabi butun dunyoda mashhur bo'lgan bir nechta sport turlarining vatani hisoblanadi. Braziliyada qishki sport turlari issiq iqlim sharoiti tufayli kam rivojlangan. Mamlakatda motorsport mashhur - Braziliya Emerson Fittipaldi, Nelson Piket, Ayrton Senna (barchasi jahon chempioni bo'ldi), Rubens Barrikello, Felipe Massa kabi mashhur Formula 1 poygachilarini taqdim etdi. Braziliya 1950 yilgi futbol bo'yicha jahon chempionati va 2014 yilgi futbol bo'yicha jahon chempionatiga mezbonlik qilgan.2016 yilda Braziliya Rio-de-Janeyroda bo'lib o'tgan XXXI yozgi Olimpiya o'yinlariga mezbonlik qilgan. Bayramlar nishonlanadi: Rio-de-Janeyroda karnaval kul chorshanbadan oldingi juma kuni boshlanadi. 9-iyun - Braziliya havoriysi Xose de Ankietaning kuni. 1890-yil 20-mayda fransuz astronomi Auguste Sharlois tomonidan Nitsa rasadxonasida kashf etilgan asteroid (293) Brasilia Braziliya nomi bilan atalgan. Kinematografiya O'z ixtirosidan ko'p o'tmay Braziliyaga kelgan milliy kinematografiya bugungi kunda butun dunyo bo'ylab muvaffaqiyatli yurishini davom ettirmoqda. Glauber Roshining "yangi kino" davridan o'tib, birinchi Atlantis kinostudiyalaridan birining "chasadalari" komediyalaridan boshlab, "yer osti" harakati va bugungi kungacha Braziliya kinosining har bir davri tarixiydir. Nufuzli xalqaro kinofestivallarning ko'plab mukofotlariga boy. An'anaviy filmlarning "kichik singlisi" telenovela sanoati bo'lib, u hozir dunyoning ko'plab mamlakatlariga eksport qilinadigan ulkan sovun operasi fabrikasi hisoblanadi. Galereya Tabiat Madaniyat - jamiyat Yana qarang Braziliya tarixi Braziliya-O'zbekiston munosabatlari Manbalar Havolalar Janubiy Amerika mamlakatlari Braziliya BMT aʼzolari

3690

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kanada

Kanada

Kanada- Shimoliy Amerikaning shimoliy qismida, dunyodagi eng katta arxipelag Kanada-Arktika arxipelagida joylashgan. Poytaxti — Ottava shahri. BMT va NATO aʼzosi hisoblanadi.AQSh bilan „Erkin iqtisodiy savdo aylanmasi toʻgʻrisida“gi shartnomasi tuzgan. Birlashgan Qirollik dominioni. 1931-yilda suveren huquqi berilgan. Biroq, mustaqillik eʼlon qilinmagan. Mamlakatni Birlashgan qirollik qiroli (yoki qirolichasi) tomonidan tayinlangan General-Gubernator boshqaradi. Aholi soni 41 mln. kishi (2024-yil). Davlat tuzumi Kanada — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibidagi federativ davlat. Amaldagi Konstitutsiyasi 1982-yil 17-aprelda kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), uning nomidan general-gubernator davlatni boshqaradi. Qirolicha general-gubernatorni Kanada bosh vazirining tavsiyasi bilan, odatda, 5 yil muddatga tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qirolicha nomidan general-gubernator va 2 palatali parlament (senat va jamoalar palatasi) amalga oshiradi. Ijroiya hokimiyatni qirolicha nomidan general-gubernator hamda bosh vazir va vazirlardan iborat hukumat amalga oshiradi (1993-yildan bosh vazir Jan Kretyen). Tabiati Kanada hududining gʻarbiy qismi togʻli, sharqiy qismi tekislik, shimoliy va qisman shimoli-sharqiy sohillari pasttekislik, sharqiy qirgʻoqlari tik, gʻarbiy sohili esa juda baland. Materikning oʻrta qismi va Kanada Arktikasi arxipelagining materikka tutashgan joyi tekislik hamda platodan iborat. Gudzon qoʻltigʻining atrofi pasttekislik. Lavrentiy qirlari, Markaziy tekisliklar, Buyuk tekisliklar bor. Kanadaning gʻarbiy chekkasida Kordilyera togʻlari, janubi-sharqida Appalachi togʻlari joylashgan. Uran, temir, nikel, mis, rux, qoʻrgʻoshin, oltin va kumush, toshkoʻmir, neft, tabiiy gaz konlari bor. Iqlimi — Kanadaning koʻp qismida arktika va subarktika, janubida moʻtadil, asosan, kontinental iqlim. Yanvarning oʻrtacha harorati shimolda —30°, —35°, janubda —18°, —20°, iyulniki shimolda 4—7° va janubda 16—18°. Gʻarbiy sohilda yillik yogʻin 2500 mm dan ortiq, sharqiy sohilda 1250 mm gacha, markaziy rayonlarda 400-250 mm, shimolda esa 150 mm dan kam. Kanadada daryo koʻp, asosan, qor-yomgʻir suvlaridan hosil boʻladi. San-Lavrentiy (Buyuk koʻllari bilan), Finli—PisRiver—Qullar—Makenzi (Kichik Qullar, Atabaska, Katta Qullar va boshqa koʻllar bilan), Bou—Saskachevan—Nelson (Bou, Sidar, Vinnipeg va b. koʻllar bilan) daryo-koʻl tizimlari Atlantika va Shimoliy Muz okeani havzasiga kiradi. 200 dan ortiq yirik koʻllari bor. Kanadaning chekka shimoli arktika saxrosi boʻlib, onda-sonda lishayniklar va boshqa oʻtlar uchraydi. Undan janubda tundra, soʻngra esa oʻrmon-tundra zonasi joylashgan. Podzol va botqoq tuproqlarda oq va qoraqaragʻay, amerika tilogʻochi oʻsadi. Janubi-sharqiy chekkasidagi podzol va qoʻngʻir oʻrmon tuproqlarda ignabargli va keng bargli daraxtlar bor.Tekisliklardagi unumdor tuproqli yerlarda dehqonchilik qilinadi. Kanadada shimol bugʻusi, mushkli buqa, oq ayiq, qutb tulkisi, lemming, qutb quyoni, kaklik, boyqush, los, bizon, jayra, qoplon, boʻri, qunduz va boshqa hayvonlar yashaydi. Daryo va koʻllari baliqlarga boy. Milliy bogʻlari: Banf, Vud-Baffalo, Gleysher, Jasper, Yoxo va boshqa, viloyat bogʻlari ham bor. Aholisi Aholisining 1/3 qismi ingliz-kanadaliklar (44 %) va fransuz-kanadaliklar (28 %). Tub aholisi — indeyslar 533 ming va eskimoslar salkam 33 ming kishi qolgan. Kanadada nemislar, ukrainlar, italyanlar, gollandlar, vengerlar, ruslar va boshqalar ham yashaydi. Jami aholisi soni 2021-yil holatiga 38,5 million kishi. Rasmiy tillar — ingliz va fransuz tillari. Fransuz-kanadaliklar katolik dinida, ingliz-kanadaliklarning asosiy qismi — protestant. Aholining 78,6 % shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Montreal, Kalgari, Toronto, Vankuver, Vinnipeg, Gamilton va boshqalar. Tarixi Kanadaning qadimgi xalqi — eskimos va indeyslar. 15-asr oxirlaridan Kanadaga yevropaliklar kela boshlagan. Fransuzlar Por-Ruayal va Kvebekka asos soldilar (1605—08). Kvebek Yangi Fransiya mustamlakasining markazi boʻlib qoldi. 17-asrning 20-yillarida Kanada hududida birinchi Angliya mustamlakasi — Yangi Shotlandiya vujudga keldi. 17-asrning 2-yarmidan fransuz-kanadaliklar shakllandi. Yetti yillik urush (1756—63) natijasida Buyuk Britaniya Yangi Fransiyani egallab oldi. 1791 yil Kvebek 2 viloyat (Quyi Kanada va Yuqori Kanada)ga boʻlindi. Kanada uchun boʻlgan Angliya-Amerika urushi (1812—14) natijasida demokratik islohot va oʻzini oʻzi boshqarish uchun harakat boshlanib ketdi. Viloyatlarda islohot tarafdorlari („vatanparvarlar“) partiyalari tuzildi. 1834-yil islohot tarafdorlari Quyi va Yuqori Kanada parlamentlari faoliyatini nazorat ostiga oldi. 1841-yil Yuqori Kanada bilan Quyi Kanada birlashtirildi. 1848-yil Kanada va Yangi Shotlandiyada yangi hukumat tuzildi. 19-asr oʻrtalarida Kanadada temir yoʻllar qurildi, sanoat rivojlandi, 1867-yil Buyuk Britaniyaning Shimoliy Amerikadagi mustamlakalari birlashtirilib, „Kanada dominioni“ nomi bilan federatsiya tuzildi. Yangi Shotlandiya, Nyu-Bransuik, shimoliy-gʻarbdagi hududlar, Britaniya Kolumbiyasi (1871) va Prins-Eduard oroli (1873) Kanada dominioniga qoʻshib olindi. Markazlashgan davlat barpo etilishi milliy bozorning yuzaga kelishiga asos boʻldi. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Kanada iqtisodiyoti rivojlandi. Ishlab chiqaruvchi sanoat tez oʻsib, uning mahsuloti qiymati 1914—18 yillarda 4 baravar oshdi, aholi soni 64 % koʻpaydi. Kapital va ishlab chiqaruvchi sanoati yiriklashdi, 1900—17-yillarda banklar birlashishi natijasida ularning soni 36 dan 21 ga kamaydi; bank va sanoat kapitali qoʻshila bordi. Birinchi jahon urushida Kanada Buyuk Britaniya tomonida qatnashdi. Birinchi jahon urushi davrida Kanada iqtisodiyoti mustahkamlanib olishi natijasida Kanadada Angliya taʼsiri susaydi va taʼsiri kuchaydi. 1919—20 yilgi Parij konferensiyasida Kanada sulh shartnomalarini mustaqil imzoladi. Boshqa dominionlar bilan bir qatorda Kanada Millatlar Ligasiga vakil yuborish huquqini qoʻlga kiritdi. 1929—33-yillardagi jahon iqtisodiy boʻhroni natijasida sanoat ishlab chiqarish 2 baravardan ziyod kamayib ketdi. 1933-yil boshida ishsizlar 1,3 mln. kishidan ortdi. Qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining narxi nihoyatda pasayib ketishi natijasida 240 ming ferma barbod boʻldi. Ikkinchi jahon urushida Kanada Buyuk Britaniya tomonida qatnashdi. Kanada antifashist davlatlarni, birinchi navbatda, Buyuk Britaniyani xom-ashyo, oziq-ovqat, qurol-yarogʻ bilan taʼminlab turdi. Mamlakatda harbiy sanoat rivojlandi, yangi tarmoqlar: stanoksozlik, sintetik kauchuk ishlab chiqarish va boshqalar vujudga keldi. 1939—45 yillarda sanoat ishlab chiqarish 2,5 baravar ortdi. 1960-yillardan Kanada hukumati ichki va tashqi siyosatda milliy manfaatlarni koʻzlab ish tuta boshladi. Hukumat Kanadaning siyosiy mustaqilligini saqlashga, Lotin Amerikasi, Osiyo va Yevropa mamlakatlari bilan aloqalarni rivojlantirishga intildi. Keyingi yillarda Kanadada milliy masala keskinlashdi. Kvebek partiyasi mazkur viloyatni alohida davlat qilib ajratishni talab qila boshladi. 1995-yilda Kvebek suvereniteti xususida oʻtkazilgan referendumda suverenitetga qarshi boʻlganlarning 50,6 % ovoz olishi natijasida mamlakatning parchalanish xavfi bartaraf etildi. Kanada — 1945-yildan BMT aʼzosi. 1991-yil 25 dekabrda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan oldi va 1992-yil 7-aprelda u bilan diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — 1-iyul — Kanada kuni (1867). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Liberal partiya, 1873 yil rasmiylashgan; Progressiv konservativ partiya, 1854 yil tuzilgan; Kanada Kommunistok partiyasi, 1921 yil vujudga kelgan; Kvebek partiyasi, 1968 yil tuzilgan; Yangi demokratik partiya, 1961 yil asos solingan; Kvebek bloki partiyasi, 1990 yil tuzilgan; Kanada isloxrt partiyasi, 1987 yil, tuzilgan; Kanada uyushmasi partiyasi, 2000-yilda tuzilgan. Kasaba uyushmalari birlashmalari — Kanada ishchilar kongressi 1956 yil tuzilgan, Milliy kasaba uyushmalari konfederatsiyasi 1921 yil vujudga kelgan. Xoʻjaligi Kanada — yuksak taraqqiy etgan industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 22 %, qishloq xoʻjaligi ulushi 2,2 %. Aholi jon boshiga mineral xom ashyo va yarim fabrikatlar ishlab chiqarish jihatdan Kanada taraqqiy etgan koʻpgina mamlakatlardan ustunlik qiladi. Nikel, rux, kumush, molibden rudalari, asbest, oltin, platina, niobiy, tabiiy gaz, oltingurt qazib chiqarishda, gazetabop qogʻoz, alyuminiy, sellyuloza, tilingan binokorlik yogʻochlari ishlab chiqarishda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Kanadada koʻmir, neft, temir rudasi, volfram, uran (metall tarkibidagi ruda), kaliyli tuzlar, oltingugurt qam qazib chiqariladi. Yiliga oʻrtacha 490,8 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Toronto, Vankuver va Ontario atrofida bir kancha yirik issiqlik elektr stansiya va AES bor. Asosiy GESlari Kvebek, Ontario va Britaniya Kolumbiyasi viloyatlarida. Ishlab chiqaruvchi sanoatda oziq-ovqat va tamaki sanoati’, qora va rangli metallurgiya hamda metall ishlash, transport mashinasozligi va b. tarmoqlar yetakchi oʻrinda . Mashinasozlik ishlab chiqaruvchi sanoat mahsuloti qiymatining 1/2 qismini beradi. Uning asosiy tarmogʻi — transport mashinasozligi (avtomobil, kema, aviatsiya, vagon va lokomotivso zli k). Boshqa sanoat tarmoqlaridan qishloq xoʻjaligi mashinasozligi, neft va gaz sanoati, kon, oʻrmon va sellyuloza-qogʻoz sanoati uchun uskunalar ishlab chiqarish kor-xonalari yaxshi rivojlangan. Mashinasozlikning asosiy markazlari: Toronto, Montreal, Uinsor, Gamilton va b. Kora metallurgiya Gamilton, Su-Sent-Mari, Uellend va Sidni shaharlarida, alyuminiy, rangli metallar ishlab chiqarish Arvid, Kitimat, Norand, Sadberi, Tompson, Traylda toʻplangan. Neftni kayta ishlash zavodlari Montreal va Sarniyada joylashgan. Kimyoviy oʻgʻitlar, sintetik kauchuk va plastmassa ishlab chiqarish rivojlangan. Asosiy markazlari: Sarniya, Montreal, Toronto, NiagaraFole va Kitchener. Un tortish, goʻsht, baliq-konserva va likyor-araq ishlab chiqarish oziqovqat sanoatining asosiy tarmoqlari boʻlib, ular muhim eksport ahamiyatiga ega. Yengil sanoat tarmoqlaridan toʻqimachilik, koʻn-poyabzal va tikuvchilik nisbatan yaxshi rivojlangan. Mahsulotning yarmi Montrealda ishlab chiqariladi. Tilingan taxta, gazetabop qogʻoz, karton ishlab chiqarish markazlari: Britaniya Kolumbiyasi va Kvebek viloyatlari. Kishloq xoʻjaligi sermahsul, fermalari mexanizatsiyalashgan va ixtisoslashgan. K-xga yaroqli yerlarning U4 qismiga yaqini yirik xoʻjaliklarga birlashgan. 70 mln. gektar yer fermalar bilan band. Dehqonchilik ustun. Gʻalla (bugʻdoy, arpa, suli, makkajoʻxori), texnika ekinlari (qand lavlagi, soya, zigʻir, tamaki), oʻt va yem-xashak, sab-zavot, kartoshka, raps yetishtiriladi. Fermalarning 9/yu kismi elektrlashtirilgan. Don xoʻjaligi rivojlangan asosiy joylar: dasht viloyatlari, ay-niqsa, Saskachevan va Manitoba. Yetishtirilgan bugʻdoyning ‘/2 qismidan ziyodrogʻi, arpa hosilining ‘/3 qismi chetgachiqariladi. Sut chorvachiligi Ontario, Kvebek va Britaniya Kolumbiyasi viloyatlarida rivojlangan. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, qoʻy va ot boqiladi. Qishloq xoʻjaligi mahsulotining 60 % ga yaqinini chorvachilik yetishtirib beradi. Oʻrmon xoʻjaligi Britaniya Kolumbiyasi, Kvebek va Ontarioda yaxshi rivojlangan. Jahonda tayyorlanadigan yogʻochning ‘/yu Kanadaga toʻgʻri keladi. Baliq-chilik, hayvonotchilik, parrandachilik, moʻynachilik rivojlangan. Transporti 94,3 ming km temir yoʻl va 850000ming km avtomobil yoʻli bor. Daryo va dengiz transporti, shuningdek, Buyuk koʻllar, Lavrentiy daryosidagi suv yoʻllari muhim ahamiyatga ega. Asosiy portlari: Vankuver, Set-Il, Montreal, Tander-Bey. Avtotransportining ahamiyati (ayniqsa, shimolida) juda katta. Asosiy aeroportlari Montreal, Toronto, Vankuver, Vinnipeg va Ottavada. Tashqi savdo Kanada chetga avtomobil, qogʻoz, bugʻdoy, yogʻochtaxta, sellyuloza, nikel, alyuminiy, neft va neft mahsulotlari, temir rudasi, mis, asbest, uran, kaliyli tuzlar, tabiiy gaz, mis, sanoat jihozlari va boshqalar chiqaradi. Chetdan mashina va sanoat uskunalari va mollari, koʻmir, kofe, kauchuk, banan va kakao sotib oladi. Savdosotiqdagi asosiy mijozlari: AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Niderlandiya. 1989-yilda Kanada bilan AQSH oʻrtasida erkin savdo haqidagi bitim kuchga kirishi va 1992-yilda Shimoliy Amerika erkin savdo mintaqasi toʻgʻrisidagi uch tomonlama (AQSH—Kanada—Meksika) bitim imzolanishi bilan Kanada iqtisodiyotining Amerika iqtisodiyoti bilan birlashuvi va uning Shimoliy Amerika yagona iqtisodiy makoni tarkibiy qismiga aylanish jarayoni tezlashdi. Pul birligi — Kanada dollari. Tibbiy xizmati Kanadada vrachlar 15 ta tibbiyot maktabida tayyorlanadi, bu maktablarning aksariyati universitetlar huzurida. Xot-Springs balneologiya kurorti, Nyufaundlend, Keyp-Breton o.laridagi, Nyu-Bransuik viloyatidagi iqlimiy styalar, Montreal, Maskoka koʻli, Manitoba, Yangi Shotlandiyadagi sil kasalliklari shifoxonalari maʼlum. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Kanadada tarixan ingliz va fransuz maktabi tizimlari tarkib topgan. Inglizcha tizim AQSH maktab tizimiga oʻxshash: 12 yillik umumiy taʼlim maktabi 6 yillik boshlangʻich, 3 yillik kichik oʻrta, 3 yillik katta oʻrta maktablardan yoki 8 yillik boshlangʻich va 4 yillik oʻrta maktablardan iborat. Kvebek viloyatida fransuzcha taʼlim tizimi: 6 yillik boshlangich va 5 yillik oʻrta maktab ishlaydi. 5—7 yoshdan 14— 16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun bepul majburiy toʻliqsiz oʻrta taʼlim joriy etilgan. Davlatga karashli taʼlim bepul boʻlgan maktablar bilan bir qatorda xususiy (pulli), asosan, diniy va etnik guruxlar qaramogʻidagi maktablar ham bor. Ulardagi darslar oʻsha guruhlar tilida olib boriladi. Oliy oʻquv yurtlarida pul toʻlab oʻqiladi. Barcha viloyatlarda universitetlar bor. Yiriklari: Toronto, Vankuver, Kingston, Montreal, Kvebek universitetlari. Ilmiy muassasalari: Kanada qirollik jamiyati, Ijtimoiy fanlar soxdsidagi tadqiqot kengashi (hammasi Ottavada), oʻrmonchilik va qishloq xoʻjaligi sohasidagi bir qancha ilmiy tadqiqot institutlari. Yirik kutubxonalari: Parlament, Xalq, Milliy, Milliy ilmiy (hammasi Ottavada), Montreal va Torontodagi xalq kutubxonalari, shuningdek, Toronto, Montreal, Vankuver universitetlari huzuridagi kutubxonalar. Ottavada Kanada Milliy muzeyi, Milliy galereya, Milliy sanʼat markazi, Ontario viloyatida Qirollik muzeyi, Torontoda Badiiy galereya, Montrealda Badiiy muzey, Kvebek sh.da Kvebek viloyati muzeyi va b. bor. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Kanadada 114 ta kundalik gazeta va 1200 ta haftanoma nashr etiladi. Etnik guruhlar (nemis, italyan, xitoy va boshqalar) tillarida 300 ga yaqin gaz. va b. davriy nashrlar bor. Eng yiriklari: ingliz tilida — „Glob eng meyl“ („Butun dunyo pochtasi“, kundalik gazeta, 1844-yildan), „Toronto-star“ („Toronto yulduzi“, kundalik gazeta, 1892-yildan), „Gazett“ (kundalik gazeta, 1778-yildan), „Ottava sitizen“ („Ottava fuqarosi“, kundalik kechki gazeta, 1845-yildan), „Vankuver san“ („Vankuver quyoshi“, kundalik kechki gazeta, 1886-yildan) va b. Fransuz tilida — „Devuar“ („Burch“, kundalik gazeta, 1910-yildan), „Press“ („Matbuot“, kundalik kechki gazeta, 1884-yildan), „Soley“ („Quyosh“, kundalik kechki gazeta, 1896-yildan) va b. „Kanadian leybor“ („Kanada kasaba uyushmalari“, oylik jurnal, ingliz va fransuz tillarida, 1956-yildan), „Maklinz Ka-nadaʼz uikli nyusmegezin“ („Kanada Maklin yangiliklari“, haftalik jurnal, ingliz tilida, 1905-yildan) jurnallari chiqadi. Kanadian Press Milliy axborot agentligi (1917-yilda tashkil etilgan) bor. „Kanadian brodkasting korporeyshn“ — Sibi-si, Kanada radioeshittirish va telekoʻrsatuv korporatsiyasi, 1936-yilda tashkil etilgan. Radioeshittirish 1926-yildan, telekoʻrsatuv 1952-yildan boshlangan. Umuman 115 ta tele va 575 ta radiostansiya ishlaydi. Adabiyoti Kanada tub joy aholisi (indeyslar, eskimoslar)ning ogʻzaki ijodiyoti avloddan avlodga oʻtib kelgan. Kanada adabiyoti, asosan, ingliz (18-asr) va fransuz (19-asr) tillarida shakllandi. Rus, ukrain va b. tillarda ham adabiy asarlar nashr etiladi. Indeyslar va eskimoslarning ogʻzaki ijodi ingliz-kanadalik yozuvchilar tomonidan qisman toʻplandi (20-asr). Shoira Polin Jonson (1862—1913) butun hayotini indeyslar haq-huquqini himoya qilish va ularning afsonalarini adabiy jihatdan ishlab chiqishga bagʻishlagan. Umuman mustamlaka qaramligining ogʻir sharoiti milliy adabiyotning rivojlanishiga toʻsqinlik qilib keldi. Ingliz tilidagi adabiyot dastlab ingliz romantizmi taʼsirida va unga taklidan rivojlangan. Konfederatsiya shoirlari deb atalmish romantiklar tabiat goʻzalligi haqida asarlar yozdilar va Kanadada yashovchi turli millat vakillarini birlashishga daʼvat etdilar. 19-asrning 2-yarmida tarixiy romanchilik rivojlandi. Hajvchi S. Likok (1869—1944) oʻz asarlarida Kanada shaharchalari aholisining axloqi, pul hukmronligi, „kichik“ odamning nochorligini tasvirlab, jahonga mashhur boʻldi. 20-asr boshlarida adabiy jurnal lar, Kanada adabiyotining dastlabki tarixi va antologiyasi paydo boʻldi. Kanada yozuvchilari uyushmasi vujudga keldi (1921), u, asosan, ingliz-kanadalik yozuvchilarni birlashtirdi. 20-asrning oʻrtalaridan ingliz tilidagi adabiyotda kanadaliklarning milliy harakteri yorqin namoyon boʻla boshladi. 40-yillardan tanqidiy realizm rivojlandi. F. Grov yozgan realistik romanlarning qahramonlari — mehnat ahli. Realist yozuvchi M. Kellexen asarlari odamshavandalik va xalqqa rahm-shavqat ruhi bilan sugʻorilgan. X. Mak-Lennan oʻz asarlarida Angliya va Fransiyadan kelgan kanadaliklarni birdamlikka chaqirdi („Ikki yolgʻizlik“, 1945). 60—80-yillardagi koʻp asarlarning mavzui jamiyat turmushidagi chalkashliklarga bagʻishlangan. Kanada muammolari va indeyslar bilan eskimoslarning ahvoli kabi masalalar Kanada ilgʻor yozuvchilarining eʼtiborida turibdi. Fransuz tilidagi adabiyot. Kanadada fransuzlar hukmronlik qilgan davrda diniy mavzularda asarlar yozildi. 19-asr oxirlarida Kanadada romantik shoirlar maktabi vujudga keldi. Shoir J. O. Kremadi ijodi Kanada adabiyotiga fransuz romantik sheʼriyati ruhini kiritdi. Fransuz romantiklari, jumladan, V. Gyugo taʼsirida L. O. Freshett, L. P.Leme oʻz asarlarini yaratishdi. F. de Gaspening „Qadimiy kanadaliklar“ qissasi 19-asrning eng salmokli asaridir. 20-asr boshlarida patriarxal hayot, dehqonlarning dindor boʻlishi ulugʻlandi. L. Emonning „Mariya Shapdlen“ romani mustamlaka davri adabiyotini hayotiy tasvirlar bilan boyitdi. 30-yillarda realizm rivojlandi. 40-yillarda yozuvchilar ijtimoiy masalalarni yorita boshladi. R. Lemlen cherkov xodimlarini satirik tasvirladi („Qiyalik etagida“ romani, 1944); Gabriyel Rua „Tasodifiy baxt“ romanida ishchilar hayotini koʻrsatdi. 50-yillar nasrida ruhiy kechinmalarga, jamiyatda kishining oʻzini begona, yolgʻiz his etishiga eʼtibor kuchaydi (I. Terio, E. Klutye asarlari). Yu. Aken fransuz-kanadaliklarni milliy iftixor uchun kurashga chorladi („Yaqin kunlardagi vokea“). Shoirlar 60—80-yillarda zamondoshlarining aqliy va ijodiy hayotini aks ettirishga harakat qildi. A. Granbua sevgi, hayot va oʻlim mavzularida asarlar yezdi. Meʼmorligi Indeyslar yertoʻla, vigvamchaylalarda, tomi teri yoki yogʻoch bilan yopilgan uylarda yashagan. 17—19-asrlarda fransuzlar Sharqiy Kanadaga oʻz anʼanalari boʻyicha mustahkam devorli, tomi tik nishabli uylar, zalli cher-kovlar (old qismi 1—2 minorali), jamoat binolari qurishni rasm qildilar. Shu davrda J. Demer, T. Bayarje kabi meʼmorlar yetishib chikdi. Kanadaning inglizlar bosib olgan qismida (18—19-asrlar) imoratlarni sinch va toshdan klassitsizm uslubida (meʼmor J. Merrik) qurish rivojlandi. 19-asr oʻrtalaridan toʻgʻri koʻchali, kam qavatli uylardan iborat shaharlar (Ottava, Montreal, Toronto, Kvebek) qad koʻtara boshladi. Meʼmorlardan E. Lennoks, J. Layl loyihalari asosida qorishiq uslubda inshootlar qurildi. 19-asr oxiridan AQSH meʼmorligi taʼsiri kuchayib, baland jamoat binolari, mehmonxonalar qurish avj oldi (F. Darling, J. Pirson kabi meʼmorlar). 20-asr oʻrtalaridan eski shaharlar jadal surʼatda qayta qurilib, kengaya boshladi. Temir-beton va poʻlatdan zamonaviy sanoat va jamoat binolari (Torontodagi Annesis-Aylend kombinati va ratusha binolari, Montrealdagi Vil-Mari maydoni, Jahon koʻrgazmasi, Olimpiada majmuasi va boshqalar) qurildi. Shaharlar yagona loyiha asosida barpo etildi, korxonalar atrofida shinam turar joylar qad koʻtardi. Tasviriy sanʼati Kanada hududida indeys va eskimoslar sanʼati qadimdan rivojlangan. Indeyslarning qad. sanʼati yogʻoch oʻymakorligi, tosh, suyak, shoxga naqsh oʻyish, pat va chigʻanokdardan bezaklar yasash, qoʻl toʻqimachiligi, jayra ignasi va bugʻu junidan kashta tikish, rasmlar solishdan iborat boʻlgan. 17-asrdan keyin esa Yevropa va AQShdan koʻchib kelganlar va ularning avlodlari bu ishga hissa qoʻshdilar. Eskimoslar tosh, suyak hamda hayvon shoxlaridan inson va hayvon haykalchalarini yasash bilan shugʻullangan. Yevropaliklar kelib oʻrnashgan paytlardan boshlab Kanada tasviriy sanʼati Fransiya va Angliya sanʼati taʼsirida oʻziga xos tarzda rivojlana boshladi. 17-asr — 19-asr boshlarida portret chizish va diniy rassomlik vujudga keldi; yogʻoch haykalchalar, kumush idishlar, akvarel manzaralar yaratildi. 19-asr oʻrtalarida dehqonlar hayotini, viloyatlar koʻrinishlari va indeyslar turmushini tasvirlaydigan moʻyqalam ustalari (P. Keyn, Kanada Krigxof, X. Uotson, X. Uoker) ijod qildi. 20-asrda J. U. Morris, T. Tomson, J. Makdonald, A. Lizmer shimol kengliklarining goʻzal maftunkor tabiatini tasvirlovchi asarlar yaratishdi . Zamonaviy Kanada sanʼatida modernizm (A. Pellon, J. Riopel) bilan bir qatorda realistik okim (J. Lemye, T. Makdonald, F. Teylor, R. Pilo) ham mavjud. Dizayn va amaliy bezak sanʼati (kandakorlik, gilamchilik, kulollik) rivojlanmokda. Xalk, ijodida yogʻoch oʻymakorligi, ukrain iroqisi, eskimoslar haykaltaroshligi alohida ajralib turadi. Musiqasi Musiqa qadimdan tub xalq va koʻchib kelgan aholi turmushining muqim qismi boʻlgan. Indeyslarga xos jangchi, ovchi qoʻshiklari, ishqiy ashulalar shoʻx va ifodali. 18-asr oxirlarigacha, asosan, cherkov musiqasi rasm edi. 18-asr oxirlaridan konsertlar berila boshladi. 19-asr boshlarida havaskorlar kuchi bilan opera spektakllari koʻrsatildi. 19-asrning 2-yarmida professional musiqani rivojlantirish uchun sharoit vujudga keldi, musiqa havaskorlari jamiyati tuzildi. Kanadada yevropalik musiqachilar, AQShlik opera truppalari va simfonik orkestrlar konsert berdi. Dastlabki musiqa arboblaridan biri — Kanada Lavalle „O, Kanada“ milliy madhiyasini yaratdi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida professional kompozitorlar va musiqachilar paydo boʻldi. 40-yillarda musiqa jadal rivojlana boshladi. Toronto, Montreal, Vinnipegda doimiy opera truppalari, Ontarioda milliy balet, Ottavada Mumtoz balet, Vinnipegda Qirollik baleti, turli shaharlarda 30 ga yaqin doimiy ishlovchi orkestr bor. Kanada musiqa arboblaridan M. Blekbern, J. Vaynsvayg, P. Merkyur kabi kompozitorlar, J. Bodri, A. Brott, P. Dervo kabi dirijyorlar, L. Marshal, T. Stratas, E. Jonson, L. Simono kabi xonandalar, G. Guld, I. Gendel kabi sozandalar mashhur. Kanada kompozitorlar, mualliflar va noshirlar uyushmasi mavjud. Kanadada 8 ta oliy musika oʻquv yurti bor. Bir qator shaharlarda universitetlar qoshida musiqa maktablari, musiqa fakultetlari ochilgan. 1965-yildan Montrealda har yili xalqaro musiqa festivali va musiqachi-ijrochilarning tanlovi oʻtkaziladi . Teatri Indeyslarning marosimlarida xalq teatr sanʼati unsurlari bor. Ular diniy marosimlarni oʻtkazishda niqob va qoʻgʻirchoqlardan foydalanishar edi. Professional teatr 17-asrdan Kvebek va Akadiya viloyatlarida rivojlana boshlagan. P. Kornel, J. Rasin, J. Molyer pyesalari qoʻyilgan. 1606-yilda PortRoyyaldagi „Neptun“ teatrida Leskarboning „Dengiz niqobi“ nomli sheʼriy pyesasi sahnalashtirildi. Spektaklda indeyslar bilan fransuzlar qatnashishdi. 1774-yilda Galifaksda Kanada hayotidan birinchi pyesa — „Akadius yoki xilvatdagi muhabbat“ sahnalashtirildi. 1825 yil Montrealda birinchi doimiy teatr ochildi. Teatr repertuariga Kanada dramaturglari — J. Kenel, Ch. Xevisij, Ch. Meyr asarlari kiritildi. Montreal, Toronto, Viktoriya, Gamilton, Vinnipeg shaharlarida teatrlar tashkil etildi. 19-asrning 80-yillari oxiridan Birinchi jahon urushigacha boʻlgan davrda koʻchma professional teatrlar avj oldi. Kvebek va Galifaks teatr truppalari tarkibida AQSH, Fransiya va Angliyadan kelgan aktyorlar bilan birga kanadalik aktyorlar ham bor edi. Shu davrda „roud“ („yoʻl“) deb atalgan sayyor professional teatrlar keng tarkaldi. 20-asrning 20—30-yillarida universitetlar, maktablar, klublar va cherkovlar krshida koʻplab havaskor truppalar tashkil etildi. 40-yillar oxirida yirik shaharlarda professional teatrlar paydo boʻldi. Montrealdagi „Rido ver“, Torontodagi „Tietr Toronto“, Edmontondagi „Sitadel“ teatrlari shular jumlasiga kiradi. Ularda Shekspir, Molyer, Turgenev, Chexov va b.ning pyesalari qoʻyiladi. Fransuz tilidagi teatrlarda milliy teatr madaniyatini vujudga keltirish jarayoni kechayotir. Kanadada M. Anglii, U. Xyuston, R. Massi kabi rejissorlar, Kanada Kolikos, L. Grin, Sh. King, Kanada Rid kabi aktyorlar mashhur. Torontoda Milliy teatr sanʼati maktabi, Alberta, Saskachevan, Kuins universitetlarida drama boʻlimlari bor. „Kanada teatri“ jurnal (ingliz va fransuz tillarida) nashr etiladi. Kinosi 1898-yil Kanadaning „Messi-Harris“ kinofirmasi buyurtmasi bilan reklama filmi suratga olindi. 1900-yilda Canadian Bioscope kinofirmasi Kanadaga koʻchib keluvchilarni qiziqtirish uchun turkumli filmlar yaratdi. G. Bredford tomonidan 1903-yil boshlab berilgan „Kanadadagi hayot“ nomli turkum filmlar ham shu maqsadga xizmat qildi. 1906 yil Montrealda birinchi doimiy kinoteatr ochildi. 1914 yil Montrealda Kanadaning dastlabki badiiy filmi — „Evanjelina“ (rejissor I. P. Salliven, U. X. Kovano) suratga olindi. Faroyib shimol tabiati va eskimoslar hayotiga qiziqib qolgan amerikalik rejissor R. Flaerti „Shimol farzandi — Nanuk“ qujjatli filmi (1922)ni suratga oldi va Kanada hujjatli kinosining rivojiga munosib hissa qoʻshdi. Kanadaning birinchi ovozli filmi — „Viking“ (rejissor V. Frissell, J. Melford, 1931). Milliy kino sanʼatining qaror topishiga rejissor J. Grirson muhim hissa qoʻshdi. 1939 yil Kino masalalari boʻyicha milliy kengash tashkil etildi. U davlat yoʻli bilan hujjatli filmlar ishlab chiqarishni boshqardi. Ikkinchi jahon urushi davrida „Jangdagi totuvlik“ kinoseriyasi shuhrat qozondi. 1952 yil „Etyen Bryule, nobakor“ degan birinchi rangli film yaratildi. „Oltin shahri“ (rejissor Kanada Lou), „Tinchlik davom etsin deb“, „Dengiz bilan chuchuk suv oraligʻida“ (rejissor M. Bro) filmlari yaratildi. 1970—90 yillarda dunyo yuzini koʻrgan filmlar orasida „Moviy qish“ (rejissor A. Blanshar), „Muallimga nega oʻq otildi“ (rejissor S. Naritsanno), „Ovchi“ (rejissor 3. R. Delen), „Qari tulki“ (rejissor F. Borsos) kabi badiiy filmlarni koʻrsatish mumkin. Kanadada qiziqarli multfilmlar ham yaratiladi. Statford, Montreal, Vankuverda xalqaro kinofestivallar muntazam oʻtkaziladi. Kanadada 1400 kinoteatr, kinoarxiv va filmoteka bor. Kanada kino akademiyasi har yili eng yaxshi filmlarga sovrinlar beradi. Galereya Manbalar Geografiya Shimoliy Amerika mamlakatlari Kanada BMT aʼzolari

3691

https://uz.wikipedia.org/wiki/Chili

Chili

Chili, Chili Respublikasi (isp. República de Chile) — Janubiy Amerikaning janubi-gʻarbida joylashgan davlat. Maydoni 756,9 ming km². Aholisi 15,824 mln. kishi (2003). Poytaxti – Santyago shahri. Maʼmuriy jihatdan 13 viloyat (region), jumladan, Santyago poytaxt viloyatiga boʻlinadi. Davlat tuzumi Chili – respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1980-yilda kabul qilingan va 1981-yildan kuchga kirgan; 1989, 1994, 2004-yillarda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi – prezident (2022-yildan Gabriel Borik Font), u umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish nuli bilan 4 yil mudsatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni senat va deputatlar palatasidan iborat Milliy kongress, ijrochi hokimiyatni prezident amalga oshiradi; prezident xukumatga ham boshchilik qiladi. Tabiati Chili shimolidan janubiga Tinch okean sohili boʻylab 4300 km ga choʻzilgan, hududining katta qismini And togʻlari (balandligi 6880 m gacha), shimolini Atakama choʻli egallagan. Mamlakat janubida Patogoniya tekisligi joylashgan. Chili hududi tarkibiga qirgʻoqqa yaqin bir necha orol, Olovli Yer o.ning garbiy qismi hamda Tinch okeandagi baʼzi orollar (Pasxa o. va boshqalar) kiradi. Relyefida 3 boʻylama mintaqa yaqqol koʻrinadi: sharqda Andning Bosh Kordilyera togʻlari, gʻarbda sohil boʻyi Kordilyera tizmasi va togʻ oraligʻi botigʻida Boʻylama vodiy bor. Chilida vulkan koʻp; teztez zilzilalar boʻlib turadi. Chili hududida mis, tabiiy selitra, molibden, sof oltingugurt, temir rudasi, marganets, qoʻrgʻoshin, oltin, kumush, toshkoʻmir, rux, barit, neft, gaz konlari bor. Iqlimi shimoliy qismida tropik choʻl iklimi (yillik yogʻin 50 mm dan kam). Subtropik Oʻrta Chilining shimolida iqlim quruq (yillik yogʻin 100–200 mm), markazida oʻrta dengiz iqlimi, qishda yomgʻir yogʻadi (Santyago shahrida yiliga 350 mm), janubida nam subtropik ikdim (yillik yogʻin 2000–2500 mm). Janubiy Chilida iklim moʻʼtadil okean iklimi, yogʻin koʻp yogʻadi (yiliga 3000–7000 mm). Togʻlarda muzliklar bor. Oʻrtacha oylik tempatura shimolida 12–16° dan (iyulda) 18–22° gacha (yanvarda), markazida 8–20°, janubida 8–15°. Deyarli hamma daryolari juda qisqa va Tinch okean xavzasiga mansub. Shimoliy Chilida Loa daryosidan boshqa oqar suv yoʻq. Janubida esa daryolar yil davomida sersuv. Shimoliy Chilida tuproq va oʻsimlik qoplami yaxshi rivojlanmagan. Oʻrta Chilining shimoliy chala choʻl, markazida sur jigarrang va jigarrang tuproklarda kserofil butalar usadi. And togʻlarining oʻrta yon bagʻirlari qoraqayin oʻrmonlari bilan qoplangan, undan yuqorisi togʻ dashtlari. Oʻrta Chilining janubidagi qoʻngʻir oʻrmon va botqoqli tuproqlarda qalin oʻrmonlar, And togʻlarida qoraqayinigna bargli oʻrmonlar va alp oʻtloklari bor. Janubida subantarktika aralash oʻrmonlari, chekka janubida botqoqlashgan oʻtloqlar va torfli yerlar uchraydi. hayvonot dunyosi xilmaxil. Chili shimolida aguarachay tulkisi, puma, sudralib yuruvchilar, janubida pudu va uemul bugʻulari, amerika sassiqkoʻzani, suvsar, magellan tulkisi va boshqa yashaydi. Chilida Vilyarrika, Bernardo Oʻ Xiggins, Alberto Agostini, Los Paraguas, Peres Rosales va boshqa milliy bogʻlar hamda qoʻriqxonalar tashkil etilgan (jumladan, Pasxa va XuanFernandes o.larida). Aholisi Aholisining 90% chililar. Mamlakatning tub aholisi araukan, kechua va aymara indeyslaridir. Rasmiy til – ispan tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Shahar aholisi 86%. Yirik shaharlari – Santyago, Valparaiso, VinyadelMar. Tarixi Chili hududida qadimdan indeys qabilalari yashagan. 15-asrda mamlakatning shimoliy qismini inklar egallab oldi. 16-asrning 30-yillarida Chiliga ispan konkistadorlari bostirib kirdi. 16-asrning oʻrtalarida Chili hududi Ispaniyaning Peru vitseqirolligi tarkibiga kirgan. 1810-yil iyulda ispanlar zulmiga qarshi xalq qoʻzgʻoloni boshlandi. 18-sentabrda milliy hukumat xuntasi tashkil topdi. Amerika qitʼasidagi Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun olib borgan urushi yillarida (1810–26) Chili mustaqilligi eʼlon qilindi (1818-yil 12-fevral). 1823-yil qulchilik bekor qilindi. 19-asr oʻrtalaridan Chiliga chet el sarmoyalari kirib kela boshladi. 1865–66 yillarda Chili Peru, Boliviya va Ekvador bilan birgalikda Ispaniyaga, 1879–84 yillarda Buyuk Britaniya yordamida Peru va Boliviyaga karshi urush olib bordi. Natijada bu davlatlarning selitra zaxiralariga boy hududlari Chiliga oʻtdi. Bu mamlakatda konchilik sanoatining rivojlanishiga imkon yaratdi. ljahon urushi yillari (1914–18) Chili betaraflik eʼlon qildi. 1927-yilgi davlat toʻntarishi natijasida mamlakatda harbiy diktatura oʻrnatildi, siyosiy partiyalar, ishchi va kasaba uyushma tashkilotlari faoliyati taqiqlandi. 1936-yil Chilida Kommunistik, Radikal va Sotsialistik partiyalar ishtirokida Xalq fronti tuzildi va uning nomzodi P. Agirre Serda 1938-yildagi prezident saylovida galaba qozondi. Hukumat bir qancha ijtimoiyiqtisodiy tadbirlarni amalga oshirdi. 1941-yil oʻng sotsialistlarning sotqinligi tufayli Xalq fronti tarqalib ketdi. Ikkinchi jahon urushi yillari (1939–45) Chili Germaniya (1945-yil fevral) va Yaponiya (1945-yil aprel)ga karshi urush eʼlon qilgan boʻlsa ham amalda urushda qatnashmadi. 1947–58 yillar hokimiyatni diktatorlik rejimi boshkardi. 1956-yil Chili KP (1922-yil tuzilgan) va Sotsialistik partiyasi (1933-yil asos solingan) Xalq harakati frontini, 1969-yil Kommunistik, Sotsialistik va boshqa soʻl partiyalar Xalk, birligi blokini tashkil etdilar. Xalq birligi bloki nomzodi S. Alyende Gossens saylovlarda gʻalaba qozonib, mamlakat prezidentligiga saylandi. 1973-yildagi harbiy toʻntarish paytida Alyende oʻldirildi va hokimiyat tepasiga A.Pinochet boshchiligidagi harbiy xunta keldi. U 15 yildan ortiq vaqt davlatni boshqardi. Bu davrda ommaviy repressiyalar avj oldirildi; shu bilan birga mamlakat iktisodiyoti Janubiy Amerikadagi davlatlar oʻrtasida oldingi oʻrinlardan birini egalladi. Bu Chiliga xalqaro iqtisodiy tashkilotlarga aʼzo boʻlish imkoniyatini yaratdi. 1989-yilgi demokratik saylovlar natijasida Augusto Pinochet hokimiyatdan ketdi va 1990-yildan mamlakatni demokratik yoʻl bilan boshqarish shakli oʻrnatildi. Chili 1945-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1992-yil 18-martda tan olgan va 1994-yil 16-sentabrda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami – 18-sentabr – Mustaqillik kuni (1810). Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari Chili Kommunistik partiyasi, 1922-yil tuzilgan; Demokratiya uchun kurash partiyasi, 1988-yil tashkil etilgan; Milliy yangilanish partiyasi, 1987-yil tuzilgan; Chili radikal sotsialdemokratik partiyasi; Chili sotsialistik partiyasi, 1933-yil tashkil etilgan; Xristiandemokratik partiya, 1957-yil tuzilgan; Chili birlashgan sotsialistik partiyasi. Chili mehnatkashlari birlashgan kasaba uyushma markazi, 1988-yil Chili mehnatkashlari yagona kasaba uyushmasi markazi (1953) negizida tashkil etilgan. Iqtisodiyoti Chili Lotin Amerikasidagi iktisodiy jihatdan nisbatan rivojlangan mamlakatlardan biri. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi va baliq ovlash ulushi 6,4%, sanoatniki 38,8%, xizmat koʻrsatish tarmogʻiniki 54,8% ni tashkil etadi. Qishloq xoʻjaligining asosiy tarmogʻi dehqonchilik. Bugʻdoy, arpa, makkajoʻxori, kartoshka, dukkakli don ekinlari ekiladi. Bogdorchilik (olma, sitrus mevalar, shaftoli) va tokchilik rivojlangan. Qand lavlagi, zigir, tamaki, zaytun yetishtiriladi. Chorvachilikda qoramol, qoʻy, echki, choʻchqa, yilqi boqiladi. Yirik shaharlar atrofida sut chorvachiligi rivojlangan. Dengizdan baliq va dengiz jonivorlari ovlanadi. Oʻrmonda yogʻoch tayyorlanadi. Sanoat Chili mis qazib olish boʻyicha dunyoda oldingi oʻrinlarda turadi (yiliga oʻrtacha 2488 ming t). Shuningdek, tabiiy selitra, molibden, neft, temir rudasi, oltin, kumush, tabiiy gaz, toshkoʻmir qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 25,2 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Sanoatning oziq-ovqat va yengil sanoat tarmogʻi rivojlangan. Mashinasozlik, qora va rangli metallurgiya, kimyo, neftni qayta ishlash, neft kimyosi, sellyulozaqogʻoz sanoati rivojlanmoqda. Transporti Mamlakat ichkarisida yuk tashishda avtomobil transporti yetakchi oʻrinda. Avtomobil yoʻllari uzunligi 79,8 ming km. Transport yoʻlining uzunligi 6,6 ming km. Tashqi savdo aylanmasining asosiy qismi dengiz transportiga toʻgʻri keladi. Muhim dengiz portlari: Uasko, Valparaiso, Tokopilya. Santyago shahrida xalqaro aeroport bor. Chili chetga mis, baliq va dengiz mahsulotlari, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, selitra, qogʻoz, yod chiqaradi; chetdan neft, kimyo buyumlari, elektron va mashina jihozlari oladi. Tashqi savdoda AQSH, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Argentina, Braziliya, Yaponiya,Meksika bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi – chili pesosi. Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari Chilida vrachlar universitetlarning tibbiyot ftlarida tayyorlanadi. Mamlakatda 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun 8 yillik majburiy taʼlim joriy etilgan. Asosiy deb nomlangan boshlangʻich maktabda oʻqish 8 yil, oʻrta maktabda 4 yil Asosiy maktab negizida 4 yillik hunartexnika maktablari va ped. bilim yurtlari ishlaydi. Mamlakatda 8 universitet bor. Yiriklari: Chili universiteti (1843), Texnika davlat universiteti (1947), Katolik universitet (1888); hammasi Santyago shahrida. Shuningdek, 3 oliy kollej, konservatoriya va amaliy sanʼat maktabi mavjud. Ilmiy muassasalar, asosan, Santyago shahrida joylashgan.institutlar Chili bakteriologiya instituti (1929), meteorologiya xizmati (1894), harbiy geogr. instituti (1922), geogr., geodeziya va geofizika milliy qoʻmitasi (1955), gidrografiya instituti (1874, Valparaiso), geol. instituti (1957), Antarktida instituti (1963), yadro energiyasini oʻrganish milliy markazi, Okeanografiya instituti (1945, Valparaiso), Lebu ilmiy instituti (1945, araukanlar tarixini oʻrganadi), Chili akademiyasi (1855), Chili Tabiiy fanlar akademiyasi (1926), Chili tarix akademiyasi (1940), Chili Fanlar akademiyasi (1964)da olib boriladi. Yirik kutubxonalari: Chili milliy kutubxonasi (1813), Chili universitetining markaziy kutubxonasi; ikkovi ham Santyago shahrida. Muzeylari – Milliy tarix muzeyi, Nafis sanʼat milliy muzeyi, Ped. muzeyi, hozirgi zamon sanʼati muzeyi, amerika xalqi sanʼati muzeyi va boshqalar. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Chilida bir kancha gazeta va jurnal nashr etiladi. Asosiylari: "Analisis" ("Tahlil", haftalik jurnal, 1977-yildan), "Merkurio" ("Merkuriy", kundalik gazeta, 1827-yildan), "Nason" ("Millat", kundalik gazeta, 1917-yildan), "Oy" ("Bugun", haftalik jurnal, 1977-yildan), "Segunda" ("Sekunda", kundalik kechki gazeta, 1931-yildan), "Tersera" ("Chorak", kundalik gazeta, 1950-yildan), "Ultimas notisias" ("Soʻnggi axborot", kundalik gazeta, 1902-yildan). Orbe Servisnoye Informatios (SA) hukumat axborot agentligi 1953-yil fevralda tuzilgan. Chili yangiliklar agentligi, 1993-yil asos solingan. Chili radiostya assotsiatsiyam 1936-yilda tashkil etilgan; 455 radiostyani birlashtiradi. Chili – 7 kanal milliy televideniyesi hukumat mahkamasi boʻlib, 145 styani birlashtiradi. Bir qancha tijorat radio va televideniye styalari bor. Adabiyotlar Chilini Ispaniya bosib olgandan beri ispan tilida rivojlanmoqda. Ispaniyalik A. de ErsilyaiSuniga (1533–94)ning "Araukana" dostoni (1–3 qismlar, 1569–89) 16-asrda yaratilgan eng yirik asar hisoblanadi (unda araukanlarning ispan mustamlakachilarga qarshi kurashi aks ettirilgan). Bu davrda kreollar folklori ispan xalq sheʼriyati asosida rivojlandi. Amerikadagi Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun kurashi davri (1810–26)da publitsistika asosiy janr boʻlib qoldi. Birinchi Chili gazetasi – "Aurora de Chile" ("Chilining tonggi shafagʻi")ning asoschisi K.Enrikes bu janrda ijod qilgan ijodkorlarning yorqin vakilidir. Milliy dramaturgiya asosini M.Magalyanes yaratdi. 1818-yil Chili mustaqillikka erishgach, Lotin Amerikasi mamlakatlaridagi kup adiblar Chilida yashab ijod qildilar. Venesuela yozuvchisi, olim va davlat arbobi A.Belo, argentinalik yozuvchi, jamoat arbobi va maʼrifatparvar D.M.Sarmyanto va boshqa ijodi Chili madaniyati rivojida muhim rol oʻynaydi. Chili jamoat arbobi, olim va adib X.VLastarrin (1817–88) Chili adabiyot jamgʻarmasini tashkil etib (1842), milliy adabiyotni yaratish vazifasini qoʻydi. 19-asr 1yarmida sheʼriyat romantizm ruhida rivojlandi (S.Sanfuentos, E.Lilo va boshqalar). Nasrda kostumbrizm yetakchi yoʻnalish boʻlib qoldi. 19-asr oʻrtalarida tanqidiy realizm maydonga keldi. A.Bleyet Gana (1830–1920) uning yirik vakilidir. 19-asr oxiri – 20-asr boshlarida P.A.Gonsales Bastias, M.Xara va boshqa sheʼriyatda yangi badiiy shakllarni izlay boshladilar. Bunga maʼlum darajada nikaragualik shoir R.Dario ijodi taʼsir koʻrsatdi. 1920-yillarda T.Mistral, V. Uydobro kabi shoirlar samarali ijod qildilar. 30-yillarda shoir P. Neruda ijodi chuqur evolyutsiyani boshidan kechirdi. Shu davrda ijod qilgan F. Gana, F.Santivan, L.Duran va boshqa oʻz asarlarida dehqonlar hayotini aks ettirdilar. Dehqonlarning sinfiy kurashi R.Lomboy, M.Gerrero romanlarida, ishchilar hayoti, ularning farovon kelajak uchun kurashi N. Gusman, A.Sabeli, D.Munos, G.Senteno, V.Teytelboym romanlarida oʻz ifodasini topdi. F. Koloan, M.Roxas, G.Atias nasriy asarlari ijtimoiy muammolarga bagʻishlandi. 1960–70 yillarda siyosiy qoʻshiqlar janri keng tarqaldi. V. Xara bu janrda ijod qilgan ijodkorlarning yorqin vakilidir. Mamlakatda harbiy xunta hokimiyat tepasiga kelgach (1973), koʻp adib va shoirlar taʼqib ostita olindi. Mamlakatni tashlab ketishga majbur boʻlgan adiblar oʻz asarlarida Chili fojiasini aks ettirdilar (A.Skarmet, V.Teytelboym romanlari va b,). Meʼmorligi Chili hududida yashagan indeyslarning qad. sanʼatidan qalʼalar, baland tosh devor bilan oʻralgan 1–2 qavatli uylardan iborat qishloq xarobalari saqlangan. 16-asrdan fort, shahar va cherkovlar, ichki hovlisi boʻlgan 1 qavatli uylar qurildi. 18–19-asrlarda barokko va klassitsizm uslubida shahar binolari, cherkov va saroylar barpo etildi (meʼmorlar X. ToeskaiRichi, M. de Xara Kemada). 19-asr Chili meʼmorligida eklektizm, 20-asr boshlarida modern uslubi karor topdi. 20-asrning oʻrtalarida shaharlar qayta qurildi, zamonaviy meʼmoriy inshootlar, jumladan, "Gonsales Kortes" (1960–63, meʼmor S.Gonsales va boshqalar), "Portales" (1961–63, meʼmor K.Breshani va boshqalar) turar joy majmualari, Santyagoda Texnologiya instituti (1962–65, meʼmor K.Breshani va boshqalar) bunyod etildi. Tasviriy sanʼati Indeyslarning kad. madaniyati Peru madaniyati bilan bogʻliq. Turli shakllarda yasalgan va rayem solingan sopol idishlar, metall taqinchoqlar, odam va ov manzaralarining qoyatoshlarga ishlangan tasviri saqlangan. Bu anʼanalar toʻquvchilik, kulolchilik, yogʻoch oʻymakorligida oʻz aksini topgan. 18–19-asrlarda manzara rassomligi va haykaltaroshligi, gravyura rivojlandi (A.Santelises). 19-asr oʻrtalarida portretchilar F.X.Mandola, A.Gana, 19-asr 2yarmida rassomlar P.Lira va M.A.Kiro ijod qildilar. Rassomlar A.Valunsuela Lyanos, E.Plasa, haykaltaroshlar N.Plasa, V.Arias 19 va 20-asrning realist ustalari boʻlgan. 20-asrda Chilida turli modernistik oqimlar (kubizm, syurrealizm, abstraksionizm) keng tarqaldi. K.Ermosilya Alvares, G.Nunyes, P.Lbos, X.Eskames kabi rassomlar, L.Dominges, S. Roman Roxas kabi haykaltaroshlar realistik anʼanalarda ijod qildilar. Musiqasi Chilining qad. musiqa madaniyatini tub joy aholisi avlodlari, avvalo, araukanlar saqlab kelmoqdalar. Ularning asosiy musiqa asboblari: zarbli – baraban (kultrun), shakildoq (uada); puflama – trutruka, lolkin, pifyulka. Kreollar xalq musiqasi argentina xalq musiqasiga yaqin. Qoʻshiqraqs janrlari – kueka, kuando, qoʻshiq janri – tonada (yakka ijro etiladigan lirik qoʻshiq). Musiqa cholgʻu asboblari – gitara, arfa, gi. tarron. 19-asr Santyagoda filarmoniya jamiyati tuzildi (1827), musiqa maktabi ochildi (1849; 1851-yildan konservatoriya). Kompozitorlardan M.Robles Ortis de Sarate (19-asr), K.Lavin, P.U. Alyende Saron, X.Urrutia Blondel, E.Soro, D.SantaKrus Vilson (20-asr), dirijyorlar A.Karvaxal, V.Teva, pianinochilar K.Arrou, X.Reyes, skripkachi P. d’ Andurayn mashhur. Santyagoda Chili simfonik orkestri (1941-yil tashkil etilgan), Munitsipal simfonik orkestri (1955), Torli kvartet (1954), Chili milliy baleti (1957), shuningdek, Milliy konservatoriya ishlaydi. Teatri Professional teatr sarchashmalari Chili hududida yashagan indeyslarning xalq marosimlaridan boshlanadi. 17–18-asrlarda Santyago va Konsepson shaharlaridagi toʻy marosimlarida spektakllar qoʻyilgan. 1709-yil Santyagoda birinchi teatr binosi qurildi. Bu teatrda, asosan, ispan dramaturglari – L one de Vega, A.Moreto, X. Ruis, L.Sagredo pyesalari sahnalashtirildi. 1791-yil Valparaiso shahrida teatr barpo etildi. 1815-yil Santyagoda "Kolisso" teatri ochildi. Chili mustaqillikka erishgach, 1818-yil Santyagoda "Romada" teatri ishlay boshladi va unda milliy dramaturg M.Magalyanes asarlari qoʻyildi. 1842-yil Chili universiteti huzurida teatr (1857-yildan munitsipal teatr), 1848-yil "Respublika teatri" tashkil etildi. 19-asr Chili teatri taraqqiyotida argentinalik dramaturglar – K.Belo, R. Minnyelelar muhim rol oʻynaydi. 20-asrning 1yarmida mamlakatning koʻp shaharlarida havaskorlik jamoalari paydo boʻldi. 1939-yil Santyagoda Kichik universitet teatri, 1941-yil Chili universitetining tajriba teatri (hozirgi Chili universiteti huzuridagi teatr instituti) tuzildi. 1946-yil Santyagoda Sahna sanʼati xalq maktabi ochildi. 50-yillarda R.Frontaur, V.Vargas, A.Flores rahbarligida teatr guruhlari yuzaga keldi. Shuningdek, "Teatro munisipal", "Atelye", "Teatro mimiko" teatrlari ishlaydi. 20-asrning 50–60-yillarida teatr repertuarlaridan X. Dias, I.Agirre, Ye.Bunster, D. Barros Gres va boshqa dramaturglarning pyesalari, jahon klassik yozuvchilarining asarlari oʻrin oldi. Mamlakatda harbiy xunta hokimiyat tepasiga kelgach (1973), koʻp teatr arboblari qamoqxonalarda halok boʻldilar, xorijga ketishga majbur boʻldilar va oʻsha yerda teatr jamoalarini tuzdilar. Jumladan, 1976-yil Fransiyada "Alef" teatri, 1980-yil Shvetsiyada Sandino nomidagi Lotin Amerikasi teatri (chililik teatr arbobi I.Kontilyano rahbarligida) paydo boʻldi. Kinosi Chilida birinchi hujjatli xronikal film 1907-yil yaratildi. 20-asr boshlarida Santyago va Valparaiso shaharlarida "Jambastianifilm", "Chilefilm" va boshqa kinofirmalar ishlay boshladi. 1934-yil birinchi ovozli film ("Shimol va janub", rejissor X.Delano) yaratildi. 30-yillarning 2yarmida, asosan, qisqa metrajli, xronikal va hujjatli filmlar ekranga chikdi. 40-yillarda tijorat filmlari bilan birga rejissor XDelanoning "Krilonlik qiz" (1941), "Hollywood" (1944) filmlari namoyish etildi. 1957-yil Santyago universiteti huzurida kino instituti ochildi. 60-yillarning eng yaxshi filmlari: "Qonli selitra" (1969, rejissor E.Soto), "Viz yashaydigan uy" (1970, rejissor P.Kaulen) va boshqa 1970-yillar boshida Lotin Amerikasi kinosi oltin fondiga kirgan "Oʻrtoq prezident" (1970, rejissor M.Littin), "Ovoz va miltiq" (1971, rejissor E.Soto), "Guvoxlar" (1971, rejissor K.Elsesser) va boshqa filmlar yaratildi. Hokimiyat harbiy xunta qoʻliga oʻtgach, ilgʻor kino arboblar taʼqibga uchradi. 70-yillarning oxirida Chilining taraqqiyparvar rejissorlari chet elda bir qancha filmlar yaratdilar ["Buni unutib boʻlmaydi" (1975, rejissor lar M.Malyet, X.Faxardo, R.Gonsales), "Marusiya konidagi voqea" (1976, rejissor M.Littin) va boshqa]. Havolalar Janubiy Amerika mamlakatlari Chili BMT aʼzolari

3692

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kolumbiya

Kolumbiya

Kolumbiya (Colombia), Kolumbiya Respublikasi (República de Colombia) — Janubiy Amerikaning shimoli-gʻarbida joylashgan davlat. Maydoni 1138,9 ming km². Aholisi 46,370 mln. kishi (2012). Poytaxti — Bogota (Santa-Fe-de-Bogota) shahri. Maʼmuriy jihatdan 32 departament va poytaxt okrugiga boʻlinadi. Davlat tuzumi K. — unitar respublika. Amaldagi Siyosiy konstitutsiyasi 1991-yil 4-iyulda qabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Ikkinchi muddatga saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni kongress amalga oshiradi. Kongress ikki palata: senat va vakillar palatasidan iborat. Ijrochi hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati K.ning sharqiy va shimoliy qismi pasttekislik, gʻarbida And togʻ tizmalari bor. And togʻlarining K.dagi qismi 3 asosiy tizma (Gʻarbiy, Markaziy va Sharqiy Kordilyera) dan iborat. Ularni Magdalena daryosi (Kauka va Patiya irmoqlari bilan) bir-biridan ajratib turadi. K.ning eng baland joyi — Kristobal-Kolon togʻi (5800 m). And togʻlarining gʻarb va shimoliy da Tinch okean va Karib boʻyi botqoqlashgan pasttekisliklari bor. Sharqiy qismidagi pastroq platolar Amazonka pasttekisligiga tutashib ketadi. Bir necha sungan va soʻnmagan vulkanlar (Uila 5750 m, Ruis 5400 m, Tolima 5215 m va boshqalar) bor. K.da neft, tabiiy gaz, toshkoʻmir, mis va temir rudalar, rangli va asil metallar, uran, zumrad konlari koʻp. K. ekvatorial iqlim mintaqasida joylashgan. Pasttekisliklarda oʻrtacha oylik temperatura 29°, 1000–2000 m balandlikdagi togʻlarda 17—22°, 4000 m dan balandda 7° dan oshmaydi. Yillik yogʻin 1000–4000 mm. Shimoli-sharqida 200 mm gacha, Tinch okean pasttekisligida va unga tutash togʻ etaklarida 10000 mm gacha. Daryo koʻp, yiriklari: Magdalena, Kaketa, Putumayo, Guavyare, Meta va boshqa Yuklarning 95% Magdalena daryosida tashiladi. Pasttekislik va togʻ etaqlaridagi qizilsariq laterit tuproqli yerlarda nam tropik oʻrmonlar bor, qizil tuproqli yerlar savanna (lyanos) bilan qoplangan. Shimoli-sharqda buta va kaktuslar oʻsadi. Togʻ tepalarida oʻtloqlar (paramos), choʻqqilarida doimiy qorlar bor. Oʻrmonlarda maymun, yaguar, chumolixoʻr, tapir, yalqov, kaltakesak; qushlardan tunan, kolibri va toʻtilar, daryolarda timsoh uchraydi. Milliy bogʻlari: Chiribikete, Paramilo, Syerra-Nevada-de-Santa-Marta. Aholisining aksari kolumbiylar. Ular indeys, ispan, negrlarning qoʻshilishidan hosil boʻlgan. Keyinroq Italiya, Germaniya va Gʻarbiy Yevropaning boshqa mamlakatlaridan kelgan muhojirlar qoʻshilgan. 700 mingga yaqin indeys bor. Rasmiy tili — ispan tili. Xristianlikning katolik mazhabiga eʼtiqod qiladi. Aholining 67% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Bogota, Medelin, Kali, Kartaxena. Tarixi Hozirgi K. hududida qadimdan indeys qabilalari yashab kelgan. K. hududiga 1499-yilda ispanlar kelgan. 1530-yillarda ular K.ni bosib olib, mustamlaka tartibini oʻrnatdilar va mamlakatni Yangi Granada deb atadilar. 1718-yildan Yangi Granada vitse-qirolligiga aylantirildi. 1739-yil Yangi Granada vitse-qirolligi K.dan tashqari hozirgi Ekvador, Panama va Venesuela hududlarini qoʻshib oldi. Mahalliy aholi ispan bosqinchilariga qarshi bir necha bor qoʻzgʻolon koʻtardi. Shulardan eng yirigi 1781-yilgi qoʻzgʻolon boʻldi. Mustaqillik uchun kurash 1810-yildan yanada kuchaydi. 1816-yil may oyida ispan armiyasi qoʻzgʻolonni shafqatsiz bostirdi. Birok, qoʻzgʻolonchilar 1819-yil fevralda mustaqillikka erishgan Venesuela vatanparvarlari yerdamida ispan qoʻshinlarini tor-mor etdilar. 1819-yil dekabrda Yangi Granada, Venesuela va Ekvador birlashib, Buyuk Kolumbiya federativ respublikasi tuzilganligi S. Bolivar prezident) eʼlon qilindi. 1830-yil Buyuk Kolumbiya federativ respublikasi parchalandi, Venesuela, Ekvador va Yangi Granada (Panama bilan birga) mustaqil davlatlari tashkil topdi. 40-yillarda mamlakatda Konservativ (yirik zamindorlar) va Liberal (burjua) siyosiy partiyalar vujudga keldi. 1851-yil Yangi Granadada qulchilik bekor qilindi. 1863-yildan mamlakat K. Qoʻshma Shtatlari, 1886-yildan K. Respublikasi deb ataldi. Partiyalar oʻrtasidagi raqobat mamlakatda fuqarolar urushiga ("Ming kunlik urush", 1899— 1902) sabab boʻldi. 1903-yil Panama K.dan ajralib, mustaqil davlatga aylandi. 1929—33 yilgi jahon iqtisodiy turgʻunligi K. iktisodiyotiga ancha putur yet-kazdi. 1934-yil K.da baʼzi ilgʻor islohotlar (bepul taʼlim va boshqalar) oʻtkazildi. 1946-yildan K.da terrorchi diktatura oʻrnatildi. Barcha demokratik kuchlar qattiq taʼqib qilindi. Xalqning demokratik gʻalabalarini tugatish siyosati oʻtkazila boshladi. 1948-yilda xalq qoʻzgʻolon koʻtardi. Qoʻzgʻolon bostirilgach, konservatorlar hukumati liberallarga qarshi fuqarolik urushi boshladi, natijada 200 ming kishi nobud boʻldi. Maʼmurlar terroriga qarshi partizanlik harakati kuchaydi. Konservatorlar hokimiyatni saqlab qolishga intilib, 1953-yil davlat toʻntarishi uyushtirdi va harbiy diktatura oʻrnatdi. 1957-yilda umumxalq kurashi natijasida diktatura barham topdi. Konservatorlar bilan liberallar "sherikchilik" asosida "Milliy jabha" blokini tuzdilar (1957—74). Ammo ijtimoiy-iqtisodiy muammolar hal boʻlmay qolaverdi. Liberallar hukumati 1974—78 yillarda bir qator ilgʻor islohotlar oʻtkazdi. 1978-yil saylovda liberallar rahbari X.S.Turbay Ayyala gʻalaba qozonib, prezident lavozimini egalladi. 1998-yil prezident saylovida konservatorlar vakili A.P.Arango prezident, liberallar vakili G.B.Lesmus esa vitse-prezident etib saylandi. K. — 1945-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 20-iyul — Mustaqillik kuni (1810). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Liberal partiya, 1815-yilda asos solingan; Sotsial-konservativ partiya, 1848-yilda tuzilgan; K. kommunistik partiyasi, 1930-yilda asos solingan; Milliy najot harakati partiyasi, 1990-yilda Sotsial-konservativ partiyadan chiqqan siyosiy arboblar tomonidan tuzilgan; Milliy xalq ittifoqi, 1964-yilda asos solingan; Demokratik alyans partiyasi, 1990-yilda tuzilgan. Kasaba uyushma birlashmalari: Demokrat mehnatkashlar umumiy konfederatsiyasi, 1971-yilda tuzilgan; K. demokrat mehnatkashlar konfederatsiyasi, 1988-yilda tuzilgan; K. mehnatkashlar konfederatsiyasi, 1934-yilda tuzilgan; Mehnatkashlar unitar kasaba uyushma markazi, 1986-yilda tuzilgan. Xoʻjaligi K. — agrar-industrial mamlakat. Janubiy Amerikadagi iqtisodiy barqaror, uzluksiz rivojlanayotgan mamlakatlardan biri. Oʻtkazilayotgan iqtisodiy islohotlar dasturida importga erk berish, samarasiz davlat korxonalarini xususiylashtirish, xorijiy sarmoyani jalb etish koʻzda tutilgan. Mehnatga layoqatli aholining 33% qishloq xoʻjaligida, 23% sanoatda, 20% xizmat sohasida mashgʻul. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 27%, qishloq xoʻjaligining ulushi 22%. Sanoati K.ning boy tabiiy resurslari asosida konchilik sanoati rivojlangan. Neft va temir rudasi qazib olish yetakchi sanoat tarmoqlaridir. Tabiiy gaz, toshkoʻmir, oltingugurt, nikel, oltin, platina, kumush, zumrad ham qazib olinadi (jahondagi zumradning 90%). Oziq-ovqat sanoati, asosan, qishloq xoʻjaligi xom ashyosini dastlabki qayta ishlash, poyabzal, ichimlik ishlab chiqarish sohalari, tikuvchilik, toʻqimachilik, metallni qayta ishlash alohida oʻrin oladi. Metallurgiya, neftni qayta ishlash, kimyo va neft kimyosi sanoati rivojlangan. Avtomobil, televizor va radiopriyomniklar yigʻadigan, stanok, sement, qogʻoz ishlab chiqaradigan zavodlar bor. Hunarmandchilikning ham salmogʻi katta. Oʻrmonlarda qimmatbaho nav yogʻoch tayyorlanadi. Yiliga 25,6 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Hosil qilinadigan elektr energiyaning 75% gidroelektr styalariga, 25% koʻmir bilan ishlovchi elektr stansiyalariga toʻgʻri keladi. Qishloq xoʻjaligi Dehqonchilik — qishloq xoʻjaligining asosi. Kofe — mamlakat qishloq xoʻjaligining muhim mahsuloti. Kofe eksport qilish sohasida dunyoda Braziliyadan keyin 2-oʻrinda turadi. Mamlakat mehnatga layoqatli aholisining salkam 40% kofe yetishtirish bilan bevosita yoki bavosita bogʻliq tarmoqlarda band. Eksport uchun kakao doni, paxta, banan, tamaki, mahalliy ehtiyoj uchun makkajoʻxori, kartoshka, sholi, bugʻdoy, arpa, maniok, soya, noʻxot, shakarqamish yetishtiriladi. Chorvachiligida qoramol, koʻy, choʻchqa boqiladi. Baliq ovlanadi. Qishloq xoʻjaligi mamlakatning oziq-ovqat mahsulotlariga boʻlgan ehtiyojini toʻla qondirmaydi. K.da asosiy transport turi — avtomobil. Transport yoʻli uzunligi — 3,4 ming km, avtomobil yoʻli oʻz. — 129 ming km. Asosiy dengiz portlari: Barrankilya Buenaventura, Tumako, Kartaxena, Santa-Marta. Bogotada Eldorado xalqaro aeroporti bor. K. chetga kofedan tashqari neft va neft mahsulotlari, kimyoviy mollar, qora metallurgiya mahsulotlari, zumrad chiqaradi. Chetdan sanoat asbob-uskunalari, transport vositalari, xom ashyo, isteʼmol va oziq-ovqat mahsulotlari keltiradi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: AQSH, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya, Lotin Amerikasi mamlakatlari. Pul birligi —K. pesosi. Tibbiy xizmati Bemorlarga, asosan, xususiy tarzda xizmat koʻrsatiladi. Vrachlar 9 ta oliy oʻquv yurtining tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari 7 yoshdan 12 yoshgacha boʻlgan bolalarning oʻqishi bepul va majburiy. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati 5 yil, oʻrta maktabda 6 yil Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy maktablar ham mavjud. Mutaxassislar hunar-texnika bilim yurtlari va ped. oʻquv yurtlarida, oliy oʻquv yurtlarida tayyorlanadi. Mamlakatda 200 dan koʻproq oliy oʻquv yurti, shu jumladan, 25 davlat va 35 xususiy universitet bor. Eng yirik oliy oʻquv yurtlari: Bogotada K. Milliy universiteti (1867-yilda asos solingan), Valye universiteti (1945), Xaverian xususiy katolik universiteti va boshqa Ilmiy muassasalari: K. tarix akademiyasi(1902), K. yuridik fanlar akademiyasi (1894), Tibbiyot fanlari akademiyasi (1890) — hammasi Bogotada; Kartaxena, Medelin, Tunxa va boshqa shaharlarda tarix akademiyalari, bir qancha ilmiy jamiyatlar ishlaydi. Bogotada Milliy kutubxona, Medelinda universitet kutubxonasi, Bogotada Milliy universitet kutubxonasi va boshqa bor. Muzeylari: Milliy, Mustamlaka davri sanʼati, Milliy antropologiya, Milliy arxeologiya muzeylari, Oltin buyumlar muzeyi, S. Bolivar muzeyi — (hammasi Bogotada), Medelindagi tabiiy fanlar muzeyi va universitet muzeyi. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. K.da 30 ga yaqin kundalik gaz. nashr etiladi. Eng yiriklari: "Ekspektador" ("Kuzatuvchi", 1887-yildan), "Tyempo" ("Vaqt", 1911-yildan), "Pays" ("Mamlakat", 1950-yildan), "Nuevo siglo" ("Yangi asr", 1932-yildan), "Kolombiano" ("Kolumbiyalik", 1912-yildan). Ankol hukumat axborot agentligi ishlaydi. Kolprensa milliy axborot agentligiga 1980-yilda asos so-lingan. Radioeshittirish 1929-yil dan, telekursatuv (toʻla davlat tasarrufida) 1954-yildan ishlaydi. Mamlakatda hammasi boʻlib 200 ga yaqin radiostansiya, 50 telestudiya bor. Adabiyoti ispan tilida. Dastlabki yilnoma va hikoyalar 1519-yilda paydo boʻlgan. Adabiyot, ayniqsa, 19-asr boshlarida gurkirab rivojlandi. Milliy ozodlik va mustaqillik uchun kurash yillari (1810—26)da vatanparvarlik ruhidagi klassitsizm adabiyoti ravnaq topdi (K. Torres, L. Vargas Texad, X.M.Salasar va boshqa ijodi). X. X. Ortiye, X.E.Karo, X.Arboled, R.Pombo, F.Peres, X.M.Samper va boshqa yozuvchilar indeys qabilalarining oʻtmish hayotini madh etuvchi asarlar yozdilar. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida "Yelkan ramzi", "Arboledlar jamiyati" va boshqa toʻgaraqlarda uyushgan X.A.Silva, M.A.Osodio va boshqa shoirlar ijodida modernistik mayllar qaror topdi. Birinchi jahon urushidan soʻng K. adabiyotida "avangardizm" paydo boʻldi. "Konrod epopeyasi" dostonining muallifi — A.M.Mutis, L.K.Lopes va boshqa ijtimoiy sheʼriyat anʼanalarini rivojlantirdilar. Nasrda ijtimoiy tanqidchilik kuchaydi. A.Lopes de Mesa, X.Restrepo Karamilo, D. Arango Vems va boshqa ijodida kishilarning tabiat bilan toʻqnashuvini tasvirlash asosiy mavzu boʻldi. X.A.Osorio Lisarasoning shaxtyorlar hayoti hamda mehnatini tasvirlovchi "Yer ostidagi odam" va taraqqiyparvar arbob Gaytan oʻlimi toʻgʻrisidagi "Nafrat kuni" romanlari K. nasrining yutugʻihisoblanadi. 50-yillarda koʻproq partizanlar qarakatiga bagʻishlangan asarlar turkumi ("zoʻravonlik haqida romanlar") paydo boʻldi. G.G.Markesning "Yolgʻizlikning yuz yili" romani K. nasri rivojida muqim rol oʻynaydi. X.Pardo Gersia, K.Kastro Saavedra va boshqa oʻz asarlari bilan K. sheʼriyatiga salmoqli hissa qoʻshdilar. Meʼmorligi Hozirgi K. hududida toshdan qurilgan ibodatxona va istehkomlarning vayronalari topilgan. K. ispanlar tomonidan bosib olingach, 15-asr oxiri va 16-asrda indeys manzilgohlari oʻrnida Kartaxena, Bogota, Tunxa kabi shaharlar barpo etildi, ularning markazida toʻgʻri burchaqli kucha va maydonlar qurildi, shaqlan koʻrimli va sipo binolar tiklandi. 16-asr oʻrtasidan 17-asr oʻrtalarigacha italyan uygʻonish davri meʼmorligi "mudehar" uslubi unsurlari bilan birga qoʻshildi. 16—18-asrlarda gʻishtin uyli, toʻgʻri koʻchali shaharlar, monastir cherkovlari barokko va yangi mudehar uslubida qurildi. 20-asr boshlarida sanoat rivoji natijasida shaharlar koʻpaydi. 1930-yillardan AQSH va Braziliya meʼmorlik maktablari taʼsirida zamonaviy binolar koʻplab qurila boshladi. 1940— 70 yillarda yangi kvartallar, sanoat majmualari, bank, firma binolari, stadion, bozorlar koʻpgina shaharlarning koʻrkiga koʻrk qoʻshdi (Kartaxenadagi stadion, Bogotadagi Moderno gimnaziyasining kapellasi va boshqalar). Pekin mamlakatdagi turar joylarning koʻpchiligini loy va qamishdan ishlangan kulbalar tashkil etadi. Zamonaviy inshootlar orasida Bogotadagi "Tekendama" mehmonxonasi, "Filips Kolobiana" firmasining binosi ajralib turadi. Tasviriy sanʼati K. hududida qadimdan indeyslar madaniyati (kulollik buyumlari, oltin, kumush haykallar, tilla taqinchoqlar tayyorlash) rivojlangan. Miloddan avvalgi 1-ming yillik va milodiy 1-ming yillik boshlarida San-Agustin madaniyati (Janubiy K. oʻrmonlaridagi tosh qaykalchalar, boʻrtma tasvirlar), bu madaniyatga yaqin Tyerradentro, Narino, Kalima madaniyatlari ham mavjud boʻlgan. 16-asrgacha markaziy va shimoliy viloyatlarda chibcha indeyslari madaniyati ravnaq topgan (oltin, mis, kumush zeb-ziynat buyumlari, haykalchalar, idishlar, toʻqimachilik, oʻymakorlik namunalari). 16—17-asrlarda mahalliy rassomlik maktabi vujudga keldi, diniy va hayotiy mavzularda asarlar yaratildi (portretlar, devoriy rasmlar). 19—20-asr boshlarida P.X.Figeroa, X.M.Espinosa kabi rassomlar xalqning mustaqillik uchun kurashi mavzularida asarlar yaratdilar. Keyingi yillarda ijtimoiy muammolarga qiziqish kuchaydi. P.N.Gomes Agudelo, I.Gomes Haramilo, M.Dias-Vargas, E.Martines, X.Rodriges Asevedo, L.A.Akunya kabi rassomlar, X.O.Betankur, R.Roso va boshqa haykaltaroshlar mashhur. 1930-yilda asos solingan K. Badiiy akademiyasi keyinchalik Bogota nafis sanʼat maktabiga aylantirildi. Musiqasi Ispan istilochilarining xotiralaridan maʼlum boʻlishicha, hozirgi Kolumbiya hududida yashagan indeyslarda harbiy musiqa yaxshi rivojlangan, ular gʻalabani musiqa va qoʻshiqlar bilan nishonlagan. Motam marosimlarida marhumning botirligini taʼriflovchi qoʻshiqlar aytilgan. Hosil yigʻimi, qabila boshligʻi uchun saroy qurilishi ommaviy raqs va qoʻshiq bilan yakunlangan. Bosqinchilar kelgach, indeys musiqasiga yevropacha unsurlar taʼsir eta boshladi. K. musiqasida kreol, indeys, negr ohanglari qorishib ketgan. 17-asr boshlarida professional musiqa vujudga keldi va 18-asr oxiridan dunyoviy musiqa rivojlana boshladi. 1784-yil Bogotada birinchi puflama sozlar orkestri tuzildi. 19-asrning 40-yillarida K. musiqa sanʼatining rivojlanishida Italiya opera truppalari va K.da yashovchi Yevropa kompozitorlarining roli katta boʻldi. 19-asr boshlarida K.da yashagan ingliz E. Prays K. Filarmonik konsert jamiyatini, uning oʻgʻli J.Prays Milliy musiqa akademiyasini tashkil etdi (1882; 1910-yildan Milliy konservatoriya). A.Velasko, E.Salas, O.Sindichi (milliy madhiya muallifi), "Ester" va "Florinda" operalarining muallifi X. M. Ponse de Leon 19-asrning mashhur kompozitorlari hisoblanadi. Milliy simfonik orkestrning asoschisi — dirijyor G. Espinosa, kompozitorlar G. Uribe Olgin, A. Mariya Valensiya, qoʻshiqchi L. Masia, musiqashunos X. I. Pendromo Eskobar, X. B. Silva va boshqa 20-asrda K. musiqa madaniyatini rivojlantirgan ijodkorlardir. Bogotada opera teatri, milliy konservatoriya, folklorni oʻrganuvchi ilmiy tadqiqot markazi, "Folklor baleti" bor. K. milliy radiosi mumtoz va milliy musiqani targʻib qilish sohasida katta ish olib borayotir. Teatri 18-asr oxirlarida Bogotada ilk bor teatr tomoshalari koʻrsatilgan. X.M.Salasar, L.Vargastexada, S.Peres, A.L.Gomes, A.Alvares Lyeras, L.E.Osorno va boshqa 19-asrda hamda 20-asr 1-yarmida koʻzga koʻringan K. dramaturglari hisoblanadi. 50-yillar oʻrtalarida K. teatrining faoliyati yaxshilandi, truppalar paydo boʻldi, festivallar oʻtkazildi. Milliy drama sanʼati maktablari tashkil qilindi. Zamonaviy teatr madaniyatining rivojlanishida Kalidagi Tajriba teatri, madaniyat uyi va "La mama" truppalari, shuningdek, Bogotadagi Xalq teatri muhim rol oʻynaydi. Universitet teatrlari ham keng yoʻlga qoʻyilgan (ular 1966-yildan festival oʻtkazib turadi). Zamonaviy mashhur dramaturglardan O.Dias, X.Salamea, K.X.Reyes va teatr arboblaridan E. Buenaventur, S. Garsia hozirgi K. teatri sanʼatini rivojlantirishga salmoqli hissa qoʻshgan. Kinosi K.da dastlabki hujjatli filmlar ("San-Kristobal manzarasi", "Bogotada harbiy parad") 1907-yilda suratga olindi. 1910-yillarda voqeiy filmlar yaratishga kirishildi. 1914-yilda rejissyor F.Markoning "Ishonch tantanasi" toʻla metrajli yarim hujjatli filmi chiqarildi. "Aura yoki gunafshalar" (1923), "Antyokiya osmoni ostida" (1924), "Kondorlar uyasi" (1925) koʻngilochar va xajviy kinolentalari bilan badiiy filmlar yaratishga asos solindi. 1937-yilda aka-uka Aseveolar birinchi ovozli hujjatdi filmni yaratdilar. 1939-yildagi "Vodiy gullari" filmi dastlabki ovozli badiiy film boʻldi. 50-yillar oxiri va 60-yillarda milliy kino sanʼati yuksala boshladi. Ilgor ijtimoiy yoʻnalishdagi filmlar ("Tosh ildizlar", "Kolumbiyaning uch tarixi", "Achchiq yer", "Donaso" va boshqalar) yaratildi. Hujjatli kino rejissyorlaridan K.Alvares, X.Alvares, M.Bergas, G.Samper, X.Morante faoliyati milliy kinoning shakllanib, kamol topishiga katta taʼsir oʻtkazdi ("Kunlardan bir kun", "Demokratiya nima" va boshqa filmlar). Keyingi yillarda "Qachongacha" (rejissyor B.Ventura), "Firibgarlik" (rejissyor L.Sanches), "Toza qon" (rejissyor L.Ospina), "Diyorimiz ovo-zi: oʻtmish va kelajak" (rejissyor M. Rodriges, X.Silva) va boshqa filmlar muvaffaqiyat qozondi. 1960-yildan Kartaxenada Xalqaro kinofestivallar oʻtkazib turiladi. 1971-yil Bogotada kinematografiya instituti tashkil qilingan. Unda rejissyorlar, ssenariychilar, operatorlar tayyorlanadi. K.da 650 kinoteatr bor. Manbalar Janubiy Amerika mamlakatlari Kolumbiya BMT aʼzolari

3693

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kosta-Rika

Kosta-Rika

Kosta-Rika (Costa Rica), Kosta-Rika Pespublikasi (República de Costa Rica) — Markaziy Amerikada joylashgan davlat. Maydoni 51,1 ming km². Aholisi 3,77 mln. kishi (2001). Poytaxti — SanXose shahri Maʼmuriy jihatdan 7 viloyat (provincia)ra, viloyatlar kantonlarga, kantonlar okruglarga boʻlinadi.BMT aʼzosi Markaziy Amerikaning eng kichik davlatlaridan biri boʻlgan Kosta-Rika ikki qitʼani bogʻlovchi yerlarda joylashgan. Poytaxti San-xose shahri boʻlgan bu davlat 1947-yildagi kelishuvga koʻra AQSh, Chili, Kuba kabi davlatlarga ishonib, hotirjam kun koʻradi. Davlat tuzumi Kosta-Rika — respublika. Amaldagi Siyosiy Konstitutsiyasi 1949-yil 7-noyabrda qabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (2002-yildan A. Pacheko); u aholy tomonidan toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Prezident bevosita 2-muddatga qayta saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qonun chiqaruvchi majlis (bir palatali parlament) amalga oshiradi; uning 57 deputati toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 yil ga saylanadi. Ijroiya hokimiyat prezident tomonidan vazirlar mahkamasi yordamida amalga oshiriladi. Tabiati Mamlakat hududining koʻp qismi togʻliq. Soʻnmagan vulkanlar (Irasu — 3432 m, Poas — 2704 m va boshqalar) bor. Kordilyera-de-Talamanka tizmasidagi Chirripo-Grande togʻi (3820 m) Kosta-Rikadagi eng baland choʻqqidir. Karib dengizi sohili botqoqli; Tinch okean sohilida qoʻltiq va yarim orol koʻp. Temir rudasi, oltingugurt, boksit, kumush, oltin, neft, marganets, simob konlari bor. Iqlimi — subekvatorial, tropik, passat iqlim. Pasttekisliklarda yanvarning oʻrtacha temperaturasi 23°, iyulniki 25°. Yillik yogin sharqida 3000 mm, gʻarbida 1000–1500 mm gacha. Daryolari tez oqar va sersuv, quyi qismlarida kema qatnaydi. Yirik daryolari — San-Xuan, Rio-Frio. Mamlakat hududining salkam 65%ni egallagan nam tropik urmonlarda palma, eben, qizil, pushti daraxtlar, togʻ yon bagʻirlarida dub oʻsadi. Vulkan konuslaridagi (2700–3000 m) butazor va oʻtloqlardan yaylov sifatida foydalaniladi. Tinch okean sohilida savannalar bor. Hayvonot dunyosi boy va xilma-xil. Maymunlar, puma, yaguar, tapirlar, zirxlilar, jayra va boshqa yashaydi. Kirgʻoqqa yaqin suvlarida ovlanadigan baliqkoʻp. Milliy bogʻlari: Korkovado, BraulioKorrilo, Chirripo. Aholisining aksari kostarikanlar— asosan, 16—17-asrlarda Ispaniyadan kuchib borganlarning avlodlari (87%); metislar, negr va mulatlar ham yashaydi. Tub aholisi — indeyslar (bribrlar, boruka va boshqalar) 1% ga ham yetmaydi. Rasmiy til — ispan tili. Davlat dini— katolik dini. Aholisining 44,3% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: San-Xose, Limon, Turrialba va boshqa Tarixi Hozirgi Kosta-Rika hududida qadimdan indeys qabilalari yashagan, sohillarda ular ovchilik, baliq ovlash bilan shugʻullangan. Markaziy togʻlik joylarda indeyslar dehkrnchilik, oltin, mis eritish, kulolchilik bilan shugʻullangan. 1502-yil Kosta-Rika (ispanchaboy sohil) X. Kolumb tomonidan kashf etilib, Nuevo-Kartago deb atalgan. Kosta-Rikaga 1513-yilda ispanlar bostirib kirdi. 1560-yilda mamlakat Gvatemala tarki-biga qushib olindi. 60-yillarga kelib ispanlar Kosta-Rika hududini batamom egallab oldi. 16-asrda Kartago (Kosta-Rika poytaxti), 18-asrda Erediya, San-Xose va boshqa shaharlar barpo etildi. 1810-yildan Kosta-Rika aholisi ispan hukmdorlariga qarshi kurashdi va 1821-yil 15-sentabrda mustaqillikka erishdi. 1822-yil mamlakat Meksika imperiyasiga kushildi. 1823-yilda esa Markaziy Amerika Birlashgan viloyatlari federatsiyasi tarkibiga kirdi. Shu yildan San-Xose shahri Kosta-Rika poytaxti boʻlib qoldi. 1825-yil Kosta-Rikaning birinchi konstitutsiyasi qabul qilindi va Kosta-Rika mustaqil davlat sifatida ajralib chikdi (1838). 50-yillar oxiridan mamlakat iqtisodiyoti tez rivojlana boshladi. 1901-yil Milliy respublika partiyasi tashkil topdi. 1920-yil ishchilar yalpi ish tashlab, 8 soatlik ish kuni joriy qilinishiga erishdilar. 1941-yilda K.R. fashistlar Germaniyasiga urush eʼlon qildi. R. A. Kalderon hukumati mehnatkashlar talabi bilan bir qancha demokratik isloxrtlar oʻtkazdi. 1948-yilda mamlakatda fuqarolar urushi boshlandi. Nikaragua diktatori A. Somosa qoʻshinlari madadi bilan reaksion kuchlar gʻalaba qildi. 1953—1958-yillarda hukumat iqtisodiyotda davlat sektorini mustahkamladi. 1970—1974-yillarda ichki siyosiy turmushni demokratiyalash va millim suverenitetni mustahkamlash choralarini koʻrdi. 1986-yilda prezident etib saylangan O. Ari-as betaraflik siyosatini olib bordi. Kosta-Rika — J945 yildan BMT aʼzosi. 2001-yil iyunda Oʻzbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini oʻrnatgan. Milliy bayrami — 15-sentabr — Mustaqillik kuni (1821). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Milliy ozodlik partiyasi, 1945-yilda tuzilgan; Milliy ittifoq partiyasi, 1947-yil asos solingan; Sotsial-xristian birlik partiyasi, 1983-yil tashkil etilgan; Kostarikan xalqi partiyasi, 1984-yil tuzilgan. Kosta-Rika mehnatkashlari unitar konfederatsiyasi, 1980-yil asos solingan; Kosta-Rika demokrat mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1966-yil asos solingan. Iqtisodiyoti Kosta-Rika — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi ulushi 22%, sanoat ulushi 27%. Iktisodiy faol aholining 30% qishloq xoʻjaligida, 15% sanoatda band. Mayda va oʻrtax.ol dehqonlar koʻpchilikni tashqil qiladi. Qishloq xoʻjaligi mahsulotining 60% dan koʻprogʻi chetga sotiladi. Texnika ekinlaridan shakarqamish, abaka, tamaki, shuningdek, sholi, makkajoʻxori, oq joʻxori, kofe, banan, kakao, sitrus va boshqa yetishtiriladi. Chorvachilikda qoramol, choʻchqa, qoʻy, echki boqiladi. Baliq ovlash rivojlangan. 1 yilda 3,9 mlrl. Kilovatt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Oziq-ovqat, toʻqimachilik, koʻn-poyabzal, yogʻochsozlik, sement ishlab chiqarish, metallsozlik, avtomobil yigʻish, neftni qayta ishlash va kimyo korxonalari bor. Iqtisodiyotning kimyo, rezinatexnika, metallurgiya, sellyulozaqogʻoz tarmoqlari, chet el sayyohligi rivojlangan. Asosiy sanoat markazi — San-Xose shahri Kosta-Rikada 1,4 ming km temir yoʻl, 26 ming km avtomobil yoʻli bor. Asosiy portlari: Limon va Puntarenas. 2 aeroport bor. Kosta-Rika chetga kiyim-kechak, kofe, banan, kakao, qand-shakar, goʻsht, ki-myoviy tovarlar chiqaradi. Chetdan transport vositalari, yoqilgʻi, oziq-ovqat keltiradi. AQSH, Germaniya, Markaziy Amerika mamlakatlari bilan savdo qiladi. Pul birligi — kolon. Tibbiy xizmati Kosta-Rika da tibbiy xizmat, asosan, davlat tasarrufida. Xususiy shifoxonalar ham bor. Vrachlar San-Xosedagi universitetning tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari 1973-yilda majburiy 9 yillik taʼlim joriy qilingan, birok amalda boshlangʻich taʼlim majburiydir. Taʼlimning barcha bosqichlari — bepul. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati — 6 yil, oʻrta maktabda — 5 yil Kosta-Rika da 5 universitet, shu jumladan, San-Xosedagi Kosta-Rika universiteti (1843), Eredia shahrida Milliy universitet (1973) bor. San-Xoseda Lingvistika akademiyasi (1923), Tarix va geogr. akademiyasi, Atom energiyasi milliy komissiyasi (1967), Milliy ilmiy jamgʻarma, Milliy geogr. instituti (1944) va boshqa ilmiy muassasalar, Milliy kutubxona (1888), universitet kutubxonasi, Milliy muzey (1887) va Milliy teatr galereyasi mavjud. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Kosta-Rika da bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Eng yiriklari: "Nason" ("Millat", kundalik gaz., 1946-yildan), "Republika" ("Respublika", kundalik gaz., 1950-yildan), "Prensa libre" ("Erkin matbuot", kundalik kechki gaz., 1889-yildan), "Ora" ("Soat", kundalik gaz., 1946-yildan), "Gaseta" ("Gazeta", kundalik gaz., 1878-yildan), "Libertad" ("Ozodlik", haftalik gaz., 1962-yildan), "Abaniqo" ("Yelpigʻich", haftalik jurnal,), "Polemika" ("Bahs", jurnal, 1981-yildan). Radioeshittirishlarni nazorat qiluvchi milliy boshqarma va hukumat telestansiyasi mavjud. Bir qancha tijorat telestansiyalari qam ishlaydi. Telekoʻrsatuvlar 1960-yildan olib boriladi. Adabiyoti Kosta-Rika mustamlaka davri va undan ilgarigi adabiyoti kam oʻrganilgan. Mamlakat mustaqillikka erishganidan keyin Kosta-Rika adabiyoti mustaqil rivojlana boshladi. 1890—91 yillarda bir necha shoirning "Kosta-Rika nazmi" toʻplamida milliy oxanglar yangradi. 20-asr boshlarida xalq turmushi aks ettirilgan koʻplab hikoyalar, qis-salar, dramalar va sheʼrlar yozildi. 10— 30-yillar ijod etgan K. Gaxini, X. Kardona, K. Lira romanlarida ijtimoiy muammolar yoritildi. 30—40-yillar adabiyotida turli oqimlar paydo boʻldi. M. Ximenes, R. Brenes Mesen kabi yozuvchi va shoirlar "Sanʼat sanʼat uchun" nazariyasini targʻib qildilar. K. L. Falyasning "Mamita Yunay", "Markoye Ramires" kabi romanlarida ijtimoiy kurash mavzui oʻz ifodasini topdi. X. Marin Kanyans, X. Gutyerres, F. Dobles va boshqa yozuvchilarning romanlarida, X. M. Seledon, G. Dobles va boshqa shoirlar ijodida, X. L. Sanches, D. Galyegos Troyo va boshqa novellalarida ijtimoiy-tanqidiy tamoyillar rivoj-lantirildi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Kosta-Rikaning qadimgi sanʼati Meksika, Panama va Kolumbiya madaniyati bilan mushtarak. Boʻrtma tosh mehroblar, bahaybat toshlardan yasalgan boshlar, odam va hayvon gavdalari, sopol haykalchalar, qimmatbaho toshlardan, oltin va mis qotishmalaridan yasalgan narsalar, shakl va taqinchoqlar saqlangan. 18-asrgacha bunyod etilgan qurilishlar zilzilalar va qaroqchilar hujumi natijasida vayron boʻlgan. Mustamlaka davrida shaharlar (San-Xose, 1737—38) barpo etila boshladi. Ular toʻgʻri rejali qilib qurilgan va koʻkalamzorlashtirilgan. Xom va pishiq gʻishtdan qurilgan hovlili uylardan tashqari bir qavatli beton imoratlar ham koʻp. Indeyslarning turar joylari palma poyalaridan qurilgan. Erediya va Orosi shaharlarida barpo etilgan cherkovlar haligacha saqlanib qolgan. Tasviriy sanʼati 19-asrda paydo boʻldi (haykaltaroshlar F. Gutyerres, X. Mora Gonsales, rassom E. Egandi Montero). 20-asrning 20-yillarida manzarachilar, mahalliy grafikachilar maktabi tashqil etildi (F. Amigetti, M. de la Krus Gonsales va boshqalar); ayniqsa, haykaltarosh F. Suniganing xalq hayoti asosida yaratgan indeyslar qiyofasi diqqatga sazovor. Xalq sanʼatida hunarmandchilik, oʻymakorlik, toʻqimachilik, kashtadoʻzlik, kulolchilik va boshqa rivojlangan. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Kosta-Rika BMT aʼzolari

3694

https://uz.wikipedia.org/wiki/Kuba

Kuba

Kuba (Cuba), Kuba Respublikasi (República de Cuba) — Vest-Indiyadagi davlat. Kuba orol va Katta Antil orollari guruhiga kiruvchi 1600 dan ortiq mayda orolda joylashgan. Maydoni 110,86 ming km². Aholisi 11,2 mln. kishi (2001). Poytaxti — Ganava shahri Maʼmuriy jihatdan 14 viloyat (provincia)ra, viloyatlar munitsipiyalarga boʻlingan. Davlat tuzumi Kuba — sotsialistik davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1976-yil umumxalq referendumida maʼqullangan, unga 1992-yilda tuzatishlar kiritilgan. Davlat hokimiyatining oliy organi va qonun chiqaruvchi organ — Xalq hokimiyati milliy assambleyasi; uning deputatlari orasidan Davlat kengashi raisi, uning birinchi oʻrinbosari va 5 oʻrinbosari, kotibi va 23 aʼzosi saylanadi. Davlat kengashining raisi (Raul Kastro) davlat va hukumat boshligʻi hisoblanadi, milliy mudofaa kengashiga boshchilik qiladi. Oliy ijroiya organi — Vazirlar kengashi (hukumat). Uning aʼzolari Xalq hokimiyati milliy assambleyasi tomonidan tasdiqlanadi. Tabiati K. hududi, asosan, tekislik. Qir va togʻlar K.ning 1/3 qismini egallagan. Kuba o.ning markaziy qismida Guamuaya togʻi bor (balandligi 1156 m). Eng baland togʻlar mamlakatning janubi-sharqida. Janubiy sohili boʻylab Syerra-Maestra togʻlari choʻzilgan (balandligi 1974 m li Turkino choʻqqisi K.ning eng yuqori nuqtasi). Mis, marganets, asbest, tosh tuz, fosforit, neft, gaz, xromit konlari va boshqa, Xuventud (Pinos) o.da nikel, kobalt, temir, marganets, volfram rudalari, qurilish materiallari, jumladan, marmar va kaolin konlari bor. Iqlimi — tropik, yil davomida havo harorati va nisbiy namlik yuqori darajada boʻladi, yomgʻirli mavsum — may — oktabr Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 22,5°, avgustniki 27,8°. Minimal temperatura 5° dan yuqori, maksimal temperatura 40°ga yetadi. Yillik yogʻin tekisliklarda 1000– 1200 mm, togʻlarda 2200 mm gacha. Qurgʻoqchilik mavsumi noyabrdan aprelgacha, asosan, K.ning janubidagi tekisliklarida roʻy beradi, dahshatli dovul va tropik siklonlar boʻlib turadi. Daryolarining koʻpi qisqa, serostova va kam suv. Eng katta daryosi — Kauto (oʻz. 370 km) Syerra-Maestra togʻlaridan boshlanadi. Daryolari, asosan, yomgʻir suvidan toʻyinadi. K. hududining 10% chasi oʻrmon. Togʻ etaqlarida va tekisliklardagi qizil, qizil-jigarrang nam tuproqli yerdarda keng bargli va doim yashil oʻsimliklar, jumladan, palma hamda kan daraxtlari, quruq va toshloq yerdarda qaragʻay oʻrmonlari, sananvalar, mayda bargli tikanli butalar, kaktus va aga-valar oʻsadi. Yer oʻzlashtirish davrida koʻproq tekisliklardagi daraxtlar kesilgan. Bunda baʼzi daraxtlar, jumladan, palmalar qoldirilgan. Shuning uchun K.ning hozirgi tekislik landshafti tashqi koʻrinishdan palmazorlarga oʻxshab ketadi. Hayvonot dunyosida umurtqalilar kam, koʻpchilik hayvonlar endemiklardir. Koʻrshapalakning 23 turi bor. Qushlarning 300 dan ortiq turi maʼlum. Ularning koʻpi faqat qishlash uchun uchib keladi. Mahalliy turlari — kolibri, toʻtilar va mayda taskaralar. Kaltakesaqlar, toshbaqa, timsoh, boʻgʻma ilonlar yashaydi. Hasharotlardan termit va kokuyolar uchraydi. Quruqlikda yashovchi krab va qisqichbaqalar bor. Qoʻriqxonalar: El-Kabo, Koʻpell va boshqa; rezervatlar: Syevaga-de-Sapata, Syevagade-Lanyer. Aholisining 98% dan koʻprogʻi kubaliqlar; xitoy, yapon va gaitiliklar ham yashaydi. Mahalliy aqoli — indeyslarning avlodi ham uchraydi. Dindorlari xristian dinining katolik va protestant mazhabiga eʼtiqod qiladilar. Rasmiy tili — ispan tili. Aholining 72% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Ganava, Santyago-de-Kuba, Kamaguey, Guantanamo, Olgin, Matansas, Sʼyenfuegos, Pivar-del-Rio, Bayamo, Santa- Klara va boshqa Tarixi Miloddan avvalgi 4-ming yillikdan ilgariroq ham K.da indeys qabilalari yashagan. 7—9-asrlarda K.ga Janubiy Amerikadan mayarlar, subtaino va tayno qabilalari koʻchib kelgan. Bu qabilalar ovchilik, baliq ovlash va dehqonchilik bilan shugʻullangan. 15-asr oxirlarida orolda 200 mingdan ortiq kishi yashagan. Orolga 1492-yil oktabrda X. Kolumb ekspeditsiyasi yetib kelgan. Oʻsha vaqtda K.da aranak indeys qabilalari yashardi. 1510-yil uni ispanlar bosib olib, aholini qirib tashlay boshladi. Indeyslar oʻz sardorlari — Atuey va Guam rahbarligida bosqinchilarga qarshi qattiq kurashdi. Ogʻir mehnat, ochlik va kasallik oqibatida 5 ming indeys tirik qoldi, xolos. Shuning uchun mustamlakachilar konlar va shakarqamish plantatsiyalarida ishlatish uchun Afrikadan negr-qullar keltirdilar. Iqtisodiy va madaniy munosabatlar rivojlanishi natijasida (18-asr oxirlarida) K. xalqi shakllana boshladi. Ispaniya mustamlakalarining 1810—26 yillardagi mustaqillik uchun olib borgan urushi vaqtida K. yer egalarining ilgʻor qismi F. Arango-i-Parreno rahbarligida iqtisodiy va siyosiy oʻzgarishlar qilish uchun kurashdi. Vatijada Ispaniya bir oz yon berishga (tamaki monopoliyasini bekor qilish, erkin savdoga ruxsat berish va boshqalar) majbur boʻldi va bu narsa K.ning iqtisodiy yuksalishiga olib keldi. 19-asrning 20-yillaridan K, da gaz.lar chiqa boshladi, yashirin jamiyatlar paydo boʻldi. Ular oʻz oldiga mustaqillik uchun kurashni maqsad qilib qoʻydi. 1844-yil negr-qullarni ozod qilish uchun harakat qatnashchilari qattiq jazolandilar. 19-asrning 30-yillarida K.da dastlabki tamaki va sigara fabrikalari paydo boʻldi. 60-y, lardan kapitalistik munosabatlar rivojlana boshladi. 1868-yil 10-oktabrda Oryente viloyatida K. M. de Sespedes rahbarligida K. vatanparvarlarining qoʻzgʻoloni boshlandi. Ular eʼlon qilgan manifest K. xalqining ispan mustamlakachilariga qarshi 10 yil lik milliy ozodlik kurashini boshlab berdi. Qoʻzgʻolonning maqsadiga toʻla-toʻkis erishilmagan boʻlsada, ammo 1886-yil quldorlik bekor qilindi. Ispan hukmronligiga qatʼiy zarba berishga tayyorgarlik ishlari olib borildi. Bu ishga X. Marti rahbarlik qildi. 1892-yil X. Marti AQSH da K. inqilobiy partiyasi (KIP)ni tuzdi. 1895-yil 24-fevralda Oryente viloyatida K. mustaqilligi uchun qurolli qoʻzgʻolon koʻtarildi. 1895-yil sentabrda K. Respublikasining inqilobiy hukumati tuzildi. Yangi konstitutsiya ishlab chiqildi. 1897-yil noyabrda Ispaniya K.ga muxtoriyat berdi, ammo kurash davom ettirilib, yilning oxirida K.ning koʻp qismi ispanlardan ozod qilindi. 1898-yilaprelda AQSH Ispaniyaga qarshi urushga qoʻshilib, Ispaniyani tor-mor keltirdi va oʻsha yili Parij tinchlik bitimi tuzildi. Bitimga koʻra, K. rasman mustaqil deb eʼlon qilingan boʻlsa ham, haqiqatda 1898-yildan 1902-yilgacha AQSH tasarrufida boʻldi. 1903-yilgi adolatsiz shartnomaga binoan, AQSH Guantanamo harbiy-dengiz bazasini nomaʼlum muddatgacha ijaraga oldi. 1925-yil mayda davlat tepasiga kelgan X. Machado terrorchi diktatura oʻrnatdi. 1934-yil yanvarda hukumat F. Batista kuliga oʻtdi, u harbiy-politsiya rejimini oʻrvatdi. 1935-yil martda umumiy ish tashlash boshlandi, bunda Batista rejimini bekor qilish, yangi demokratik konstitutsiya tuzish talab etildi. 1944— 48 yillarda R. Grau San-Martina hukumatga boshchilik qildi. Mavjud siyosatga qarshi norozilik mitinglari, ish tashlash va h.k. hukumatni demokratik tashqilotlarga yon berishga majbur etdi. 1952-yil 10-martdagi davlat toʻntarishi natijasida hokimiyatni yava F. Batista egalladi. Shu sharoitda F. Kastro Rus boshliq inqilobchi yoshlar guruhi Batista hokimiyatiga qarshi qurolli kurash boshladi. 1953-yil 26-iyulda guruh Santyagode-Kubadagi Monkada kazarmasiga hujum qildi. Pekin bu qujum muvaffaqiyatsiz yakunlandi. F. Kastro va uning safdoshlari hibsga olinib, 15 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. 1955-yil keng jamoatchilik tazyiqi natijasida hukumat mahbuslarga afv eʼlon qildi. F. Kastro AQSH ga, soʻng Meksikaga ketdi va u yerda F. Batista hokimiyatiga qarshi qurolli kurash rejasini ishlab chikdi. 1956-yil 2-dekabrda F. Kastro boshchiligidagi guruh "Granma" yaxtasida K.ga kelib tushdi. Shu paytdan mamlakatni F. Batista rejimidan ozod etish uchun kurash boshlandi. 1957-yil 13-martda talabalarning "Inqilobiy direktorat" degan siyosiy tashkiloti Batista hukumatini yuqotish maqsadida prezident saroyiga bostirib kirdi. 1959-yil 1-yanvar kechasi Batistahokimiyati agʻdarildi. 1959-yil fevralda F. Kastro boshliq hukumat tuzildi. O. Dortikos Torrado prezident boʻldi. __ K. — 1945-yildan BMTaʼzosi. 1992-yilda Oʻzbekiston Respublikasi mustaqilligini tan olgan. Milliy bayramlari: 1-yanvar — Ozodlik kuni (1959), 26-iyul — Milliy qoʻzgʻolon kuni (1953). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari K. kommunistok partiyasi, 1961-yilda 3 tashqilot: K. xalq sotsialistax partiyasi, "26-iyul harakati" va "13-mart inqilobiy direktorati"ning birlashuvi natijasida vujudga kelgan. K. mehnatkashlari kasaba uyushma markazi 1939 i. da tuzilgan, 19 ta tarmoq kasaba uyushmasini birlashtiradi. Xoʻjaligi K. — agrar-industrial mamlakat. Davlat sektori sanoat ishlab chiqarishning hammasini, qurilish va savdoni, transportning 98% ni, qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerdarning 80% ni oʻz ichiga oladi. Yalpi milliy daromadni hosil qilishda sanoatning ulushi 46%, qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliq ovlash ulushi 15,9%.. Qishloq xoʻjaligining asosi — shakarqamish yetishtirish. Ekinzorlarning yarmiga (1,5 mln. ga yerga) shakarqamish ekiladi. Tamaki, kofe, mango, don va dukkaqlilar, sholi, ildizmevalilar, meva, sitrus, moyli ekinlar, paxta va boshqa, yil boʻyi sabzavot va poliz mahsulotlari yetishtiriladi. Ananas, banan, qovun daraxti, kokos palmasi, kanop anchagiva maydonni egallaydi. Chorvachiligi, asosan, goʻsht-sut yoʻnalishida. Qoramolchilik, choʻchqachilik, parrandachilik rivojlangan. Dengizdan baliq va dengiz jonivorlari ovlanadi. Sanoati Qand-shakar ishlab chiqarish — K. sanoatining yetakchi tarmogʻi. Eng katta va texnik jihatdan yaxshi uskuvalangan zavodlar Santyago-de-Kuba va Kamaguey viloyatlarida. Oziq-ovqat sanoati (qanddan tashqari) un tortish va non yopish korxonalaridan, goʻsht kombinatlari, sut-sariyogʻ, moy zavodlari va boshqa dan iborat. Soya moyi va aralash yem, yer yongʻoq, palma moylari va boshqa ishlab chiqariladigan zavodlar bor. Tamaki mahsulotlari ishlab chiqariladigan fabrikalar mavjud. Kimyo sanoati, asosan, chetdan olinadigan xom ashyo va yarim fabrikat asosida ishlaydi. 1 yilda oʻrtacha 15,8 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Gazlama va toʻqimachilik buyumlariga boʻlgan ehtiyoj 50—60% taʼminlanadi. Toʻqimachilik kombinati va fabrikalari bor. Koʻn poyabzal sanoati mamlakat ehtiyojini asosan taʼmin etadi. K.da yirik sement zavodi, temir-beton konstruksiyalar, gʻisht va boshqa zavodlar, uysozlik kombinati, oyna-shisha kombinati bor. Konchilik sanoati va rangli metallurgiya nikelli, misli va boshqa ruda qazib olish va ularni boyitish korxonalaridan iborat. Nikel qazib chiqarishda K. dunyoda 3-oʻrinda turadi. Qishloq xoʻjaligi mashinalari, dizel motorlari zavody, elektrodlar fabrikasi, kema qurish va taʼmirlash korxonalari mavjud. Soʻnggi vaqtlarda xalqaro sayyohlik rivojlanib, valyuta tushumlari manbalari orasida birinchi oʻringa chiqdi. Transporti Ichki aloqalaruchun avtomobil transporti muhim ahamiyatga ega. Kubaning oʻz. — 4,8 ming km. Avtomobil yoʻllari oʻz. — 14,5 ming km. Eng yirik portlari — Ganava va Santyago-de-Kuba. K. chetga shakarqand, ruda va ruda konsentratlari, nikel, sitrus mevalar, ichimlik, tamaki va tamaki mahsulotlari chiqaradi. Chetdan asbob-uskuna, transport vositalari, neft va neft mahsulotlari, gʻalla, oziq-ovqat, yogʻoch va h. k. olinadi. Tashqi savdoda Rossiya Federatsiyasi, Lotin Amerikasi va Yevropadagi baʼzi mamlakatlar bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — Kuba pesosi. Tibbiy xizmati Vrachlar universitetlarning tibbiyot fakultetlarida, hamshiralar bilim yurtlarida tayyorlanadi. K.da SanVisente, San-Diyego-delos-Banʼos, Santa-Fe va boshqa mashhur kurortlar bor. Maorifi, ilmiy va madaiiy-maʼrifiy muassasalari. 1961-yil gi qonunga binoan, maorif davlat ixtiyoriga olindi va oʻqish bepul qilindi, 9 yil lik (6 yil lik boshlangʻich va 3 yil lik asosiy oʻrta) majburiy taʼlim joriy etildi. Hamma oʻquv yurtlarida stipendiya beriladigan boʻldi. Oliy oʻquv yurtlari: Ganava universiteti, Santyago-de-Kuba, Santa-Klara, Kamaguey universitetlari, Ganava yaqinida Oliy pedagogika instituti, Milliy sanʼat maktabi, chet tillar oliy instituti va boshqa Eng yirik kutubxonalari: Xose Marti nomidagi Milliy kutubxona, Ganava universiteti kutubxonasi. Ganavada Milliy muzey, Xalq sanʼati muzeyi, Inqilob muzeyi, Antropologiya muzeyi va boshqa bor. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz. va jurnallari: "Granma" (kundalik gaz., 1965-yildan), "Trabaxadores" ("Mehnatkash", haftalik gaz., 1970-yildan), "Tribuva de la Ganava" ("Ganava minbari", haftanoma, 1980-yildan), "Adelante" ("Olgʻa", gaz., 1959-yildan), "Vanguardia" ("Ilgʻor", gaz., 1962-yildan), "Venseremos" ("Biz yengamiz", gaz., 1972-yildan), "Viktoria" ("Gʻalaba", gaz., 1967-yildan), "Muxeres" ("Ayollar", oylik jurnal, 1961-yildan), "Xiron" (gaz., 1960-yildan), "Eskambray" (gaz., 1979-yildan) va boshqa Milliy axborot agentligi — hukumatning rasmiy agentligi, 1974-yilda tuzilgan; Prensa Lativa, Lotin Amerikasi axborot agentligi, 1959-yilda asos solingan, Ganavada joylashgan. K. radioeshittirish va telekoʻrsatuv instituti davlat muassasasi boʻlib, u 1962-yilda tuzilgan, mamlakatdagi radioeshittirish (1922-yildan boshlangan) va telekoʻrsatuvlarni (1950-yildan boshlangan) nazorat qiladi. 1997 i. mamlakatda 5 milliy, 1 xalqaro, 14 viloyat va 31 munitsipal radiostansiya ishladi. K. televideniyesi Ganavada joylashgan. Adabiyoti S. Bilbaoning "Sabr koʻzgusi" dostoni (1608) K. adabiyotining birinchi mashhur asarlaridan sanaladi, unda mahalliy aholining turmushi aks ettirilgan. 18-asr boshlaridan kitob nashr etila boshlashi, Ganava universiteti ochilishi, davriy nashrlar paydo boʻlishi K. adabiyotining rivojlanishiga yordam berdi. 18-asr oxirlarida Fransiyadagi burjua inqilobi va Shimoliy Amerikadagi mustaqillik uchun urushlar taʼsirida K. yozuvchilari (M. de Sekeyra-i-Arango, M. X. de Ruvalkana, B. P. Ferrer va boshqalar) Ganava vatanparvar jamiyati (1793) atrofiga toʻplanib, maʼrifatparvarlik gʻoyalarini targʻib qildilar. 17—18-asrlarda kreol va negr xalqi sheʼriyati rivojlandi. 19-asrda romantizm yoʻnalishida, mustamlakachilikni qoralash ruhida asarlar yaratildi. X. Marti "Urush shoirlari" kitobida shoirlarning vatanparvarlik ruhidagi sheʼrlarini toʻpladi. Romantik prozaga X. A. Echeverria asos soldi. S. Vilyaverde, R. Mesa, N. Eredia romanlarida realistik tamoyillar aks etdi. Zavonaviy ilgʻor adabiyotga asos solgan X. Marti ijodi inqilobiydemokratik romantizmdan realizmga rivojlanib bordi. Uning "Erkin sheʼrlar", "Oddiy sheʼrlar" turkumlariga kiritilgan sheʼrlari mustamlakachilikka vafrat, erksevarlik ruhi bilan sugʻorilgan edi. Ispaniyaga qarshi urush (1895—98) taʼsirida ijtimoiy sheʼriyat vujudga keldi. R. E. Boti, A. Akosta ishqiy lirikaga murojaat qilishdi. R. Pedroso, M. Vanarro Luva va boshqa shoirlar oʻtkir ijtimoiy mavzularni qalamga oldilar. 1920-yillar oxirida X. S. Talyet va R. Girao Afrika-Kuba poeziyasi (negr folklori va raqslari zaminida asar yaratish)ga asos soldilar. Lotin Amerikasi adabiyoti tarixida A. Karpentyer ijodi katta oʻrinni egallaydi. Uning "Aroziy saltanat", "Yoʻqolgan izlar", "Maʼrifat asri" romanlari mashhur. Isteʼdodli shoir N. Gilyenning adabiy faoliyati 30-yillar avvalida boshlandi. K.ning zavonaviy adabiyotida shoirlardan A. Auxyer, F. Hamis, R. Retamar, prozachilardan X. Poʻng, S. Mante, M. Kofino va boshqa barakali ijod qilmokdalar. K. adiblaridan Baragono Xosening "Pentagonda", Gilyen Nikolasning "Ballada", Kostelyanos Xesusning "Bayroq", Vanarro Luva Manuelning "Biz yengamiz", Hamis Fayyatning "Ozodlik uchun" kabi asarlari oʻzbek tili ga tarjima qilingan. Meʼmorligi Qishloq joylarda indeyslar sinchli kulbalar ("boyo"), qoziqoyoqlar ustiga omborlar qurishi 20-asrgacha davom etdi. 16-asrda Ganava, Santyago-de-Kuba, Trinidad va boshqa shaharlar qurildi. Ularda salobatli binolar, toʻgʻri koʻchalar, markaziy maydonida cherkov va ratoʻshalar barpo etildi. 18-asrda binolar ispancha va me-sikacha barokko hamda klassitsizm uslubida kolonnalar, ravoklar, rangdor naqshlar bilan bezatildi. 18-asr oxiri — 19-asr boshlarida Ganava va Trinidadning bosh maydonlarida meʼmorlik majmualari paydo boʻldi. 20-asr boshlarida Gavanada eklektika ruhida va modern uslubida, 1920—30 yillarda Yevropa va Amerika zamonaviy meʼmorligi uslubida koʻp qanatli binolar qurila boshladi (Telefon kompaniyasining binosi, Milliy Kapitoliy, Nafis sanʼat saroyi va boshqalar). 1960-yillardan bir xil koʻrinishdagi ommaviy turar joylar qurish avj oldi. Yangi uy-joy dahalari qurildi. Soʻnggi yillarda keng xiyobonlar va temir-betondan koʻp qanatli zavonaviy uylar barpo etildi. Bunday uylarning yon-atrofida maktablar, bolalar bogʻchalari, savdo va madaniy markazlar, sport maydonchalari, suv havzalari va gulzorlar paydo boʻldi. Sanoat va transport in-shootlari, oʻquv binolari, kasalxonalar, tibbiyot markazlari, poliklinikalar, sport majmualari va dam olish zonalari qurildi. K. meʼmorlari orasida mashhurlari: R. M. Franko, F. Salinas, R. Porro va boshqa Tasviriy sanʼati Indeyslarning kad. sanʼati namunalaridan gʻorlardagi suratlar, sopol idishlar, yogʻoch va toshdan ishlangan sanamlar saqlangan. 18-asr oxiri — 19-asr boshlarida diniy mavzudagi rasmlar va tarixiy voqea manzaralari, mashhur arboblarning portretlari, xalq turmushini ifodalovchi suratlar dunyoga keldi. X. N. dela Eskalera, V. Eskobar, X. B. Vermay, V. P. de Landaluse, F. Miale kabi rassomlar xalq turmushiga xos manzaralarni tavsirladilar. Mamlakat Ispaniya zulmidan qutulgandan keyin tarixiy voqealar, jangu jadallar tasvirlangan vatanparvarlik ruhidagi suratlar koʻpaydi. Haykaltaroshlikda ham realizm, millat turmushiga eʼti-bor namoyon boʻldi (X. Sikre, T. Ramos Blanko, E. Betankur). Novator rassomlar V. Garsia, A. Gattorno, X. Arche, E. Avela, K. Enrikes va boshqa xalq turmushini zoʻr ehtiros bilan tasvirladilar. Keyingi yillarda umumlashma ramziy obrazlar yaratishga intiluvchi K. Gonsales, A. Posse, S. Moreno, A. Benites kabi rassomlar tarixiy va zamonaviy mavzularda asarlar yaratdi. Musiqasi Yevropa, birinchi navbatda, Ispaniya va Afrika musiqasi asosida tarkib topdi. Afro-Kuba musiqasida ispancha ohanglar negrcha raqs bilan uygʻunlashgan. 16—18-asrlarda cherkov xonishchilar maktablari musiqa madaniyatining rivojlanish markazi boʻlgan. 1776-yil Ganavada "Koliseo" teatri qurildi. 1816-yil "Santa Sesiliya" musiqa akademiyasiga asos solindi. 19-asr boshlarida K. xalq musiqasi janrlari va milliy mavzular bilan bogʻliq opera-buffa shakllandi. 19-asr oʻrtalarida milliy kompozitorlik maktabi vujudga keldi. 1898-yil E. Sanches de Fuentesning milliy mavzudagi birinchi operasi —"Yumuri" sahvalashtirildi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida klassik va xalq musiqasi jamiyatlari, Gavana konservatoriyasi va simfonik orkestrlar paydo boʻlib, kompozitorlik ijodiyoti ravvak, topdi. K. inqilobi (1959) dan soʻng ijodiy jamoalar qayta tuzilib, yangilari tashkil etildi, ommaviy ashula janri rivojlandi. A. D. Kartaya "26-iyul marshi"ning matnini va musiqasini yaratdi. Kompozitorlardan N. Rodriges, K. Puebla, K. Farinyas, T. Kastelyanoslar mashxur boʻldi. Oʻzbekistonda oʻtkazilayotgan Xalqaro simfonik musiqa va "Ilhom-XX" kamer musiqa festivallarida K. kompozitorlarining asarlari ham ijro etilmokda. Teatri K.da qadimdan indeyslarning areito deb ataladigan teatr tomoshalari koʻrsatib kelingan. 16-asrda teatr sanʼati ispan diniy teatri taʼsirida rivojlandi. 17-asrda dastlabki dunyoviy teatr truppalari vujudga keldi. 18-asrning 1-yarmida kubalik muallifning (S. Pite deb taxmin qilinadi) "Shahzodabogʻbon yoki soxta Kloridano" degan dastlabki asari paydo boʻldi. 1838-yil Ganavada 3 ming oʻrinli "Takon" teatri ochildi. Unda drama, opera va balet spektakllari qoʻyildi. 1910-yilda teatr jamiyati tuzildi, jurnallar nashr etildi, yangi truppalar, jumladan, "Kueva" teatri (1936) tashqil topdi. 1941-yil Ganavada aktyorlar va rejissorlar tayyorlash uchun Dramatik sanʼat akademiyasi va Gavana universiteti qoshida teatr maktabi ochildi. 40—50 yillarda P. Alfonso, K. Felipe va boshqa dramaturglar turli mavzularda asarlar yaratdi. Teatrlarning repertuarlaridan jahon mumtoz dramaturgiyasining namunalari oʻrin oldi. Gavanada K. milliy teatri (1959), Eksperimental teatr (1961), Milliy qoʻgʻirchoq teatri (1963), Teatr uyi (1964), Bolalar va oʻsmirlar birlashgan milliy teatri (1966) bor. Ular milliy dramaturglardan V. Pinyera, X. Triana, A. Estorino, R. Ferrer, E. Kintero pyesalarini, jahon klassikasi asarlarini sahnalashtirgan. Kinosi K.da kinoxronika va hujjatli filmlar 1897-yildan suratga oliva boshlagan. 1910—20 yillarda rejissorlardan E. D. Kesela va R. Peon muntazam kino ishlab chiqarishga asos soldilar. 30—40-yillarda ayrim kinofilmlardagiva K. hayoti koʻrsatildi. Ekranlarda, asosan, AQSH kinofilmlari namoyish etildi. 1959-yil Ganavada K. kino sanʼati va kino sanoati instituti barpo etilgandan keyingi va chinakam milliy kino sanʼati vujudga keldi. Koʻpgiva hujjatli filmlarning rejissorlari S. Alvares, X. Espinosa, T. Alea, A. Roldan badiiy kinematografiyaning yetakchi arboblari boʻlib qolishdi. Multiplikatsi-on filmlar ishlab chiqarish rivojlandi. K. da 450 dan ortiq kinoteatr bor. 1961-yildan "Sine Kubano" ("Kuba kinosi") jurnal nashr etildi. Keyingi yillarda "Xuan Kinkin sarguzashtlari" (rejissor X. G. Espinosa), "Lyusiya" (rejissor U. Solas), "Melya" (rejissor E. P. Barnet), "Rancheador" (rejissor S. Xiral) va boshqa kartivalar tomoshabinlarga manzur boʻldi. Ganavada Lotin Amerikasi kinosi xalqaro festivali oʻtkazib turiladi. Kuba (Kuba Respublikasi) poytaxti - Havana shahri. BMT a'zosi Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari BMT aʼzolari

3695

https://uz.wikipedia.org/wiki/Dominika

Dominika

Dominika (Dominica), Dominika Hamdoʻstligi (The Common-wealfh of Dominica) — Dominika oroldagi davlat. Maʼmuriy jihatdan 10 tumanga boʻlinadi. Mayd. 749,8 km. Aholisi 74,2 ming kishi (1999). Poytaxti — Rozo shahri. Davlat tuzumi Dominika Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka kirgan respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1978 yil 30 noyabrda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (1998 yildan V. Shou). U Majlis palatasi (bir palatali parlament) tomonidan 5 yil muddatga saylanadi. Konstitutsiyaga binoan prezident lavozimiga faqat bir marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Majlis palatasi, ijroiya hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Bosh vazirni prezident Majlis palatasi aʼzolari orasidan tayinlaydi. Tabiati Yer yuzasi togʻlik, eng baland joyi 1447 m (Dyabloten vulkani). Iqlimi tropik va nam, ammo shim,sharqdan esuvchi passat shamoli tufayli issiq unchalik sezilmaydi. Oʻrtacha oylik temperatura 25—27°. Yillik yogʻin miqdori 1500–2500 mm, iyuldan sentabrgacha baʼzan dovullar boʻlib turadi. Togʻlardan yamyashil oʻrmonlar oralab koʻpgina mayda soy va daryolar oqib tushadi, goʻzal sharsharalar koʻp, ularning eng chiroylisi Rozo sh.dan 8 km naridagi Trafalgar sharsharasidir. Mamlakat koʻkatlar, ayniqsa butazorlar, bambuk va turli palmalarga boy. Issiq buloklar, MornTrua-Piton milliy bogi bor. Aholisi, asosan afrikalik domini-kaliklar. Ingliz va fransuzlar ham yashaydi. Rasmiy tili — ingliz tili, maqalliy kreol tili keng yoyilgan. Dindorlar orasida katoliklar koʻpchilikni tashkil etadi. Tarixi Dominikani 1493 yilda X. Kolumb kashf etgan. Uzoq vaqt fransuzlar bilan inglizlar oʻrtasida talash boʻlib keldi. Parij shartnomasiga binoan 1763 yildan uzil-kesil Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylandi. 1958— 62-yillarda VestIndiya Federatsiyasi tarkibiga kirdi. 1967 yil 1 martdan "Buyuk Britaniya bilan uyushgan davlat" maqomini oldi. 1978 yil iyulda Londonda boʻlib oʻtgan konferensiyada Dominika konstitutsiyasi ishlab chiqildi va unga mustaqillik berish haqida qaror qabul etildi. Oʻsha yil 3 noyabrda Dominika mustaqilligi eʼlon qilindi. Dominika— 1978 yildan BMT aʼzosi. Milliy bay-rami — 3 noyabr— Mustaqillik kuni (1978). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Dominika leyboristlar partiyasi, 1985 yilda tuzilgan; Dominika mehnatkashlari birlashgan partiyasi, 1988 yilda tuzilgan; Dominika Ozodlik partiyasi, 70-yillarning boshlarida tuzilgan; Dominika taraqqiyparvar partiyasi, 1990 yilda asos solingan. Fuqaro xizmati ittifoqi kasaba uyushma birlashmasi, 1940 yilda tuzilgan; Dominika ishchilari birlashgan ittifoqi, 1960 yilda asos solingan; Dominika kasaba uyushmasi, 1945 yilda tuzilgan. Xoʻjaligi Iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi tashkil etadi. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligining ulushi 25%, sanoatning ulushi 7,9%. Yerning koʻp qismini, ayniqsa sohillarni bananzorlar, kokos palmalari, sitrus mevalar, kakao, mango, tamaki, tokzorlar egallaydi. Chorvachilik sust rivojlangan. Ishchi kuchining salkam 40% qishloq va oʻrmon xoʻjaligida, baliqchilikda band. Dominika sanoati qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlovchi mayda korxonalardan iborat. Turli meva sharbatlari va konservalari, kopra (kokos yongʻogʻining magʻzi), sovun, efir moyi va sigara ishlab chiqariladi. Ozroq miqdorda toʻqimachilik mahsulotlari, mahalliy yogʻochdan taxta va fanera ham tayyorlanadi. Jil-vir tosh va ohak tosh qazib olinadi. Xorijiy sayyohlik yaxshi daromad kel-tiradi. Ishchi kuchining 20% shu tar-moqda band. Avtomobil yoʻllari uzunligi — 756 km. Xalqaro aeroport va dengiz porti bor. Chetga banan, meva sharbatlari va konservalari, sitrus mevalar, kopra, kakao va sovun chiqariladi. Chetdan oziq-ovqat, yoqilgʻi, turli asbobuskunalar, transport vositalari keltiriladi. Savdo-sotiqdagi mijozlari: Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada, Karib hamdoʻstligidagi mamlakatlar. Pul birligi — Sharqiy Karib dollari. Madaniyati Dominikada katta yoshdagi aholining savodxonlik darajasi — 95%. Ped. ilmiy tadqiqoti mavjud. Dominikada "Ofishl gazett" ("Rasmiy gazeta", hukumat haftanomasi), "Nyu kronikl" ("Yangi xabarlar", haftalik gazeta, 1909 yildan) gazetalari nashr etiladi. "Dominika brodkasting korporeyshn" hukumat radioeshittirish mahkamasi mavjud. Kabel telekoʻrsatuvi ishlaydi. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Dominika BMT aʼzolari

3696

https://uz.wikipedia.org/wiki/Dominika%20Respublikasi

Dominika Respublikasi

Dominika Respublikasi (isp: República Dominicana) poytaxti - Santo Domingo shahri. BMT aʼzosi. Katta Antil orollari guruhidagi Gaiti orolning sharqiy qismida joylashgan davlat. Maydon 48,4 ming km. Aholisi 8,5 mln. kishi (1999). Pul birligi — Dominikana pesosi. Maʼmuriy jihatdan 29 viloyat va 1 milliy okrugga boʻlinadi. Davlat tuzumi Dominika Respublikasi — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1966-yil 28 noyabrda qabul qilingan; 1994-yil oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident, u umumiy ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy kongress (parlament) amalga oshiradi. Parlamentning ikkala palatasi — senat va deputatlar palatasi umumiy ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni prezident tomonidan tayinlanadigan hukumat amalga oshiradi. Tabiati Dominika Respublikasining sohillari koʻpgi-na qoʻltiklar bilan parchalangan. Hududining yarmidan kupi togʻ bilan qoplangan. Markaziy qismida Kordilyera-Sentral (Duarte togʻi, bal. 3175 m gacha), shimolida Kordilyera-Septentri-onal (bal. 1249 m gacha), sharqda Kordilyera-Oryental (bal. 701 m gacha) tizmalari bor. Janubiy sohili yaqinidagi Saona, Katalina, Beata orollari ham Dominika Respublikasiga qaraydi. Togʻlar oraligʻidagi Sibaova Vega-Real vodiysining tuprogʻi gʻoyat serunum boʻlib, u yerda qishloq xoʻjaligi mahsulotining koʻp qismi yetishtiriladi, qishloq aholisining aksariyati yashaydi. Dominika Respublikasidagi vulkanlar soʻngan boʻlsa ham, ammo tez-tez zilzila boʻlib turadi. Iqlimi — tropik, passat iqlim. Pasttekisliklarda oʻrtacha oylik temperatura 25—27°, togʻlarda bundan 10— 12° salqinroq. Yiliga 1000–2000 mm yogʻin yogʻadi, tropik dovullar boʻlib turadi. Togʻlardan boshlanadigan daryolar mamlakatni boshdan oyoq kesib oʻtadi. Yirik daryolarda kema qatnaydi. Togʻlar tropik oʻrmon, savanna va butazorlar bilan qoplangan. Qimmatbaxr yogʻoch olinadigan daraxt turi koʻp. Mineral buloklar bor. Milliy bogʻlari: Arman-do-Bermudes, Del-Este, Los-Aytises. Aholisining asosiy qismi domini-kanlar, ularning 73% ispan-nef duragaylari, 11% negrlar, 15% oq tanlilardir. Rasmiy til — ispan tili. Aholisining koʻpchiligi katoliklar. 60% dan ortiq aholi shaharlarda yashaydi. Tarixi Bu yerda 15-asr oxirigacha urugʻchilik bosqichidagi indeys qabilalari: siboney, aravak, tayno, karib kabilar yashagan. Koʻpchilik qabilalar oʻtroq xayot kechirar, siboneylar ovchilik bilan shugʻullanar edi. 1492-yilda X. Kolumb orolga kelganida uni Ispaniyaga oʻxshatib, Espanola deb atadi. Aravak qabilasiga mansub tain indeyslari esa uni Gaiti deyishardi. Mahalliy aholi ogʻir mehnat va vahshiyona muomala oqibatida qirilib ketdi. Shunda ispanlar qoʻshni orollardan va Afrikadan qullarni olib kelib, shakarqamishzorlarda, chorvachilik va oltin konlarida ishlatishga kirishdilar. 16-asr oxiri va 17-asr boshlarida Fransiya bilan Buyuk Britaniya orolni egallashga harakat qila boshladi. 1697-yil Risvik sulh shartnomasiga binoan Espanola orolning gʻarbiy qismi (hozirgi Gaiti hududi) Fransiyaga topshirildi va Santo-Domingo deb atala boshladi, sharqiy qismi (hozirgi Dominika Respublikasi hududi) Ispaniya qul ostida qoldi. 1795-yil is-panlar orolning sharqiy qismini ham Fransiyaga topshirdi. 1804-yilda mustaqillik uchun kurash natijasida fransuzlar oroldan quvib chiqarildi va Gaiti davlati tuzildi. 1844-yil Santo-Domingo ozodlikka erishib, Dominika Respublikasi deb ataldi. 19-asr oʻrtalaridan mamlakat iqtisodiyotiga chet el sarmoyasi kira boshladi. 1905-yil AQSH Dominika Respublikasini asoratga solib, mamlakat bojxonalarini oʻz na-zoratiga oldi. 1916-yil AQSH qoʻshinlari oʻz siyosatiga qarshi koʻtarilgan isyonni bostirish niyatida mamlakatga bos-tirib kirdi va harbiy-okkupatsiya re-jimini oʻrnatdi. Bu rejim 1924-yilgacha joriy qilindi. 1930-yil AQShdagi yirik monopoliyalar koʻmagida R. L. Truxilo hokimiyatni egalladi. U musta-bid rejimni oʻrnatdi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng Lotin Amerikasida milliy ozodlik harakati kuchayib, Truxilo rejimiga qarshi xalq harakati avj olgach, u sobiq tarafdorlari tomonidan oʻldirildi (1961). 1962-yil dekabrdagi saylovda gʻolib chiqqan X. Bosh hokimiyat tepasiga keldi. U milliy iqti-sodiyotni mustahkamlash, AQShga qaramlikni susaytirish tadbirlarini amalga oshirdi: agrar islohot oʻtkazish, siyosiy va demokratik ozodlik haqida yangi konstitutsiya qabul qildi. 1963-yil sentabrda reaksion harbiylar X. Bosh hokimiyatini agʻdardi. Mamlakatni harbiy xunta idora qila boshladi. U konstitutsiyani bekor qildi, barcha demokratik partiyalarni taqiqladi. 1965-yil aprel xalq qoʻzgʻoloni harbiy xuntani agʻdarib tashladi. Mamlakatda F. Kaamanoning konstitutsiyey hukumati tuzildi. AQSH esa oʻz fuqarolarini muhofaza qilish bahonasi bilan Dominika Respublikasiga bostirib kirdi. Ana shunday bir vaziyatda (1966-yilda) saylov oʻtkazildi. Refor-mistlar partiyasining rahbari X. Balager 1966—78 yillarda prezident boʻlib, milliy monopoliya, yer egalari va ruhoniylarning manfaatini himoya qildi. 1978-yil 16 mayda oʻng kuchlarning qarshiligiga qaramay, inqilobiy partiya nomzodi A. Gusman prezident etib saylandi. 1996-yil 30 iyundagi saylovda esa Ozodlik partiyasining rahbari Fernandes Reyna gʻalaba qozonib, prezident lavozimini egalladi. 2000-yildan Dominika Respublikasi prezidenti I. R. Mexia Dominges. Dominika Respublikasi — 1945-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 27 fevral — Mustaqillik kuni (1844). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushma birlashmalari Demokratik integratsiya harakati, 1970-yilda reformistlar partiyasidan ajralib chiqqan fraksiya negizida tuzilgan; Kiskeyyano (Dominikana) demokratik partiyasi, 1968-yilda tuzilgan; Dominikana kommunistok partiyasi, 1944-yilda asos solingan; Dominikana ozodlik partiyasi, 1973-yilda tuzilgan; Dominikana inqilobiy partiyasi, 1939-yilda tuzilgan; Reformist sotsial-xristian partiya, 1986-yilda tuzilgan. Muxtor kasaba uyush-malari konfederatsiyasi, 1962-yilda tuzilgan; Mehnatkashlar umumiy kasaba markazi, 1972-yilda tuzilgan; Dominikana mehnatkashlari milliy konfederatsiyasi, 1988-yilda tuzilgan. Xoʻjaligi Dominika Respublikasi — iqtisodiy jihatdan zaif agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 15%, sanoatning ulushi 19,2%. Qishloq xoʻjaligida mamlakat hududining 35% ga yaqini foydalaniladi; mamlakat ishchi kuchining 50% shu sohada band. Ekinzorlar mamlakat shimoliydagi Sibao va Vega-Real vodiylarida, janubiy sohillarda va markaziy tekisliklarda joylashgan. Mehnat unumdorligi va texnika bilan kurollanish past darajada. Asosiy qishloq xoʻjaligi ekinlari: shakarqamish, kakao, banan, tamaki. Ichki ehtiyoj uchun sholi, makkajoʻxori, maniok, batat, yams, loviya, sabzavot va b. ekiladi. Yaylov chorvachiligi birmuncha rivojlangan: krramol, choʻchqa, yilqi, parranda boqiladi. Sanoati zaif, asosan qishloq xoʻjaligi va chorvachilik xom ashyosini qayta ishlaydigan, oziq-ovqat va toʻqimachilik mah-sulotlari ishlab chiqaradigan mayda korxonalardan iborat. Qand-shakar sanoati durustroq rivojlangan. Ikkinchi jahon urushidan keyin konchilik tez yuksala boshladi. Boksit, ferronikel qazib olish koʻpaydi, mis va temir rudasi, marmar, oltin, kobalt, titan qazib olinadi. Sement, yogʻochsozlik, kimyo, neftni kayta ishlash korxonalari mav-jud. 1975-yilda Sanches-Ramires viloyatida Lotin Amerikasidagi eng katta oltin va kumush karyeri ishga tushirilgan. 20 ta erkin iqtisodiy zonada kiyimkechak ishlab chiqariladi. Yiliga oʻrtacha 4,6 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Keyingi yillarda chet el sayyoxligi rivojlandi. Transporti Mamlakatda temir yoʻl uz. — 1,6 ming km, avtomobil yoʻli uz. — 17 ming kmdan koʻproq. Asosiy dengiz portlari: Santo-Domingo, Puerto-Plata. 6 ta aeroport, shu jumladan Punta-Kausedoda xalqaro aeroport bor. Dominika Respublikasi chetga qand-shakar, ferronikel, oltin, kumush, kofe, kakao, banan, boksit, tamaki, meva va b. chikaradi. Chetdan oziqovqat, mashina va avto-mobillar, elektr asbob-uskunalari, maʼdanli oʻgʻit, doridarmon, yoqilgʻi, paxta keltiradi. Savdosotikdagi mijozlari: AQSH va Yevropa Iktisodiy hamjamiyati davlatlari. Sogʻliqni saqlash Koʻpchilik aholi turmushining tibbiysanitariya sharoiti qoniqarli emas. Davlat byudjetining 7% sogʻliqni saqlashga ajratiladi. Aholining juda oz qismi ijtimoiy sugʻurta qisobiga tibbiy yordamdan foydalanadi. Yuqumli kasalliklardan tanosil, isitma-bezgak, sil tarqalgan. Shifokorlarni 2 tibbiy oliy oʻquv yurti tayyorlaydi. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Dominika Respublikasida 7—11 yoshdagi bolalar uchun bepul va majburiy taʼlim joriy etilgan, biroq aholining yarmidan koʻprogʻi savodsiz. Katta yoshdagilar va qishloq aholisi orasida savodsizlar ayniqsa koʻp. Davlat maktablaridan tashqari xususiy va cherkov maktablari bor. Ularning hammasida taʼlim davlat dasturi asosida olib boriladi. Oʻrta maʼlumot olish uchun boshlangʻich maktabdan keyin 3 yillik 2-pogʻona maktabni ham bitirish kerak. Kechki davlat maktablari savdo, sanoat va qishloq xoʻjaligi xodimlarini tayyorlaydi. Dominika Respublikasida 3 ta universitet, jumladan, Amerikadagi eng qad. universitetlardan biri — Santo-Domingo universiteti (1538-yilda asos solingan) bor. Ilmiy muassasalarida asosan tarix, tilshunoslik, tibbiyot sohalarida tadqiqot olib boriladi. Bir necha xususiy ilmiy muassasalar: Dominikana akademiyasi, tarix akademiyasi, bir qator ilmiy muassasa, jamiyat va uyushmalar bor. Universitet kutubxonasi, Milliy va munitsipalitet kutubxonalari, milliy muzey (1927), milliy badiiy galereya (1943) mavjud. Matbuoti, radioeshittirish va telekoʻrsatuvi Dominika Respublikasida nashr etiladigan asosiy gazetlar: "Informason" ("Axborot", kundalik gazet, 1915-yildan). "Karibe" ("Karib gaz.", kundalik gazet, 1948-yildan), "Listin diario" ("Kundalik varaqa", kundalik gaz., 1889-yildan), "Nasional" ("Milliy gazeta", kundalik gaz., 1966-yildan), "Notisia" ("Xabarnoma", kundalik kechki gaz., 1973-yildan), "Ultima ora" ("Soʻnggi soat", kundalik kechki gazeta, 1970-yildan). Aloqa bosh boshqarmasi mamlakatdagi radioeshittirish va telekoʻrsatuvlarni nazorat qiladi. "Radio Televison Dominikana" hukumat radio va telekoʻrsatuv xiz-matidir. Bir necha tijorat radio va telekoʻrsatuv styalari bor. Adabiyot Adabiyoti ispan tilida. 19-asrda birinchi milliy madhiya muallifi F. M. del Monte yangi adabiyotga asos soldi. Dominika Respublikasida birinchi milliy roman — M. de X. Galvanning "Enrikilo" tarixiy asaridir. Asr oxirigacha indeyslar turmushi adabiyotning asosiy mavzui boʻldi. Bu davrdagi adabiyot shiddatli siyosiy kurash sharoitida rivojlandi. 1930-yilda Truxilo reaksion diktaturasining karor topishi bir guruh taraqqiyparvar adiblarni muhojirlikda yashashga majbur etdi. Ulardan A. F. Rekena "Zamin dushmanlari", "Olovli yoʻl" romanlarida mustabid tuzumni fosh etdi. R. Marrero Aristi, X. Bosh asarlari Dominika Respublikasi dehqonlari hayotiga bagʻishlandi. E. Inchaustegi Kabral, Pedro Mir, M. del Kabral va b. sho-irlarning asarlarida ijtimoiy norozilik goyalari aks etdi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Ispanlar bosqinidan avval (16-asrgacha) indeyslar sanʼati (naqshinkor va jimjimador kulollik, zarang idishlar, tosh va yogʻoch sanamlar) rivojlangan. Dastlabki shaharlar, jumladan Santo-Domingoga asos solingach, keyingi gotika va ilk Uygʻonish uslubida har xil ibodatxonalar, kasalxona, savdo korxonalari, jamoat va turar joy binolari barpo etildi. Santo-Domingodagi Torre del Omenaxe soqchi minorasi (1503—07), sobor (1512—41, meʼmori R. de Lyendo, L. de Moya), Kasa del Amirante saroyi (1510—14) va b. inshootlar hozirgacha saqlangan. Shu davrda maqbaralar qurilishi, rassomlik, haykaltaroshlik ham vujudga keldi. Keyinchalik meʼmorlik suyet rivojlandi. Hozir ham viloyat shaharlarida pastqam yogʻoch uylar, qishloq joylarda yogʻoch sinchli va tomiga shox-shabba yopilgan uychalar koʻp. 1930-yilgi dovulda vayron boʻlgan Santo-Domingo AQSH meʼmorligiga taqlidan temir-beton va oynadan kurila boshladi. Mustamlakachilik davrida arzigulik tasviriy asarlar yaratilmadi. Yangi davr sanʼati 20-asrdan rivojlandi. Rassom va haykaltaroshlardan L. de Sangles, A. Grulon va A. R. Urdanetalar tarixiy mavzuda kartina, peyzaj, por-tretlar yaratdilar. Santo-Domingoda birinchi badiiy maktabga asos solingach (1908), yosh rassomlar yetishib chika boshladi. Zamonaviy rassomchilik Amerika va Yevropa modernistik oqimlari — kubizm (X. M. Kolson), abstraksionizm (P. Xyudiseli), syurrealizm (D. Suro) taʼsirida rivojlandi. S. Vos-i-Xil, A. Bonilya, X. O. Morellarning realistik asarlari yaratildi. Santo-Domingo milliy sanʼat makta-bi, San-Fransisko-de Makoris va San-Xuan nafis sanʼat maktabi, Santyago va La-Vega plastik sanʼat maktabi mavjud. Adabiyot OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil Shimoliy Amerika mamlakatlari Dominika Respublikasi BMT aʼzolari

3697

https://uz.wikipedia.org/wiki/Ekvador

Ekvador

Ekvador, Ekvador Respublikasi – Janubiy Amerikaning shimoli-gʻarbiy qismidagi davlat. Maydoni 283,6 ming km². Aholisi 13,447 mln. kishi ʻ (2002). Poytaxti – Kito shahri. Maʼmuriyjihatdan 21 provinsiya (rgouyu1a)ga boʻlinadi. Davlat tuzumi Ekvador – respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1998-yil 10-avgustda qabul qilingan. Davlat boshligʻi – prezident (2005-yil apreldan Alfredo Palasio), u 4 yil muddatga saylanadi va qayta saylanishi mumkin emas. Qonoʻn chiqaruvchi hokimiyatni Milliy kongress (1 palatali parlament), ijrochi hokimiyatni prezident va u tomonidan tayinlanadigan hukumat amalga oshiradi; prezident hukumatga ham boshchilik qiladi. Tabiati Ekvador ekvatordajoylashgan. Shimolida Kolumbiya, janubiy va sharqda Peru bilan chegaradosh. Gʻarbda Tinch okean suvlariga tutash. Tinch okeandagi Galapagos orollari ham Ekvadorga qaraydi. Ekvador hududi tabiiy jihatdan 3 qismga boʻlinadi: Oryente (togʻ oddi tekisliklar), Syerra (And togʻligi) va Kosta (togʻ etagi va Guayas vodiysi pasttekisliklari). Kordilyera togʻlarining ichki yon bagʻirlarida soʻngan (Chimboraso – Ekvador ning eng baland nuqtasi, 6262 m) va harakatdagi (Kotopaxi va boshqalar) vulkanlar bor. Asosiy foydali qazilmalari: neft, tabiiy gaz, oltin, kumush, oltingugurt, toshqoʻmir, marganets, mis va polimetall rudalari. Iqlimi Oryenteda ekvatorial, Syerrada togʻekvatorial, Kostada subeqvatorial Iqlim. Oʻrtacha oylik temperatura Kito (2800 m balandlik)da 13°, janubida 23° dan 27° gacha. Yillik yogʻin 100 mm dan (jan.da) 6000 mm gacha (And togʻlarining sharqiy yon bagʻirlarida). Yirik daryolari: Guayas, Putumayo, Napo, Tigro. Hududining 75% oʻdshon (asosan, nam tropik oʻrmon). Urmonlarda ayiq, yaguar, yovvoyi mushuk vab. sut emizuvchi hayvonlar yashaydi. Ilon, toshbaqa, echkemar, dengiz iguanasi, timsoh, qush koʻp. Tuproqlari podzollashgan qizil, togʻoʻtloq va allyuvial tuproq. Galapagos, Kotopaxi, Sangay va boshqalar milliy bogʻlari bor. Aholisi Aholisining 40% indeyslar (asosan, kechua) va 40% ga yaqini ispanindeys metislari, qolganlari oq tanlilar. Rasmiy til – ispan tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Shahar aholisi 62%. Muhim shaharlari: Kito, Guayakil, Kuenka. Tarixi Ekvador hududida qadimdan 16-asr boshlariga qadar indeys qabilalari yashagan. 15-asr oxirida inklar zabt etgan. 1526-yil Ekvador sohiliga ispan konkistadorlari kelib oʻrnashdi. 1531—33 yillarda F. Pisarro boshchiligidagi konkistadorlar ekspeditsiyasi Ekvador hududini egallab oldi. 16-asrning 40-yillarida aholining ispanlarga qarshi qoʻzgolonlari boʻlib oʻtdi. 1563— 1739-yillarda Ekvador Kito audensiyasi nomi bilan Peru vitseqirolligi, 1739—1822-yil larda Yangi Granada vitseqirolligi tarkibida. 1809-yil aholining mustaqillik uchun harakati avj oddi. 1822-yil Ispaniya mustamlakachiligi tugatildi. 1830-yil maygacha Kito viloyati nomi bilan Buyuk Kolumbiya tarkibida boʻddi. 1830-yil mustaqil davlatga aylandi va Ekvador Respublikasi deb nomlandi. Ikkinchi jahon urushi yillari (1939—45) Ekvador fashistik blokdagi davlatlar bilan munosabatlarni uzdi. 1944— 46 yillar hokimiyatga turli partiya va jamoat tashkilotlari vakillaridan iborat hukumat boshchilik qildi. 1972-yildagi davlat toʻntarishidan soʻng harbiy hukumat mamlakat suverenitetini himoya qilish, iqtisodiyotda davlat sektorini mustahkamlash siyosatini olib bordi. 1979-yildan hokimiyatga fuqarolik hukumati boshchilik qilib kelmoqda. 1945-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1992-yil 2-yanvarda tan olgan. Milliy bayrami – 10-avgust – Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1809). Asosiy siyosiy partiya va kasaba uyushmalari Soʻl demokratik partiya, 1977-yil tuzilgan; Demokratik partiya, 1979-yil asos solingan; Ekvador Kommunistik partiyasi, 1926-yil tashkil etilgan; Konservativ partiya, 1855-yil tuzilgan; Xalq demokratik partiyasi,1978-yil asos solingan; Radikal liberal partiya, 1878-yil tashkil etilgan; Sotsialxristian partiya, 1951-yil tuzilgan. Ekvador mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1944-yil asos solingan; Mehnatkashlarning birlashgan fronti, 1971-yil tashkil etilgan; Ekvador sinfiy tashkilotlar konfederatsiyasi, 1938-yil tuzilgan; Ekvador erkin kasaba uyushma tashkilotlari konfederatsiyasi, 1962-yil asos solingan. Maʼmuriy boʻlinmalari Ekvador 24 provinsiyaga (), boʻlingan boʻlib, har biri oʻzining maʼmuriy markaziga ega: The provinces are divided into cantons and further subdivided into parishes (parroquias). Xoʻjaligi Ekvador – yirik neft sanoatiga ega boʻlgan agrarindustrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliq ovlash 16,8%, neft va kon sanoati 14,5%, qayta ishlash sanoati 15,3% ni tashkil etadi. Qishloq xoʻjaligida dehqonchilik yetakchi tarmoq. Ekvador – banan yetishtirish va eksport qilish boʻyicha dunyodagi yetakchi davlatlardan biri (yiliga oʻrtacha 5,32 mln. tonna hosil yigʻib olinadi). Shuningdek, kofe, kakao oʻstiriladi. Shakarqamish, paxta, sholi, kartoshka, makkajoʻxori, bugʻdoy, soya, tamaki ekiladi. Chorvachilikda qoramol, qoʻy, choʻchqa, parranda boqiladi. Hududiy suvlaridan __ baliq, krevetka, languot ovlanadi. Oʻrmonda qimmatbaho daraxtdan yogʻoch tayyorlanadi, geveya daraxtidan kauchuk olinadi. Sanoati Sanoatining yetakchi tarmogʻi – neft qazib olish; tabiiy gaz, mis va qoʻrgʻoshin rudalari, oltin, ku^mush, oltingugurt ham qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 8,2 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Neftni qayta ishlash, oziq-ovqat, toʻqimachilik, koʻnpoyabzal, yogʻochsozlik, sellyulozaqogoz, sement korxonalari bor. Hunarmandchilik rivojlangan. Transporti Transport yoʻlining uzunligi 0,97 ming km, avtomobil yoʻllari uzunligi 43,1 ming km. Dengiz savdo flotining tonnaji 504 ming t dedveyt. Yirik portlari: Guayakil, Balao, Esmeraldas. Kito va Guayakidda xalqaro aeroportlar bor. Ekvador chetga neft va neft mahsulotlari, banan, krevetka, kofe, baliq, kakao, shakar chiqaradi. Chetdan sanoat xom ashyosi va yarim fabrikatlar, mashina va jihozlar, qogʻoz, karton, oziq-ovqat oladi. Tashqi savdoda AQSH, Lotin Amerikasi mamlakatlari, Yaponiya bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi – AQSH dollari. Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madannymaʼrifiy muassasalari Ekvadorda vrachlar 5 tibbiyot oliy maktabida tayyorlanadi. Mamlakatda 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy bepul taʼlim joriy etilgan. Boshlangʻich va oʻrta maktablarda oʻqish muddati 12 yil (boshlangʻich maktabda 6 yil, oʻrta maktabda 6 yil). Davlat maktablari bilan birga xususiy maktablar ham faoliyat yuritadi. Oʻrta maxsus oʻquv yurtlari, 20 oliy oʻquv yurti bor. Yiriklari: Kito shahrida Markaziy va Katolik untlar, Kuenka shahridagi universitet. Ekvador akademiyasi, Kito shahridagi tibbiyot fanlari akademiyasi va 20 dan ortiq ilmiy muassasa va jamiyatlarda ilmiy tekshirish ishlari olib boriladi. Kutubxonalari: Markaziy unt, Kito shahridagi milliy va munitsipal, Kuenka shahridagi universitet va munitsipal kutubxonalar. Muzeylari: Mustamlaka sanʼati muzeyi, shahar ʻsanʼat va tarix muzeyi, arxeologiya va etn. muzeyi, antropologiya muzeyi, geol. muzeyi (hammasi Kito shahrida). Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Ekvadorda bir qancha gazeta va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: „Bandera roxa“ („Qizil bayroq“, nazariy jurnal, 1940-yillarda asos solingan), „Vistaso“ („Sharq“, 1 oyda 2-marta chiqadigan jurnal, 1957 ydan), „Komersio“ („Savdo“, kundalik gazeta, 1906 ydan), „Letras del Ekuador“ („Ekvador adabiyoti“, oylik adabiy jurnal, 1944-yildan), „Oy“ („Bugun“, kundalik gazeta, 1982-yildan), „Pueblo“ („Xalq“, haftalik gazeta, 1946-yildan), „Ultimas notisias“ („Soʻnggi xabarlar“, kundalik oqshom gazeta, 1938-yildan), „Universo“ („Koinot“, kundalik gazeta, 1921-yildan), „Ekspreso“ („Ekspress“, kundalik gazeta, 1973-yildan). Ekuapress, davlat axborot agentligi, 1982-yil tashkil etilgan. „Asosiason ekuatoriana de radiodifuson“, radiostyalar uyushmasi. 300 ga yaqin tijorat radiostansiya faoliyat yuritadi. Bir qancha tijorat televideniye xizmati, jumladan, „Korporason ekuatoriana de televison“ (1967-yil tuzilgan) xizmati mavjud. Adabiyoti Adabiyoti ispan tilida rivojlanmoqda. Mustamlakachilik davri (16-asr boshi – 19-asr boshi)da tarixiy va diniy asar hamda sheʼrlar yaratildi. Mustaqillik uchun urush yillari „Xunin davridagi gʻalaba. Bolivarga qoʻshiq“ odasi muallifi X. X. Olmedo samarali ijod qiddi. 19-asrning 30-yillaridan asr oxirigacha nasrda romantizm hukmronlik qildi (X. L. Merining „Kumanda“ romani, 1825). 19-asr oxiri – 20-asr boshlarida sheʼriyat modernizm ruhida rivojlandi, nasrda naturalizm taʼsiri sezildi. X.Ikas va 20-asrning boshqa yozuvchilari irqiy kamsitish sharoitida indeys va metislarning ijtimoiy fojiasini aks etgirdilar. X. dela Kuadra, X. Galyegos Lara, Jorge Queirolo Bravo, E.Xil Xilbert, A.Parexa Diyeskanseko, D.Agilera Malta, P. X. Vera va boshqalar yozuvchilar, X.Karrera Andrade, X. E. Adoum va boshqalar shoirlar oʻz asarlarida xalqning haqqoniy turmushini, uning ijtimoiy ziddiyatlarini keng yoritdilar. Meʼmorligi va tasvnriy sanʼati Ekvador indeyslarining qadimiy sanʼati Peruning taraqqiy etgan madaniyati bilan bogʻliq (kulollik, haykalchalar, metall buyumlar, sharqiy rayonlarda tosh istehkomlar). 16-asrdan Ekvadorda shaharlar barpo etilaboshladi. 17— 18-asrlarda binolarbarokko uslubida qurildi (meʼmor A.Rodriges), ular mahalliy anʼanaviy chiroyli oʻyma naqshlar bilan bezatildi. Diniy mazmundagi rang-tasvir (N. X. de Gorivar) va haykaltaroshlik (indeys M.Inli, 18-asr) oʻziga xos. 20-asrning oʻrtalaridan hozirgi zamon meʼmorligi rivojlana boshladi. O.Guayasamin, E. Kingman, D.Paredes kabi rassomlar mehnatkash xalq, asosan, indeyslar turmushini aks etgirdilar. Ekvadorda kulollik, toʻquvchilik, niqoblar yasash, kumushdan buyumlar ishlash, tosh va yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan. Musiqasi Ekvador xalq musiqasi (kreol va indeys) Boliviya, Peru, Shim. Gʻarbiy Argentina musiqalarining ajralmas qismi sifatida rivojlanib kelmoqda. 19-asrdan professional musiqa shakllandi (kompozitor A.Baldeon va boshqalar). 1870-yil Kito shahrida Milliy konservatoriya ochiddi. 19-asr 2-yarmida kompozitor va musiqashunos P. Traversari, kompozitor va folklorshunos S. L. Mareno, 20-asr 2-yarmida kompozitorlar S. M. Duran, akauka L. va G. Salgado mashhur boʻlgan. Kito va Kuenka shahrilarida konservatoriyalar bor. Manbalar Janubiy Amerika mamlakatlari Ekvador

3698

https://uz.wikipedia.org/wiki/El%20Salvador

El Salvador

Salvador (Salvador), El Salvador Respublikasi (isp. República de El Salvador) — Markaziy Amerikada, Tinch okeani sohilida joylashgan davlat. Maydoni 21,4 ming km2. Aholisi 6,9 mln. kishi (2009). Poytaxti — San-Salvador shahri. Maʼmuriy jihatdan 14 departament (departamento)ra boʻlingan. Davlat tuzumi Salvador — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1983-yil dekabrda qabul qilingan, unga 1991-yil tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, u umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi va navbatdagi muddatga qayta saylanish huquqiga ega emas. Qonun chiqaruvchi organi — Qonun chiqaruvchi majlis (bir palatali parlament). Ijrochi hokimiyatni prezident va u tayinlaydigan vazirlar amalga oshiradi. Tabiati Salvador togʻli mamlakat, uning katta qismini 600–700 m balandlikdagi vulkan togʻlari egallaydi (eng baland joyi SantaAna vulkani, 2381 m). Janubida Tinch okean sohili boʻylab 10–30 km kenglikdagi pasttekislik choʻzilgan. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Oltin, kumush, rux, qoʻrgʻoshin, mis va temir ruda, ohaktosh, gips, oltingugurt, tuz konlari bor. Iqlimi tropik, passatli. Oʻrtacha oylik temperatura San Salvador shahrida 21—22 °C. Yillik yogʻin 1500–1800 mm, shimolda 2500 mm, tektonik botiqda 600–700 mm. Qisqa, joʻshqin daryo, vulkanli koʻllar koʻp. Asosiy daryosi — Lempa. Asosan, jigarrangqizil ferralitlashgan tuproqlar tarqalgan. Tabiiy tropik oʻsimliklari deyarli yoʻq qilib yuborilgan, togʻlarda qaragʻay va eman oʻrmonlari saqlangan, ikkilamchi savanna maydonlari bor. Qushlar, sudralib yuruvchilar va hasharotlar koʻp. Montekristo, El Imposible milliy bogʻlari bor. Aholisi Aholisi, asosan, salvadorliklar; ularning koʻpchiligi ispanindeys metislari. Rasmiy til — ispan tili. Dindorlari, asosan, katoliklar. Aholining 55% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari — San-Salvador, Santa-Ana, San-Migel. Tarixi 7-asrgacha Salvador hududida indeyslarning mayya, naxua qabilalari yashagan. 16-asrda mamlakat gʻarbi va markazini indeyslarning pipil, sharqini esa lenka qabilalari egallagan. 1524-yildan 1821-yilgacha Ispaniya mustamlakasi. 1560-yildan Gvatemala general kapitanligi tarkibida boʻlgan. Amerikadagi ispan mustamlakalarining 1810—26 yillardagi mustaqillik uchun urushi davomida 1821-yil mustaqillikka erishdi. 1823—39 yillarda Markaziy Amerika Qoʻshma provinsiyalari tarkibida, 1841-yildan mustaqil davlat. Mamlakatda oʻtkazilgan islohotlar natijasida iqtisodiyot rivojlanib, 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida sanoat korxonalari barpo etila boshladi. Birinchi jahon urushi arafasida dastlabki ishchi tashkilotlari, kasaba uyushmalari vujudga keldi. 1931-yil mamlakatda davlat toʻntarishi boʻlib, terrorchi diktatura oʻrnatildi va u 1932-yil A. Farabundo Marti boshchiligidagi qoʻzgʻolonni bostirdi. Salvador ikkinchi jahon urushi vaqtida 1941-yildan fashizmga qarshi koalitsiyaga qoʻshildi. 1944-yilgi yalpi ish tashlash natijasida diktatura agʻdarib tashlandi. 1969-yil Salvador hukmron doiralari Gondurasga qarshi urush boshladi. 5 kun davom etgan urush mamlakat iqtisodiyotiga putur yetkazdi. Bir necha yil mobaynida Salvadorda siyosiy beqarorlik hukm surdi, 1979-yil hokimiyatni qoʻlga olgan harbiy xunta xalqni qirgʻin qilish siyosatini oʻtkazdi. 3 yil davomida 40 mingdan koʻproq kishi oʻldirildi, 100 mingdan ortiq kishi vatanni tark etdi. 1980-yil Farabundo Marti nomidagi milliy ozodlik fronti tashkil etildi. 1980—92 yillarda xuntaga qarshi fuqarolar urushida 75 mingga yaqin kishi qurbon boʻddi, 1 millionga yaqin kishi qochoqqa aylandi. Nihoyat, 1991-yil yanvarda sulh shartnomasi tuzilib, demokratik rivojlanish yoʻliga oʻtildi. 1994-yil umumiy saylov oʻtkazildi, unda barcha siyosiy partiyalar ishtirok etdi. Salvador — 1945-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 15-sentysbr — Mustaqillik kuni (1821). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari Millatchi respublikachilar ittifoqi, 1981-yil tuzilgan; Milliy yarash partiyasi, 1961-yil tashkil etilgan; Salvador xalq partiyasi, 1966-yil asos solingan; Farabundo Marti nomidagi milliy ozodlik fronti, Siyosiy partiya sifatida 1992-yil roʻyxatga olingan; Xristiandemokratik partiya, 1960-yil tuzilgan. Kasaba uyushmalari umumiy konfederatsiyasi, 1958-yil tashkil etilgan; Umumiy mehnat konfederatsiyasi, 1983-yil tuzilgan; Salvador unitar kasaba uyushma federatsiyasi, 1965-yil asos solingan. Xoʻjaligi S. — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi ulushi 15%, sanoatning ulushi 24%, xizmat koʻrsatish sohasi 61%. Aholining aksariyati qishloq xoʻjaligida band. Yirik tovar xoʻjaliklari bilan bir qatorda mayda dehqon xoʻjaliklari ham bor. Dehqonlarning koʻpchiligi yersiz. Q.x.ga yarokli yerlarning 50% da dehqonchilik qilinadi. Asosiy eksport ekinlari: kofe (dunyoda 6oʻrin), paxta, shakarqamish; oziq-ovqat ekinlaridan makkajoʻxori, oq joʻxori, loviya, sholi, sabzavot, mevalar; texnika ekinlaridan xeniken, kunjut, indigo, tamaki yetishtiriladi. Chorvachiligi zaif. Qoramol, choʻchqa boqiladi, baliq ovlanadi. Oʻrmonlarda yogʻoch tayyorlanadi, balzam olinadi. Sanoati sust rivojlangan. Oz miqdorda oltin va kumush, qoʻrgʻoshin, rux va mis rudalari, ohaktosh, gips qazib olinadi. I.ch. sanoati kofe, qandshakar, sholi oklash, un, yogʻ, vino, toʻquvchilik, koʻnpoyabzal, yogʻochsozlik, oyna korxonalaridan iborat. Neft haydash, metallurgiya, mashinasozlik (avtoyigʻuv), kimyo, sement, sellyuloza zavodlarining ayrimlari chetdan keltirilgan xom ashyo va chala tayyor mahsulotlar asosida ishlaydi. Kimyo, farmatsevtika, neftni qayta ishlash, yogʻochsozlik, metallurgiya sanoati rivojlanmoqda. Xalq hunarmandchiligi (qoʻlda qalpoq, savat toʻqish va b.) rivojlangan. Yiliga oʻrtacha 3,3 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi, asosan, GES larda hosil qilindi. Temir yoʻl uzunligi — 562 km, avtomobil yoʻllari — 12,3 ming km. Panamerika katta yoʻli S. orqali oʻtadi. Asosiy dengiz portlari: Akaxutla, LaUnon, LaLibertad. SanSalvador yaqinida Ilaponga xalqaro aeroporti bor. S. chetga kofe, qand xom ashyosi, paxta, kimyoviy mahsulotlar chiqaradi, chetdan mashinauskunalar, keng isteʼmol mollari, yoqilgʻi va moylash materiallari oladi. AQSH, Markaziy Amerika mamlakatlari, GFR, Yaponiya bilan savdo qiladi. Pul birligi — Salvador koloni. Tibbiy xizmati, maorifi va ilmiymaʼrifiy muassasalari. Kasalxonalarning koʻpi davlat qaramogʻida. Vrachlar ElSalvador universitetining tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. Umumiy taʼlim maktablari 11 yillik boʻlib, u 9 yillik boshlangʻich va 2 yillik oʻrta maktabdan iborat. Oʻrta maktab oʻquvchilarining yarmi xususiy oʻquv yurtlarida taʼlim oladi. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilarini normal maktablar, oʻrta maktab oʻqituvchilarini oʻqituvchilar tayyorlash kollejlari va universitetlarning ped. boʻlimlari tayyorlaydi. Industrial va qishloq xoʻjaligi bilim yurtlari hunartexnika taʼlimi beradi. SanSalvadorda 3 ta universitet, 4 kollej va b. oliy oʻquv yurtlari bor. Ilmiy muassasalari: S. Fanlar akademiyasi, S. tarixi akademiyasi (1925), yadro energiyasi komissiyasi, geotexnika tadqiqotlari markazi va b. Milliy kutubxona (1870), Milliy muzey (1883), hayvonot bogʻi va botanika bogʻi mavjud. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz. va jurnallari: "Venseremos" ("Gʻalaba bizniki", kundalik gaz., 1981-yildan), "Diario de oy" ("Bugungi gazeta", kundalik gaz., 1936-yildan), "Unidad obrera" ("Ishchilar birligi", gaz.), "Diario ofisial" ("Rasmiy gaz.", kundalik gaz., 1875-yildan), "Kultura" ("Madaniyat", har chorakda chiqadigan jurnal), "Militante" ("Faol", haftanoma). Milliy axborot agentligi yoʻq. S. radiostyalari uyushmasiga 1965-yilda asos solingan. 64 tijorat radiostyasi bor, telekoʻrsatuvlar 1956-yildan boshlangan, tijorat asosida ishlaydi. Adabiyoti Mayyakiche indeyslarining qadimgi yozuvlari hali oʻrganilmagan. S. mustaqillikka erishgandan keyin ispan tilida milliy adabiyot yaratildi. 19-asr oʻrtalarida romantik sheʼriyat rivojlana boshladi (M. Alvares Kastro, E. Oyos, I. Ruis Arauxo, milliy madhiya muallifi X. X. Kanyas). Keyinchalik modernizm yoʻnalishidagi shoirlar R. Dario va F. Gavidia sheʼrlari mashhur boʻldi. 20-asr boshlarida yaratilgan nasriy asarlarda maishiy turmush aks ettirildi (E. Alvarado, A. Ambroji va b.), bu davr sheʼriyati shaklbozlik va dekadentlik yoʻliga kirib ketdi. S. Salasar Arruening hikoya va romanlarida xalq va avvalo indeyslar hayoti haqqoniy tasvirlandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin M. A. Espinoning "Odamlar va oʻlim", K. A. Kastroning "Haqiqiy ertaklar", F. Machon Vilanovaning "Qizil toʻlqin" romanlari salmokli asarlardir. R. Dalton Garsia, R. Armixo, M. de Selva va b.ning sheʼriyati ijtimoiy mavzuni rivojlantirdi. Meʼmorligi va sanʼati qadimdan Meksika, Gvatemala, Gonduras, Nikaragua va KostaRika madaniyati bilan mushtarak. Mustamlaka davrida bir qavatli uylar, yogʻoch oʻymakorligi bilan bezatilgan pastqam cherkovlar qurildi. 1940-yillaroxirida S. shaharlarida zamonaviy binolar (bank, mehmonxona, idoralar) barpo etila boshladi (meʼmorlar A. Sol, Ye de Sola va b.). Tasviriy sanʼati 20-asrdan Yevropa va Meksika sanʼati taʼsirida rivojlana boshladi. S. Salarrue, X. Mexia Vides, N. Kankura, R. Elas Reyes, X. Dias, K. A. Kanyas kabi rassomlar, V. Estrada, N. Noches Avendano, X. Agilar Gusman kabi haykaltaroshlar mashhur. Xalq sanʼati turlaridan keramika, toshbaqa kosasi va poyadan bezak ashyolar, idishlar yasash rivoj topgan. Ommaviy sanʼat turlaridan bayles yoki sereytes ashula va raqslarXrivojlangan. Xalq musiqa asboblari — gitara, marimba (ksilofonning bir turi), fleyta, zarbli asboblardan uyeuyetl, testonaaustle va b. 1980-yilda suratga olingan "Salvador — xalq gʻalaba qozonadi!" hujjatli filmi milliy kino sanʼati yuzaga kelganidan darak berdi. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari El Salvador BMT aʼzolari

3699

https://uz.wikipedia.org/wiki/Grenada

Grenada

Grenada — Karib dengizidagi Grenada orol va Grenadina orollari janubiy qismidagi davlat. BMT aʼzosi. Mayd. 344,5 km. Aholisi 98,9 ming kishi (1999). Poytaxti — Sent-jorjes shahri. Maʼmuriy jihatdan 7 tumanga boʻlingan. Davlat tuzumi Grenada — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibida mustaqil davlat. 1974 yil Konstitutsiyasiga muvofiq davlat boshligʻi Buyuk Britaniya qirolichasi. Qirolicha nomidan general-gubernator ish koʻradi. Qonun chiqaruvchi organ ikki palatali (senat va vakillar palatasi) parlamentdir. Ijroiya hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi xukumat amalga oshiradi. Parlament saylovida koʻpchilik ovoz olgan partiyaning rahbari bosh vazir etib tayinlanadi. Tabiati Grenada orollari vulkanlardan hosil boʻlgan. Hozir ham bu yerda bir necha vulkan choʻqqilari bor (eng baland nuqtasi 840 m). Iqlimi — subekvatorial, dengiz iqlimi. Oʻrtacha yillik temperatura 26° atrofida, yillik yogin 1500 mm dan oshadi. Sernam tropik oʻrmonlari doimo yashil. Aholisini Aholisining 50% dan koʻprogʻi negrlar, 40% duragaylar; indeyslar va yevropaliklar ham yashaydi. Rasmiy tili — ingliz tili. Dindorlar — asosan xristian. Shahar aholisi — 32%. Tarixi Orolni 1498 yil X. Kolumb kashf etgan. 1650 yildan Fransiya egallagan. 1783 yil Versal sulh shartnomasiga binoan Buyuk Britaniya mustamlakasi. 1967 yilda Buyuk Britaniya uni "Buyuk Britaniya bilan birlashgan davlat" deb eʼlon qildi. 1974 yil fevralda mustaqillikka erishdi. Shu yildan Grenada — BMT aʼzosi. Milliy bayramlari — 7 fevral — Mustaqillik kuni (1974), 13 mart — Inqilob kuni (1979). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Milliy partiya, 1989 yilda tuzilgan; Milliy demokratik kongress partiyasi, 1987 yilda asos solingan; Yangi milliy partiya, 1984 yilda tuzilgan; Grenada birlashgan leyboristlar partiyasi, 1950 yilda asos solingan; Moris Bishop nomidagi vatanparvarlik harakati partiyasi, 1984 yilda tuzilgan. Grenada kasaba uyushmalari kengashi 1955 yilda tuzilgan. Xoʻjaligi Iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi tashkil etadi. Uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 15,5%, sanoatning ulushi — 6%. Asosan banan, kakao, kokos yongʻogʻi, muskat yongʻogʻi (jahonda 2-oʻrin), paxta, sitrus mevalar, shakarkamish yetishtiriladi. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa boqiladi; baliq ovlash, oʻrmonchilik ham rivojlangan. Sanoatida qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlab, yogʻ, rom, pivo, alkogolsiz ichimliklar, shuningdek, mebel, kiyim-kechak ishlab chiqaradigan kichik korxonalar bor. Yiliga oʻrtacha 51 mln. kVt-soat elektr energiya ishlab chiqariladi. Xorijiy sayyohlar mamlakat iqtisodiyoti uchun katta ahamiyatga ega. Temir yoʻl yoʻq. Asosiy dengiz porti va xalqaro aeroporti — Sent-Jorjes shahri Chetga muskat yongʻogʻi, banan, kakao chiqaradi; chetdan oziqovqat va sanoat mollari, transport vositalari, yoqilgʻi, mashina, asbob-uskuna, maʼdanli oʻgʻit, kiyim-kechak va boshqa keltiriladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari: AQSH, Kanada, Buyuk Britaniya, Pul birligi — Sharqiy Karib dollari. Maorifi Grenada maorifi inglizcha tizim taʼsirida tarkib topgan. 6—14 yoshli bolalar uchun majburiy bepul taʼlim joriy etilgan. Xususiy maktablar ham bor. Boshlangʻich maktabda ham, oʻrta maktabda ham oʻqish muddati — 7 yil Hunar-texnika va ped. bilim yurtlari bor. Grenadada VestIndiya universitetining 1 ta fakulteti joylashgan. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Grenadada ingliz tilida "Gavernment gazett" ("Hukumat gazetasi"), "Grenada gardian" ("Grenada posboni"), "Grenadian voys" ("Grenada ovozi") haftalik gazetalari chiqadi. "Grenada brodkasting netuork" radioeshittirish xizmati 1972 yilda tuzilgan, "Grenada brodkasting korporeyshn televiji" telekoʻrsatuv xizmati mavjud. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Grenada BMT aʼzolari

3700

https://uz.wikipedia.org/wiki/Gvatemala

Gvatemala

Gvatemala (maʼnolari) Gvatemala_info Gvatemala Respublikasi (República de Guatemala) — Markaziy Amerikaning shimoli-g‘arbidagi davlat. Maydon 108,9 ming km2. Aholisi 12 mln. kishi (2018). Poytaxti – Gvatemala shahri. Maʼmuriy jihatdan 22 departamentga bo‘linadi. Davlat tuzumi Gvatemala – respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1986 yil 14 yanvarda kuchga kirgan, 1994 yilda oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi – prezident, umumiy ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi – bir palatali Milliy kongress. Ijroiya hokimiyatni Prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Gvatemala hududining yarmidan koʻp qismi 1000–3000 m balandlikdagi togʻlik boʻlib, janubida qator vulkanlar (Taxumulko – 4217 m, Akatenango – 3975 m va boshqa) eni 40–60 km dan oshmaydigan pasttekislikka tutashib ketadi. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Foydali qazilmalari: polimetallar, oltin, kumush, neft, xromit va marganes rudalari. Iqlimi – subekvatorial, passatmusson. Oʻrtacha tempatura: pasttekisliklarda 23–27", togʻ oralaridagi platolarda 15–20°. Yillik yogʻin: togʻlarning shimoli-sharqiy yon bagʻirlarida 3500 mm gacha, janubi-gʻarbiy yon bagʻirlarida 2000 mm gacha, payettekisliklar va ichki botiklarda 500–1000 mm. Motagua, Polochik daryolarida kema qatnaydi. Isabel kuli bor. Hududining 60% ga yaqini doimiy yashil tropik oʻrmonlar bilan qoplangan, togʻlikning ichki qismlarida qaragʻaydub oʻrmonlari, janubida barg tashlovchi oʻrmonlar, savannalar va butazorlar bor. Oʻrmonlarda qimmatbaho yogʻoch, kauchuk beradigan daraxt koʻp. Milliy bogʻlari – Tikal, Rio-Dulse, Atitlan va boshqa. Aholisi Asosan ispan-indeys duragaylari (ladinolar) boʻlib, ular gvatemallar millatining oʻzagini tashkil etadi. Qolganlari kiche, kakchikel, mame, kekchi va boshqa elatlardan iborat. Shahar aholisi – 38,4%. Rasmiy tili – ispan tili. Koʻpchilik dindorlar – katoliklar. Tarixi Mil. av. 2-ming yillikkacha Gvatemala hududida yashagan indeys qabilalari dehqonchilik va ovchilik bilan shugʻullangan. Mil. boʻsagʻasida paydo boʻlgan shaharlarda mayya madaniyati vujudga keldi. 1523 yil ispanlar Gvatemalani bosib oldi, koʻpgina mahalliy qabilalarni qirib tashlab, Ispaniya mustamlakasiga aylantirdi. 1560 yilda Gvatemala general-kapitanligi tashkil etildi. 1821 yil, Amerikadagi Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik uchun urushi davomida (1810–26) mamlakat mustaqillikka erishdi. 1824 yilda qulchilik bekor qilindi. 1823 yil 1 iyulda poytaxti Gvatemala shahri. boʻlgan Markaziy Amerika birlashgan viloyatlari nomli federativ respublika tuzildi. 1839 yil Markaziy Amerika federatsiyasi parchalanib, Gvatemala, Gonduras, Nikaragua, Salvador va Kostarika davlatlari ajralib chiqdi. Birinchi jahon urushida Gvatemala Antanta tarafida boʻldi. 1898–1920 va 1931–44 yillar mamlakatda diktatorlik tuzumi hukmronlik qidsi. Prezident X. Arbens Gusman hukumati (1951–54) bir qancha tadbirlarni amalga oshirishga intildi, lekin harbiy fitna natijasida agʻdarildi. 1954–65 va 1970–85 yillarda ham turli harbiy guruxdar tomonidan toʻntarishlar uyushtirildi. 1985 yildan fuqarolar hukumati hokimiyat tepasiga chiqdi. Gvatemala 1945 yildan – BMT aʼzosi. Milliy bayrami – 15 sentabr – Mustaqillik kuni (1821). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Milliy avangard partiyasi; Institutsion-demokratik partiya, 1965 yil tuzilgan; Gvatemala mehnat partiyasi, 1949 yil tuzilgan; Gvatemala xristian-demokratik partiyasi, 1968 yilda asos solingan; Gvatemala respublikachilar fronti, 1994 yiltuzilgan; Milliy ozodlik harakati partiyasi, 1960 yil tuzilgan. Gvatemala kasaba uyushma muxtor federatsiyasi, 1957 yil tuzilgan; Kasaba uyushma birligi milliy qoʻmi-tasi, 1976 yilda asos solingan; Kasaba uyushmalari milliy fronti, 1968 yil tashkil etilgan; Mehnatkashlar milliy kasaba uyushma markazi, 1972 yil tuzilgan; Gvatemala kasaba uyushma kengashi, 1955 yilda asos solingan, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi. Iqtisodiyoti Gvatemala – qoloq agrar mamlakat, iktisodiyoti tropik oʻsimlik mahsulotlarini eksport qilishga ixtisoslashgan. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 26%, sanoatning ulushi 15%. Mamlakat aholisining 2,5% ekinzorlarning 85% ga egalik qiladi. Asosiy ekini kofe, paxta, shakarqamish, banan; shuningdek abaku, efir moyli ekinlar, tamaki ham yetishtiriladi. Asosiy oziqovqat ekinlari: makkajoʻxori, sholi, kartoshka, loviya, sabzavot. Chorvachilik 2darajali ahamiyatga ega. Qoramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi. Qimmatbaho yogʻoch (balsa, bakaut va boshqa) turlari, chikle smolasi tayyorlanadi. Sanoati zaif rivojlangan. Rux, volfram, surma, qoʻrgʻoshin, nikel, simob, kumush, oz miqdorda neft (mamlakat ehtiyojining 25%) qazib olinadi. Oziq-ovqat, koʻnchilik, toʻqimachilik, neft kimyosi, binokorlik materiallari korxonalari bor. 2,3 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Eskuintle va Puerto-Barrios yaqinidagi neft mahsulotlari zavodlari chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Hunarmandchilik rivojlangan. Temir yoʻl uzunligi – 819 km, avtomobil yoʻllari uzunligi – 17,3 ming km. Panamerika avtoyoʻli Gvatemala orqali oʻtadi. Asosiy dengiz portlari: Puerto-Barrios, San-Xose, Champeriko. Gvatemala sh.da xal-qaro aeroport bor. Gvatemala chetga kofe, paxta, banan, qand-shakar, goʻsht, yogʻoch, binokorlik materiallari va boshqa chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat, avtomobillar, asbob-uskuna, neft keltiriladi. AQSH, Germaniya, Markaziy Amerika mamlakatlari, Yaponiya, Meksika bilan savdo-sotiq qiladi. Pul birligi – ketsal. Maorifi, ilmiy va madaniy muassasalari Boshlangʻich maktablar huzurida bolalar bogʻchalari va maktabgacha tarbiya boʻlimlari bor. Boshlangich taʼlim 6 yillik (qishloq joylarda 3 yillik), oʻrta maktablar 5 yillik; hunar-texnika maktablari ham bor. 5 universitetda mutaxassislar tayyorlanadi. Kolonial muzeyda rasmlar, haykaltaroshlik asarlari, Santyago muzeyida qurol-yarogʻ, mebel, sanʼat asarlari, Qadimgi kitob muzeyida tarixiy va badiiy asarlar, Chichikastenango muzeyida mayyakiche madaniy obidalari, Milliy tarix va nafis sanʼat muzeyida rassomlik, haykaltaroshlik, gravyura buyumlari, qad. tangalar, Arxeologiya va etn. muzeyida mayya madaniyati yodgorliklari saqlanadi. Gvatemala shahrida Milliy kutubxona mavjud. Ilmiy tadqiqotlar va tajriba-konstruktorlik ishlari ilmiy va texnika tadqiqotlari milliy kengashi va Fanlar Akademiyasi orqali muvofiqlashtirib boriladi. Ilmiy tadqiqotlar markazlari: Atom energiyasi instituti, Elektrlashtirish instituti, Antropologiya va tarix instituti, Geografiya instituti, Meteorologiya va seysmologiya instituti, rasadxona, Tibbiyot, fizika va tabiiy Fanlar Akademiyasi, Mayyakiche tili akademiyasi va boshqalar. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Gvatemalada bir qancha gazeta va jurnallar nashr etiladi. Yiriklari: "Diario de Sentroamerika" ("Markaziy Amerika gazetasi", 1880 yildan), "Imparsial" ("Xolis", kundalik kechki gazeta, 1922 yildan), "Nason" ("Millat", kundalik gazeta, 1969 yildan), "Ora" ("Soat", kundalik kechki gazeta, 1944 yildan), "Prensa libre" ("Erkin matbuot", kundalik gazeta, 1951 yildan). Milliy radioeshittirish va telekoʻrsatuv bosh boshqarmasi hukumat xizmati boʻlib, u 1931 yil tashkil etilgan. Mamlakatdagi radioeshittirish va telekoʻrsatuvlarni nazorat qiladi. "Voye de Guatemala" ("Gvatemala ovozi") hukumat radio stansiyasi, bir qancha tijorat telestyalari mavjud. Adabiyoti Adabiyoti asosan ispan tilida. Mayya qabilalarining qad. madaniyatini, shu jumladan yuksak darajada rivojlangan adabiyotini mustamlakachilar yoʻq qilib yuborgan. Bir necha yodgorliklargina saqlanib qolgan. Ispaniya hukmronligi yillarida Gvatemala adabiyoti taqlidiy tusda boʻlgan. 18-asrdagina haqiqiy adabiy asarlar yaratildi (A. Pas-i-Salgado, R. Landivar kabi yozuvchilar). Mustaqillikka erishilgach, adabiyoti romantik yoʻnalishdan bordi. 19-asr oxirlarida realistik roman paydo boʻldi. 20-asr boshlaridagi adabiy jarayonda modernizm oqimi hukmronlik qiddi. 19-asr – 20-asr birinchi yarmida R. A. Salasar, E. Martines Sobral, M. Soto Xoll, F. Kalderon Avila, R. Alevalo Martines kabi realist yozuvchilar ijod qilishdi. 1944–54 yil inqilobidan soʻng M. A. Asturias, L. Kordosa-i-Aragon, R. Leyva, O. R. Gonsales, U. Alvarado va boshqa mashhur boʻldi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati 3– 9-asrlarda Gvatemala hududida mayya indeyslarining madaniyati va sanʼati gullab yashnagan. Tikal, Kaminaliuyu, Kirigua markazlarida oʻsha davrga mansub piramida yoki minora shaklidagi poydevorga qurilgan ibodatxonalar, saroylar, ehromlar, boʻrtma tasvirli toshlar saqlanib qolgan. Mustamlaka davrida bir qavatli uylardan tashkil topgan toʻgʻri koʻchali yangi shaharlar (Antigua, Chichikastenango) barpo etildi. Qalin devorli azim binolar qurilib, barokko uslubiga xos ganchkorlik va oʻymakorlik naqshlari bilan bezatildi. Teatr, prezident saroyi, hukumat saroyi va boshqa shular jumlasiga kiradi. Keyingi yillarda zamonaviy binolar qad koʻtardi. Tasviriy sanʼatida xalq, ijodi anʼanalari davom etib kelmokda (qizil, oq va qora gazlamalardagi geometrik naqshlar, roʻmol va sholchalardagi odam, hayvon tasvirlari va har xil naqshlar, loy va sopol idishlarga ishlangan turli bezaklar va boshqa). Rassomlik sanʼati liniy anʼanalar taʼsirida rivojlandi. 19–20-asrlarda indeyslarning turmush manzaralari tasvirlangan asarlar yaratildi (rassomlar A. Galves Suares, T. Fonseka, R. Laso, haykaltaroshlar X. Urruela, R. Galeotti Torres va boshqa). Gvatemalada toʻquvchilik, kashtachilik, kulolchilik, palma bargidan turli buyumlar yasash kabi badiiy hunarmandchilik keng tarqalgan. Gvatemala shahrida milliy nafis sanʼat maktabi, Kesaltenangoda mahalliy nafis sanʼat maktabi mavjud. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Gvatemala BMT aʼzolari

3701

https://uz.wikipedia.org/wiki/Gayana

Gayana

Gayana, Gayana Kooperativ Respublikasi (Inglizcha: Cooperative Republic of Guyana) — Janubiy Amerikaning shimoli-sharqidagi davlat. Mayd. 215 ming km. Aholisi 900 ming kishi (1997). Poytaxti — Jorjtaun shahri. Maʼmuriy jihatdan 10 okrugga boʻlinadi. Davlat tuzumi Gayana— Hamdoʻstlik tarkibidagi respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1978 yil iyuddagi referendumda qabul qilingan va 1980 yil 6 oktyabrdan kuchga kirgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgri ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatta saylanadi. Konun chiqaruvchi hokimiyatni bir palatali parlament — Millat majlisi amalga oshiradi. Ijroiya hokimiyat prezident va bosh vazir boshchiligidagi vazirlar mahkamasi ixtiyorida. Vazirlar mahkamasi Millat majlisi oldida javobgardir. Tabiati Atlantika sohili pastlik boʻlgani uchun dengiz toʻlqini paytida qirgʻoqdagi yerlarni suv bosadi. Shimoliy va shimoli-sharqi botqoq bosgan payettekislikdan, markazi va janubiy Gviana yassitogʻligidan iborat (Ro-rayma togʻi bal. 2772 m). Gayanada oltin, niobiy (kolumbit), marganes, olmos, boksit konlari bor. Iqlimi subekvatorial, issiq va sernam. Oʻrtacha oylik temperatura Jorjtaunda 26—28°, yillik yogʻin 2230 mm. Daryolari koʻp. Yiriklari — Essekibo va Koranteyn. Hududining 85% ga yaqini doimiy yashil nam oʻrmonlar bilan qoplangan. Shimoli-gʻarb, shimoliy va Shimoli-sharqda savannalar. Kayetur milliy bogʻi tashki l etilgan. Aholisining 54% hindistonliklar, 36% afrikaliklar. Negrlar, duragaylar, mulatlar, xitoylar, indeyslar ham yashaidi. Davlat tili — ingliz tili. Diniy eʼtiqodiga koʻra koʻpchilik aholi protestantlar boʻlib, katoliklar, musulmonlar, hindular ham bor. Shahar aholisi — 31%. Yirik shaharlari: Jorjtaun, Bartika va b. Tarixi Qadimda Gayana hududida indeyslar yashagan. Gayanani birinchi boʻlib ispanlar kashf etgan (1499). 16-asr oxirlarida inglizlar Gayana qirgʻoqlariga kelganlar. Keyinroq golland savdogarlari Essekibo, Demerara va Berbis daryolari boʻyiga kelib joylashib, bu yerlarni oʻzlashtira boshladilar. Ular Afrikadan keltirilgan negr qullar yordamida plantatsiya xoʻjaliklari barpo etdilar. 18-asr oxiri — 19-asr boshlarida Gayanaga egalik qilish uchun Buyuk Britaniya, Gollandiya va Fransiya oʻrtasida kurash boʻlib turdi. 1814 yilgi Angliya-Gollandiya sulhiga binoan Gayana Buyuk Britaniya ixtiyoriga oʻtdi va 1831 yildan Britaniya Gvianasi deb ataladigan boʻldi. 1834 yilda quldorlik bekor qilindi. 1838 yildan boshqa mamlakatlardan, ayniqsa Hindiston va Xitoydan arzon ish kuchi keltiriddi. Gayana aholisi milliy-ozodlik uchun kurashdi. Bu kurash Ikkinchi jahon urushidan keyin keskin tuye oldi. 1953 yilda Britaniya Gvianasi mehnatkashlari ichki oʻzini oʻzi boshqarishni kengaytirishga erishdi. 1966 yil 26 mayda Britaniya Gvianasi mustaqil davlat deb eʼlon qilindi va u Gayana deb nomlandi. 1970 yildan Gayana—respublika. Oʻsha yildan BMT aʼzosi. 1992 yil 8 yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan olgan. Milliy bayrami: Respublika kuni -23 fevral (1970). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmasi Xalq taraqqiyparvar partiyasi, hukmron partiya, 1950 yil tuzilgan; Xalq milliy kongressi, muxolifatdagi partiya, 1955 yil tashkil etilgan; "Birlashgan kuch", muxolifatdagi partiya, 1960 yil tuzilgan; Mehnatkashlar ittifoqi, muxolifatdagi partiya, 1977 yil tashkil etilgan. Gayana kasaba uyushmalari kongressi, 1940 yilda asos solingan. Xoʻjaligi Iqgisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi va konchilik sanoati. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi va baliqchilik 40,1% (shu jumladan qand-shakar ishlab chiqarish 28,4%), sanoat 16,1% (shu jumladan konchilik 11,7%)ni tashkil etadi. Okean sohilida, Demerara va Berbis daryolari vodiylarida dehqonchilik qilinadi. Asosiy ekinlari: shakarqamish va sholi. Kokos palmasi, kofe, kakao, sitrus mevalari, ananas, maniok, batat va b. ham yetishtiriladi. Qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi. Yaylovlarda koʻproq koramol boqiladi. Daryo va dengizlarda baliq ovlanadi. Sanoatidagi rivojlanish foydali qazilmalar, avvalo boksit, shuningdek oltin, olmos, marganes qazib olish bilan bogʻliq. Iqgisodiyotning asosiy tarmoqlari davlat nazoratiga olingan. Elektr energetikada issiqlik elektr stansiyalari ustun. Bir yilda 219 mln. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Ishlab chiqarish sanoati zaif rivojlangan. Asosiy tarmoqlari: qand-shakar, pivo, tamaki, yogʻochsozlik. Gayana romi jahonga mashhur. Temir yo'l uz. — 88 km, avtomobil yoʻllari uzunligi— 7,2 ming km. Asosiy portlari: Jorjtaun, Nyu-Amsterdam. Chetga qand-shakar, boksit, sholi, olmos, rom, yogoch-taxta, oziq-ovqat mahsulotlari, alyuminiy oksidi chiqaradi. Chetdan turli mashinalar, neft mahsulotlari, transport vositalari, qurilish materiallari, sut mahsulotlari, un va gazlama oladi. Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada bilan savdo qila-di. Pul birligi — Gayana dollari. Madaniyati 6—14 yoshdagi bolalar uchun majburiy oʻqish yoʻlga qoʻyilgan. Taʼlimning hamma turlari — bepul. 6 yillik boshlangʻich, 7 yillik oʻrta maktablar, hunar-texnika bilim yurtlari, 2 kollej bor. Oʻqituvchilar Jorjtaundagi ped. kollejida va 2 oʻquv markazida tayyorlanadi. Ilmiy markazlari: Gayana jamiyati, Amerika axborot markazi, Gayana xalqaro munosabatlar instituti va b. Jorjtaun universiteti, Milliy kutubxona, Gayana muzeyi mavjud. Gayanada nashr etiladigan yirik gazeta va jurnallar: "Voys of leybor" ("Mehnat sadosi", gazeta, 1980 yildan), "Gayana kronikl" ("Gayana axboroti, kundalik gazeta, 1881 yildan), "Mirror" ("Koʻzgu", haftalik gazeta, 1962 yildan), "Nyu neyshn" ("Yangi millat", haftalik gazeta, 1955 yildan), "Sander" ("Momaqaldiroq", har chorakda chiqadigan jurnal, 1950 yildan), "Sandi kronikl" ("Yakshanba axboroti", haftanoma, 1881 yildan). Gayana ijtimoiy aloqalar agentligi hukumat axborot xizmati boʻlib, u 1989 yilda tuzilgan. "Gayana brodkasting korporeyshn" hukumat radioeshittirish xizmati 1979 yilda tashkil etilgan. "Gayana televijn" hukumat telexizmati 1993 yilda tuzilgan. Adabiyoti Adabiyoti ingliz tilida. Folklorni Gayana tub joy aholisi — indeyslar yaratgan, keyinchalik shakarqamish plantatsiyalarida ishlatish uchun keltirilgan negrlar va hindlar ham bu jarayonga qoʻshilgan. Yozma adabiyot 19-asrda paydo boʻldi: "Kolonist" taxallusli muallifning "Demeraradagi tungi oʻylar" lirik sheʼrlar toʻplami, qullikdan faryod chekkan S. Oliveraning sheʼrlari, T. Donning "Moʻminlarning qalb izhori" toʻplami va b. A. Seymur "Gviana ustida bulut" dostonida asosiy tarixiy davrlarni tasvirlagan. Milliy ozodlik kurashi kuchaygan paytda M. Karterning joʻshqin sheʼriyati katta ahamiyat kasb etdi. Keyingi vaqtlarda nasr rivojlanmoqda. Mustamlaka davrining qiyinchiliklariga qaramay, professional sanʼat rivojlandi, u indeys va negr anʼanalarini oʻzida mujassamlashtirdi. Yogʻoch oʻymakorligi, naqshinkorlik, ramziy tasvirlar namunalari mavjud. Gayanadagi meʼmoriy inshootlar asosan yogʻochdan yasalgan boʻlib, ularning uslubi har xil (ispancha, gollandcha, inglizcha uslublar taʼsiri seziladi). Turar joylar, odatga kura, baland gʻishtin tirgaklar ustiga kebracho, bambuk, palma yogʻochlaridan bir qavatli qilib qurilgan. Jorjtaunda dunyodagi eng katta yogoch cherkov (meʼmori A. Blomfild) savlat toʻkib turibdi. 1945 yildan soʻng mamlakat poytaxtida zamonaviy binolar qurildi. Manbalar Janubiy Amerika mamlakatlari Gayana BMT aʼzolari

3702

https://uz.wikipedia.org/wiki/Gaiti

Gaiti

Gaiti (Haiti), Gaiti Respublikasi (Republique d’Haiti) — Vest-Indiyadagi davlat. Katta Antil orollari guruhidagi Gaiti orolning garbiy qismini va bir qancha mayda orollar, jumladan Gonav va Tortyu orollarini oʻz ichiga oladi. Maydon 27,8 ming km. Aholisi 7,3 mln. kishi (2000). Poytaxti — Port-o-Prens shahri. Maʼmuriy jihatdan 9 depar-tamentga, departamentlar okruglarga, okruglar esa jamoa (kommuna)larga boʻlinadi. Davlat tuzumi Gaiti— respublika. 1987-yil 29 martdagi referendumda maʼqullangan konstitutsiya amal kiladi. Davlat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi. Yangi muddatga takror saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — Milliy assambleya (ikki palatali parlament). Ijroiya hokimiyat prezidentga va bosh vazir boshchiligidagi hukumatga tegishlidir. Tabiati Relyefi togʻli, hududi asosan boʻr davri va paleogen-neogen jinslardan tarkib topgan. Bu jinslar orasida yirik alyuminiy rudasi konlari bor. Iqlimi — tropik passat iqlim. Urtacha oylik temperatura 22—28°, yogʻin shamolga roʻpara yon bagʻirlarda yiliga 2000 mm dan koʻproq, shamolga teskari yon bagʻirlarda va botiklarda 500–800 mm. Kema qatnaydigan yirik daryosi — Artibonit. Gaiti janubida qimmatbaho daraxtli oʻrmonlar koʻp. Artibonit daryosi vodiysida sertikan butazor va kaktuszorlar bor. Milliy bogʻi — La-Sigadel. Aholisi Aholisining 99% dan koʻprogʻi — gaitilar. 16—18-asrlarda Afrikadan keltirilgan qullarning avlodlaridir (90% negrlar, qolganlari mulatlar). Aholining 30,3% shaharlarda yashaydi. Davlat tili — fransuz tili, lekin aholining deyarli hammasi gaiti kreol tilida gaplashadi. Rasmiy din — katolik dini. Yirik shaharlari — Port-o-Prens, Kap-Aityen, Gonaiv, Leke. Tarixi 15-asr oxirigacha bu orolda indeys qabilalari yashagan. 1492-yil X. Kolumb ekspeditsiyasi orolni kashf etib, uni Espanola deb atagan. 17-asrda San-Kristobal orolga (Gaiti orol yaqinida) joylashib olgan fransuz qaroqchi avantyuristlari sekin-asta Espanolaning gʻarbiy kismini egallagan. 17-asr oxiridan Gaiti Fransiyaga qaram hududga aylanib, San-Domingo deb atalgan. Mahalliy xalq oq tanlilar bilan teng huquqqa ega boʻlish maqsadida 1791-yil qoʻzgʻolon koʻtardi. Fransiya mustamlakachilariga qarshi koʻtarilgan qoʻzgʻolon rahbari F. D. Tussen-L uvertyur uzoq muddatli janglardan soʻng oroldan fransuz, shuningdek ingliz va ispan mustamlakachilarini ham quvib chiqardi. 1801-yil San-Domingoda quldorlik bekor qilindi, shu yili assambleya chaqirildi, konstitutsiya qabul qilinib, F. D. Tussen- L uvertyur San-Domingoning umrbod hokimi kilib saylandi. 1802-yil Fransiya orolni oʻziga qaratishga harakat qilib koʻrdi. Ammo 1803-yil Vertye yaqinidagi jangda magʻlubiyatga uchradi. 1804-yil 1 yanvarda Mustaqillik deklaratsiyasi eʼlon qilindi. Lotin Amerikasida birinchi boʻlib mustaqillikka erishgan bu davlat yana oʻz nomi bilan Gaiti deb ataddi. 1806-yilgi konstitutsiyaga binoan, Gaiti respublika deb eʼlon qilindi. 1822-yil orolning sharqiy (ispan) qismi Gaitiga qoʻshib olindi. Gaitining sharqiy (sobiq ispan) qismi 1844-yil ajrab chiqib, mustaqil davlat — Dominikana Respublikasi tuzildi. 19-asr oxiridan Gaitiga AQSH kapitali kirib kela boshladi. 1915-yil sentabrda imzolangan bitimga muvofiq AQSH Gaiti moliyasini oʻz nazoratiga olib, mamlakatni AQSH protektoratiga aylantirdi. Mamlakatda avj olgan milliy ozodlik harakati oqibatida AQSH 1934-yilda Gaitidan oʻz askarlarini olib chiqdi. Ikkinchi jahon urushi davrida Gaiti AQSHning harbiy va xom ashyo taʼminoti bazasiga aylandi. 1957-yil oktabr saylovi natijasida hokimiyat tepasiga diktator F. Dyuvalye keldi. U barcha ilgʻor tashkilotlarni taqiqladi. 1964-yil Dyuvalye oʻzini "umrbod prezident" va "Gaiti millatining otasi" deb eʼlon qiddi. U va uning sulolasi 1986-yil boshlarigacha mamlakatni boshqardi. Diktatura agʻdarilgach, mamlakatdagi siyosiy holat beqaror boʻlib turdi. 1990-yilda saylangan prezident J. B. Aristid 1991-yil sentabr harbiy toʻntarish natijasida lavozimidan chetlatilib, mamlakatdan haydab yuborildi; 1994-yilda u yana lavozimiga tiklandi. 1995— 2000-yillarda mamlakat prezidenti Rene Preval, 2000-yildan yana J.B. Aristid. Gaiti— 1945-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1 yanvar — Mustaqillik kuni (1804). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalarni Gaitida demokratiyani tiklash harakati, 1986-yilda tuzilgan partiya; Demokratiya va oʻzgarishlar milliy fronti, 1990-yil tuzilgan; Gaiti kommunistlari birlashgan partiyasi, 1968-yil tashkil etilgan; "Lavalyas famiy" partiyasi, 1996-yil tuzilgan; Inqilobiy ilgʻor milliy partiya, 1986-yil tashkil etilgan; Gaiti xristiandemokratik partiyasi, 1978-yil tuzilgan; Gaiti mehnatkashlari muxtor kasaba markazi, 1980-yil tuzilgan; Gaiti ishchilari milliy ittifoqi, 1951-yil tashkil etilgan. Xoʻjaligi Gaiti— Lotin Amerikasida iqtisodiy jihatdan eng qoloq mamlakatlardan biri. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligining ulushi 34%, sanoatning ulushi 13,2% ni tashkil etadi. Qishloq xoʻjaligida asosiy ekin — kofe; agava, shakarqamish, paxta, sitrus ekinlar, banan, makkajoʻxori, sholi, tamaki ham ekiladi. Togʻlarida yaylov chorvachiligi rivojlangan; qoramol, echki, qoʻy boqiladi. Dengiz jonivorlari ovlanadi. Togʻlarda qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi. Energetika chetdan keltiriladigan neft asosida ishlaydi. Bir yilda ishlab chiqariladigan elektr energiya 359 mln. kVt-soat. Yer osti boyliklaridan boksit, mis qazib chiqariladi. Oziqovqat va yengil sanoat korxonalari, qandshakar zavodlari, sizal (agava yaprogʻidan olinadigan lub tola)ni dastlabki ishlash f-kalari, sovungarlik, sholi oqlash va b. korxonalar bor. Poytaxt yaqinida dori-darmon ishlab chiqaruvchi farmatsevtika zavodi, sement korxonalari joylashgan. Miragon yaqinida glinozyom, alyuminiy oksidi zavodi bor. Asosiy sanoat markazi va dengiz porti — Port-o-Prens shahri. Temir yoʻllar uzunligi— 376 km, avtomobil yoʻllari uzunligi— 4 ming kmga yaqin, jumladan qattiq qoplamali yoʻllar — 1,5 ming km. Xalqaro aeroporti bor. Chetga, asosan kofe, boksit, sizal va qand chiqariladi. Chetdan neft mahsulotlari, gazlama, oziq-ovqat, turli mashinalar keltiriladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozi — AQSH. Pul birligi — gurd. Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari Gaitida 7—12 yoshdagi bolalar uchun pulsiz majburiy boshlangʻich taʼlim joriy qilingan boʻlsada, aholining koʻpchiligi (62%) savodsiz. 6 yillik boshlangʻich, 7 yillik oʻrta maktablar, 3 yillik hunar-texnika, qishloq xoʻjaligi bilim yurtlari va boshqa maktablar, bir qancha kollejlar bor. 3—6 yoshli bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalarining aksariyati xususiydir. Port-o-Prensda universitet va 3 oliy texnika maktabi, Milliy kutubxona (1940), Milliy muzey (1938), Gaiti xalqlari muzeyi (1949), Badiiy markaz (1944) bor. Ilmiy tadqiqotlar muassasalarining asosiy qismi universitet tarkibida. Yetakchi ilmiy tadqiqotlar muassasalari: Ijtimoiy fanlar sohasidagi tadqiqot markazi, etnologiya, endokrinologiya institutlari. Mamlakatdagi ilmiy ishlarga Ilmiy tadqiqotlar milliy kengashi umumiy rahbarlik qiladi. Matbuoti, radio va televideniyesi Gaitida bir qancha gazeta va jurnallar nashr etiladi. Yiriklari: "Maten" ("Tong", kundalik gaz., 1908-yildan), "Moniter" ("Murabbiy", haftada 2 marta chiqadigan rasmiy gaz.), "Nuvellist" ("Xabarchi", kundalik kechki gaz., 1898-yildan), "Bukan" ("Gulxan", onda-sonda chiqadigan gaz., 1969-yildan); Gaiti matbuot agentligi — GAP hukumat axborot agentligidir (1981-yilda tuzilgan). Milliy aloqa kengashi radio-eshittirish xizmati hisoblanadi (1969-yil tashkil etilgan). Mamlakatda 33 radio va 5 telestansiya bor. Jumladan, Gaiti Milliy radiosi, "Radio Anti-Inter", "Radio Metropol" radiostyalari, "Gaiti milliy telekoʻrsatuvi" hukumat xizmati, Gaiti telekoʻrsatuvi tijorat xizmati mavjud. Adabiyoti (fransuz tilida) Folklorida indeys va Gʻarbiy Afrika adabiyotining taʼsiri bor. 18—19-asrlar adabiyotida Gaiti xalqlarining mustaqillik uchun kurashi oʻz aksini topdi. Gaiti mustaqillikka erishgandan soʻng poeziya va dramaturgiya, keyinroq fransuz adabiy oqimlari taʼsirida romanchilik, publitsistika rivojlandi. Milliy ozodlik harakatining kuchayishi (1915—34) natijasida J. Rumen, J. Briyer, E. Rumer, R. Kamil kabi shoir va yozuvchilar ijodida milliy iftixor, ijtimoiy noroziliklar yangicha mazmun va uslubda, qahramonona obrazlarda talqin etildi. J. Sineas, T. Filipp, Pyer Marseley ijodida oddiy mehnatkashlar hayoti aks etdi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng adabiy jarayonda yuksalish yuz berdi. "Qora ruda" (1956), "Dengiz hayvonining kundaligi" (1964) sheʼriy toʻplamlari (R. Depestr), "Shudring egalari" (J. Rumen), "Tangri kulgusi" (E. Sent-Aman), "Nafrat urugʻi" (A. Lyospes), "Koʻz ochib yumguncha" (J. S. Aleksis) romanlarida muxim ijtimoiy muammolar qalamga olindi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Gaitida indeyslarning qad. madaniyat namunalari — qoʻdda ishlangan turli sopol shakllar saqlangan. 1808—16 yillarda Kap-Aityen yaqinida La-Feryer qalʼasi va 18-asr fransuz saroylariga oʻxshash San-Susi saroyi, 1920-yillarda esa Porto-Prensda Milliy saroy kurildi. Negr va mulatlarning xalq ijodi (yogʻoch niqoblar, devoriy rasmlar) Gaiti hayoti va tabiatini sevib, uni sodda, biroq rangdor rasmlari bilan tasvirlovchi mustaqil oʻqib oʻrgangan rassomlar (F. Oben, E. Ippolit, L. Puasson) ijodiga asos boʻldi. Yogʻoch oʻymakorlari (Sh. Normil, A. Lafontan) negrlar hayotidan turli manzaralar yaratganlar. Adabiyotlar OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil Shimoliy Amerika mamlakatlari Gaiti BMT aʼzolari

3703

https://uz.wikipedia.org/wiki/Gonduras

Gonduras

Gonduras, Gonduras Respublikasi (República de Honduras) — Markaziy Amerikadagi davlat. Shimolidan Karib dengizi, janubi-g‘arbdan Tinch okeanining Fonseka qo‘ltig‘i o‘rab turadi. Maydoni:112088km2. Aholisi 9 587 522 kishi (2018). Poytaxti — Tegisigalpa shahri. Maʼmuriy jihatdan 18 departamentga, departamentlar okruglarga, okruglar munitsipiyalarga bo‘linadi. Davlat tuzumi Honduras — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1965-yil 5-iyunda qabul qilingan; 1981- va 1982-yillarda tuzatishlar kiritilgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish orqali ovozlarning oddiy koʻpchiligi bilan 4 yil muddatga saylanadi (ikkinchi muddatga saylanishi mumkin emas). Qonun chiqaruvchi hokimiyati bir palatali parlament — Milliy assambleya. Tabiati Sohili anchagina parchalangan. Karib dengizi gʻarbiy qirgʻogʻi boʻylab kambar, sharqiy qirgʻogʻi boʻylab kengroq (80 km gacha) pasttekislik, shimolisharqi boʻylab esa botqoq pasttekislik (Moskit sohili) bor. Honduras hududining 2/3 qismi 2865 m balandlikkacha boʻlgan togʻliklardan iborat boʻlib, koʻpgina daryolarning vodiylari alohida massivlarni hosil qiladi. Foydali qazilmalardan kumush, oltin, rangli metallar va temir rudalari, surma, boksit bor. Iqlimi tropik passat, pasttekislik va vodiylarda issiq (yanvarning oʻrtacha temperaturasi 22—26°), togʻliklarda esa iliq (10—24°). Togʻlarning shamolga roʻpara yon bagʻirlarida yillik yogʻin 3000-5000 mm, janubidagi vodiylarda qurgʻoqchil. Yirik daryolari — Ulua, Aguan, Patuka, Koko. Shimolida togʻlaterit, aksari ferralit tuprokli yerlarda 600-700 m balandlikkacha doimiy yashil sernam tropik oʻrmonlar, undan yuqorida dub, qaragʻay oʻrmonlari (hududining 63 %) va savannalar bor. Janubidagi togʻ-qizil tuprokli yerlarda sernam oʻrmonlar, vodiylarda kserofit butalar oʻsadi. Milliy bogʻlari: La-Tigra, Rio-Plateno. Aholisining 90 % ispan-indeys duragaylari, 6 % indeyslar, 2 % negrlar, 2 % Yevropa mamlakatlaridan kelib Qolganlar. Rasmiy til — ispan tili. Shahar aholisi — 41,1 %. Asosiy din — katolik dini. Yirik shaharlari: Tegusigalpa, San-Pedro-Sula, La-Seyba. Tarixi Qadim zamonlarda Honduras hududida indeys qabilalari yashagan. 16-asrgacha Honduras hududi Igueras yoki Ibueras deb atalgan. Hondurasni 1502-yil Christopher Columbus ochgan. 1524-yildan uni ispanlar bosib olishga kirishdi va 1525-yilda toʻla-toʻkis oʻziga boʻysundirdi. 16-asr oʻrtalarida Honduras Gvatemala general-kapitanligi tarkibiga kiritildi. Mahalliy xalq ispan zamindorlari va kon egalari tomonidan qattiq jabr-zulmga duchor boʻldi. Ogʻir mehnatga bardosh bera olmay qirilib ketgan indeyslar oʻrni Afrikadan keltirilgan qul negrlar bilan toʻldirilgan. Honduras xalqi 1821-yil 15-sentabrda mustaqillikka erishdi. 1823—38-yillarda Markaziy Amerika Qoʻshma viloyatlari tarkibida boʻldi. 1824-yilda qullik bekor qilindi. 1839-yil Honduras respublikasining birinchi konstitutsiyasi qabul qilingan. Bu paytda chet el, ayniqsa, Buyuk Britaniya va AQSH kapitali Honduras iqtisodiyotiga kira boshladi. Honduras xalqining ogʻir mehnat sharoitiga qarshi koʻtargan gʻalayonlari (1905, 1907, 1911, 1912), xalq koʻzgʻolonlari AQSH qoʻshinlari tomonidan bostirildi. 1929—33 yillardagi iktisodiy tanglik xalq ahvolini yanada ogʻirlashtirdi. Natijada 1931—32-yillarda bir necha marta xalq qoʻzgʻolonlari boʻlib oʻtdi. 20-asr boshlaridan 80-yillar oxirigacha Hondurasda diktatorlik rejimlari va harbiy xuntalar hukmroshshk qildi. Nihoyat, 1997-yil 30-noyabrda boʻlib oʻtgan saylovda oʻrta va mayda ishbilarmonlarning Honduras liberal partiyasi rahbari Karlos Roberto Flores Fakusse gʻalaba qozondi va Honduras prezidenta etib saylandi; 1998-yil 27-yanvarda vazifasini bajarishga kirishdi. Milliy bayrami — 15 sentabr— Mustaqillik kuni (1821). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Honduras liberal partiyasi, 1891-yilda tuzilgan; Honduras milliy partiyasi, 1891-yilda asos solingan; Yangilanish va milliy birlik partiyasi, 1978-yilda tuzilgan; Xristian-demokratik partiya, 1977-yilda tashkil etilgan; Honduras kommunistik partiyasi, 1954-yilda tuzilgan. Honduras mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1964-yilda tashkil etilgan; Honduras dehqonlar milliy uyushmasi, 1962-yilda asos solingan; Honduras mehnatkashlari birlashgan federatsiyasi, 1981-yilda tuzilgan; Honduras erkin kasaba uyushmalari markaziy federatsiyasi, 1957-yilda tuzilgan. Xoʻjaligi Gonduras — Lotin Amerikasidagi qoloq agrar mamlakatlardan biri. Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi. Iqtisodiy faol aholining yarmidan koʻprogʻi qishloq xoʻjaligida band. Yalpi ichki mahsulotning 23 % ini qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilik, 19 % ini sanoat beradi. Asosiy ekinlari: banan, kofe, tamaki, shakarqamish, sholi, paxta, makkajoʻxori, loviya, tariq. Yaylov chorvachiligi rivojlangan: qoramol, choʻchqa, qoʻy, yilqi boqiladi. Tropik daraxt yogʻochlari tayyorlanadi. Baliq ovlanadi, Fonseka qoʻltigʻidan krevetka tutiladi. Sanoati Sanoati zaif rivojlangan va mayda konchilik korxonalaridan iborat. Kumush, qoʻrgʻoshinrux rudalari, oltin qazib olinadi. Bir yilda oʻrtacha 1,1 mlrd. Kilovatt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Oziq-ovqat, toʻqimachilik, neftni qayta ishlash, sellyuloza-qogʻoz korxonalari ham bor. Transporti Temir yoʻllarning uzunligi — 996 km, avtomobil yoʻllari uzunligi — 14,2 ming km. Tegusigalpa va San-Pedro-Sulada xalqaro aeroportlar bor. Honduras chetga banan, kofe, yogʻoch, dengiz mahsulotlari, qand-shakar, qalay, rux, kumush chiqaradi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, oziq-ovqat, keng isteʼmol mollari, kimyo sanoati mahsulotlari, yoqilgʻi, oʻgʻit keltiradi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: AQSH, Germaniya, Yaponiya. Pul birligi — lempira. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari 7 yoshdan 12 yoshgacha boʻlgan bolalarga majburiy taʼlim joriy qilingan. Boshlangʻich maktabda ham, oʻrta maktabda ham oʻqish muddati — 6 yil. Qishloq xoʻjaligi, texnika va tijorat maktablari bor. Tegusigalpa milliy universiteti, Honduras akademiyasi, geografiya va tarix akademiyasi, geogr. milliy instituti, antropologiya va tarix instituti, bir qancha ilmiy jamiyatlar, Milliy kutubxona, universitet kutubxonasi, Tegusigalpada milliy muzey mavjud. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Hondurasda bir necha gaz. va jur, lar, jumladan, „Gaseta“ (kundalik gaz., 1830-yildan), „Prensa“ („Matbuot“, kundalik gaz., 1964-yildan), „Tribuna“ („Minbar“, kundalik gazatasi, 1977-yildan), „Tyempo“ („Vaqt“, kundalik gazetasi, 1970-yildan) gazetalari, „Komersio“ („Savdo“, 1970-yildan) jurnal chiqadi. Honduras milliy radiosi 1976-yil, telekompaniyasi 1959-yil tijorat kompaniyasi tarzida tuzilgan. Adabiyoti Adabiyoti mustaqillik eʼlon qilingandan soʻng ispan tilida rivojlana boshladi. 19-asr shoirlari X. T. Reyes, T. Agilus, X. Sisneros va b. ispan mumtoz adabiyoti namunalariga ergashdilar. Honduras adabiyotidagi birinchi roman — „Anxelina“ni K. Gutyerros 1898-yilda yaratdi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida atoqli adib F. Tursios modernizm ruhida roman va sheʼrlar yezdi. Shoir A. Gilyen Sela ijtimoiy muammolarni qalamga oldi, shoir va yozuvchi R. E. Valye vatanparvarlik mavzularida ijod qildi. Ikkinchi jahon urushidan keyin K. Barrera, X. Karkamo sheʼrlarida, K. Isagirre, R. Amador romanlarida ijtimoiy norozilik ohanglari yangradi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Hondurasda 16-asrdan reja asosida shaharlar (Komayagua, Tegusigalpa) qurila boshladi, uylar bir qavatli boʻlib, 20-asr oʻrtalaridagina ayrimlari zamonaviy uslubda qurildi. 19-asr oxirlari va 20-asr boshlarida tarixiy, turmush koʻrinishlari mavzularida manzara, portret ishlovchi mahalliy rassomlar yetishdi (P. S. Syera, K. Suniga Figeroa). M. A. Ruis, X. A. Velaskes kabi rassomlar xalq hayotini, Honduras shahar va qishloqlari qiyofasini realistik aks ettirdilar. Yirik realist rassom A. Kanales oʻz asarlarida ishchi va dehqonlar hayotining mashaqqat va fojialarini yorqin koʻrsatib berdi. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Honduras BMT aʼzolari

3704

https://uz.wikipedia.org/wiki/Yamayka

Yamayka

Yamayka — Vest-Indiyadagi davlat. Yamayka orolida va unga yondosh bir necha mayda orollarda joylashgan. Maydoni: 11,5 ming km². Aholisi 2,68 mln. kishi (2002). Poytaxti — Kingston shahri Maʼmuriy jihatdan 3 graflikka bo‘lingan. Davlat tuzumi Ya. — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi mustaqil davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1962 yilda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya qirolichasi, uning nomidan davlatni generalgubernator boshqaradi. Qirolicha generalgubernatorni mamlakat bosh vaziri tavsiyasi bilan tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali parlament (senat va vakillar palatasi), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Ya.ning katta qismini ohaktoshli plato (bal. 500–1000 m) egallagan; sharqiy qismida BluMuantin togʻlari bor. Janubiy va gʻarbiy sohillari kambar allyuvial pasttekislik. Janubiy sohillarda qulay gavanlar bor. Qaynoq radioaktiv va termal oltingugurtli buloqlar mavjud. Kuchli zilzilalar boʻlib turadi (1692 va 1907 yillarda fojiali boʻlgan). Boksit, temir va marganets ruda konlari bor. Iqlimi tropik passatli iqlim. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 24—25°, iyulniki 26—27°. Yillik yogʻin janubida 800 mm, togʻlarda 5000 mm gacha. Kuchli boʻronlar boʻlib turadi. Tuproqlari togʻ jigarrangqizil va qizilqoʻngʻir tuproqlar. Eng yirik daryosi — BlekRiver. Mamlakat markazidagi plato va sharqdagi togʻ yon bagʻirlari doim yashil tropik oʻrmonlar bilan qoplangan. Orolning gʻarbiy va janubiy qismidagi tekisliklarda savanna oʻsimliklari oʻsadi. Hayvonot dunyosi nisbatan kambagʻal. Mayda kemiruvchi hayvonlar, qushlar, koʻrshapalaklar uchraydi. XeltshirXils rezervati, 2 dengiz parki bor. Aholisi Aholisining asosiy qismi (80%) yamaykaliklar (aksariyati negr va mulatlar); hind, xitoy, inglizlar ham yashaydi. Rasmiy til — ingliz tili. Shahar aholisi 50,2%. Dindorlarning aksariyati — protestantlar. Yirik shaharlari: Kingston, SpanishTaun. Tarixi Ya.da qadimdan indeyslarning aravak til oilasiga mansub qabilalari yashab kelgan. Orolga yevropaliklardan dastlab 1494 yil X. Kolumb ekspeditsiyasi borib tushgan va uni SantYago deb atagan. Keyinchalik indeyscha "Xaymaka" ("buloqlar oroli", "Yamayka") deb nomlangan. 1508 yildan ispanlar Ya.ni oʻz mustamlakasiga aylantirib mahalliy aholi (aravaklar)ni butunlay qirib tashladi. 1513 yildan shakarqamish plantatsiyalarida ishlatish uchun Afrikadan qullar olib borildi. 1655 yil Ya.ni inglizlar bosib oldi (1670 yil rasmiy ravishda Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylantirildi). Inglizlar Ya.ni qul savdosining yirik markazlaridan biriga aylantirdilar. 1823—24 va 1831—32 yillardagi qullarning ommaviy harakati natijasida 1833 yil quldorlik bekor qilindi (1838 yil toʻliq bekor qilindi). 1958 yildan Ya. Buyuk Britaniya tomonidan tashkil etilgan VestIndiya Federatsiyasi tarkibida boʻdsi. 1959 yil Ya. ichki oʻzinioʻzi boshkarish huquqini qoʻlga kiritdi. 1961 yil federatsiya tarkibidan chiqsi. Ya. 1962 yil 6 avgustda mustaqillikka erishdi. 1962 yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1992 yil 6 yanvarda tan olgan. Milliy bayrami — avgustning birinchi dushanbasi — Mustaqillik kuni (1962). Asosiy siyosiy partiya va kasaba uyushmalari. Ya. leyboristlar partiyasi, 1943 yil tuzilgan; Xalq milliy partiyasi, 1938 yil asos solingan. Ya. kasaba uyushmalari kongressi; Ya. milliy ishchilar ittifoqi, 1972 yil tashkil etilgan; Bustamante sanoat ishchilari kasaba uyushmalari, 1938 yil tuzilgan. Xoʻjaligi, iqtisodiyot va transporti Ya. — agrarindustrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda kon sanoati 7,2%, qayta ishlash sanoati 20.1%, qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliq ovlash 9,4% ni tashkil etadi. Iqtisodiyotining asosi eksport uchun boksit qazib olish va giltuproq ishlab chiqarish. Sanoatida boksit qazib olish va gultuproq ishlab chiqarish milliy kompaniyalar tomonidan AQSH va Kanada sarmoyasi ishtirokida amalga oshiriladi. Qandshakar, rom, tamaki, yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlangan; xorijdan keltiriladigan neftni qayta ishlash, sement ishlab chiqarish, kimyo, farmatsevtika korxonalari bor, elektron apparatlar yigʻadigan zd ishlaydi. Yiliga oʻrtacha 3,9 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Xorijiy sayyohlik rivojlangan. Qishloq xoʻjaligida eksport uchun shakarqamish, banan, sitrus mevalar, kofe, kakao, qalampir, tamaki yetishtiriladi. Ichki ehtiyoj uchun batat, maniok, sholi, makkajoʻxori ekiladi. Chorvachilik sust rivojlangan. Asosan, qoramol, choʻchqa, echki boqiladi, baliq ovlanadi. Avtomobil yoʻllari uzunligi 18,6 ming km, temir yoʻllar uzunligi 200 km. Asosiy dengiz porti va xalqaro aeroporti — Kingston. YA. chetga boksit, giltuproq, banan, qandshakar, rom, tamaki, sitrus mevalar chiqaradi. Chetdan yoqilgʻi, xom ashyo, sanoat jihozlari, transport vositalari, oziq-ovqat va isteʼmol mollari oladi. Tashqi savdoda AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — Yamayka dollari. Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Vrachlar Kingston yaqinidagi VestIndiya universitetining tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. 6 yoshdan 15 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy taʼlim joriy qilingan. Boshlangʻich maktablarda oʻqish muddati 6 yil, oʻrta maktablarda 7 yil Xususiy oʻquv yurtlari ham bor. Oʻqish ingliz tilida. Hunartexnika taʼlimi toʻliqsiz oʻrta maktab negizida olib boriladi. Kingston shahri yaqinida VestIndiya universiteti (1948 yil tashkil etilgan), Kingstonda gumanitar va tabiiy fanlar hamda texnologiya kolleji, SpanishTaunda qishloq xoʻjaligi maktabi bor. Ilmiy muassasalari: Ya.ni oʻrganish instituti (1879), ilmiy tekshirishlar kengashi (1960), rejalash boshqarmasi, tibbiyot assotsiatsiyasi, tibbiy tadqiqotlar laboratoriya (hammasi Kingstonda), Karib ovqatlanish instituti (1967, Mona qishlogʻida) va boshqalar Kingstonda Ya. kutubxona xizmati (1948), maktab kutubxonalari xizmati, Mona qishlogʻida universitet kutubxonasi (1948) va kollej kutubxonasi bor. Kingstonda tarix, tibbiyot tarixi, badiiy muzeylar, SpanishTaunda xalq muzeyi mavjud. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Ya.da bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Asosiylari: "Deyli gliner" ("Kundalik xabarchi", kundalik gazeta, 1834 yildan), "Deyli star" ("Kunduzgi yulduz", kundalik kechki gazeta, 1951 yildan), "Karibian chellendj" ("Karib chaqirigʻi", oylik jurnal, 1957 yildan), "Sandi gliner" ("Yakshanba xabarchisi", "Deyli gliner" gaz. ilovasi). "Djampress" hukumat axborot agentligi 1984 yil tashkil etilgan. "Televiji Djamayka limited" radiotelevideniye xizmati, 1959 yil tuzilgan. Ya. radiosi tijorat xizmati boʻlib, 1947 yil asos solingan. Yana bir qancha tijorat radiostya mavjud. Adabiyoti Adabiyoti ingliz va kreol tillarida rivojlanmoqda. Luiz Bennetning kreol tilida yaratgan sheʼrlari mashhur. Ingliz tilidagi adabiyot 18-asrda vujudga kelgan. T. Redkam (1870—1933) sheʼr va pyesalari, G.J. De Lisser (1878—1944) romanlarida milliy mavzu oʻz aksini topdi. Bu davrda shoir K.MakKey (1890—1948) mashhur boʻlgan. Ikkinchi jahon urushi (1939—45) dan keyin adabiyotning yuksalish davri boshlandi. Ijtimoiy mavzuda R.Meysning "Insonaka" (1954), "Qora chaqmoq" (1955) nomidagi dastlabki romanlari, "Yangi kun" (1949) qissasi, V.Ridning "Qoplon" (1958) qissasi yuzaga keldi. Milliy ozodlik kurashi mavzusi J.Xirnning "Deraza yaqinidagi tovush" (1955), "Yashash mumkin boʻlgan mamlakat" romanlaridan oʻrin egalladi. O.Pattersonning "Xarobalar yoʻq" (1967), "Sizif farzandlari" (1968) romanlari zamonaviylikka, "Jon fido qil, uzoq kun" (1972) tarixiy romani 18-asrdagi Ya. hayotiga bagʻishlangan. K.Tompson, E.Solki, P.O.Robinson, D.Xaynde va boshqalar hikoya janrida samarali ijod qildilar. Ya.da birinchi sheʼriy antologiya 1929 yil nashrdan chiqqan. Shoirlardan U.E.Roberts, F.Sherlok mashhur boʻlgan. Ularning sheʼrlaridagi vatan mavzuini shoirlar V.Virtyu, D.Kempbell, X.Karberi, M.Morris, D.Skott, A.Maknis va boshqalar davom ettirdilar. T.Ronning pyesalari mashhur. Maʼmorligi va tasviriy sanʼati Ya. sanʼatida Yevropa, ayniqsa ingliz madaniyatining kuchli taʼsiri Afrika xalqlari anʼanalari bilan qoʻshilib ketgan. 17— 19-asrlarda shaharlarda ingliz meʼmorligi uslubida toʻgʻri burchakli 1 qavatli tosh va gʻisht imoratlar qurildi (SpanishTaundagi SentKetrin sobori, 1655; Kingstondagi Rokfort qalʼasi, 17asr oxiri — 19-asr; Kingstondagi shtab binosi, hozirgi hukumat saroyi, 18-asr). Xalq turar joylari 2 qavatli metall bezakli yogʻoch uylar (verandasi bilan) boʻlgan. Boylarning shahar yaqinidagi uylari amerika "mustamlakachilik uslubi"da barpo etilgan. 20-asrning oʻrtalaridan zamonaviy koʻp qavatli binolar qurila boshladi (VestIndiya universiteti binosi, Kingstondagi Nennivill turar joy massivi). 20-asr oʻrtalaridan professional tasviriy sanʼat rivojlandi. Oddiy kishilar hayoti, mamlakatdagi ijtimoiy ziddiyatlar tasviriy sanʼat ustalari asarlarida oʻz ifodasini topmoqda. Rassomlardan A.Xyu, R.Kempbell, D.Pottinger, L.Morris, haykaltaroshlardan E.Menli, N.Roy mashhur. Ya.da yogʻoch oʻymakorligi, kandakorlik kabi anʼanaviy xalq hunarmandchiligi rivojlangan. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Yamayka BMT aʼzolari

3705

https://uz.wikipedia.org/wiki/Mavrikiy

Mavrikiy

Mavrikiy (Mauritius), Mavrikiy Respublikasi (Republic of Mauritius) — Hind okeanining gʻarbiy qismida, Madagaskar o.dan sharqda joylashgan davlat. Mavrikiy o., Rodriges o., Kargadoskaraxos va Agalega o.lari, Chagos arxipelagini oʻz ichiga oladi (1982 yilda Mavritsiya parlamenti Chagos arxipelagini mamlakat hududining ajralmas qismi deb eʼlon qilgan. Buyuk Britaniya esa bu arxipelagni tortib olib, uning tarkibidagi Diyego-Garsiya orolini AQShga 50 yilga ijaraga topshirgan). Maydoni 2045 km². Aholisi 1,8 mln. kishi (2001). Poytaxti — Port-Lui shahri Maʼmuriy jihatdan 5 shahar va 9 okrug (district)ra boʻlinadi. Davlat tuzumi Mavritsiya — respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik aʼzosi. Amaldagi konstitutsiyasi 1968 yilda qabul qilingan va keyinchalik qoʻshimchalar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (1992 yildan Kassem Utim). U parlament deputatlarining odsiy koʻpchilik ovozi bilan 5 yil muddatga sailanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyati — Milliy assambleya (bir palatali parlament). Ijroiya hokimiyatni Vazirlar Kengashi amalga oshiradi. Bosh vazir va vazirlarni prezident tayinlaydi. Tabiati Orollar vulkanlar otilishidan paydo boʻlgan, bazalt, dolomit va tuflardan tuzilgan. Yer yuzasi, ayniqsa, Mavrikiy o.ning janubi-gʻarbi qirlardan iborat (eng baland joyi 826 m), orolning oʻrta qismi — 600 m gacha balandlikdagi plato, shimoliy va sharqida sohili kambar tekislik. Rodriges o.ning balandligi 396 m gacha. Qirgʻoqlar orolga oʻtishni qiyinlashtiruvchi marjon riflari bilan oʻralgan. Iqlimi — tropik dengiz iqlimi. Oʻrtacha temperatura eng issiq oy — fevralda 26°, eng salqin oy — avgustda 16°, sohilda 18,5° gacha. Yillik yogʻin 1500–5000 mm gacha, yozi seryogʻin. Daryolari kamsuv, qurgʻoqchil davrda quriydi, eng yirigi — Grandrivyer. Qalin tropik oʻrmonlar togʻlarda saqlangan. Mavrikiy o.ning 1/4 qismi oʻrmon. Aholisi Aholisi, asosan, hind-mavrikiylar (69%), kreollar (27%) va h. k. Rasmiy til — ingliz tili; fransuz va kreol tili ham keng tarqalgan. Aholining 50% ga yaqini hindu, 33% xristian, 16% islom diniga eʼtiqod qiladi. Shahar aholisi 41%. Yirik shaharlari — Port-Lui, BoBassen-Roz-Xill, Vakoa-Feniks. Tarixi Mavrikiy o. arab sayyohlarining esdaliklarida Dina Arobi (Kumush o.) nomi bilan tilga olinadi (10-asr). Orolda odam yashamagan. 16-asr boshlarida dastlab portugallar kelib oʻrnashdi. 1958 yil orolni gollandlar egalladi va shahzoda Morits (Oranlik) sharafiga Mavrikiy deb atadi. Gollandiya hukmronligi davrida orolga Sharqiy Afrikadan qullar keltirildi. 1715 yildan orol Fransiya, 1810 yildan Angliya hukmronligida boʻldi. 1814 yildan esa rasman Angliya mustamlakasiga aylandi. Mavritsiya aholisi koʻp yillar davomida mustamlaka tuzumiga qarshi tinmay kurash olib bordi. 1935 yil Mavritsiyada kasaba uyushmalari yuzaga keldi, 1936 yil dastlabki siyosiy partiya — oʻrta va mayda burjuaziyaga tayanuvchi Leyboristlar partiyasi tashkil topdi. Ikkinchi jahon urushi (1939—45)dan soʻng mustamlakachilikka qarshi kurash yanada kuchaydi. Natijada Buyuk Britaniya maʼmuriyati bir oz yon berishga majbur boʻldi. Qonun chiqaruvchi kengashning huquqi kengaytirildi, umumiy saylov huquqi joriy etildi. 1968 yil 12 martda Hamdoʻstlik doirasidagi mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. Ammo hali Oliy hokimiyatni Buyuk Britaniya qirolichasi tayinlaydigan general-gubernator idora qilar edi. Nihoyat, 1992 yil 12 martda mamlakat respublika deb eʼlon etilib, Mavritsiya Respublikasi nomini oldi. Mavritsiya — 1968 yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 12 mart — Mustaqillik kuni (1968) va Respublika kuni (1992). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari Mavritsiya leyboristlar partiyasi, 1936 yilda tuzilgan; Mavritsiya sotsialdemokratik partiyasi, 1955 yilda asos solingan; Jangovar sotsialistik harakat, 1983 yil tuzilgan; Mavritsiya jangovar harakati, 1969 yilda tuzilgan; Rodriges xalq, tashkiloti, 1982 yilda asos solingan. Ishchilar umumiy Federatsiyam, 53 tarmoq kasaba uyushmasini birlashtiradi, 1971 yil tashkil etilgan; Mavritsiya mehnat kongressi, 1963 yilda tuzilgan. Iqtisodiyoti Mavritsiya — agrar-industrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq va oʻrmon xoʻjaligi hamda baliqchilikning ulushi 10,4%, sanoat, asosan, qayta ishlash tarmoqlarining ulushi 23%. Hududining 56% ekinzor va bogʻlardan iborat. Asosiy qishloq xoʻjaligi oʻsimligi shakarqamish boʻlib, u ekinzorlarning 94%ni egallaydi. Choy, tamaki, banan, aloe, sholi, makkajoʻxori, kartoshka, sabzavot, hoʻl meva ham yetishtiriladi. Chorvachiligida qoramol va echki boqiladi. Parrandachilik mavjud. Baliq ovlanadi. Sanoatida shakarqamishni qayta ishlaydigan korxonalar ustun. Shveysariya soat zavodlari uchun sunʼiy yoqut ishlash, tranzistorlar uchun detallar, koʻzoynak gardishlari ishlab chiqarish, zargarlik toshlariga sayqal berish yoʻlga qoʻyilgan. Choy va tamaki bargini, sabzavot va hoʻl meva, agavani, mol terisini kayta ishlaydigan f-kalar, kemasozlik, yengil sanoat tarmoqlari, maʼdanli oʻgʻit va neft mahsulotlari korxonalari mavjud. Yiliga 390 mln. kVt/soat ga yaqin elektr energiya hosil qilinadi. Sayyohlik rivojlangan. Mavritsiyada avtomobil yoʻllari uzunligi —2 ming km. Yirik dengiz porti — Port-Lui. Plezans shahrida xalqaro aeroport bor. Mavritsiya chetga qand-shakar, choy, teri mahsulotlari va poyabzal, toʻqimachilik yarim mahsulotlari chiqaradi. Chetdan oziq-ovqat va neft mahsulotlari, mashina va uskunalar, sanoat mollari keltiradi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari: Buyuk Britaniya, Fransiya, AQSH, JAR, Germaniya, Yaponiya, Xitoy. Pul birligi — Mavrikiy rupiyasi. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Mavritsiyadagi boshlangʻich va oʻrta maktablarda oʻqish bepul va majburiy. Davlat va xususiy oʻquv yurtlari ham bor. Maorifi ingliz tizimi taʼsirida tarkib topgan: boshlangʻich maktab 6 yil, oʻrta maktab 7 yil Kasb-hunar taʼlimi boshlangʻich maktab negizida 1 yildan 3 yilgacha davom etadi. 5 yillik toʻliqsiz maktab negizida texnika kolleji ishlaydi. Port-Lui shahrida Mavritsiya universiteti (1965), Moko shahrida Mavritsiya Gandi nomidagi institut, qand-shakar sanoati uchun mutaxassislar tayyorlovchi regional markaz mavjud. Port-Lui shahrida institut (1980), Redyui shahrida Qand-shakar sanoati tadqiqot instituti ishlaydi. Mavritsiyada unt, shahar kutubxonasi, Mavritsiya instituti, Britaniya kengashi, Qand-shakar sanoati tadqiqot instituti kutubxonalari bor. Port-Lui shahrida muzey (1885), Mavritsiya gerbariysi (1960), Maebur shahrida Tarix muzeyi mavjud. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Mavritsiyada nashr etiladigan asosiy gazetalar: "Soushelist" ("Sotsialist", kundalik gazeta, 1983 yildan), "Chayna Tayms" ("Xitoy vaqti", xitoy tilidagi kundalik gazeta, 1959 yildan), "Ekspress" (ingliz va fransuz tillarida chiqadigan kundalik gazeta, 1963 yildan), "Uikend" ("Hafta oxiri", fransuz va ingliz tillarida chiqadigan haftalik gazeta, 1966 yildan), "Nuvo militan" ("Yangi jangchi", ingliz va fransuz tillarida chiqadigan haftalik gazeta, 1979 yildan), "Mirror" ("Koʻzgu", xitoy, ingliz va fransuz tillarida chiqadigan yakshanbalik gazeta). Mavritsiya radioeshittirish korporatsiyasi 1964 yilda tuzilgan. Televideniye xizmatiga 1965 yilda asos solingan. Manbalar Mavritsiya BMT aʼzolari

3706

https://uz.wikipedia.org/wiki/Meksika

Meksika

Meksika (Mexiko), Meksika Qoʻshma Shtatlari (Estados Unidos Mexicanos) — Shimoliy Amerikaning janubiy qismida joylashgan davlat. BMT aʼzosi. Maydoni 1958,2 ming km². Aholisi 129,875,529 kishi (2023). Poytaxti — Mexiko shahri. Maʼmuriy jihatdan 31 shtat va 1 poytaxt federal okrugiga boʻlinadi. Davlat tuzumi M. — federativ respublika. Meksika Qoʻshma Shtatlarining 1917-yil 5-fevraldagi Siyosiy Konstitutsiyasi amal qiladi, unga keyinchalik oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (2000-yildan Vi-sente Foks Kesada), u umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 6 yil muddatga saylanadi. Konstitutsiyaga binoan, prezident qayta saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy kongress (2 palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident amalga oshiradi. Tabiati M. qirgʻoqlari kam parchalangan, eng katta yarim orollari — Kaliforniya va Yukatan. Tinch okeandagi bir necha orol ham M. tarkibiga kiradi. Mamlakat hududining katta qismini Meksika togʻligi (aksariyat balandligi 1000–2000 m, eng baland joyi — harakatdagi Orisaba vulkanlari — 5700 m) egallaydi. Sohilga yaqin joylari pasttekislik. Meksika qoʻltigʻida neftgazli havza, Meksika togʻligida rangli metall rudalari (mis, qoʻrgʻoshin, pyx, kumush, simob, margimush, surma, kadmiy, vismut, qalay, volfram, oltin), mamlakatning Shimoli-sharqida toshkoʻmir, temir va uran rudalari, oltingugurt konlari bor. Iqlimi tropik, shimolida subtropik iqlim. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 10°—25°, iyulniki 15°—30°. Yillik yogʻin togʻ yon bagʻirlarida esa 2000–3000 mm. Janubi-sharqida daryosoylar koʻp, shimoli-gʻarbida kam (Yukatan yarim orolda umuman oqar suv yoʻq). Yirik daryolari: Rio-Grande (Rio-Bravodel-Norte), Lerma (quyi oqimida Rio-Grandede Santyago deb ataladi), Balsas, Grixalva — Usumasinta dare sistemasi. Eng katta kuli — Chapala. Shimoli-gʻarbida, asosan, boʻz tuproq va choʻlga xos oddiy tuproqlar; togʻliklarda surjigarrang, jigarrrang, savanna qizil tuproqlari va togʻ-oʻrmon qoʻngʻir tuproqlari, pasttekisliklarda surjigarrang, savanna qizil tuproqlari va botqoq tuproqlari uchraydi. Oʻsimliklari juda xilma-xil. M.da oʻsimliklarning 12 mingga yakin turi bor; shulardan 2/3 qismi endemik oʻsimliklardir. Meksika togʻligining shimoliy kattaroq qismida uziga xos kserofil oʻsimliklar, shuningdek, mimozadosh butalar oʻsadigan chala choʻl va choʻllar asosiy oʻrin tutadi. Togʻliqning janubiy qismida va bu yerlarni oʻrab olgan pasttekislik sohillarida boshoqlilar va sertikan butalardan iborat savanna oʻsimliklari, togʻlarda bargli va aralash oʻrmonlar (dub, grab, joʻka, karagay, oqqaragʻay va boshqalar) usadi; M.ning janubiy va janubi-sharqiy qismlarida aksari tropik oʻrmonlar, sharqiy yon bagʻirlarida doim yashil sernam oʻrmonlar, gʻarbiy yon bagʻirlarida igna bargli, togʻ etaklarida barg toʻkadigan oʻrmonlar bor. Yovvoyi hayvonlardan chala choʻl va choʻllarda kemiruvchilar — yer qazir (yer sichqon), koyot (yaylov boʻrisi), Meksika togʻligi oʻrmonlarida qora ayiq, yenot, kizil silovsin, puma, savannalarda bugʻu, chumolixoʻr, jayra, janubiydagi tropik oʻrmonlarda maymunning 2 turi, tapir, yaguar uchraydi. Hayvo-not, oʻsimlik dunyosi va boshqa noyob joylarni qoʻriqlash maqsadida 50 dan koʻproq bogʻ tashkil etilgan. Eng yiriklari: Kumbreode-Monterrey, Syerrade-San-PedroMartir, Kan-ondelrio Blanko va boshqa Aholisi Aholisining kupi meksikanlar boʻlib, ular indeys kabilalari va elatlari, Yevropa (asosan, Ispaniya)dan kuchib kelganlar va plantatsiyalarda ishlatish uchun keltirilgan afrikaliklardan iborat. Aholining yarmidan ortigʻi aralash nikoxdan tugʻilgan metis va mulatlardir. Tub indeys xalqlari oʻz tillari va madaniyatlarini qisman saqlab qolgan. Ispanlar, basklar, nemislar, fransuzlar, italyanlar va boshqa ham bor. Rasmiy til — ispan tili. Dindorlarning 96% katoliklar. 73% aholi shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Mexiko, Gvadalahara, Monterrey, Leon, Syudad-Xuares. Tarixi M. hududida odam yuqori paleolit (miloddan 20—15 ming yil oldin) davridan yashaydi. Bu yerda turli davrlarda Gʻarbiy yarim shardagi eng rivojlangan sivilizatsiyalardan biri mavjud boʻlgan. Miloddan avvalgi 1ming yillik oʻrtalaridan aholi oʻtroq hayot kechira boshlagan, dehqonchilik, hunarmandchilik, sanʼat taraqqiy etgan. Milod boshlarida Markaziy Amerikaning shimoli-gʻarbiy qismida mayya qabilalari yashagan. 1ming yillikning 2-yarmida Markaziy M.da tolteklar xiyla yuksak madaniyat yaratdilar. Lekin bu madaniyatni 2-ming yillikning boshlarida naua qabilalari barbod qildi. Naua qabilalari orasida atsteklar ham bor edi, ular hozirgi Mexiko shahrini barpo etdilar va 14-asrda yirik davlat tuzdilar, bu davlat 15-asrda Markaziy va Janubiy M.ning eng qudratli davlatiga aylandi. Bu yerda dehqonchilik, hunarmandchilik, qurilish texnikasi, tasviriy sanʼat birmuncha rivoj topdi. 1517-yil M.ni ispanlar bosib ola boshladilar. 16-asr oxiriga kelib M. xududi butunlay zabtetildi. Yangi Ispaniya vitseqirolligi tuzildi, butun hokimiyat ispan zamindorlari qoʻl ostiga oʻtdi. Mahalliy aholining aksar qismi oʻz yerlaridan mahrum etildi, mustamlaka hokimlari, zamindorlar va katolik cherkoviga tobe boʻlib qoldi. Ocharchilik, kasalliklar koʻplab indeyslarning yostigʻini quritdi (ispanlar zabt eta boshlagan paytda 25 mln.ga yaqin indeys boʻlgan boʻlsa, 1605-yilga kelganda 1mln. dan sal ortiq indeys qoldi). Ishchi kuchi yetishmay qolgach, Afrikadan koʻplab negr qullar keltirila boshladi. Meksika sanoatining rivojlanishiga turli yoʻllar bilan toʻsqinlik qilindi, koʻpchilik ekinlarni ekishni taqiqlab, tuz, porox, tamaki mahsulotlari sotish davlat monopoliyasiga aylantirildi. Mahalliy xalq mustamlakachilarga qarshi bosh koʻtarib bir necha bor qoʻzgʻolon qildi. Iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va ichki bozorning vujudga kelishi, milliy ongning uygʻonishi taʼsirida 19-asrning boshlarida meksikan millati tarkib topa boshladi. Amerikadagi ispan mustamlakalarining mustaqillik uchun olib borgan urushi davrida (1810—26), xususan, 1810—15 yillarda M.da M. Idalgo va X. M. Morelos rahbarligida dehqonlar qoʻzgʻoloni boʻlib oʻtdi, bu qoʻzgʻolon sha-fqatsiz bostirildi. Ispaniyadagi 1820—23 yillar inqilobi va Janubiy Amerikadagi Ispaniya mustamlakalari vatanparvarlarining muvaffaqiyatlari M.da xalq ozodlik harakatining yangidan koʻtarilishiga sabab boʻldi. A. Iterbude boshchiligidagi harakat keng xalq ommasi tomonidan koʻllab-quvvatlandi. 1821-yil M. mustaqil davlat, 1824-yil esa respublika deb eʼlon qilindi. 1845-yil AQSH Texasni, 1846—48 yillardagi Amerika-Meksika urushi natijasida mamlakat hududining qariyb yarmini bosib oddi. M.ga qarshi uyushtirilgan Angliya-Fransiya-Yspaniya intervensiyasi meksikan xalqining qahramonona qarshiligiga uchrab, interventlarning magʻlubiyati bilan tugadi. 1877-80 va 1884-1911-yillarda general P. Dias prezident boʻlib turdi; ana shu davrda fuqarolar ozodligi oyoq osti qilindi, kongress oʻz ahamiyatini yoʻqotdi. 20-asrning boshlaridan inqilobiy yuksalish roʻy bera boshladi. 1910-yilda dehqonlar harakati avj olib ketdi. F. Vilya, E. Sapata dehqonlar harakatining eng yirik rahbarlari edilar. 1910—17 yillarda M.da inqilob boʻlib oʻtdi. 1911-yil may oyida Dias rejimi agʻdarib tashlandi. Yangi konstitutsiya qabul qilindi. 1929—33 yillardagi jahon iktisodiy boʻhroni davrida inqilobiy harakat kuchaydi va milliy inqilobiy partiyaning radikal qanoti vakili L. Kardenas-idelrio prezident qilib saylandi. Uning hukumati (1934—40) mu-him oʻzgarishlar qildi, yer islohoti oʻtkazdi. Ikkinchi jahon urushining boshlarida M. hukumati betaraf ekanligini bildirdi; lekin 1942-yil may oyida fashistlar blokiga qarshi urush eʼlon qildi. Urushdan keyingi yillarda M. iqtisodiyoti yuksala bordi. Biroq qishloqda ahvol oʻzgarmadi. 60-yillardan boshlab L. Mateos (1958—64) va D. Ordas (1964—70) hukumatlari milliy iqtisodiyotni mustahkamlash yoʻlini tutdi. 1970-yilda hokimiyat tepasiga kelganL. Echeverria hukumati ahvolni yaxshilash uchun yer islohoti toʻgʻrisida qonun (1971), yangi saylov qonuni (1972), mahalliy kapital qoʻyilishini ragʻbatlantirish va chet el kapitalini tartibga solish toʻgʻrisida qonun (1973) qabul qildi, davlat xizmatchilari uchun haftasiga 5 ish kuni joriy qildi. M.ning Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari, Yaponiya va Lotin Amerikasidagi bir qancha mamlakatlar bilan tashqi savdo aloqalari kengaytirildi. 1976-yilda saylangan prezident L. Portilo va ayniqsa, 1994-yilda saylangan E. Sedilo hukumatlari sanoat va qishloq xoʻjaligini rivojlantirish, iqtisodiy islohotlar oʻtkazishga urindi. Ammo mamlakatning tashqi qarzi oshdi, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish pasaydi, ekinzorlar qisqardi. 2000-yil "Oʻng markazchi alyans" blokidan Visente Foks Kesadaning prezident lavozimiga saylanishi 1929-yildan buyon mamlakatni idora qilib kelayotgan Institutsioninqilobiy partiyaning hukmronligiga chek qoʻydi. Keyingi yillarda xoʻjalik boshqaruvini mahalliylashtirish, davlatga qarashli norentabel korxonalarni qisqartirish, iqtisodiyotning "ochikligi" va tadbirkorlik fa-oliyatini kuchaytirish, oʻzaro manfa-atli xalqaro hamkorlikni rivojlantirish siyosati oʻtkazila boshladi. M. 1991-yil 26-dekabrda Oʻzbekiston Respublikasi mustaqilligini tan olgan va 1992-yil 16-martda u bilan diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. M. 1945-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 16-sentabr — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1810). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Institutsion-inqilobiy partiya, 1929-yilda tuzilgan (1938-yilgacha Milliyinqilobiy partiya, 1946-yilgacha M. inqilobiy partiyasi deb atalgan, 1946-yildan hoz nomda); Kardenista milliy yangilanish fronti partiyasi, 1972-yilda asos solingan; M. koʻkatparvar ekologiya partiyasi, 1987-yilda tuzilgan; Demokratik inqilob partiyasi, 1989-yilda tashkil etilgan; Milliy harakat partiyasi, 1939-yilda tuzilgan. Kasaba uyushmalari: Mehnat kongressi, 1966-yilda tuzilgan; M. mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1936-yilda asos solingan; M. ishchilari mintaqa konfederatsiyasi, 1918-yilda tashkil etilgan; Ishchi va dehqonlarning inqilobiy konfederatsiyasi, 1952-yilda tuzilgan; M. ishchi va dehqonlarining Xasinto Lopes nomidagi umumiy ittifoqi, 1949-yilda asos solingan; Mehnatkashlarning inqilobiy konfederatsiyasi, 1954-yil tashkil etilgan; Davlat xizmatchilari kasaba uyushmalari federatsiyasi 1938-yil tuzilgan. Xoʻjaligi M. — industrial-agrar mamlakat. Lotin Amerikasida iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlardan biri. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 24,5%, qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 9%. M. paxta, shakarqamish, kofe yetishtirishda, neft, gaz, kumush, rux, qoʻrgʻoshin, oltingugurt, simob qazib olishda dunyoda oddingi oʻrinlarda turadi. Sanoati Sanoatida iqtisodiy faol aholining 15,3% band. Muhim tarmoqlari: konchilik, neftni qayta ishlash, neft kimyosi, metallurgiya, qurilish, toʻqimachilik, oziq-ovqat, mashinasozlik sanoati. Neftgaz sanoati va ularni qayta ishlash korxonalari M. qoʻltigʻi sohilida, konchilik va metallurgiya sanoati Meksika togʻligi shimolida, ishlab chiqarish sanoati korxonalari yirik shaharlarda joylashgan. Kumir sanoati muhim oʻrin oladi. Verakrus, Tampiko, Minatitlan, Mexiko va Salamanka shaharlari neft kimyosining, Monterrey, Monklova, Mexiko atroflari qora metallurgiya, Mexiko, Verakrus, Kananea, Chiuaua, Torreon shaharlari rangli metallurgiya, Mexiko, Toluka, Pu-ebla mashinasozlik va metall ishlash sanoatining asosiy markazlaridir. Bundan tashqari, dizellar, temir yoʻl vagonlari, avtomobillar, toʻqimachilik mashina-uskunalari, elektrotexnika va radioelektronika mahsulotlari (shu jumladan, televizorlar), stanoklar, kemalar ishlab chikaradi. Energetika, qurilish ashyolari, kimyo, farmatsevtika, toʻqimachilik, tikuvchilik, koʻn-poyabzal, oziq-ovqat sanoati ham rivojlangan. Hunarmandchilik buyumlari ishlab chiqarishga alohida ahamiyat beriladi. Yiliga 89,5 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi (asosan, issiqlik elektr stansiyalarida). Qishloq xoʻjaligida iqtisodiy faol aholining 27,8% band, Qishloq xoʻjaligi aholining ehtiyojini asosan taʼminlaydi va mahsulotining bir qismini eksport qiladi. Yerlarning ʻ/4 qismiga ekin ekiladi, 3/4 qismi yaylov. Ekin maydonining 5,15 mln. ga sunʼiy sugʻoriladi. Yerlarning koʻp qismi qishloq xoʻjaligi jamoalari — exidoga qarashli. Asosiy tarmoq — dehqonchilik. Eksport uchun paxta, kofe, ichki ehtiyoj uchun shakarqamish, makkajoʻxori, oq joʻxori, bugʻdoy, sholi, loviya, kartoshka, soya ekiladi. Pomidor, yer yongʻoq, ertagi sabzavot, sitrus mevalar, ananas va boshqa bir qancha tropik va subtropik ekinlar eksport ahamiyatiga ega. Koʻp miqdorda yogʻoch tayyorlanadi. Chorvachiligida koramol, ot, choʻchqa, qoʻy va echki boqiladi. Dengizlarda baliq va dengiz jonivorlari ovlanadi. Transport yoʻli uz. — 26,4 ming km, avtomobil yoʻllari uzunligi — 242,3 ming km. 11 ming km neft va gaz quvuri bor. Barcha shtat va shaharlari aviatsiya havo yoʻllari orqali tutashtirilgan. Mexiko, Verakrus, Merida, Monterreyda katta aero-portlar bor. Asosiy dengiz portlari: Verakrus, Mexiko, Tampiko, Koatsa-koalkos, Salina-Krus. M. chetga tayyor va chala tayyor buyumlar, shuningdek, neft va neft mahsuolotlari, paxta, kofe, dengiz, konchilik sanoati va rangli metallurgiya mahsulotlari chiqaradi. Chetdan chala tayyor buyumlar, mashina va asbob-uskunalar, isteʼmol mollari sotib oladi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: AQSH, Kanada, Yaponiya, Lotin Amerikasi va Yevropa mamlakatlari. Chet el turizmi rivojlangan. Pul birligi — M. pesosi. Tibbiy xizmati M.da, asosan, davlat tibbiy xizmat tizimi yoʻlga qoʻyilgan. Vrachlar universitetlar huzuridagi 4 ta tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. Akapulko, Kuernavaka, Orisaba, Verakrus kabi kurortlari bor. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati — 6 yil, oʻrta maktabda 5 va 6 yil 6—15 yoshdagi bolalar uchun boshlangʻich taʼlim — bepul. Davlat maktablaridan tashqari, koʻpgina xususiy maktablar ham bor. Mamlakatda 189 ta oliy oʻquv yurti, shu jumladan, 60 ta universitet mavjud. Eng yiriklari,: Mexikodagi M. milliy muxtor universiteti (1551), Milliy politexnika instituti (1936), Gvadalahara, Moreliya, Puebladagi universitetlar. Ilmiy muassasalari: M. tillar akademiyasi, M. tarix akademiyasi (1940), Milliy tabiiy fanlar akademiyasi (1884), Milliy tarix va geogr. akademiyasi (1925), M. milliy tibbiyot akademiyasi (1864), yadroviy, tibbiybiol. tadqiqot markazlari, Panamerika kimyo instituti, Milliy matematika maktabi. 30 dan ortiq boshqa ilmiy tadqiqot muassasalari va 60 dan ziyod ilmiy jamiyat va uyushmalar mavjud. Mamlakatning eng katta kutubxonasi — Mexikodagi Milliy kutubxona (1833), boshqa shahar va universitetlarda ham yirik kutubxonalar bor. Muzeylari: Zamonaviy sanʼat muzeyi (1964), Milliy antropologiya muzeyi (1825), Milliy tarix muzeyi (1825), Sankarlos rangtasvir va haykaltaroshlik galereyasi (1785) va boshqa Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. M.da 2 mingdan koʻproq davriy nashr, shu jumladan, 227 ta kundalik gaz. chiqadi. Eng nufuzlilari: "Dia" ("Kun", 1962-yildan), "In-formador" ("Xabarchi", 1917-yildan), "Universal" (1916-yildan), "Uno maye uno" ("Bir plyus bir", 1977-yildan), "Ekselsior" (1917-yildan), "Eraldo de Mexiko" ("Meksika xabarnomasi", 1965-yildan); Informasones Mexikanas — Informeks Milliy axborot agentligi aksiyadorlik jamiyati boʻlib, 1960-yilda tuzilgan. Notisias Mexikanas — Notimeks xukumat axborot agentligi boʻlib, 1968-yilda tashkil etilgan. M.da mingdan koʻproq radio va 700 dan ortiq telestansiya bor. M.ning yetakchi "Televisa" telekoʻrsatuv tijorat konsorsiumi 1973-yil tuzilgan. Milliy radio va televideniye sanoati palatasi 1942-yil tashkil etilgan. Adabiyoti 16-asrga kadar tub joy indeys qabilalari tillarida, ispanlar bosib olganidan keyin ispan tilida rivojlandi. Mustamlakachilikdan avvalgi davrda mayya (3—9-asrlar) va atsteklar (14—16-asrlar) adabiyoti gʻoyat ravnaqtogshi. Mustamlakachilik davridagi adabiyot yevropacha anʼanalar yoʻlidan bordi. Xalq ogʻzaki ijodiyoti ham uzluksiz rivojlanib adabiyotga kuchli taʼsir etib turdi. Ispan gumanist maʼrifatparvari B. de Las Kasas adabiyotning rivojida katta rol oʻynadi. Ispan tilida ilk bor E. Kartesning "Ispan qirollariga mak-tublar", B. Dias del Kastiloning "Yangi Ispaniya istilochilarining asl tarixi" asarlari vujudga keldi. B. de Valbuenaning "Meksikaning latofati" dostoni (1604) M. mavzuidagi birinchi asar boʻldi. 17-asr adabiyotida sheʼriyat asosiy oʻrinni egalladi. 18-asrda R. Landivarning "Meksika qishlogʻi" (1781), F. Klavixeroning "Meksikaning qadimgi tarixi" (1780—81) dostonlari maydonga keldi. Mustaqillik uchun kurash yillarida (1810—24) A. Kintan Rooning inqilobiy sheʼrlari shuhrat qozondi (milliy madhiya —"Oʻn oltinchi sentabr" va boshqalar). X. X. Fernandes de Lisardaning "Perikilo Sarniyento" romanida mustamlakachilik tuzumi qattiq tanqid qilindi. Mustaqil M. adabiyotida paydo boʻlgan birinchi badiiy yoʻnalish romantizm edi. M. Akunya, G. Priyetoning sheʼrlari va M. Payno ("Shaytonning nayranglari"), L. Inklan ("Astusia...")ning M. milliy mustaqilligini haqqoniy va badiiy tasvirlagan tari-xiy romanlari romantizm ruhida yozildi. 19-asrda M. sheʼriyatida modernizm paydo boʻldi (M. X. Oton, S. Dias Miron, A. Nervo va boshqalar)19-asr oxirida, P. Dias diktaturam davrida nasriy realistik tamoyil vujudga keldi. R. Delgado, X. Lopes Portilo-i-Roxas romanlarida mamlakat ijtimoiysiyosiy hayotining qaramaqarshiligi va illatlari fosh etildi. 1910—17 yillardagi burjuademokratik inqilob M.da tarakdiypar-var adabiyotning rivojlanishiga sabab boʻldi. M. Asuelaning "Pastdagilar" (1916) romanida kurashayotgan xalqsiymosi va ommaviy harakatlar aks ettirilgan. M. L. Gusman ("Burgut bilan ilon", 1928), G. Lopes-i-Fuentes ("Harbiy lager", 1931; "Mening generalim", 1934) va boshqa yozuvchilarning asarlari ham shu ruxda yozildi. 20-asrning yirik shoirlari (R. Lopes Velarde, E. Gonsales Martines, K. Peliser)ning asarlarida xalqning maʼnaviy hayoti va milliy turmushi yorqin aks ettirilgan. M. nasri 50-yillarning oʻrtalaridan yana yuksala boshladi. Romannavislar milliy voqelikni badiiy tadqiq qilishni chuqurlashtira borib, umumbashariy muammolarni koʻtarib chiqdi. A. Yanyesning "Jala oldidan", X. Rulfoning "Pedro Paramo", Nobel mukofoti sovrindori K. Fuentesning "Oʻta tiniq soha", "Artemio Krusning oʻlimi", Rosario Kastelyanosning "Zulmatdagi ibodat" romanlari ana shunday asarlardir. Keyingi yillar adiblari hozirgi zamon milliy voqeligini oʻrganib, azaliy insoniy muammolarni yangi sharoitda hal etishga intilmoqda. Meʼmorligi Qad. davrda (16-asrgacha) M. hududida indeyslar madaniyatining qator sohalari ravnaq topgan. Miloddan avvalgi 1ming yillikda meʼmorlik ayniqsa yuksaldi. M. markaziy viloyatlarida, janubida va Yukatan yarim orolda shaharlar bar-po etildi. Olmeklar mahobatli insho-otlar, qad. madaniyatga ega boʻlgan mayya xalqi zinapoyali ehrom (piramida) shaklidagi ulkan ibodatxonalar (Choluladagi ehrom asosining bir tomoni 440 m) va rangbarang naqshlar bilan bezatilgan gumbazli binolar qurishgan. Mustamlaka davri (16—19-a, boshlari)da M.da shaharsozlik rivojlandi. Binolar ispancha uslubda qurildi, shu bilan birga, meʼmorlikda mahalliy anʼana ham oʻz aksini toddi. 17-asrdan boshlab barokko uslubi paydo boʻldi (Moreliyadagi sobor, 1640—1705; Me-xikodagi Milliy saroy, 1692—99; La Profesa cherkovi, 1714—20; Sagrario Metropolitano cherkovi, 1749—68; Gvadalaharadagi Santa-Monika cherkovi, 1720—33; Tlaskala yaqinidagi Santa-Mariya de Okotlan cherkovi, 1745— 60 va h. k.). 19-asrda ispan, italyan va fransuz ustalari yetakchi rol oʻynadi. 19-asrning 2-yarmi — 20-asr boshlarida Mexikoda yirik binolar qurildi, yangi magistrallar ochildi. Binolar beton, temir, temirbetondan qurila boshladi. 1949— 54 yillarda Mexikoda K. Laso rahbarligida qurilgan Universitet shaharchasi 20-asr oʻrtalaridagi M. meʼmorligining eng yaxshi xususiyatlarini aks ettirgan; goʻzal joyda qurilgan bu shaharcha oʻquv, sport va turar joy binolaridan iborat boʻlib, meʼmorlik bilan mahobatlidekorativ sanʼat mahsulidir. 50—80-yillarda M.da zilzilaga chidamli koʻp qavatli turar joy va jamoat binolari qad koʻtardi. Mexikoda bir qancha turar joy dahalari va yoʻldosh-shaharlar paydo boʻldi. Atstek stadioni, Sport saroyi qurildi. Tasviriy sanʼati juda qad. boʻlib, miloddan avvalgi 2-ming y.likdan boshlab rivojlangan. Bu davrga mansub tosh va terrakotadan yasalgan haykalchalar, shakldor idishlar saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi 1ming y.liqda M. qoʻltigʻi boʻyida yashovchi olmeklar hozirgi Verakrus va Tavasko shtatlarida qabariq tosh yod-gorliklar, ibodatxonalar kurganlar, tosh tobutlar, odam va hayvon qiyofasidagi iloxlar yasaganlar. Milodiy 1ming y.likda totonaklar, sapoteklar, may-yalar goʻzal amaliy va tasviriy sanʼat namunalarini yaratdilar. 10—16-a,lar sanʼatida harbiy manzaralar, dahshatli siymolar, murakkab bezaklar ustunlik qila boshladi. Mustamlaka davrida cherkovlarning sirti va ichi xilma-xil oʻymakorlik uslubida bezatildi, ayniqsa, 18-asrda ultrabarokko (hashamdorlik) rivoj topdi, yogʻoch oʻymakorligi usulida rangbarang haykallar yasash, diniy mavzudagi rangtasvir va odamlar qiyofasini chizish (B. de Echave, M. Kabrera), keyinchalik akademik haykaltaroshlik (M. Tolsa) urf boʻldi. 19-a,da M. tasviriy sanʼatida Yevropa badiiy madaniyati oʻziga yoʻl ocha boshladi. Shu bilan birga, tasviriy sanʼ-atda milliy mavzuga qiziqish boshlandi. 19-asr oxiri — 20-asrboshlarida M.tasviriy sanʼatiga Yevropadagi yangi badiiy oqimlar ("modern", impressionizm) taʼsir eta boshladi. Bir qancha sanʼatkorlar (X. Murilo, S. Erran) M. sanʼatini tiklash, zamonaviy milliy uslub yaratish gʻoyasini olgʻa surdilar. X. G. Posada esa xalq badiiy anʼanalari bilan bogʻliq inqilobiydemokratik satirik grafikaga asos soldi. 50—60-yillarda mahobatli tasviriy sanʼatda yangi meʼmorlik binolari bilan bogʻliq asarlar (bezakli mozaika, boʻrtiq mozaika, naqshlar) asosiy oʻrin tuta boshladi. M.da tasviriy sanʼat va grafikaga Karaganda zamonaviy haykaltaroshlik kamroq taraqqiy etdi. M. xalq sanʼatida indeys va ispan sanʼati anʼanalari qoʻshilib ketgan. Musiqasi M. musiqasi qadimdan oʻziga xos va boy. Mahalliy aholi, jumladan, qad. atsteklar turmushida (mas, diniy va ibodat marosimlarida, ish paytlarida) musika katta rol oʻynagan. Bir qancha shaharlarda maxsus musika maktablari boʻlgan. Birmuncha sof "indeys musiqasi" ayrim chekka joylardagi tub aholi oʻrtasida hanuz saqlanib qolgan. Hozirgi M. hududining katta qismida ispan va kreol musiqa madaniyati taʼsirida indeys musiqasi ham uchrab turadi. Qad. cholgʻu asboblari — gitara hamda unga oʻxshash gitarron va haranita, skripka, arfa, truba koʻpdan mashhur. Professional musiqa 16-asrdan rivojlana boshladi, 19-asr boshlaridan poytaxt va yirik shaharlarda italyan kompozitorlarining operalari qoʻyildi. 1825-yil Mexikoda birinchi musiqa akademiyasi, 1826-yil simfonik orkestr paydo boʻldi. 1866-yil konservatoriya ochildi. 19-asrning oʻrtalaridan opera janrida ishlaydigan milliy kompozitorlar paydo boʻla boshladi. S. Revu-eltas va Ch. Chaves (20-asrning 1-yarmi) milliy kompozitorlar maktabining asoschilaridir. Kompozitorlar L. Sandi, D. Ayala, B. Galindo, R. Alfter, dirijyor L. Errera de la Fuente, skripkami G. Shering, pianinochilar K. Baraxas va M. T. Kastrilon, gitarachi A. Bribyeska, ashulachilar X. Araya, E. Kasanovas yetakchi musiqa arboblaridir. Mexikoda Milliy simfonik orkestr, Universitet simfonik orkestri, Milliy opera, universitet huzurida oliy musiqa maktabi ishlaydi. Bir qancha shtatlarda simfonik orkestrlar bor. Xalq musiqasini ijro etadigan koʻplab vokal-instrumental ansambllar katta muvaffaqiyat qozongan. M.da balet sanʼati ayniqsa rivoj topgan. M. xoreografiya sanʼati raqs folklori va indeyslarning qad. raqslari bilan ispan raqqoslarining anʼanalari zaminida paydo boʻlgan. Hozirgi sahna raqsi 30-yillarda amerikacha "modern" raqsi taʼsirida tarkib topa boshlagan. Folklor bilan "modern" raqsining qoʻshilishidan oʻziga xos milliy raqs shakllari paydo boʻldi. 1966-yildan Mexikoda har yili xalqaro raqs tanlovlari oʻtkaziladi. 1947-yildan Milliy balet, 70-yillardan M. raqsi akademiyasining zamonaviy balet jamoasi, mustaqil balet truppasi va boshqa ishlab turibdi. M. folklor baleti chet ellarda ham juda mashhur. Teatri M. teatr sanʼati qad. indeyslarning diniy marosimlari asosida vujudga kelgan. Afsonalar asosida diniy, dunyoviy va hajviy tomoshalar koʻrsatilgan. M. 16-asrda yevropaliklar tomonidan istilo qilinganidan keyin xalq sanʼati quvgʻinga uchradi. Ammo cherkovning qarshiligiga qaramay, 1597-yildan Mexikoda "Komediya uyi" teatri ishlay boshladi, 1670-yil birinchi doimiy "Koliseo" xalq teatri ishga tushdi, Gvadalahara (1758), Verakrus (1787) shaharlarida ham doimiy teatrlar ochildi. 1923-yil Dramaturglar uyushmasi milliy teatr madaniyatini yaratishda faol ishtirok etdi. 1946-yil Mexikoda Milliy nafis sanʼat instituti, uning huzurida esa aktyorlar va rejissyorlar tay-yorlaydigan maktab ochildi. Eng mashhur teatrlari: "Ximenes Rueda", "Idalgo", "Xoda", "Reforma", "Insurxentes", Bolalar teatri, "Ginol" qoʻgʻir-choq teatri va boshqa Kinosi 19-asr oxiridan kinoxronika paydo boʻldi, 1905-yil birinchi badiiy film koʻyildi. 1910-yilda M. mustaqillik kurashi haqidagi "Alam hayqirigʻi" filmi, qisqa metrajli komediya va melodramalar chiqarildi. 30-yillardan ovozli kino rivojlana boshladi. S. M. Eyzenshteyn boshchiligida 1931—32 yillarda M. haqidagi film yaratilishi M. kino arboblari hayotida katta voqea boʻldi. 20-asr 30—40-yillarida yaratilgan filmlarda M.dagi ijtimoiy nizolar, xalq hayoti aks ettirildi. "Mariya Kandelyariya" (1944), "Durdona" (1947), "Rio Eskondido" (1948), "Qishloqi qiz" (1949) kabi badiiy jihatdan yuksak kinofilmlar butun dunyoga ma-shhur boʻldi. M. kino sanʼatining key-ingi eng yaxshi asarlari: "Gʻisht teruvchilar" (rejissyor X. Fone), "Janubdagi uy" (rejissyor S. Olxovich), "Pastkash odamlar" (rejissyor X. Estrada),’ "Xuan Peres Xolote" (rejissyor A. Burns), "100-meridian" (rejissyor A. Xoskovich). M.da yiliga 70 dan ortiq badiiy film ishlanadi, 2000 kinoteatr bor. Oʻzbekiston — Meksika munosabatlari Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari BMT aʼzolari

3707

https://uz.wikipedia.org/wiki/Nikaragua

Nikaragua

Nikaragua (Nicaragua), Nikaragua Respublikasi (Republika de Nicaragua) — Markaziy Amerikadagi davlat. Maydoni 129,494 ming km². Aholisi 6 mln. kishi (2020). Poytaxti — Managua shahri. Maʼmuriy jihatdan 15 departament (departamento) va 2 muxtor regionga boʻlinadi. Davlat tuzumi Nikaragua — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1987-yil 9-yanvarda kabul qilingan, unga 1995 va 2000-yillarda tu-zatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (2002-yildan Enrike Bolan-os Geyer). U toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi, ketma-ket ikkinchi muddatga saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimi-yatni Milliy assambleya (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident amalga oshiradi. Tabiati Karib dengizi qirgʻogʻidagi ensiz (130 km gacha) allyuvial pasttekislik Moskito sohili deb ataladi. Mamlakat shimoliy va markazidagi yassi togʻlikni daryolar kesib oʻtadi (Kordilyera-Isabelya togining eng baland choʻqqisi 2438 m). Gʻarbi va janubida tek-tonik botiq, vulkanlar, koʻllar bor. Yirik koʻllari — Nikaragua va Managua. Zilzila boʻlib turadi. Oltin, kumush, nikel, simob, mis, qoʻrgʻoshin-rux, kumir, neft konlari bor. Iklimi tropik, passatli, doimiy nam. Oylik oʻrtacha temperatura 25—28°, togʻlarda 16—18°, yillik yogʻin 2000–4000 mm dan 6500 mm gacha. Daryolari shar-sharali, sersuv, eng katta daryosi — Rio-Grande. Mamlakat hududining 50% dan koʻprogʻi oʻrmon, ichki hududlarida savanna koʻp. Nikaraguada bugʻu, maymun, tapir, pekar, chumolixoʻr, shuningdek, juda koʻp kemiruvchilar, kurshapalaklar, qushlar, sudraluvchilar uchraydi. Vol-kan-Masaya, Saslaya milliy boglari bor. Aholisi Aholisining 87,7% ga yaqini nikaraguanlar. Kolgan qismi sambo, mulatlar, togʻli joylarda moskito (indeys)lar. Ispan-indeys metislari latino deb ataladi. Rasmiy tili — ispan tili. Koʻpchilik aholi katolik, bir qismi protestant. Shahar aholisi 61%. Yirik shaharlari: Managua, Leon, Matagal-pa, Granda. Tarixi Kadimda Nikaragua hududida chibcha, atstek, toltek kabi indeys qabilalari yashagan. Mamlakat kabilalardan birining boshligʻi Nikarao nomi bilan atalgan. Nikaraguaga 1502-yil 16-sentyabrda yevropaliklardan birinchi boʻlib X. Kolumb borgan. 1524-yilda ispanlar uni mustamlaka qilib oldilar. 1573-yilda Gvatemala general-kapitanligi tarkibiga ki-ritildi. Mahalliy aholining koʻpchiligi qirib tashlandi, bir qismi qul qilindi. Ispan konkistadorlari va ularning avlodlari — kreollar mamlakat yerlarining koʻp qismini egalladilar. Plantatsiyalarda ishlatish uchun Afrikadan qul negrlar keltirildi. 19-asr oxiriga kelib, Nikaraguada Liberal va Konservativ partiyalar paydo boʻddi. 1821-yil 15-sentyabrda Nikaragua mustaqillikka erishdi. 1824-yil quddorlik bekor qilindi. Nikaragua 1822-yil Meksika imperiyasi, 1823—38 yillarda Markaziy Amerika qoʻshma provinsiyalari tarkibida boʻldi. 1855-yil Nikaraguani AQSH qoʻshinlari bosib oldi. 1856-yil amerikalik U. Uoker oʻzini Nikaragua prezidenti deb eʼlon qildi, ammo Gvatemala, Salvador va Gondu-rasning birlashgan qoʻshinlari Uokerni Nikaraguadan haydab yubordi. Bu kurashda faol qatnashgan T. Martines 1857—67 yillar Nikaragua prezidenti boʻldi. Shundan keyin hokimiyat goh konservatorlar, goh liberallar qoʻliga oʻtdi. X.S. Selaya boshliq liberallarning milliy siyosatini yoqtirmagan AQSH qoʻshinlari 1911-yil intervensiya uyushtirib, Nikaragua hukumatini agʻdarib tashladi va mamlakatni okkupatsiya qilib oldi (1912—33). 1927-yil A. S. Sandino boshchiligida milliy ozodlik kurashi kuchayib, vatanparvarlar gʻalabasi bilan tugadi. Ammo milliy gvardiya qoʻmondoni A. Somosa xiyonat yoʻliga kirib, A. Sandino joniga qasd qildi va 1936-yilda davlat toʻntarishi uyushtirdi. Mamlakatda Somosa xona-donining harbiysiyosiy istibdodi hukmron boʻlib oldi. 60-yillar boshida mamlakatda keng xalq harakati boshlandi. 1961-yil Sandinochilar milliy ozodlik fronti tuzildi, u Somosa rejimini agʻdarish uchun kurashda yetakchi siyosiy va harbiy kuchga aylandi. 1974-yil tuzilgan Ozodlik demokratik ittifoqi mamlakatning yetakchi muxolifat partiyalarini birlashtirdi, 1978-yil Keng muxolifat fronti tuzildi. Somosa diktaturasi butunlay yakkalanib qoldi. Oʻsha yil avgustda butun mamlakatda xalq qoʻzgʻoloni boshlandi va 1979-yil 19 iyudda xalq inqilobi gʻalaba qozon-di, A. Somosa diktaturasi agʻdarib tashlandi. Butun hokimiyat Milliy tikla-nish hukumati qoʻliga oʻtdi. 1984-yil 4-noyabrda erkin yalpi saylov oʻtkazildi. Sandinochilar milliy ozodlik frontining nomzodi D. Ortega prezident etib saylandi. 2001-yil 4-noyabrdagi saylovda gʻalaba qozongan prezident E.B. Geyer Liberal konstitutsiyachilar partiyasining rahbaridir. Nikaragua — 1945-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayram — 15-sentyabr — Mustaqillik kuni (1821). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Nikaragua sotsialistik partiyasi, 1939-yil asos solingan, 1944-yil 3-iyulda tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan; Musta -qil liberal partiya, 1944-yil tashkil etilgan; Nikaragua sotsial xristian partiyasi, 1957-yil tuzilgan; Sandinochilar milliy ozodlik fronti partiyasi, 1961-yil tashkil etilgan; Liberal konstitutsiyachilar partiyasi, 1967-yil tuzilgan; Milliy birlik mustaqil liberal partiyasi, 1988-yil tuzilgan; Nikaragua konservativ partiyasi, 1922-yil Konservativ demokratik partiya bilan Sotsial-konservativ partiyaning qoʻshilishi natijasida vu-judga kelgan; Sandinochilar yangilanish harakati, 1995-yil mayda tuzilgan. Nikaraguada 5 ta kasaba uyushmasi bor, ularning yiriklari: Mexnatkashlar milliy fronti, 1979-yilda asos solingan; Qishloq xoʻjaligi mahnatkashlari uyushmasi, 1979-yilda tuzilgan; Nikaragua mehnatkashlari kasaba uyushma markazi, 1962-yil tashkil etilgan. Xoʻjaligi Nikaragua — agrar mamlakat, sanoati sust rivojlangan. Mamlakatda qimmatbaho qizil daraxt, kedr, kebracho, kauchukli daraxtlar koʻp. Foydali qazilmalarni kavlab olish yaxshi yoʻlga qoʻyilmagan. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi ulushi — 30,8%, sanoatning ulushi — 17,5%. Qishloq xoʻjaligi mamlakat iqtisodiyotining asosini tashkil eta-di, unda paxta, kofe, shakarqamish yetishtiriladi. Sholi, kunjut, loviya, makkajoʻxori, banan, tamaki, kakao ham ekiladi. Yaylov chorvachiligida qoramol, choʻchqa boqiladi. Iqtisodiy faol aholining 47% qishloq xoʻjaligida band. Sohil aholisi baliq va dengiz jonivorlarini ovlash bilan shugʻullanadi. Sanoati Oltin, kumush, mis, qoʻrgʻoshin-rux rudalari, neft qazib olinadi. Oziq-ovqat va yengil (asosan, toʻqimachilik va poyabzal) sanoat — qayta ishlash sanoatining yetakchi tarmoklari hisoblanadi. Kushxonalar, qand-shakar, paxta tozalash korxonalari, koʻnchilik zavodlari, metallsozlik, kimyo, farmatsevtika, sement, qogʻoz, yogʻochsozlik tarmoklarining mayda korxonalari bor. Managua yaqinida neft mahsulotlari zavodi qurilgan. Yiliga oʻrtacha 1,07 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Asosiy sanoat mar-kazlari — Managua, Leon, Masaya. Transport yoʻli uzunligi — 403 km, avtomobil yoʻllari — 14,4 ming km. Dengiz portlari — Korinto, Blufilds, SanXuan-del-Sur. Nikaragua chetga paxta tolasi, chigit, kofe, goʻsht, qand-shakar, yogʻoch, mineral xom ashyo chiqaradi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, tayyor buyumlar, xom ashyo va boshqalarni sotib oladi. Sav-do-sotiqdagi asosiy hamkorlari: AQSH, Markaziy Amerika mamlakatlari, Germaniya, Yaponiya, Kanada, Ispaniya, Meksika, Italiya. Pul birligi — oltin kordoba (oro). Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Davlatga qarashli tibbiy muassasalar bilan bir qatorda xususiy shifoxonalar ham mavjud. Vrachlar Leondagi N. Milliy muxtor universitetining tibbiyot fakultetida va Managuadagi tibbiyot kollejida tayyorlanadi. N. maorifi A. Somosa hukmronligi davrida inqiroz holatida edi. 1978—79 yillarda mamlakat aholisining 70%, qishloq aholisining 90% savodsiz boʻlgan. 1979-yildan yalpi majburiy umumiy boshlangʻich taʼlim joriy etila boshladi. Oʻrta taʼlim [oʻrta maktabda 5 (3+2) yoki 6 (3+3) yillik] bepul boʻldi. Oliy oʻquv yurtlari: Leondagi N. Milliy muxtor universiteti (1812-yilda asos solingan), Managuadagi Markaziy Amerika universitetining N. boʻlimi (1961), Managuadagi universitet (1976). Ilmiy muassa-salari: N. tillar akademiyasi (1928), Geogr. va tarix akademiyasi (1934), Milliy falsafa akademiyasi (1964), Geol. mahkamasi, Qishloq xoʻjaligi instituti (hammasi Managuada). Managuada Markaziy ku-tubxona, Leonda universitet markaziy kutubxonasi va Munitsipal kutubxona, Managuada Markaziy muzey (1896), Masaya shahrida "Tenderi" muzeyi va boshqa bor. Matbuoti, radioeshitgirishi va tele-koʻrsatuvi Yirik gazeta va jurnallari: "Barrikada" (kundalik gazeta, 1979-yildan), "Brigadista" (oyiga 2-marta chiqadigan gazeta, 1981-yildan), "Gaseta" (kundalik rasmiy gazeta, 1912-yildan), "Nuevo diario" ("Yangi gazeta", kundalik gazeta, 1980-yildan), "Prensa" ("Matbuot", kundalik gazeta, 1926-yildan), "Sentroamerikano" ("Markaziy amerikalik", kundalik kechki gazeta, 1917-yildan), "Poder sandinista" ("Sandinochilar hokimiyati", haftalik jurnal, 1980-yildan) va boshqa Axensia Nikaraguense de No-tisias — ANN hukumat axborot agent-ligi 1979-yil tuzilgan. "Telkor" davlat aloqa korporatsiyasi, Nikaragua radiosi hukumat radio stansiyasi (1979) va Milliy televideniye tizimi (1979) mavjud. Adabiyoti Adabiyoti ispanlar Markaziy Amerikaga kelgandan keyin 16-asr 2-yarmidan ispan tilida vujudga kelib, rivojlana boshladi. Fernandes de Ovye-do-iValdesning "Nikaragua tarixi" (16-asr oxiri)ni birinchi adabiy yodgorlik deb hisoblaydilar. 18-asr oxirlarida M. Larraynaga va R.F. Osexo ilmiy-ommabop asarlar va siyosiy makrlalar bilan maydonga chikdi. Ispaniyaning Amerikadagi mustamlakalari mustaqilligi uchun urush (1810—26) mamlakatda adabiyotni rivojlantirishga turtki boʻddi. Shu urush qatnashchisi F. Kin-ones Sunsinning qoʻshiqlar va hajviyalardan iborat "Sheʼrlar" toʻplami ada-biyotda romantizmga asos boʻldi. 19-asr oxi-rigacha davom etgan mazkur oqim A. Aragon, L. A. Vilya, K. Dias kabi adiblarni voyaga yetkazdi. 19-asr oxiri prozasida kos-tumbrizm qaror toddi. Bu oqim Ispaniya va Lotin Amerikasi mamlakatlari adabiyoti va tasviriy sanʼatida xalq turmushini real aks ettirishga intilish tamoyilini ifodalar edi (G. Gusman romanlari, X. D. Games, A. F. Bala-nos ocherklari). R. Dario poeziyada modernizmga asos soldi. Shoirning "Lo-juvard", "Hayot va umid qoʻshiqlari" va boshqa toʻplamlariga kiritilgan asarlari vatanparvarlik tuygʻularini kuylaydi. 20-asr boshlarida S. Arguelo, X. Oliva-res, X. Salgado, S. Sakas, S. de la Selva sheʼrlari, E. Robleto romanlari shuhrat qozondi. 30-yillardan keyin koʻpgina shoir va yozuvchilar taʼq-ibga uchradi. Somosa rejimi agdaril-gach, adabiyot gurkirab rivojlandi. J. Belli, E. Ilyeskas, K. Peres Alonso, E. Gutyerres, Fanor Telyes, X. Valye-Kastilo kabi shoirlar ozodlikni madh etuvchi sheʼrlar yaratishdi. Adiblardan L.A. Kabrales, B.Morales, S. Ramires asarlari shuhrat qozondi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Nikaraguadagi qadimgi indeys madaniyati Meksika, Kolumbiya, Panama madaniyatlari taʼsirida boʻlgan. Qoyalardagi tasvirlar, boʻrtma tosh ustunlar, tosh haykal va haykalchalar, sopol guldon va boshqa saqlanib qolgan. Mustamlaka davrida bir qavatli, qalin devorli uylar (hovlisi bilan), toʻgʻri, tor koʻchalar va maydonlardan iborat shaharlar barpo etilgan. 17—19-asrlarda qurilgan cherkovlarda barokko (Leondagi sobor, 1747— 1825), soʻng klassitsizm (Granadadagi San-Fransisko cherkovi, 1862) uslu-biga xos naqshlar bilan bezatilgan. 20-asrda Managua shahrida zamonaviy meʼmorlik uslubida qurilgan imoratlar paydo boʻldi (meʼmor P. Dambax va boshqalar). Keyingi asrlarda tasviriy sanʼat ravnaq topdi. Zamonaviy ustalardan rassom A. Alonso Rochi, oʻymakor X. Amador Lira, gravyurachi S. _l^_:__2_ Baraonalar mashhur. Xalq amaliy sanʼatining yogʻoch oʻymakorligi, kulolchilik, kashtachilik kabi turlari ommalashgan. Managua shahrida nafis sanʼat maktabi mavjud. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Nikaragua BMT aʼzolari

3708

https://uz.wikipedia.org/wiki/Panama

Panama

Poytaxti - Panama . Rasmiy tili ispan tilidir . Panama, Panama Respublikasi (República de Panamá) — Markaziy Amerikaning Panama boʻynida joylashgan davlat. Shimolidan Karib dengizi, janubidan Tinch okean oʻrab turadi. Maydoni 78,2 ming km². Aholisi 2,88 mln. kishi (2002). Poytaxti — Panama shahri. Maʼmuriy jihatdan 9 viloyat (provincia) va 5 muxtor indeys rezervatsiyasiga boʻlinadi. Davlat tuzumi Panama — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1972-yilda kabul qilingan, unga 1978 va 1993-yillarda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, u umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli 6-n 5 yil mud-datga saylanadi va ikkinchi muddatga qayta saylanish huquqiga ega emas. Kr-nun chiqaruvchi hokimiyatni Konun chiqaruvchi assambleya (bir palatali parlament), ijrochi hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi. Tabiati Panama hududi Markaziy Amerikaning eng kambar (48–200 km) qismida. Qirgʻoqlari, asosan, past. Tinch okean va Karib dengiziga tutash sohillarida anchagina qoʻltiq bor. Mayda orol koʻp. Panamaning butun hududi orqali gʻarbdan sharq tomon Kordilyera-de-Veragua, Kordilyera-de-San-Blas, Serraniyadel-Daryen togʻ tizmalari choʻzilgan, mamlakatning eng baland nuqtasi va harakatdagi vulkani Baru (balandligi 3475 m). Oltin, simob, temir va mis rudalar, boksit, binokorlik ma-teriallarining kichikroq konlari bor. Tez-tez zilzila boʻlib turadi. Iqlimi subekvatorial, issiq va sernam. Oʻrtacha yillik temperatura 25—28°. Yogʻin janubiy togʻ yon bagʻirlarida 1500 mm dan shimoliy yon bagʻirlarida 5000 mm gacha. Daryolari qisqa (200 km gacha), kema qatnamaydi, qurgʻoqchil mavsumda koʻpincha qurib qoladi. Panama boʻynining eng kambar joyida Panama ka-nali qurilgan. Qizilsariq laterit tuproqlarda qimmatbaho daraxt turlari oʻsadigan oʻrmonlar, janubigʻarbdagi jigarrang-qizil tuproklarda savannalar uchraydi. Hayvonot dunyosi: zirhli, yovvoyi mushuklar (puma, otselot), chumolixoʻr, yalqov, bugʻu, koata maymuni va boshqa Daryey va boshqa milliy boglari, oʻrmon qoʻriqxonalari bor. Aholisi Aholisi, asosan, panamaliklar — metislar (60%), negrlar (15%), indeyslar (7%). Shaharlarda yamaykaliklar, xitoylar, amerikaliklar ham yashaydi. Shahar aholisi 54%. Rasmiy til — ispan tili. Koʻpchilik dindorlar katolik, bir qismi protestant. Yirik shaharlari — Panama, Kolon. Tarixi Panamani ispanlar mustamlaka qilib olgunga qadar bu yerda kuna, guaymi, chokova va boshqa 60 dan ortiq in-deys qabilasi yashagan. Panamanidastlab 16-asrda ispan konkistadorlari zabt etgan. Mustamlakachilar tub aholiga zulm oʻtkazgan va koʻpchiligini qirib tashlab, plantatsiyalar va konlarda ishla-tish uchun Afrikadan negr qullarni keltirgan. Amerikadagi ispan mustamlakalarining mustaqilligi uchun urush davomida (1810—26) Panama oʻzini mu-staqil deb (1821) eʼlon qildi va Simon Bolivar tuzgan Buyuk Kolumbiya respublikasi tarkibiga kirdi. 1830-yilda Buyuk Kolumbiya parchalangach, 1831-yildan Yangi Granada (1886-yildan Kolumbiya) respublikasi tarkibiga departament huquqida kirdi. 1903-yil Panama Kolumbiyadan ajralib chiqib, mustaqillik eʼlon qildi. Ammo oʻsha yili 18-noyabr da AQSH bilan Panama oʻrtasida tuzilgan shartnomaga binoan, Panama kanali qurish moʻljallangan hudud AQShga "abadiy foydalanish, egallash va nazorat qilish" uchun berilishi oqiba-tida Panama AQShga butunlay qaram boʻlib qoldi. Amerikaliklar bu yerda harbiy baza qurib, oʻz qoʻshinlarini joylashtirdi. Panama xalqi koʻp yil oʻz yerini ozod qilish uchun kurashdi (1958, 1959, 1964-yillardagi harakatlar). 1968-yil general O. Torrixos Errera boshchiligidagi milliy gvardiya davlat toʻntarishi qilib, iqtisodiy mustaqillikni mu-stahkamlash, siyosiy hayotni demokra-tiyalash tadbirlarini oʻtkazdi. 1977-yil Panama hukumati AQSH bilan tuzgan ikki shartnomaga koʻra, 1903-yilgi shartnoma bekor qilindi, 1979-yil 1-oktabrdan kanal zonasi ustidan Panama suvereniteti tiklandi, 2000-yil 1-yanvardan kanalning oʻzi ham Panama tasarrufiga oʻtdi. Panama 1945-yildan — BMT aʼzosi. Oʻzbekiston suverenitetini 1992-yil 2-yanvarda tan oldi. Milliy bayrami —3-noyabr — Mustaqillik kuni (1903). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Arnulfista partiyasi, 1990-yil tuzilgan; "Papa Egoro" harakati, 1991-yil asos solingan; Leyboristlar partiyasi, 1982-yil tashkil etilgan; Liberal respublikachilar partiyasi, 1993-yil tuzilgan; Panama xalq partiyasi, 1930-yilda asos solingan; Liberal milliy partiya, 1979-yil tashkil etilgan; Liberal respublikachilar milliy harakati, 1981-yil tuzilgan; Inqilobiy demokratik partiya, 1978-yil asos solingan; Demokratik xristian partiyasi, 1963-yil tashkil etilgan. Panama mehnatkashlari konfe-deratsiyasi, 1956-yil asos solingan; Meh-natkashlar milliy kengashi, 1971-yil tuzilgan; Panama boʻyni mehnatkashlari kasaba uyushma markazi, 1971-yil tashkil etilgan. Iqtisodiyoti Panama — agrar mamlakat. 20-asrning 70-yillarida Panama hukumati baʼzi ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni — qishloq xoʻjaligi sohasida, mehnat qonunchiligi va soliq sohasida islohotlar oʻtkazdi, barcha foydali qazilmalarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqini eʼlon qildi. Qishloq xoʻjaligida iqtisodiy faol aholining 25% band boʻlib, yalpi ichki mahsulotning 15% hosil qilinadi. Yangi qishloq xoʻjaligi kooperativlari tuzilgan boʻlsa ham, latifundiyalar ustun mavqeda turibdi. Asosiy eksport ekinlari: banan, shakarqamish, kofe. Ichki isteʼmol uchun sholi, makkajoʻ-xori, kartoshka, dukkaklilar ekiladi. Goʻsht chorvachiligi va parrandachilik rivojlangan: qoramol, choʻchqa, ot, echki va xachir boqiladi. Oʻrmonlarda qimmatbaho tur yogʻoch tayyorlanadi. Dengizda qisqichbaqa va baliq ovlanadi. Sanoati zaif rivojlangan boʻlib, yalpi ichki mahsulotning 9% ni tashkil etadi. Oz miqsorda oltin, mis rudasi, neft qazib olinadi. Panama sanoati oziq-ovqat (qand-shakar, konservalar, quritilgan va quyultirilgan sut, alkogolli va alkogolsiz ichimliklar, baliq uni, tamaki mahsulotlari va boshqalar), yogʻochsozlik, koʻn-poyabzal, tikuvchilik, qogʻoz, sopol va sement sanoatining mayda korxonalaridan ibo-rat. Las-Minasda chetdan keltirilgan va mahalliy neftni qayta ishlaydigan zavod bor. Hunarmandchilik rivojlangan. Yiliga oʻrtacha 2,8 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Asosiy sanoat markazlari: Panama, Kolon, Nata. Panama kanali orqali yiliga 14 mingtagacha kema oʻtadi. Bu kanal roʻyxatga olingan kemalar soni va ularning umumiy yuk hajmi jixatidan dunyoda l-oʻrinda, Kolon Erkin zonasi esa ahamiyati va eksport-import operatsiyalari hajmi jihatidan 2-oʻrinda turadi. Asosiy dengiz porti va xalkaro aeroporti — Panama, muhim dengiz porti — Kolon. Transport yoʻli uzunligi — 583 km, avtomobil yoʻllari —10 ming km. Chetga banan, neft mahsulotlari, qand-shakar, yogʻoch, qisqichbaqa va boshqa chiqaradi, chetdan mashina va asbob-uskuna, metall buyumlar, xom neft, kimyoviy mollar, oziq-ovqat va boshqa oladi. Asosan AQSH, Venesuela, Kosta-rika, Kanada, Yaponiya, Germaniya, Italiya bilan savdo qiladi. Pul birligi — balboa. Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari Vrachlar Panama universitetining tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. 1946-yildan majburiy 8 yliktaʼlim toʻgʻrisidagi qonun amal qiladi. Boshlangʻich maktab shaharlarda 6 yillik (7 yoshdan 13 yoshgacha), qishloq joylarda —3 va 4 yillik. Oʻrta maktab 6 yillik boʻlib, 2 turkum, yaʼni 3 yillik ijtimoiy fanlar va 3 yillik tabiiyotmat. fanlari litseylaridan iborat. Hunartexnika taʼlimi texnika, qishloq xoʻjaligi, tijorat bilim yurtlari va boshlangʻich maktab yoki oʻrta mak-tabning bir turkumi negizida amalga oshiriladi. Oliy taʼlim Panama universiteti (1935-yilda asos solingan) va Santamariya la Antigua xususiy katolik universitetida (1965) beriladi. Mamlakatdagi ilmiy tadqiqotlarlar Milliy fan kengashi (1963) tomonidan muvofiklashtirib turiladi. Panama milliy Fanlar akademiyasi (1942), Panama til akademiyasi, Panama tarix akademiyasi (1942), Milliy arxeologiya va tarixiy yodgorliklar akademiyasi (1946), Indeys xalklar madaniyatini oʻrganish instituti (1952), Iktisodiy rivojlanish instituti (1953), Panamerika tarix va geogr. instituti, Panama universiteti huzuridagi ilmiy tadqiqotlar muassasalari ilmiy tadqiqotlarlar olib boradi. Panama universiteti kutubxonasi (1935), Milliy kutubxona (1892), Panama milliy muzeyi (1925) va boshqa bor. Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi Panama da bir qancha gazeta va jurnallar nashr etiladi. Muqimlari: "Matutino" ("Tonggi xabarlar", kundalik hukumat gazeta, 1969-yildan), "Panama —Amerika" (kundalik gazeta, 1989-yildan), "Prensa" ("Matbuot", kundalik gazeta, 1980-yildan), "Siglo" ("Asr", kundalik gazeta, 1985-yildan), "Unidad" ("Birlik", oyiga 2-marta chiqadigan gazeta, 1973-yildan), "Kritika libre" ("Erkin tan-qid", kundalik gazeta, 1925-yildan), "Analisis" ("Tahlil", iqtisodiyot va siyosat masalalarini yorituvchi oylik jurnal). Milliy axborot agentligi yoʻq. Panama radioeshittirish uyushmasi mavjud. Radioeshittirish va telekoʻrsatuv xususiy boʻlib, tijorat asosida ishlaydi. Adabiyoti Adabiyoti ispan tilida rivojlanib kelmoqda. Dastlab Kolumbiya adabiyoti tarkibida vujudga keldi. 19-asrning 2yarmida undan ajralib chiqib, milliy adabiyot tarzida shakllana boshladi. M. Arosemena oʻzining "Tarixiy xotiralar" va oʻgʻli X. Arosemena ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va maishiy mavzulardagi ocherklari bilan unga asos soldilar. 1845-yilda tuzilgan Havaskor maʼrifatparvarlar jamiyati Panama milliy adabiyotini yaratishda katta rol oʻynadi. Vatanparvarlik ruhida sheʼrlar yozgan X. Kolunxe, T.M. Fyoyyo, X. M. Aleman, A.D. le Isaka kabi shoirlar Panama adabiyotini yuqori pogʻonaga koʻtardilar. 20-asr boshlarida hukm surgan modernizm namoyandalari D. Errera, G. Andreve, L. A. Soto, R. Miro va boshqa adiblar Panama adabiyotining oʻziga xosligini himoya qilish bilan birga yevropacha uslublardan ham foydalandilar. Birinchi jahon urushidan keyin adiblar 2 oqimga boʻlinib ketdi. R. Sinan, R. Laurens kabi shoirlar "avangardizm" tarafdori boʻlib, formalizm yoʻliga oʻtdi. D. Korei, D. Errera Sevilyano ijtimoiy zidsiyatlarni aks ettirdi. I. de X. Valdes va boshqa adiblar shahar va qishloq turmushini haqqoniy tasvirladi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng yozuvchilar ijodida ijtimoiy adolatsizlikni fosh etish mavzui muhim oʻrin oldi (M. Riyera, P. Rivera, X. Franko va boshqalar). Zamonaviy yozuvchilar orasida D. Moran, A. Menendes Franko kabi shoirlar, E. Chues, X. M. Bayyard Lerma, X. Beleno kabi prozachilar, dramaturg X. de X. Martines asarlari mashxur. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Qadimgi Panama madaniyati Meksika, Kolumbiya va boshqa qoʻshni mamlakatlar madaniyati bilan oʻzaro hamohang shakllangan. Mahalliy indeyslar mahobatli inshootlar qurmagan. Mustamlakachilik davrida Panama, Portobelo shaharlarida mudofaa istehkomlari, bozor, bojxona, omborlar bilan bir qatorda hashamdor zarhal oʻymakorlik uslubidagi cherkovlar barpo etildi. 20-asrda Panama, Kolon shaharlarida zamonaviy Amerika meʼmorligi ruhida qurilgan meʼmoriy majmualarga mahalliy anʼana unsurlari singdirildi (G. de Ru, I. Galindo Valyarino, O. Mendes Guardiya kabi meʼmorlarning loyihalari). Tasviriy sanʼati 16-asrgacha indeyslar yasagan tosh haykallar, odam va hayvon surati tushirilgan ustunlar, rang-barang sopol idishlardan iborat boʻlgan. Mustamlaka yillarida zamonaviy sanʼat vujudga kela boshladi. Zamonaviy rassomlardan R. Lyuis, X. M. Uloa, X. F. Arosemena, F. R. Karcherini koʻrsatish mumkin. Hozirgi Panama tasviriy sanʼatida kubizm (S. Oduber), syurrealizm (P. Runʼyan) va boshqa oqimlar yoyilgan. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Panama BMT aʼzolari

3709

https://uz.wikipedia.org/wiki/Paragvay

Paragvay

Paragvay, Paragvay Respublikasi (Ispancha: República del Paraguay) — Janubiy Amerikaning markaziy qismida joylashgan davlat. Maydoni 406,8 ming km². Aholisi 5,8 mln. kishi (2002). Poytaxti – Asunson shahri. Maʼmuriy jiqatdan 19 departament (departamento) va poytaxt okrugiga boʻlinadi. Davlat tuzumi Paragvay – respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1992-yil 21-iyunda qabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi – prezident (1999-yildan Luis Gonsales Makki), u umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy kongress (2 palatali parlament – senat va deputatlar palatasi), ijrochi hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Paragvay relyefi, asosan, tekislik. Markaziy qismini Paragvay daryosi boʻyidagi botqokli pasttekislik, shimoli-gʻarbini Granchako tekisligining bir qismi, janubi-sharqini Braziliya yassitogʻligining bir qismi egallaydi. Oz miqdorda temir, marganets, mis ruda konlari bor. Iqlimi – tropik, issiq iqlim. Oʻrtacha temperatura iyulda 17–19°, yanvarda 27–29°. Yillik yogʻin gʻarbda 700 dan sharqda 2000 mm gacha. Yirik daryolari: Parana, Paragvay va ularning irmoklari. Tuprogi sharqda kizil ferralit, markazda oʻtloqi, gʻarbda jigarrang-qizil tuproq. Mamlakat hududining teng yarmi qimmatbaho daraxtlar (kvebraxo, mate) oʻsadigan oʻrmon. Paragvayda tapir, pekar, yaguar, suv choʻchqasi, botqoq bugʻusi, puma, zirxli, nosux, kapibar kabi hayvonlar, keng burunli maymunlar, turli-tuman qushlar yashaydi. Milliy bogʻlari – Defensores-delchako, Tinfunke va boshqa Aholisi, asosan, paragvaylar (ispan kelgindilari bilan indeys ayollari ni-kohidan vujudga kelgan metislar). In-deyslar, nemislar, argentinlar ham yashaydi. Rasmiy tili – ispan tili, koʻpchilik guarani indeys tilida soʻzlashadi. Dindorlarning aksariyati – ka-toliklar. Aholining 50,5% shaharlarda istiqomat qiladi. Yirik shaharlari: Asunson, Vilyarrika, Konsepson. Tarixi Yevropaliklar 1527-yil mamlakatga kelishidan avval bu yerda guarani indeyslari yashagan. 1535-yil Paragvay Ispaniya mustamlakasiga aylantirildi. Mahalliy aholi qirib tashlandi, qolganlar qul qilindi. 17–18-asrlarda iyezuitlar davlati mavjud boʻldi. Ispaniya mustamlakalarining mustaqillik yoʻlidagi urushi natijasida Paragvay 1811-yil mustaqillikka erishdi va respublika deb eʼlon qilindi, mamlakatda inqilobiy xunta hukmronlik qila boshladi. 1842-yilda qullik bekor qilindi. 1844-yilda birinchi konstitutsiya qabul etildi. 1864–70 yillarda Paragvay hududining yarmini Argentina va Braziliya bosib oldi. Yirik latifundiya egalari bilan harbiylar Milliy respublikachilar uyushmasi ("Kolorado")ga birlashdi. Paragvay Birinchi jahon urushida betaraf turdi. Ikkinchi jahon urushida ham betaraflik eʼlon qilsada, Germaniyaga koʻmaklashdi, urushdan keyin nemis har-biy jinoyatchilariga boshpana berdi. Urush davrida yangi sanoat tarmoqlari vujudga keldi, davlat savdo floti tashkil topdi. Paragvay 1945-yil fevralda Germaniya va Yaponiyaga urush eʼlon qildi.Urushdan keyin mamlakatda ketmaket davlat toʻntarishi boʻlib turdi va 1954– 89 yillarda A. Stresner (1954–89 yillarda prezident) harbiy politsiyachilar diktaturasi hukm surdi. 90-yillardan fuqarolar hukumati qokimiyatni idora kila boshladi. Paragvay – 1945-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi bilan 2001-yil avgustda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami – 14-may – Mustaqillik kuni (1811). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Liberal partiya, 1961-yil anʼanaviy liberal partiya parchalanganidan keyin tuzilgan; Liberal-radikal partiya, 1961-yil tashkil etilgan: Milliy respublikachilar uyushmasi – "Kolorado" partiyasi, 1887-yil asos solingan; Paragvay kommunistik partiyasi, 1928-yil tuzilgan; Haqiqiy liberal-radikal partiya, 1977-yil tashkil etilgan; Inqilobiy febrero partiyasi, 1951-yil fevralda Febrero (fevralchilar) partiyasi nomi bilan tuzilgan; Xristian-demokratik partiya, 1965-yil asos solingan. Mehnatkashlar birlashgan kasaba uyushma markazi, 1980-yil tuzilgan; Paragvay mehnatkashlar konfederatsiyasi, 1951-yil tashkil etilgan. Xoʻjaligi Paragvay – iqtisodiy jiqatdan kam rivojlangan agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq va oʻrmon xoʻjaligining ulushi 26,6%, sanoatning ulushi 17,4%. Xoʻjalikning asosiy tarmoklari: chorvachilik va oʻrmonchilik. Qishloq xoʻjaligi Mamlakat hududining chorak qismidan qishloq xoʻjaligida foydalaniladi, shundan salkam 90% oʻtloq va yaylov, 10% ekinzor. Yaylov chorvachiligi gusht yetishtirishga ixtisoslashgan. Qoramol, qoʻy va ot boqiladi. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: makkajoʻxo-ri, maniok, sholi, bugʻdoy, batat, sha-karqamish, loviya, sitrus mevalar va boshqa Eksport uchun tamaki, choy, paxta, kofe, tung yongʻogʻi, soya yetishtiriladi. Tokzorlar bor. Tropik yogʻochlar tayyorlanadi. Sanoati Yetakchi tarmoklari: qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlash, oziqovqat sanoati (kushxonalar), yogʻochsozlik, toʻqimachilik, koʻn-poyab-zal, oshlovchi kebracho ekstrakti, sement ishlab chiqarish va boshqa Neftni qayta ishlash, oʻsimlik moylari, kand-shakar ishlab chiqarish korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 2,4 mlrd. Kilovatt-soat elektr energiya hosil qili-nadi. Tuz va ohaktosh qazib olinadi. Xorijiy kompaniyalar yordamida neft va uran konlari oʻrganila boshladi. Mamlakat tashqi savdo yuklarining deyarli hammasi Parana va Paragvay daryolari orqali tashiladi. Eng katta porti – Asunson. Paragvay uzunligi – 1,5 ming km ga yaqin, avtomobil yoʻllari uzunligi 25,7 ming km. Paragvay chetga goʻsht va goʻsht mahsulotlari, paxta, neft va neft ekstrakti, yogʻoch, tung moyi va boshqa chiqa-radi, chetdan neft va neft mahsulotlari, mashina va uskunalar, transport vositalari, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa oladi. Braziliya, Argentina, Germaniya, AQSH bilan savdo qiladi. Pul birligi – guarani. Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari Maorif tizimida boshlangʻich maktabning 3 yillik, 5 yillik, 6 yillik turlari bor. Oʻrta mak-tab (oʻqish muddati 6 yil) ikkita 3 yillik bosqichdan iborat. Hunar-texnika oʻquv yurtlari boshlangʻich maktab va 1-bos-qich oʻrta maktab negizida ishlaydi. Paragvayda 21 oliy oʻquv yurti bor, yiriklari: Asunsondagi Milliy universitet (1890-yil asos solingan), "Nuestra Senora de la Asunson" katolik universiteti (1960). Davlat ilmiy muassasalari: Atom energiyasi milliy komissiyasi (1965), Botanika bogʻi (1914), Harbiy geografiya instituti (topografiya haritalari), Guarani tili madaniyati akademiyasi (1975); xususiy ilmiy muassasalari: Paragvay ilmiy jamiyati (1921), Paragvay pediatriya va bolalar gigiyenasi instituti (1928), Paragvay tarixiy tadqiqot instituti (1937) va boshqa Asunsonda Milliy kutubxona, Nafis sanʼat va qadimgi yodgorliklar milliy muzeyi, Tabiiy tarix va etn. muzeyi bor. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Paragvayda nashr etiladigan asosiy gazeta va jurnallar: "A Be Se kolor" (kundalik gazeta, 1967-yildan), "Adelan-te!" ("Olgʻa!", oylik gazeta, 1942-yildan), "Voye de trabaxo" ("Mehnat sasi", 2 qaftada 1-marta chikadigan jurnal), "Dia" ("Kun", kundalik gazeta), "Notisias" ("Yangiliklar", 1844-yildan), "Patria" ("Vatan", kundalik gazeta, 1946-yildan), "Perspektivas" ("Istiqbollar", jurnal, 1986-yildan), "Popular" ("Xalq gazetasi", kundalik gazeta), "Progreso" ("Taraqqiyot"), "Pueblo" ("Xalq", haftanoma, 1964-yildan), "Ultima ora"("Soʻnggi soat", kundalik kechki gazeta, 1977-yildan). Milliy axborot agentligi yoʻq. Radio va televideniye kanallari tijorat asosida ishlaydi. Adabiyoti Adabiyoti ispan va guarani tillarida. Mustamlaka davrida yozma adabiyot deyarli boʻlmagan, guarani indeyslarining boy ogʻzaki ijodi rivojlangan. Mamlakat mustaqillikka erishganidan keyingina Paragvay adabiyoti sheʼriyatdan boshlandi. Birinchi romantik shoir N. M. Talaver (1839–67) vatanparvarlik ruhidagi sheʼrlari bilan adabiyot maydoniga chikdi, milliy madhiya ham uning qalamiga mansub. 20-asr boshlarida maʼrifatparvarlik gʻoyalari keng tarqaldi, bu sohada M. Dominges, S. Baes kabi yozuvchilar, X. E. O’Liri, M. Ortis Gerrero kabi shoirlarning asarlari diqqatga sazovor. Shoir X. Korrea milliy dramaturgiyaga asos soldi ("Baxtsizlarning zorligi" pyesasi). 20-asr 2yarmidan badiiy proza ravnaqtopa boshladi. A. Roa Bastosningoʻz xalqi taqsirini tasvirlovchi hikoyalar toʻplami va "Inson farzandi" romani (1960) Paragvay adabiyotini yuqori po-gʻonaga koʻtardi. Ijtimoiy nizolarni mifologik motivlar orkali tasvirlovchi bu asar jahon adabiyoti xazina-siga munosib hissa boʻlib qoʻshildi. Mamlakatda harbiy-politsiya diktaturasi davrida koʻpgina yozuvchilar chet ellarda yashab, ijod qilishga majbur boʻldi. 90-yillardan Paragvay adabiyoti yanajonlana boshladi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Paragvay aholisi qadimdan somonli xom gʻisht, loy va qamishdan qurilgan kulbalarda yashab kelgan. Mustamlaka davrida barpo etilgan mustahkam manzilgoxlarda yogʻoch va xom gʻishtdan ibodatxona, ustaxona, bozor, lashkargoxlar qurilgan, ularning atrofida indeyslarning kulbalari joylashtirilgan. 17–18-asrlarda hashamatli cherkovlar barpo etiddi. 1840–65 yillarda Paragvay poytaxti – Asunson shahri qayta re-jalashtirilib, yevropacha uslubda qurildi. Paragvay mustaqillikka erishgach, yirik shaharlarda saroy va jamoat binolari klassitsizm va italyan uygʻonish davri uslublarida tiklandi, gʻisht va toshdan 2–3 qavatli turar joylar kurila boshladi. Keyingi yillarda AQSH va Braziliya meʼmorlari ishtirokida jamoat majmualari, sanoat inshootlari va uy-joylar zamonaviy binokorlik materiallaridan qurildi. Paragvay hududida qad. zamonlarda yashagan indeys qabilalari ovchilik, baliq ovlash, dehqonchilik bilan shugʻullangan va guldor sopol idishlar yasash, badanga naqsh solish, kashtali kiyimlar tikish sanʼatini rivojlantirgan. Indeys kulbalarida yoshlarga naqshinkorlik va oʻymakorlik sirlari oʻrgatilgan. 19-asr oʻrtalarida rassomlik maktabi vujudga keldi, ilk mahalliy rassomlar (manzarachi S. Rios, portretchi A. Garsia) xalq hayotini va mamlakat tabiatini aks ettiruvchi asarlar yaratdilar. 20-asrda rassom Paragvay Alborno, haykaltarosh V. Polyarolo, fafik X. dela Erreriya va boshqa sanʼatkorlar ijodida mamlakat tarixi, manzaralari va xalq anʼanalari ifodalab berildi. AQSH va Yevropa sanʼati taʼsirida shaklbozlik, avangardizm oqimlari ham tarqaldi. Hunarmandchilikda badiiy toʻr toʻqish, choyshabga gul, kush, jonivorlar tasvirini tushirish, naqqoshlik, kulollik, suyak va yogʻoch oʻymakorligi, kumush va mis taqinchoqlar yasash sanʼati rivojlangan. Indeyslarning sopol idishlarni qolipaki naqshlash, qush patidan turli bezaklar ishlash sanʼati hamon saqlanib qolgan. Musiqasi Indeyslarning musiqa janrlari xilma-xil: marosim va meqnat qoʻshiklari, davra oʻyin aytishuvlari, tarixiy aytimlar va ishqiy la-parlar, taronalar va h.k. Fleyta (mim-bi) va hushtak turlari, suyak va yogʻoch trubalar, baraban, shaqildoq kabi chol-gʻular ommalashgan.. Paragvayliklar musiqasi butun Lotin Amerikasidagi kreol musiqasi bilan mushtarak boʻlishiga qaramay, milliy oʻziga xos tomonlari bor (qoʻshiq janrlari – kanson va guaraniya; cholgʻu asboblari – gitara va arfa). Professional musiqa 19-asrdan rivojlana boshladi. 20-asrda konsert faoliyati urf boʻldi. 19-asr oxiri – 20-asr boshlarida dastlabki musika muassasalari, jamiyatlari, uyushmalari tashkil etildi. Kompozitorlar orasida R. Ximenes, E. Ximenes, X. A. Flopec, X. K, Moreno Gonsalesni koʻrsatish mumkin. Asunsonda musiqa bilim yurti, xususiy musiqa maktablari bor. Teatri Dastlabki teatr tomoshalari 16-asr oʻrtalarida koʻrsatildi. Mustamlaka davrida, asosan, diniy mazmundagi asarlar sahnalashtirildi. Milliy teatr sanʼati 19-asr oʻrtalaridan rivojlana boshladi. 1858-yil Asunsonda teatr binosi qurildi. 20-asrda poytaxtda "Granados", "Nasonal", "Independyente" teatrlari, A. Sunye rahbarligidagi Paragvay drama va komediya truppasi ishladi. Shu davrda guarani teatri ham rivojlandi. X. Korrea bilan bir qatorda F. M. Barrios, R. Senturion Miranda, X. Pla kabi dramaturglarning asarlari, E. Baes, E. Reysofer kabi aktyorlarning ijrosi tomoshabinlarga manzur. Manbalar Janubiy Amerika mamlakatlari Paragvay BMT aʼzolari

3710

https://uz.wikipedia.org/wiki/Peru

Peru

Peru, Peru Respublikasi (República del Perú) — Janubiy Amerikaning gʻarbiy qismida joylashgan davlat. Maydoni 1 mln. 285,2 ming km². Aholisi 27,9 mln. kishi (2002). Poytaxti — Lima shahri. Maʼmuriy jiqatdan 25 departament (departamento) ga bulinadi. Davlat tuzumi Peru — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1993-yil 29-dekabrda qabul qilingan, unga 2000-yilda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (2001-yildan Alexandro Toledo Manrike), u toʻgʻri va yashirin ovoz berish nuli bilan 5 yil muddatga sailanadi. Prezident ketma-ket ikkinchi muddatga kayta saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy kongress (bir palatali parlament), ijrochi hokimiyatni prezident va Vazirlar kengashi amalga oshiradi. Prezident Vazirlar kengashining raisi va uning tavsiyasiga binoan vazirlarni tayinlaydi. Tabiati Sohil qismi eni 80–180 km li tekislik (Kosta), markazi togʻlik (Syerra) va sharqi sernam oʻrmonli togʻ oldi (Selva). Peru maydonining 1/3 kismiga yaqini togʻ. Peru And togʻlari boʻylama vodiylar orqali Gʻarbiy, Markaziy va Sharqiy Kordilyera tizmalariga boʻlinadi. Eng baland joyi 6768 m (Uaskaran togʻi). Janubida Puna yassitogʻligi bor. Neft, mis, polimetall, uran rudalari, kumir, tabiiy gaz konlari topilgan. Peru hududining katta qismi iqlimi — ekvatorga xos va tropik. Yil davomida oʻrtacha temperatura sohilda 15—25°, shimolidagi yassitogʻliklarda 12—16°, janubida 5—9°, tekislikda 24— 29°. Yillik yogʻin togʻlarda 1000 mm, Selvada 3000 mm gacha. Koʻp daryolari (Maranon, Ukayali) Amazonka havza-siga mansub. Yirik koʻli — Titikaka. Sohili va togʻ yon bagʻirlari butazor va kaktuszor. Togʻlarning sharqiy yon bagʻri va tekisliklar doim yashil tropik oʻrmonzor. Hayvonot dunyosi xilma-xil: yaguar, tulki, puma, turli qushlar, sudralib yuruvchilar, guanako, vikunya, maymun, chumolixoʻr, yalqov, tapir va h.k. Daryo va koʻllarida baliq koʻp. Milliy bogʻlari — Manu, Serros-de-Amotane va boshqalar. Aholisi Aholisining yarmiga yaqini kechua, aymara indeyslari, qolganlari peru-anlar (ispan-indeys metislari). Rasmiy tillar — ispan, kechua, aymara tillari. Dindorlarning aksariyati — katolik. Shahar aholisi 72%. Yirik shaharlari: Lima, Kalyao, Arekipa, Truxilo, Chiklayo, Kusko. Tarixi Peru hududi qadimgi. zamonlarda inklarning Tauantinsuyu davlati tarkibiga kirgan. 1532—36 yillarda ispan konkistadorlari bu davlatni bosib oldi. 1543-yil Peru Ispaniyaning vitse-qirolligi deb eʼlon qilindi va yerlar ispan mustamlakachilari oʻrtasida boʻlina boshladi. 1780—83 yillarda in-deyslar Tupak Amaru rahbarligida qoʻzgʻolon koʻtardi. Amerikadagi ispan mustamlakalarining mustaqillik yoʻlidagi urushlari (1810—26) davomida 1821-yil Peru mustaqilligi eʼlon qilindi. 1822-yil Peru respublikasi tuzildi va birinchi konstitutsiya qabul etildi. 1825-yil mamlakatning janubi-sharqiy qis-mi — Yuqori Peru mustaqil Boliviya respublikasi deb atala boshladi. 19-asrning 30-yillari oxiri —40-yillari boshida konservatorlar bilan liberallar oʻrta-sida hokimiyat uchun kurash avj oldi. Peruning Chili bilan urushi (1879—83) oqibatida mamlakat oʻz hududining bir qismidan mahrum boʻldi. l-jahon urushi vaqtida Peru betaraf turdi. 1933-yil qabul etilgan konstitutsiyada prezident — parlament idora usuli belgilandi. Ikkinchi jahon urushi vaqtida Peru hukumati 1945-yil Germaniya va Yaponiyaga urush eʼlon qildi. 1948—56 yillarda hukmronlik qilgan diktatorlik rejimi mamlakatdagi fuqarolar erkinligini tugatdi. Mehnatkashlarning noroziligi kuchayib, hukumatga qarshi keng koʻlamli harakatga aylandi (1950-yil Arekipa shahridagi qurolli qoʻzgʻolon, 1954—55 yillardagi ish tashlashlar va boshqalar). 1956—62 yilda mamlakatni idora qilgan hukumat demok-ratik erkinliklarni tikladi. 1963-yil hokimiyat tepasiga chiqqan hukumat islohot dasturini eʼlon qilgan boʻlsada, aslida xalq manfaatlariga zid yoʻl tutdi. 1968-yildagi harbiy toʻntarish natijasida hokimiyatni qoʻlga olgan harbiylar iqtisodiy va siyosiy mustaqillik uchun kurash boshladi, tashqi siyosatda mustaqil yoʻldan bordi. 1980-yil oʻtkazilgan umumiy saylov yakunida hokimiyat fuqaro hukumatiga topshirildi, mamlakatda konstitutsiyaviy idora usuli tiklandi. 1992-yil aprelda 1980-yilgi konstitutsiya bekor qilin-di, parlament tarqatib yuborildi. 1993-yil yangi konstitutsiya qabul etildi. 2001-yil 3-iyunda boʻlib oʻtgan ovoz berishning ikkinchi davrasi yakunida "Peruning kelajagi uchun" partiyasining rahbari Alexandro Toledo Manrike prezident etib saylandi. Peru — 1945-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1991-yil 19-dekabrda tan olgan va 1999-yil dekabrda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 28-iyul — Mustaqillik kuni (1821). Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari "Peruning kelajagi uchun", siyosiy partiya; Xalq harakati partiyasi, 1956-yil asos solingan; Xalqxristian partiyasi, 1966-yil tuzilgan; Peru Aprist partiyasi, 1924 i. tashkil etilgan; Peru kommunistik partiyasi, 1928-yil asos solingan; Peru uchun ittifoq partiyasi, 1994-yil tuzilgan; Xristian-demokratik partiya, 1956-yil tashkil etilgan. Peru mehnatkashlari umumiy konfederatsiyasi, 1929-yil tuzilgan; Peru mehnatkashlari birlashgan kasaba uyushma markazi, 1992-yil tashkil etilgan. Xoʻjaligi Peru — konchilik va kayta ishlash sanoati nisbatan rivojlangan agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda konchilik sanoatining ulushi 10,7%, qayta ishlash sanoatining ulushi 21,5%, qishloq va oʻrmon xoʻjaligining ulushi 13,2%. Qishloq xoʻjaligida faol aqolining 40% band; dehqonchilik — yetakchi tarmoq. Mamlakat hududining 3% ga ekin ekiladi, 91% oʻtloq va yaylov. Eksport uchun shakarqamish, paxta, kofe, sitrus mevalar, kakao, choy, tamaki, koka bargi yetishtiriladi, ichki isteʼmol uchun sholi, makkajoʻ-xori, bugʻdoy, arpa, maniok, oq joʻxo-ri, kartoshka, loviya va boshqa ekiladi. Goʻsht va jun beradigan chorvachilik rivojlangan: qoramol, choʻchqa, qoʻy, ot, shuningdek, lama, alpaka boqiladi, baliqchilik rivojlangan. Ovlangan baliqning koʻp qismidan un va baliq yogʻi ishlab chiqariladi. Sanoati Sanoati da turli foydali qazilmalarni qazib olish katta ahamiyatga ega. Jahon bozorida Peru vismut, surma, molibden, volfram, simob, selen, tellur yetkazib berishda salmokli urin oladi. Shu metallarning asosiy qismi Oroya shahridagi polimetall kombinati va Chim-bote shahridagi metallurgiya kombinatida eritiladi. Talara, La-Pampilyadagi va Lima yaqinidagi zavodlar yiliga 8,5 mln. tonna neftni qayta ishlaydi. Oziqovqat va toʻqimachilik tarmoklari rivojlangan. Mashinasozlik (shu jumladan, kemasozlik va avtoyigʻuv), kimyo, rezina, sellyuloza-qogʻoz, koʻn, poyab-zal, tikuvchilik sanoati korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 14,8 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Transporti Temir yoʻllar uz. — 3,5 ming km, avtomobil yoʻllari uzunligi — 70 ming km. Dengiz savdo flotining tonnaji 616 ming t dedveyt. Asosiy dengiz portlari — San-Nikolas, Kalyao, Talara, Chimbote. Tashqi savdosi Perudan chetga mis, kumush, qoʻrgʻoshin, rux, temir ruda, neft va neft mahsulotlari, kofe, qandshakar, baliq mahsulotlari, paxta tolasi, jun va boshqa chiqariladi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, chala tayyor mahsulotlar, qurilish materiallari, keng isteʼmol mollari kel-tiriladi. AQSH, Yaponiya, Germaniya, Lotin Amerikasi mamlakatlari bilan savdo qiladi. Pul birligi — yangi sol. Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari Bolalar 6 yoshgacha bogʻchada tarbiyalanadi. 9 yillik yagona va bepul umumiy taʼlim joriy etilgan. Davlat maktabi bilan birga xususiy va cherkov maktablari ham bor. 9 yillik maktab umumiy taʼlimdan tashqari meqnat taʼlimi ham beradi. Kechua in-deyslari ona tilida oʻqitiladi. Tijo-rat, hunartexnika, ped. va boshqa oʻrta oʻquv yurtlari mavjud. 33 universitet bor; yiriklari: Limada "Sanmarkoye" Milliy universiteti (1551-yil asos solingan), Milliy muxandislik universiteti (1955), Arekipada "San-Agustin" Milliy universiteti (1828) va boshqalar Ilmiy muassasalari: Milliy tib-biyot akademiyasi (1884), Peru til akade-miyasi (1887), Lima geogr. jamiyati (1888), P. atom energiyasi instituti (1945), Boshlangʻich taʼlim tajriba instituti (1940), Peru dengiz instituti (1964) va boshqa Limada Milliy kutubxona (1821), "Sanmarkoye" universiteti va Milliy muhan-dislik universitetining kutubxonalari, Milliy tarix muzeyi (1921), P. madaniyati milliy muzeyi (1946), Antropologiya va arxeologiya muzeyi (1938), "Xavyer Prado" muzeyi va boshqalar bor. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Yirik gazeta va jurnallari: "Komersio" ("Savdosotiq", kundalik gazeta, 1839-yildan), "Oxo" ("Diyda", kundalik gazeta, 1968-yildan), "Peruano" ("Perulik", hukumatning kundalik gaz., 1825-yildan), "Republika" ("Respublika", kundalik gazeta, 1982-yildan), "Unidad" ("Birlik", kundalik gaz., 1956-yildan), "Ekspreso" ("Tezkor", kundalik gaz., 1961-yildan), "Ekstra" (kundalik kechki gaz., 1964-yildan); "Alerta agraria", (qishloq xoʻjaligi masalalarini yorituvchi oylikjur., 1987-yildan), "Oyga" ("Tin-glang", haftalik jurnal, 1963-yildan). Axensia de Notisias Andina milliy axborot agentligi 1981-yilda tuzilgan. Bosh aloqa boshqarmasi radio va televide-niyeni nazorat qiladi. "Radio nasional del Peru" hukumat mahkamasiga 1937-yil asos solingan. Telekoʻrsatuvlar 1958-yildan olib boriladi. Adabiyoti Adabiyoti ispan, kechua va aymara tillarida. Azaliy xalq ogʻzaki ijodiyoti boy. Kechua tilidagi "Olyantay" xalq dramasi mustamlaka davridan avvalgi eng muhim adabiy yodgorlikdir (bu asar matni 18-asrda qayta ishlanib, 1853-yilda nashr etiddi). Mustamlaka davrida yara-tilgan tarixiy voqealar bayoni ispan tilidagi adabiyotga asos soldi. Ink Garsilaso de la Veganing "Inklarning shohona sharhlari" kad. tarix va madaniyatga oid asosiy manbadir. 17—18-asrlarda ritsarlikni tarannum etadigan, shuningdek, diniy-falsafiy, maʼrifiy sheʼriyat va nasr rivojlandi. Xalq ijodiyotida esa ispanlarga karshi kayfiyat ifodalandi. 19-asr oxiri —20-asr boshlarida M. Melgar ijo-dida ispan kitobiy sheʼriyati bilan in-deys folklori anʼanalari birlashib ketdi. "Peru rivoyatlari" degan 12kismli salmokdi asar yaratgan R. Palma P. adabiyotini yanada rivojlantirdi. Mus-taqillik eʼlon qilingandan soʻng adabiy hayot jonlandi, milliy teatr uchun satirik asar va komediyalar (F. Par-do-ialyago va M. Asensio Segura) yozildi. 20-asr boshi adabiyotida modernizm, simvolizm, Birinchi jahon urushidan keyin avangardizm oqimlari rasm boʻldi. Ikkinchi jahon urushi davrida va undan keyin S. Alegriya, X. M. Argedasning tanqidiy romanlarida, X. R. Ribeyro, E. Kongrayns Martinning shahar qashshoqlari hayotini tasvirlovchi hikoyalarida oʻtkir ijtimoiy muammolar koʻtarildi. 70— 90-yillarda shoirlardan V. Delgado, A. Romualdo, X.G. Rose, dramaturglardan X. Rios, E. Solari Sueyn, shoir M. Vargas Losa xalq turmushi va orzu-is-taklarini haqqoniy yoritdilar. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Peru madaniyati — Lotin Amerikasidagi eng qad.laridan biri. Miloddan avvalgi 10—8-asrlarda madaniy markazlar mavjud boʻlgan. Badiiy hunarmandchilik buyumlari (jun va ipdan toʻqilgan kashtali gilamlar, oltin, kumush haykalchalar, metall, sopol, zarang idishlar va boshqalar) bizning davrimizgacha saqlangan. Mus-tamlakachilik tartiblari qad. sanʼat rivojiga xalaqit berdi. Peruda saqlanib qolgan qad. shaharlarda toʻgʻri burchakli kvartallar, tor koʻchalar, qoʻrgʻonlar (Machu-Pikchu, Saksauaman), qabristonlar, saroylar, ibodatxonalar, diniy marosimlar oʻtkaziladigan amfiteatrlar, pogʻonali ehromlar boʻlgan. 16-asr 2yarmi va 17-asr 1yarmidan toʻgʻri koʻchali yangi shaharlar, yirik shaharlarda yevropacha uslubda cherkovlar bunyod etildi (17-asr 2yarmi va 18-asrda barokko, 19-asrda klassitsizm uslublarida), uylarning ichki tomonini bezashga eʼtibor berildi. 19—20-asrlarda turli uslubda imoratlar qurildi. M. Pikeras Kotoli, E. Seoane Ros, L. Miro Kesada Garland singari meʼmorlar "Yangi perucha uslub" yaratdilar. Lima shahri, Ankon kurorti va boshqa qayta qurildi. 19-asrda zamonaviy rassomchilik rivojlanib, I. Merino, F. Laso, K. Baka Flor, D. Ernandes kabi rangtasvirchilar yetishdi. 20-asr rassomlaridan X. Sabogal, X. Kodesido, xaykaltaroshlaridan K. Sako, I. Poso va boshqalarlar oʻz asarlarida xalq hayotini, indeyslar turmushini aks ettirdilar, qad. sanʼat anʼanalarini rivojlantirdilar. Peru tasviriy sanʼatida kubizm, ekspressionizm, abstrakt sanʼat keng tarqaldi. Xalk, sanʼatida geometrik shakllar hosil qilib gul toʻqiladigan yomgʻir poʻshlar, sopol idish, haykalchalar, qadama naqsh tushirilgan idish va bu-yumlar yasash rivoj topgan. Musiqasi Qad. inklar musiqasi pentatonikaga asoslangan boʻlib, diniy, harbiy, saroy va xalq musiqasidan iborat. Diniy madhiyalar (xayl), tarixiy rivoyat qoʻshiklari (taki), marsiya (uan-ka) va lirik qoʻshiqlar (aravi) kabi musiqiy janrlar, raqslar (uayno, kaiua, karuyo) rivojlangan. Cholgʻu as-boblari: uankar, tinya kabi barabanlar, anata, kena, tarka kabi puflab chalinadigan sozlar, erke, aykori kabi karnay va boshqa keng tarqalgan. Bular kechua va aymara indeyslarining madaniy merosiga xos boʻlsa, kreol xalq musiqasida ispan musiqiy madaniyatining taʼsiri seziladi. Kreollarning asosiy musiqa asboblari gitara va arfadir; 19—20-asr kompozitorlaridan X. B. Al-sedo, X. M. Valye Riyestra, O. Polar, M. Agirre, P. Chaves Agilarni koʻrsatish mumkin. Zamonaviy kompozitorlar orasida A. Gevara Ochoa alohida ajralib turadi. Limada milliy konservatoriya, Filarmoniya jamiyati, Munitsipal teatr, Milliy simfonik orkestr bor. Teatri Inklar davlati tashkil topishi bilan Peru teatr sanʼati rivojlana boshladi. Qad. teatr tomoshalarining bir necha turi mavjud boʻlib, ular musiqa joʻrligida, xor boʻlib ashula ay-tib ijro etilgan. Kechua tilidagi "Olyantay" xalq dramasi mashhur boʻlgan. 1548-yil birinchi dunyoviy tomosha koʻrsatilgan. 17-asrda J. Lelio, G. del Rio truppalari shuhrat qozongan. 1680-yil Limada "Prinsipal" teatri qurildi. "Koliseo de komediya", "Komediya nasonal" va boshqa teatrlarda Perulik taniqli aktyorlar T. Miranda, E. Peres va boshqa yetishib chikdi. 20-asrning 60-yillaridan turli shaharlarda teatr festivallari oʻtkazila boshladi. Limadagi M. A. Se-gura teatri, havaskor aktyorlarning "La Kabanya" truppasi Peru dramaturglarining pyesalarini sahnalashtiradi. Aktyorlari: L. Arrista, E. Samorano, D. Paredes va boshqa mashhur. Teatrlar uchun kadrlar Limadagi Milliy drama sanʼati institutida tayyorlanadi. Kinosi tarixi 1913-yildan boshlangan. Shu yili birinchi film suratga olingan. 20-asrning 30-yillarida milliy ki-nematofafiya shakllandi, Limada birinchi kinofirma vujudga keddi. Keyingi yillarda A. Robles Godoy "Selvada yulduzlar yoʻq", "Koʻk devor", "Sarob", "Uayanaydagi voqea" filmlarini yaratdi. "Yerning kuchi" (rejissyor B. Arias), "Tongdagi ajal" (rejissyor F. Xose Lombardi) filmlari ham dunyo yuzini koʻrdi. X. Uako, S. Vilyanueva, E. Nisimai, E. Chambining hujjatli filmlarida indeyslar turmushining oʻtkir shktimoiy muammolari koʻtarilgan. Manbalar Peru Janubiy Amerika mamlakatlari BMT aʼzolari

3711

https://uz.wikipedia.org/wiki/Sent%20Kitts%20va%20Nevis

Sent Kitts va Nevis

Sent Kitts va Nevis, Sent Kits va Nevis Federatsiyasi (Federation of Saint Kitts and Nevis), Sent Kristofer va Nevis Federatsiyasi (Federation of Saint Kristopher and Nevis) — Karib dengizining sharqiy qismidagi. Kichik Antil orollari arxipelagida joylashgan davlat. Maydoni 261 km². Aholisi 38,7 ming kishi (2002). Poytaxti — Baster shahar. (Sent Kitts orolda). Maʼmuriy bulinishi 2 birlikdan iborat. Davlat tuzumi Sent Kitts va Nevis — konstitutsiyali monarxiya. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiradi. Amaldagi konstitutsiyasi 1983-yil 19 sentabrda kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya Qirolichasi nomidan ish yurituvchi generalgubernator. Qonun chiqaruvchi hrkimiyat organi — bir palatali parlament (Milliy majlis). Ijroiya hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi xukumat amalga oshiradi. Tabiati Orollar vulkan otilishidan hosil boʻlgan. Eng yirik orol SentKristofer (koʻpincha Sent Kits deb yuritiladi). Nevis orol undan 3 km janubida joylashgan. Ikkala orol goʻzal hosildor vodiylardan iborat boʻlib, oʻrtasida togʻ choʻqqilari bor (eng baland joyi — Mizeri, 1156 m). Iqlimi tropik, issiq ikdim. Oʻr: ;cha oylik temperatura 18—24°. Yillik yogʻin 700–1200 mm. Togʻlarning quyi yon bagʻirlariga shakarqamish va gʻoʻza ekiladi, balandroqda togʻ tropik oʻrmonlar oʻsadi. Hayvonot dunyosi rangbarang qush va turli baliqlardan iborat. Aholisining deyarli hammasi afrikalik qullarning avlodi boʻlgan sentkitslar (negrlar va mulatlar)dir. Aholining aksariyati sohilda yashaydi. Dindorlari — protestantlar va katoliklar. Rasmiy til — ingliz tili. Tarixi Orollarga 1493-yil X. Kolumb kelgan. 17-asr boshlaridan Buyuk Britaniya bilan Fransiya urtasida talash bulgan. Bu yerda fransuz va ingliz manzilgohlari barpo etilgan. Inglizlar 1628-yil Nevis, 1783-yil esa Sent Kits orolni mustamlakaga aylantirdi. Mustamlakachilar orollarning tub aholisi— aravaklarni shafqatsiz ekspluatatsiya qilib, qirib yubordi va shakarqamish plantatsiyalarida ishlatish uchun afrikalik qullarni keltirdi. 1882-yil SentKits, Nevis va Angilya (Anguilla) orollari federatsiyasi tuzildi, u 1958— 62 yillarda VestIndiya federatsiyasiga kirdi. 1967-yil fevraldan u "Buyuk Britaniya bilan uyushtan davlat" maqomini oldi (may oyida Angilya federatsiyadan chikdi). 1983-yil sentabrdan Sent Kitts va Nevis mustaqil davlat. 1983-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 19 sentabr — Mustaqillik kuni (1983). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari Xalq faoliyati partiyasi, SentKristofer orolda 1965-yil tuzilgan; Sertashvish fuqarolar harakati, Nyovis oroldagi toʻrt partiya uyushmasi; Leyboristlar partiyasi, 1932-yil asos solingan; Nevis islohotchilar partiyasi, 1970-yil tashkil etilgan. SentKits—Nevis kasaba va ishchi ittifoqi, 1940-yil tuzilgan. Xoʻjaligi Iqtisodiyotning asosi qishloq xoʻjaligi va xorijiy sayyoxlarga xizmat koʻrsatishdan iborat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi ulushi 5,5%, sanoat ulushi 22,5%, savdo, xizmat koʻrsatish sohasi va sayyohpik ulushi 72%ni tashkil etadi. 8 ming ga yerda dehqonchilik qilinadi, uning 1/3 qismiga SentKitsda shakarqamish ekiladi, qolgan qismi tropik mevazor (mango, avokado, papayya va boshqalar) bilan band. Nevisda paxta, kokos palmasi, ananas yetishtiriladi. Aholi qadimdan baliq ovlash bilan shugʻullanadi. Qishloq xoʻjaligi mamlakatning oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojini 50% qondiradi. Sanoati qandshakar, chigit va kokos yogʻi, gazlama, poyabzal, doridarmon ishlab chiqaruvchi hamda elektr apparatlari yigʻuvchi kichik korxonalardan iborat. Yiliga 86 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Avtomobil yoʻllari uzunligi 310 km, tor izli temir yoʻl uzunligi —36 km. Asosiy dengiz porti va aeroporti — Baster. Chetga xom shakar, paxta, chigit hamda kokos yogʻi va boshqa chiqaradi, chetdan oziq-ovqat, mashina va uskuna, kimyoviy maqsulot, neft mahsulotlari oladi, AQSH, Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Antigua va Barbuda bilan savdo qiladi. Pul birligi — sharqiy karib dollari. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Gazetalari: "Demokrat" (haftanoma, 1948-yildan), "Leybor spouksmen" ("Ishchi notiq", haftada 2 marta chiqadigan gazeta, 1957-yildan). Radio va televideniye hukumat xizmati mavjud, radioeshittirishlar 1961-yildan, telekoʻrsatuvlar 1972-yildan olib boriladi. Manbalar Sent Kitts va Nevis BMT aʼzolari

3713

https://uz.wikipedia.org/wiki/Sent%20Vinsent%20va%20Grenadinlar

Sent Vinsent va Grenadinlar

Sent Vinsent va Grenadinlar () Karib dengizidagi SentVinsent orol va Grenadina orollarining shimoliy qismida joylashgan davlat. Maydoni 389 km². Aholisi 116 ming kishi (2002). Maʼmuriy jihatdan 5 tumanga boʻlinadi. Davlat tuzumi Sent Vinsent va Grenadinlar — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi konstitutsiyali monarxiya. Amaldagi konstitutsiyasi 1979-yil kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya qirolichasi boʻlib, uning nomidan generalgubernator ish yuritadi. Qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organi — bir palatali parlament (Majlis palatasi). Ijrochi hokimiyatni generalgubernator tomonidan tayinlanadigan bosh vazir amalga oshiradi. Tabiati SentVinsent orol vulkan otilishidan hosil boʻlgan. Eng bal. joyi 234 m — Sufriyer vulkani. Hozir ham harakatda. Eski vulkanlar tizmasi shimolidan jan.ga tomon pasayib boradi. Grenadina orollari marjon riflari bilan oʻralgan. Iqlimi tropik, passatli. Oʻrtacha oylik temperatura 18—32°. Dekabrdan aprelgacha quruq mavsum, yillik yogʻin 1500–3700 mm; uning 70% maydan noyabrgacha yogʻadi. Teztez boʻron boʻlib turadi. SentVinsent orolning markaziy qismi oʻrmon bilan qoplangan, butazorlar ham uchraydi. Hayvonot dunyosi anvoyi qushlar (toʻti, kolibri), turlituman tropik baliqlar va hasharotlardan iborat. Bir necha qoʻriqxona bor. Aholisi Aholisining asosiy qismi sentvinsentliklar boʻlib, ular plantatsiyalarda ishlatish uchun mustamlakachilar tomonidan keltirilgan afrikalik neflar bilan indeyslar aralashuvidan hosil boʻlgan mulatlardir. Dindorlarining aksariyati — xristian (protestant)lar. Rasmiy til — ingliz tili. Tarixi SentVinsent orolga 1498-yil X. Kolumb avliyo Vinsent kunida yetib borgan. 17-asrgacha Ispaniya mulki hisoblangan, 1783-yilgacha goh fransuzlar, goh inglizlar qoʻliga oʻtib turgan, nihoyat oʻsha yili Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylantirilgan. 1958—62 yillarda orollar VestIndiya Federatsiyasi tarkibida boʻlgan. 1969-yil "Buyuk Britaniya bilan uyushgan davlat" maqomini oldi. 1979-yil 27 oktabrda mustaqillikka erishdi. 1980-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 27 oktabr — Mustaqillik kuni (1979). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Xalq taraqqiyoti harakati partiyasi, 2000-yil tuzilgan; Yangi demokratik partiya, 1975-yil asos solingan; Birlashgan leyboristlar partiyasi, 1994-yil tashkil etilgan. Mehnatkashlar milliy harakati kasaba uyushmasi; Ishchilar birlashgan ittifoqi, 1962-yil tuzilgan; Sent Vinsent va Grenadinlar mehnatkashlari ittifoqi, 1943-yil asos solingan. Xoʻjaligi Qishloq xoʻjaligi va xorijiy sayyoqlarga xizmat koʻrsatish iqtisodiyotning asosini tashkil etadi. Yalpi ichki mahsulotda xizmat koʻrsatish sohasining ulushi (shu jumladan, turizm) 71,9%, qishloq xoʻjaligining ulushi 10,6% va sanoat ulushi 17,5% dan iborat. Mehnatga layoqatli aholining 60% qishloq xoʻjaligida band. Asosiy qishloq xoʻjaligi mahsulotlari — banan, kokos yongʻogʻi, mango, muskat yongʻogʻi, kakao, maniok, sitrus mevalar, ildizidan arrorut kraxmali ajratib olinadigan oʻsimliklar. Qoramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi. Baliq ovlash rivojlangan. Yiliga oʻrtacha 73,2 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Mahalliy qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlaydigan, toʻqimachilik, poyabzal, farmatsevtika korxonalari bor. Temir yoʻli yoʻq. Avtomobil yoʻllari uzunligi — 1020 km. Asosiy dengiz porti va aeroporti — Kingstaun. Chetga banan, arrorut, xom shakar, kopra va boshqa chiqaradi, chetdan keng isteʼmol mollari, oziq-ovqat, yoqilgʻi, transport vositalari keltiradi. Asosan, Karib havzasi mamlakatlari, AQSH, Buyuk Britaniya bilan savdo qiladi. Pul birligi — sharqiy karib dollari. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Gazeta va jurnallari: "Gavernment gazett" ("Hukumat gazetasi", 1868-yildan), "Nyu tayme" ("Yangi vaqt", haftalik gazeta, 1984-yildan), "Vinsenshn" ("Vinsentlik", haftanoma. 1919-yildan), "Gavernment bulletin" ("Hukumat byulleteni"), "Yuniti" ("Birlik", 2 haftada bir marta chiqadigan jurnal). "Neshnl brodkasting korporeyshn of SentVinsent end Grenadine" hukumat radio va telekoʻrsatuv xizmati mavjud. Kingstaunda pedagogika instituti, texnika kolleji, Milliy muzey, anglikan sobori, botanika bogʻi (1763-yil tashkil etilgan), Sharlott qalʼasi (inglizlarning 18-asrdagi istehkomi) bor. Manbalar Shimoliy Amerika mamlakatlari Sent Vinsent va Grenadinlar BMT aʼzolari

3715

https://uz.wikipedia.org/wiki/Surinam

Surinam

Surinam (Suriname), Surinam Respublikasi (Repudlick Suriname) — Janubiy Amerikaning shim,sharqiy qismida joylashgan davlat. Maydoni 163,3 ming km². Aholisi 436,5 ming kishi (2002). Poytaxti — Paramaribo shahri. Maʼmuriy jixatdan 9 okrug (district)ra boʻlinadi. Davlat tuzumi Surinam — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1987-yil 30 sentabrda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (2000-yildan Ronald Venetian), u parlament deputatlari tomonidan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy assambleya (bir palatali parlament), ijrochi hokimiyatni prezident va u tayinlaydigan vazirlar maxkamasi (vitseprezident bosh vazir hisoblanadi) amalga oshiradi. Tabiati Surinam hududining koʻp qismi Gviana yassitogʻligida (eng baland joyi — Vilgelmina togʻi, 1280 m) joylashgan. Shimoliy payettekislik, qisman botqoqyaikdan iborat. Asosiy foydali kazilmalari: boksit, oltin rudalari, neft; shuningdek, temir rudalari, marganets, xrom, kamyob metallar (berill, niobiy, tantal) rudalari, gaz konlari ham bor. Ikdimi subekvatorial, issiq va sernam. Oʻrtacha oylik temperatura 26—28°. Yillik yogʻin 2300– 3000 mm. Koranteyn, Maroni, Surinam daryolari sersuv, serostona, faqat quyi qismida kema qatnaydi. Pasttekislikning shimoliy savanna, janubidagi va yassitogʻlikdagi laterit tuprokdarda doim yashil oʻrmonlar oʻsadi. Mamlakat hududining 90% oʻrmon bilan band. Oʻrmonlarda maymun, puma, tapir, yaguar, qushlar, sudralib yuruvchilar (jumladan, anakonda), savannada chumolixoʻr, zirhlilar va boshqa yashaydi. Braunsberg tabiiy bogʻi va bir necha qoʻriqhonalar bor. Aholisi Aholisi surinamliklar — kreollar, hind va pokistonlik, indonez, negr, indeys, xitoy, yevropalik va boshqa Rasmiy til — niderland tili. Dindorlari xristian, islom, hinduiylik dinlariga eʼtiqod qiladi. Shahar aholisi 51%. Muhim shaharlari: Paramaribo, NivNikkeri. Tarixi Surinamda qadimdan indeyslar yashab kelgan. 1499-yil ispan dengizchisi Alonso de Oxeda bu yerga yetib kelgan. 1551-yil golland savdogarlari Surinam daryosi quyilish joyida qishloq qurishgan. 1593-yil Surinamni ispanlar, 1630-yil inglizlar, 1667-yil gollandlar bosib olgan. 1682-yil Niderlandiya hukumati Surinamni VestIndiya kompaniyasiga topshirgan, 1799-yil uni inglizlar bosib oldi. Plantatsiya xoʻjaligi tashkil qilish uchun Afrikadan qulnegrlar keltirila boshlandi. 1802-yil Amyen sulh shartnomasiga koʻra, Surinam Niderlandiyaga oʻtdi. 1863-yil Surinamda qulchilik bekor qilindi. 2-jahon urush davrida bu yerda Amerika qoʻshinlari joylashtirildi. 1945-yil 29 dekabrda Niderlandiya Qirolligi Surinamga ichki ishlar sohasida muxtoriyat huquqini berdi, tashqi siyosat va mudofaa masalalari Niderlandiya hukumati ixtiyorida qoldi. 1973-yil noyabrda Qonun chiqaruvchi kengashga oʻtkazilgan saylovda milliy partiyalar bloki gʻalaba qozondi. 1975-yil 25 noyabrda Surinam mustaqillikka erishdi. Oʻsha yil dekabrdan S—BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 25 noyabr — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1975). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari Surinam milliy partiyasi, 1946-yil asos solingan; Milliy birlik va birdamlik uchun partiya, 1947-yil tashkil etilgan; Ilgʻor islohotlar partiyasi, 1949-yil tuzilgan; Milliy demokratik partiya, 1987-yil asos solingan; Yangilangan taraqqiyparvar partiya. Ilgʻor kasaba uyushma federatsiyasi S47; Ilgʻor ishchilar tashkiloti, 1948-yil tuzilgan; Surinam kasaba uyushmalari kengashi, 1987-yil asos solingan; Davlat xizmatchilari federatsiyasi; Surinam kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1951-yil tuzilgan. Xoʻjaligi, sanoati, transporti va iqtisodiyoti Iqtisodiyotining asosini konchilik tashkil qiladi. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 32%, qishloq xoʻjaligi.niki 10%, xizmat koʻrsatish sohasiniki 58%. Boksit qazib chiqarish sohasida dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Oltin ham qazib olinadi. Sanoati alyuminiy, shakarqand, yogʻ, margarin ishlab chiqarish., taxta tilish, yogʻochsozlik, konserva korxonalaridan iborat. Yiligaoʻrtacha 1,7 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Qishloq xoʻjaligi mamlakatning oziqovqatga boʻlgan ehtiyojini qondirmaydi. Surinam hududining 1%dan kamroqerida dehqonchilik qilinadi. Asosiy qishloq xoʻjaligi. ekinlari: sholi, shakarqamish, banan, sitrus mevalar, kokos yongʻogʻi, sabzavot. Qoramol, choʻchqa, qoʻy, echki boqiladi. Oʻrmonlarda qimmatbaho nav yogʻoch tayyorlanadi. Baliq va krevetka ovlanadi. Transport yoʻli uzunligi 301 km, avtomobil yoʻllari uzunligi 4,5 ming km. Asosiy dengiz portlari — Paramaribo va Mungo. Surinam chetga boksit, alyuminiy oksidi va alyuminiy, sholi, sitrus mevalar, yogʻochtaxta sotadi; chetdan xom ashyo, chala tayyor mahsulotlar, sanoat uskunalari, transport vositalari, yoqilgʻi, oziqovqat sotib oladi. AQSH, Niderlandiya, Norvegiya bilan savdo qiladi. Pul birligi — surinam guldeni. Maorifi 1976-yil 6—7 yohdan 12 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy taʼlim joriy etilgan. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati 6 yil, oʻrta maktabda 5— 6 yil Davlatga qarashli maktablarda oʻqish bepul, xususiy oʻquv yurtlari ham bor. Darslar kreol, niderland, ingliz tillarida olib boriladi. Pedagog kadrlar 1 ped. va 2 oʻqituvchilar institutida tayyorlanadi. Paramariboda Surinam universiteti (1968-yildan), Tropiklar ilmiy tadqiqot instituti, Madaniyat markazi (kutubxonasi bilan), Surinam muzeyi (kutubxonasi bilan) ishlaydi. Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi "Vare tayd" ("Xaqiqiy vaqt", kundalik gazeta, 1957-yildan), "Vest" ("Gʻarb", kundalik gazeta, 1909-yildan), "Omxoog" ("Choʻqqi", katolik xaftanoma, 1955-yildan). Surinam axborot agentligi (SNA), milliy axborot mahkamasi, 1977-yil asos solingan; "Stixting RadioOmrup Suriname", hukumat tijorat xizmati, 1965-yil tuzilgan. "Surinamse Televisi Stixting", hukumat telekoʻrsatuv tijorat xizmati, 1965-yil tashkil etilgan. Adabiyoti Surinam va niderland tilida rivojlanayotgan adabiyotini X. Sxauten (18-asr), Y. King (19-asr) kabi shoirlar boshlab berishgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Surinam tili taqiqlandi, yarim asr mobaynida faqat niderland tilidagi asarlar nashr etiddi. A. Xelmanning hikoya va romanlari, A. de Komning sheʼrlari yuzaga keldi. 40y.larda Surinam tilini tiklash harakati boshlandi. Maʼrifatparvar I.A. Kunders xalqning milliy ongini uygotish uchun kurashdi. Shoirlardan A. Sangodaryoning "Kurash", K. Verlogenning "Porloq inqilob" toʻplamlari, R. Dobruning sheʼrlari ijtimoiy muammolarni koʻtarib chiqdi. B. Vyanen, L. Van Myulirning qissa, hikoya va romanlari yeshlar hayetini, L. G. Ferrir, Rita Raman va Dobru asarlari Surinam xalqining mustaqillik yoʻlidagi kurashini aks ettiradi. Manbalar Janubiy Amerika mamlakatlari Surinam BMT aʼzolari

3717

https://uz.wikipedia.org/wiki/Amerika%20Qo%CA%BBshma%20Shtatlari

Amerika Qoʻshma Shtatlari

Amerika Qoʻshma Shtatlari (AQSh; ), Qoʻshma Shtatlar () yoki shunchaki Amerika () Shimoliy Amerikadagi mamlakatdir. Poytaxti — Vashington shahri, Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʼzosi. AQSh sharqdan Atlantika, gʻarbdan Tinch okeani, janubi-sharqdan Meksika qoʻltigʻi bilan oʻralgan. Maʼmuriy jihatdan 50 shtat va bir federal okrugga boʻlinadi. Alyaska va Gavayi shtatlari mamlakat asosiy hududidan tashqarida joylashgan. Puerto-Riko Hamdoʻstligi, Shimoliy Mariana orollari Hamdoʻstligi, Guam, Virginiya orollari va Amerika Samoasi ham AQShga qarashli. Maydoni — jami 9 833 520 km. Aholisi 337 million kishi (2024) dan oshiq boʻlib, aholi soni boʻyicha jahonda uchinchi oʻrinda turadi. Tarixi Qadim zamonlarda hozirgi AQSh hududida indeyslar va eskimoslar yashagan. Amerika 1492-yilda Christopher Columbus tomonidan kashf etilgandan keyin XVI asrda Ispaniya, Fransiya, Angliya, Gollandiya va Shvetsiya Shimoliy Amerikadagi boʻsh yerlarni egallashga kirishdi. Angliya XVIII asr oʻrtalarida asosiy raqiblarini surib chiqarib, qitʼaning sharqiy qismida oʻzining mustamlakachilik hukmronligini oʻrnatdi. Yerlarni egallash va oʻrnashib olish bilan ayni bir vaqtda mahalliy aholi qirgʻin qilindi va Afrikadan qul negrlar ommaviy ravishda olib kelindi. 1775-1783-yillardagi Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun urush davomida 1776-yil 4-iyulda federal davlat — AQShga asos solindi va u respublika deb eʼlon qilindi. George Washington Amerika Qoʻshma Shtatlarining birinchi prezidenti etib saylandi. Mamlakat shimolida sanoat va fermerlik, janubiyda quldorlikka asoslangan dehqonchilik rivojlandi. Gʻarbdagi indeys qabilalarini haydab yuborish va yangi yerlarni oʻzlashtirish hisobiga AQSh hududi tez kengaya bordi. 1803-yilda Fransiyadan Gʻarbiy Luiziana „sotib olindi“, 1819-yilda Ispaniya Floridaning bahridan oʻtdi, 1836-yilda Meksikadan Texas tortib olindi. XIX asr mobaynida hozirgi Kaliforniya, Arizona, Nyu-Meksiko va Nevada shtatlarining hududlari, Kolorado va Vayoming shtatlarining bir qismi qoʻshib olindi. XIX asr oʻrtalarida AQShda „ikki partiyali tizim“ tarkib topdi. Endi hokimiyatni Demokratlar partiyasi bilan Respublikachilar partiyasi galma-gal boshqaradigan boʻldi. Shimoliy burjuaziyasi bilan janub plantatorlari oʻrtasidagi ziddiyat AQShda 1861—65-yillarda fuqarolar urushiga olib keldi, unda prezident Abraham Lincoln boshchiligidagi shimoliy shtatlar gʻalaba qozondi. Urush davomida yer ulushlari haqida (1862), quldorlikni bekor qilish toʻgʻrisida (1865) qonunlar qabul qilindi. Fuqarolar urushidan soʻng mamlakat iqtisodiyoti jadal rivojlana boshladi. 1867-yilda AQSh chor Rossiyasidan Alyaska va Aleut orollarini sotib oldi; XIX asr oxirida Filippin, Gavayi, Puerto-Riko va boshqalarni, 1903-yilda Panama kanali zonasini qoʻlga kiritdi. Ikki asr boʻsagʻasida AQShga koʻchib kelishning yangi toʻlqini boshlandi. Muhojirlarning aksariyati janubi-sharqiy Yevropadan edi. Birinchi jahon urushi davri (1914–1918)da AQSh avvaliga betaraflik mavqeyida turdi, 1917-yil aprelda Antanta tomonida turib harakat qildi. Urushdan keyin AQSh iqtisodiy yuksalish davriga kirdi. Ammo tez orada iqtisodiy inqiroz (1929–1933) boshlanib, ishsizlik kuchaydi (1933-yilda 17 million ishsiz bor edi), korxonalar sindi, ishlab chiqarish keskin pasaydi. Inqiroz sharoitida Franklin D. Roosevelt (1933—1945-yillarda AQSh prezidenti) boshchiligidagi Demokratik partiya maʼmuriyati hokimiyat tepasiga keldi. Uning tashabbusi bilan bir qancha ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar amalga oshirildi, „yangi yoʻl“ deb atalgan bu yoʻl AQShni inqirozdan olib chiqish maqsadini koʻzlar edi. 1941-yilda Yaponiya Amerikaning Pearl Harbor harbiy-dengiz bazasiga hujum qilganidan keyin AQSh Ikkinchi jahon urushiga qoʻshildi va Adolf Hitlerga qarshi koalitsiya tomoniga oʻtdi. Amerika qurolli kuchlari asosan Tinch okeanida Yaponiyaga qarshi jangovar harakatlarda qatnashdi. 1943-yilda Italiyaga qoʻshin tushirdi. AQSh ittifoqchilarning xalqaro anjumanlarida (1943-yil Tehron, 1945-yil Qrim, 1945-yil Potsdam konferensiyalarida) qatnashdi. Nihoyat, 1944-yil 6-iyunda AQSh bilan Buyuk Britaniya ikkinchi frontni ochdi. 1945-yil avgustda Harry S. Truman (1945—1953-yillarda AQSh prezidenti) buyrugʻi bilan Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombalari tashlandi; oʻn minglab tinch aholining qirilishiga sabab boʻldi. 1950—1953-yillarda AQSh Koreya urushida qatnashdi, 1956—1975-yillarda Vyetnamda urush olib bordi. 1945-yildan AQSh — BMT, shuningdek, Amerika davlatlari tashkiloti, NATO aʼzosi. Geografiyasi Atlantika okeanining AQSh qirgʻogʻida koʻrfaz va qoʻltiqlar juda koʻp, sohillari asosan pasttekislikdan iborat; eng katta yarim orol — Florida. Mamlakat relyefi uch turga boʻlinadi. Gʻarbdagi Kordilyera togʻ tizmasi AQSh hududining uchdan bir qismini egallaydi. Tinch okean sohili baland togʻlar (Alyaska tizmasida AQSh va butun — 6194 m balandlikdagi Mak-Kinli choʻqqisi joylashgan; bundan tashqari Qirgʻoqboʻyi tizmalari va Kaskadli togʻlar, Syerra-Nevada togʻlari bor). Sharqiy mintaqani Qoyali togʻ tizmalari egallagan. Mazkur ikkala togʻli mintaqa oraligʻida Kolumbiya va Kolorado platolari bor. Katta Havza choʻl yassi togʻliklarini chuqur daralar bir-biridan ajratib turadi. Sharqda uncha baland boʻlmagan Appalachi togʻlari (balandligi 2037 m gacha, Mitchell togʻi) boʻlib, uni torgina Atlantika boʻyi pasttekisligi okeandan ajratib turadi. Kordilyera bilan Appalachi oʻrtasida Markaziy tekisliklar, Buyuk tekisliklar (yoki Preriy platosi) va Meksikaboʻyi tekisliklarini oʻz ichiga olgan ichki tekisliklar joylashgan. Shim.da suv-muz shaklidagi relyefli Lavrentiy tepaligining bir qismi joylashgan. AQSh — foydali qazilma zaxiralari va xilma-xilligi jihatidan dunyoning eng boy mamlakatlaridan biri. Koʻmir, neft, gaz, mis, qoʻrgʻoshin, pyx, uran, temir, titan rudalari, simob, oltin, molibden, volfram, fosforit konlari mavjud. Tosh va kaliy tuzlari, oltingugurt va boshqa minerallar ham bor. AQSh hududining deyarli hammasi moʻ`tadil va subtropik mintakalarda, Alyaska — subarktika, Floridaning janubiy qismi tropik mintaqalarda joylashgan. Mamlakatning shimoli-sharqiy va sharqiy qismlari iqdimiga iliq Golfstrim oqimi, Tinch okean sohili iqlimiga sovuq Kaliforniya oqimi anchagina taʼsir oʻtkazadi. Hudud yuzasining tuzilish xususiyatlariga koʻra shimoliy va janubiy mintaqalar oʻrtasida havoning faol almashinuvi munosabati bilan ob-havo tez-tez oʻzgarib turadi. AQSh ichki mintaqalarining iqlimi — kontinental, Kordilyera ichki hududlarida keskin kontinental. Bismark shahrida (Shimoliy Dakota shtati) yanvarning oʻrtacha harorati −19’, iyulda 21°, Chikago shahrida yanvarda −3,7° va iyulda 32, G. Meksikaboʻyi pasttekisligi va Atlantika boʻyi pasttekisligining janubiy qismida subtropik iqlim. Yangi Orlean shahrida yanvarning oʻrtacha harorati 12°, iyulda 27,4°. Atlantika boʻyi sohilining shimoli-sharqiy qismi va Tinch okean boʻyi sohilining shimoliy qismida — dengiz iqlimi. NyuYorkda yanvarning oʻrtacha harorati −0,8°, iyulda 23". Tinch okean sohilining janubida Oʻrta dengizga oʻxshash iqlim, Kordilyera janubiy qismining ichki tumanlarida juda issiq va qurgʻoqchil. Havoning eng past harorati (-64° gacha) Yukon yassi togʻligi (Alyaska)da, eng yuqori harorati esa (50°) Ajal vodiysi (Kaliforniya)da kuzatilgan. Oʻrtacha yillik yogʻin Alyaskaning janubi-sharqida va Vashington shtatining gʻarbida — 3000-4000 mm, mamlakatning janubi-sharqida — 1500-2000 mm, ichki tekisliklarda — sharqda 1 500 mmdan gʻarbda 3 000 mm gacha. AQShning koʻp daryolari Atlantika okeani havzasiga quyiladi. Mamlakat hududidan dunyoning eng yirik daryo tizimlaridan biri — Missuri bilan Missisipi daryosi oqib oʻtadi. Appalachidan oqib kelib Atlantika okeaniga quyiladigan daryolar (Gudzon, Potomak va boshqalar) — qisqa, tez va sersuv. Kordilyeraning daryo tarmogʻi siyrakroq. Bu yerdagi Kolumbiya, Kolorado kabi soylar chuqur daralardan oqib oʻtadi. Mamlakat shimolida, Kanada chegarasida Buyuk koʻllar (Yuqori koʻl, Guron, Michigan, Eri, Ontario) bor. Katta Havza togʻida Katta Shoʻr koʻl, Floridada koʻpdan-koʻp sayoz koʻl va qoʻltiqlar, Alyaskada muzliklardan hosil boʻlgan tektonik koʻllar, jumladan, Iliamna koʻli bor. Ichki suvlardan sanoat va kommunal suv taʼminoti, kema qatnovi, sugʻorish va gidroenergiya manbai sifatida barakali foydalaniladi. Tuproq qoplami xilma-xil. Shimoli-sharqda serajriq podzol (kulrang) va qoʻngʻir oʻrmon tuproq, janubi-sharqda qizgʻish va sargʻish tuproq, Ichki tekisliklarda qoramtir preriy, qoratuproq va toʻq sur, Kordilyeraning togʻ oraligʻi platosida quruq dashtlarning kulrang va och sur tuproqlari. Mamlakat shimoli-sharqida aralash va qaragʻay oʻrmonlari, janubida keng bargli, Tinch okean sohili va Kordilyera yon bagʻirlarida igna bargli oʻrmonlar ustun. Markaziy tekisliklarning gʻarbidagi ayrim joylarda oʻtsimon preriy oʻsimlikzorlari, Buyuk tekisliklar, Kordilyera platosi va vodiylarida quruq dashtlarning oʻsimliklari saqlanib qolgan. Kordilyera yassi togʻligining qurgʻoqchil qismini yarim choʻl va choʻllar egallaydi. Muhofazaga olingan yirik tabiat obyektlari orasida Iyellouston milliy bogʻi, Yosemit milliy bogʻi, Sekvoyya, Grand-Kanon milliy bogʻlari, Mamont va Karlsbad gʻorlari bor. Hukumat va siyosat Davlat tuzumi AQSh 50 ta shtat, bitta federal okrug va beshta hududdan tashkil topgan federativ respublikadir. Bundan tashqari, jahonning mavjud eng qadimgi federatsiyasi hisoblanadi. 2021-yilda AQSh Demokratiya indeksida 26-oʻrinni egalladi. AQShning amaldagi konstitutsiyasi 1787-yilda qabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi, qurolli kuchlar bosh qoʻmondoni — prezident, uning vakolatlari juda katta. Vitse-prezident bilan birga bavosita, ikki bosqichli saylov yoʻli bilan (saylovchilar hayʼati orqali) 4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni senat va vakillar palatasidan iborat ikki palatali kongress amalga oshiradi. Senatda 100 senator bor (ular 6 yil muddatga, har shtatdan 2 tadan saylanadi va 1/3 qismi har 2 yilda yangilab turiladi). Vakillar palatasiga 435 deputat 2 yilga saylanadi. Ijrochi hokimiyat organi — AQSh hukumati prezident tomonidan senatning roziligi bilan tayinlanadi; 13 vazirdan iborat boʻladi. Hukumat kongress oldida masʼul emas. Har bir shtatning oʻz konstitutsiyasi bor. Shtatdagi qonun chiqaruvchi hokimiyatni qonun chiqaruvchi majlis, ijrochi hokimiyatni esa gubernator amalga oshiradi. AQSh davlatining konstitutsiyaviy tizimiga uch siyosiy-huquqiy qoida asos qilib olingan, bu qoidalar — hokimiyatning boʻlinishi, federalizm va sudning konstitutsiyaviy nazoratidan iborat. Hokimiyatning boʻlinish qoidasi davlat hokimiyatining uch tarmogʻi — qonun chiqaruvchilik, ijroiya va sud hokimiyatlarining mustaqilligini va ular oʻrtasida vazifalarning chegaralab qoʻyilishini nazarda tutadi. Federal darajadagi uch tarmoq — Kongress, Prezident va Oliy suddir. Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari Respublikachilar partiyasi, 1854-yilda tuzilgan; Demokratik partiya, 1828-yilda tuzilgan; Kommunistik partiya, 1919-yilda tuzilgan; Amerika Mehnat Federatsiyasi — ishlab chiqarish kasaba uyushmalari Kongressi, 1955-yil tashkil etilgan. AQShda salkam 40 mustaqil kasaba uyushmalari ham bor, ularga 4,5 million ishchi va xizmatchi aʼzo boʻlib kirgan. Demografiyasi Aholisi AQShning hozirgi aholisi uch asosiy etnik tarkibiy qismdan: AQSh amerikaliklari, muhojirlar va tub joy aholisidan iborat. AQSh aholisining 82,8% ni asli kelib chiqishi yevropaliklar, 12,6% ni afrikaliklar, 3,6% ni osiyoliklar, 1% ni hindular, eskimoslar, aleutlar tashkil etadi. Aholining 80% shaharlarda yashaydi. AQSh amerikaliklari millat sifatida asosan 18-asrning 2-yarmida Yevropaning turli mamlakatlaridan kelgan muhojirlarning aralashib ketishi natijasida tarkib topgan. Afroamerikaliklar („qoralar“ deb ata-luvchi negrlar) AQSh amerikaliklarining irqiy-etnografik guruhi boʻlib, ular 17-19-asrlarda mamlakatga keltirilgan afrikalik qullarning avlodlaridir. Afroamerikaliklar koʻp asrlar davomida ayirmachilik va kamsituvga duchor qilinishiga qaramay, afrikaliklarning oq tanlilar bilan jismoniy aralashuvi sodir boʻldi. Duragaylar afroamerikaliklar umumiy sonining anchagina qismini tashkil etadi. AQShda meksikanlar, italyanlar, nemislar, fransuzlar, shvedlar, norveglar, gollandlar, yaponlar, polyaklar, xitoylar va boshqaxalqlar ham yashaydi. AQShda 5 mingga yaqin oʻzbek istiqomat qiladi. Ular asosan NyuYork, Vashington, Nyu-Jersi shtatlarida, Filadelfiya shahrida hamda mamlakatning boshqa shtat va shaharlarida yashaydi. Ular turli kasb hamda tijorat ishlari bilan shugʻullanadilar. Hozirgi amerikalik oʻzbeklarning ota-bobolari 1917-yilgi oktyabr toʻntarishidan keyin bolsheviklar tazyiqidan qochib, avval Afgʻoniston va Xitoyga oʻtib ketganlar. 1950-yillarda esa, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Turkiya orqali AQShga borib qolishgan. Ikkinchi jahon urushi davrida turli yoʻllar bilan u yerga borib qolgan oʻzbeklar ham uchraydi. AQSh aholisining zichligi — 1 km² ga 27,2 kishi. Rasmiy tili — ingliz tili. Dindorlar asosan protestantlar va katoliklardir. Yirik shaharlari: Nyu-York, Chikago, Los Anjeles, Filadelfiya, Xyuston, Detroyt, San Fransisko, Vashington, Boston, Dallas, Klivlend, Baltimor (yana qarang Amerikaliklar). Tibbiy xizmati Mamlakat kasalxona muassasalarining 70% — xususiy. Shifokorlarni tibbiyot maktablari tayyorlaydi. Saratoga-Springs, Kliften, Trenchlik, Xot-Springsda balneologiya, Atlantiksitida dengiz boʻyi, Santa-Klaus, Monterey, Santa Barbarada dengiz kurortlari bor. Atlantika va Tinch okeanlari sohillari va orollarida, shuningdek togʻ va choʻl joylarda iqlimiy stansiyalar joylashgan. Iqtisodiyoti Xoʻjaligi AQSh — dunyoda iqtisodiy jihatdan eng yuksak darajada rivojlangan mamlakat. Yalpi milliy mahsulot, sanoat va qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarish hajmi, tovar va kapital eksport qilish, ishlab chiqarishning tuplanish va markazlashuvi, ilmiy tadqiqotlarga sarf-xarajat va sh.k. boʻyicha 1-oʻrinda turadi. Butun dunyodagi sanoat ishlab chiqarishning uchdan bir qismi AQSh ulushiga toʻgʻri keladi. Xalqaro boshqaruv taraqqiyoti instituti oʻtkazgan tadqiqot maʼlumotlariga koʻra, 1994—1996-yillarda iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan yetakchi davlatlar oʻrtasida ham AQSh birinchi oʻrinda turibdi. Sanoati 1933-yil 16-iyunda kuchga kirgan sanoatni qayta tiklash haqidagi qonun „Yangi yoʻnalish“ doirasidagi yana bir muhim tadbir boʻldi. Bu qonun sanoatning davlat tomonidan joriy qildi. Birinchi jahon urushi natijasida AQSh Dunyodagi yetakchi davlatga aylanadi. Amerika kompaniyalari Yevropa mamlakatlariga ulkan miqdorda va yuqori narxlarda harbiy jihozlar, qurol -yaroq va oziq ovqat etkazib berdi. Koʻplab Yevropa mamlakatlari AQShdan urush olib borish uchun kredid oldilar va urushdan soʻng AQSh oldida qarzdor boʻlib qoldilar amerika kompaniyalari urush davrida jami 35 mlrd. dollar foyda koʻrishdi. 1933-yil 12-mayda fermerlarga yordam haqidagi qonun qabul qilindi. Ularning mahsulotlariga boʻlgan narxlarni oshirish zarur edi. Fermerlarga ekinzorlar maydonini va chorva turini qisqartirish haqida davlat bilan kontrakt tuzish taklif etildi. Buning uchun ularga mukofotlar berildi. Fermerlarning qarzlari davlat hisobiga qabul qilindi va nomaʼlum muddatga toʻxtatib qoʻyildi. Davlat yuzminglab fermerlarga kredit berdi. Norentabel fermalar tugatildi. „Yangi yoʻnalish“ AQShdagi ijtimoiy munosabatlarni liberallashtirish uchun ijtimoiy qonnunchilik sohasida muhim siljishni amalga oshirildi. 1935-yili AQSh Kongressi "Vagner qonuni " ni qabul qildi. Mazkur qonun boʻyicha ishchilar jamoaviy shartnomalar tuzish huquqiga va ish tashlash huquqiga ega boʻlishdi. Kasaba uyushmalari huquqlarining va ish tashlash huquqining tan olinganligi ishchilar sinfining oʻz saflari birligi uchun kurashiga yangi turtki berdi. Kasaba uyushmalari soni koʻpayib ketaboshladi. Tan olingan markaz — Amerika mehnat federatsiyasi bilan birga yangi kasaba uyushma tashkiloti — Ishlab chiqarish kasaba uyushmalari komiteti paydo boʻldi. Bu tashkilot 1938-yilda Ishlab chiqarish kasaba uyushmalari kongressi deb nomlandi. Ruzvelt Prezidentligi davrida ichki siyosatning liberallashtirilganligi tashqi siyosatda ham aks etdi. AQShning tashqi siyosati yanada moslashuvchan va haqqoniyroq boʻlib qoldi. Yangi maʼmuriyatning tashqi siyosatdagi birinchi yirik ishi — 1933-yil noyabrida Sovet Ittifoqi bbilan diplomatic munosabatlar oʻrnatilganligidir. Ikki mamlakat oʻrtasida munosabatlar meʼyorlashganligi ularning iqtisodiy aloqalarini faollashtirildi. 1935 va 1937-yillarda AQSh bilan SSSR oʻrtasida ikki mamlakatning oʻzaro foydali iqtisodiy munosabatlari rivojlanishiga imkon beruvchi savdo bitimlati tuzildi. Ruzvelt 1937-yil 5-oktyabr kuni Chikagoda soʻzlagan nutqida agressorlar atrofida karantin oʻrnatishga chaqirdi. U fashistik davlatlarning bosqinchilik harakatlarini ham keskin qoraladi. 1939-yil 26-iyul kuni AQSh Yaponiya bilan savdo shartnomasini bekor qildi. 1939-yil 4-noyabrda Ikkinchi jahon urushi boshlangandan soʻng betaraflik haqidagi qonun qayta koʻrib chiqildi va bu Angliya hamda Fransiyaga AQShdan qurol-yarogʻ sotib olish imkonini berdi. AQSh milliy daromadining 66,3% sanoatda hosil qilinadi. Sanoat ishlab chiqarishning yarmiga yaqini sanoat korporatsiyalari qoʻlida. Ular orasida: „Ekson“, „Mobil“, „Teksako“, „Shevron“, „Standard oyl of Kaliforniya“, „Standard oyl of Indiana“, „Galf oyl“ neft, „Jeneral motore“, „Ford motor“, „Kraysler“ avtomobil, „IBM“, „Jeneral elektrik“, „ITT“ elektr mashinasozligi, „YU. S. Stil“ poʻlat quyish, „Dyupon de Nemur“ kimyo va boshqa korporatsiyalar bor. Harbiy sanoat korporatsiyalari orasida „Jeneral daynemiks“, „Lokxid“, „Makdonnel Duglas“, „Grumman“, „Xyuz eyrkraft“ yetakchi oʻrinni egallaydi. Avia-raketa-kosmik, energomashinasozlik, elektron, shuningdek neft kimyosi, atom va energetika sanoati gʻoyat tez suratlar bilan taraqqiy etmoqda. Elektr energiyaning 74% issiqlik elektr stansiyalarida, 12,1% GESlarda, 14,1% AESlarda hosil qilinadi. Neft (Meksika qoʻltigʻi sohilidagi Galf, Kaliforniya, Alyaska), tabiiy gaz va oltingugurt (Galf), kumir (Appalachi va Markaziy havzalar), temir ruda (Yuqori koʻl atrofi), fosforit (Florida), uran, rangli metallar, kaliy tuzlari va sh.k. qazib olinadi. Qora metallurgiyaning asosiy markazlari — Chikago, Pittsburg, Detroyt, Klivlend, Buffalo, Baltimor, Filadelfiya. Alyuminiy sanoati Galf atrofida hamda Kolumbiya va Tennessi daryolari havzalarida joylashgan. Sanoatning yetakchi tarmogʻi — mashinasozlik va metallsozlik. Sanoat va energetika asbob-uskunalari, qurilish va qishloq xoʻjaligi mashinalari ishlab chiqarish asosan shimoli-sharqiy shtatlarda, elektrotexnika va aloqa vositalari ishlab chiqarish shimoli-sharq va Kaliforniyada Yoʻlga qoʻyilgan. Avtomobilsozlikning bosh markazi Detroyt shahri Samolyotlar, raketa va kosmik texnika ishlab chiqaruvchi zavodlar asosan Los-Anjeles, San-Diyego, Boston, Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Buffalo, Dallas, Atlanta va boshqa shaharlarda joylashgan. Kemasozlik (asosan harbiy kemasozlik) AQSh shimoli-sharqiy sohili portlarida rivojlangan. Atom sanoatining asosiy markazlari — Ok-Rij, Padyuka, Portsmut, Eyken, Xanford. Kimyo sanoati ximikatlar, plastmassalar, kimyoviy tola, sintetik kauchuk, loklar, kir yuvish vositalari, boʻyoqlar, maʼdanli oʻgʻitlar va sh.k.ni ishlab chiqaradi. Mazkur tarmoq korxonalari asosan shimoli-sharqiy shtatlarda, Meksika qoʻltigʻi sohilidagi shaharlarda joylashgan. Harbiy sanoat asosan Kaliforniya, Nyu-York, Texas, Konnektikut, Missuri, Massachusets, Virginiya shtatlarida. Yengil sanoat tarmoqlaridan eng salmoklisi toʻqimachilik (koʻproq Shimoliy Karolina, Janubiy Karolina va Jorjiya shtatlarida) va tikuvchilik (Nyu-York va janubiy shtatlar). Charm-poyabzal sanoati yaxshi rivojlangan. Oziq-ovqat sanoati oʻz xom ashyosi bilan yaxshi taʼminlangan. Uning yetakchi tarmoqlari — goʻsht, sut, un, yogʻ, qand-shakar, konserva, alkogolli, alkogolsiz ichimliklar, tamaki. Qishloq xoʻjaligi AQSh milliy daromadining 8% dan koʻprogʻi qishloq xoʻjaligida hosil qilinadi. Yirik fermalar yetakchi rol oʻynaydi. Umuman qishloq xoʻjaligi sermahsul va sertovar boʻlib, muayyan hududlar ayrim mahsulot turlariga ixtisoslashgan va markazlashgan. Mamlakatda 2 mln.ga yaqin fermer xoʻjaligi bor, bir fermer xoʻjaligi oʻrta hisobda 190 ga yerda dehqonchilik qiladi. Mehnatga yaroqdi aholining 2,5% qishloq xoʻjaligida band. AQShda asosan makkajoʻxori, soya, paxta, tamaki, sholi, kartoshka, kungaboqar, qand lavlagi, shakarqamish va boshqa ekiladi. Bugʻdoyzorlar („bugʻdoy mintaqasi“) Buyuk tekisliklar va Kolumbiya platosida (asosan Kanzas va Shimoliy Dakota shtatlari), makkajoʻxori („makkajoʻxori mintaqasi“) Buyuk koʻllarning janubiy va gʻarbida (Ayova, Illinoys shtatlari) ustunlik qiladi, paxtazorlar faqat Missisipi daryosi vodiysi hamda Texas, Arizona va Kaliforniya shtatlarida uchraydi. Qand lavlagi, shakarqamish Missisipi daryosi etaklarida va Gavayi orollarida, tamaki Shimoliy Karolina, Virginiya va Kentukki shtatlarida yetishtiriladi. Bogʻdorchilik va polizchilik Kaliforniya, Floridada, Atlantika okeani va Buyuk koʻllar sohillarida koʻproq. Keng choʻllar va „makkajoʻxori mintaqasi“ shtatlarida goʻshtbop chorvachilik, shimoli-sharqda va Kaliforniyada sut chorvachiligi rivojlangan. Minnesota va Viskonsin shtatlarida sutning koʻp qismi qayta ishlanib, pishloq va sariyogʻ ishlab chiqariladi. Qoʻychilik asosan qurgʻoqchil togʻli shtatlarda rivojlangan. Goʻshtbop joʻja (broyler), tovuq, kurka yetishtirishga katta ahamiyat beriladi. Tuxum koʻproq janubi-sharqiy shtatlardagi yirik parrandachilik fab-rikalarida yetishtiriladi. AQShda 102 mln. bosh qoramol, 51 mln. bosh choʻchqa, 10 mln. bosh qoʻy bor. Baliq ovlash rivojlangan. Hamma turdagi yogʻoch tayyorlanadi. Transporti Ichki yuk tashishda temir yoʻl, avtomobil transporti, ichki suv transporti, dengiz transporti, havo transporti, gaz va neft quvurlari muhim ahamiyatga ega. Asosiy dengiz portlari: Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Yangi Orlean, Xyuston, San-Fransisko, Buyuk koʻllarda — Chikago, Dulut. Aviatsiya qatnovi asosiy uzellari — Nyu York, Chikago, Atlanta, Los Anjeles, Mayami, Dallas. Tashqi savdosi Dunyoning turli mamlakatlariga bevosita mablagʻ sarflash koʻpayib bormoqda. Eksportda ham, importda ham tayyor mahsulot ustun. AQShdan sanoat va energetika mashina-uskunalari, transport vositalari, kimyo tovarlari, toʻqimachilik va qogʻoz mahsulotlari, koʻmir, oziq-ovqat va yembop don, soya, paxta, tamaki va boshqa mahsulotlar chiqariladi; neft va neft mahsulotlari, ruda va metall, sanoat mashina-uskunalari, uzoq muddat foydalaniladigan roʻzgʻor anjomlari, kiyim-kechak, poyabzal, yogʻoch, qogʻoz, baliq, goʻsht, qand-shakar, kofe va boshqa keltiriladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari — Kanada, Yaponiya, Meksika, Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari. Pul birligi — Amerika dollari. Madaniyati Maorifi va madaniy-maʼrifiy muassasalari Milliy maorif tizimi mustaqillik uchun urush (1775–83)dan keyin qaror topa boshladi. 1852-yilda Massachusets shtati AQShda birinchi boʻlib majburiy boshlangʻich taʼlim toʻgʻrisida qonun qabul qildi. AQShdagi koʻpchilik shtatlarda 7-16 yoshdagi bolalar uchun oʻqish majburiyil Oʻrta maktabning turlari koʻp: 3-yillik kichik oʻrta maktab, 6-yillik birlashgan kichik va oʻrta, 4-yillik oʻrta maktab. Barcha variantdagi oʻrta maktablarda oʻqish muddati — 12-yil Oliy taʼlim tizimi universitetlarni, 4-yillik kollejlarni bundan tashqari toʻliq oliy maʼlumot bermaydigan 2-yillik kichik kollejlarni, hunar va texnika institutlarini oʻz ichiga oladi. Barcha oliy oʻquv yurtlarida taʼlim pulli. Eng yirik oliy oʻquv yurtlari: Garvard, Kaliforniya (Berkli shahrida), Viskonsin, Michigan, Illinoys, Kornell (Itaka shahrida), Kolumbiya, Prinston, Chikago, Pensilvaniya universitetlari, Kaliforniya, Stenford va Massachusets texnologiya institutlari. Yirik kutubxonalari: Kongress kutubxonasi (1800-yil tashkil etilgan), Nodir kitoblar va qoʻlyozmalar kutubxonasi, Milliy arxiv kutubxonasi, Milliy tibbiyot kutubxonasi, universitetlarning kutubxonalari, Los-Anjeles (1872-yil tashkil etilgan), Chikago (1872-yil tashkil etilgan), Boston (1852-yil tashkil etilgan), Nyu-York (1895-yil tashkil etilgan) xalq kutubxonalari va boshqa Mashhur muzeylari: AQSh Milliy muzeyi, Havoda uchish va kosmonavtika milliy muzeyi, Nafis sanʼat asarlari milliy kolleksiyasi, Milliy sanʼat galereyasi, Tarix va texnika milliy muzeyi, Milliy portret galereyasi (hammasi Vashingtonda), Hozirgi zamon sanʼat muzeyi, Metropoliten muzey, Amerika tabiatshunoslik tarixi muzeyi (Nyu-Yorkda), Boston nafis sanʼat muzeyi va boshqa Etimologiyasi AQSh-etimologiyasi qadimgi ingliz-mulatlardan kelib chiqqan.AQSh- katta sivilizatsiyaning markazlaridan biri hisoblanadi. Ilmiy muassasalari AQShda ilmiy muassasalarga rahbarlik qiladigan yagona markaz yoʻq. Vashingtondagi AQSh Milliy Fanlar Akademiyasi (1863-yilda tashkil boʻlgan) fan va texnika masalalari boʻyicha federal hukumatning maslahatchisi hisoblanadi. 1964-yilda alohida Milliy texnika akademiyasi tuzilgan; Kaliforniya Fanlar Akademiyasi (1853), Chikago Fanlar Akademiyasi (1857) mavjud. Barcha ilmiy tadqiqotlarning anchagina qismi universitetlarda olib boriladi. 1965-yilda tashkil etilgan Milliy taʼlim akademiyasi maorif va ped. masalalari bilan shugʻullanadi. Mamlakatda birtalay ixtisoslashgan ilmiy tashkilot va jamiyatlar bor. 10 mingdan ortiq, asosan, xususiy sanoat firmalari, 700 ga yaqin federal hukumat muassasasi ilmiy tadqiqot va tadqiqot-konstruktorlik ishlarini amalga oshiradi. Kongressning ijozati bilan federal hukumat barcha ilmiy tadqiqot va konstruktorlik ishlarining yarmini pul bilan taʼminlaydi. 1950-yilda Millim ilmiy fond tashki l etildi. Bu muassasa zimmasiga ilmiy tadqiqotlarning yoʻnalishini belgilash, ularni muvofiqlashtirish va pul bilan taʼminlash, ilmiy kadrlar tayyorlash vazifasi yuklatilgan. Fan va texnika masalalari boʻyicha federal kengash prezidentning maxsus yordamchisi boshchiligida hukumat muassasalari bajaradigan tadqiqot ishlarini nazorat qiladi. Davlat muassasalari orasidagi eng yirik fondlar Mudofaa vazirligiga qarashlidir. Bu vazirlik ixtiyorida 100 dan ortiq ilmiy tadqiqot va tajriba ilmiy markazlari bor. Matbuoti, radioeshittirish va telekoʻrsatuvi AQShdagi yirik kundalik gazetalar: „Nyu-York tayms“ („Nyu-York vaqti“, 1851-yildan), „NyuYork deyli nyus“ („Nyu-York kundalik yangiliklari“, 1919-yildan), „Nyu-York post“ („Nyu-York pochtasi“, 1801-yildan), „Vashington post“ („Vashington pochtasi“, 1877-yildan), „Vashington tayms“ („Vashington vaqti“, 1982-yildan), „Uollstrit djornel“ („Uollstrit gazetasi“, 1889-yildan), „Chikago tribyun“ („Chikago minbari“, 1847-yildan), „Los-Anjeles tayms“ („Los-Anjeles vaqti“, 1881 ydan), jurnallar: „Taym“ („Vaqt“, 1923-yildan), „Nyusuik“ („Hafta yangiliklari“, 1933-yildan), „Yunayted steyts nyus end uorld riport“ („Qoʻshma shtatlar yangiliklari va jahonga nazar“, 1933 ydan), „Biznes uik“ („Biznes hafta mobaynida“, 1929-yildan), „Neyshn“ („Xalq“, 1865 ydan), „Demokrat“ (1961 ydan), „Layf“ („Hayot“). Yetakchi axborot agentliklari: Assoshieyted Press (AP; 1848-yilda tashkil etilgan) va YUPI (1958-yilda tashkil etilgan). Birinchi tijorat radiostansiyasi 1920-yilda tashkil etilgan. AQShda 9 mingdan koʻproq radio va IZO telestansiya mavjud. Tajriba telekoʻrsatuvi — 1928-yildan, muntazam telekoʻrsatuv 1941-yildan ishlaydi. Adabiyoti 17-asrdan rivojlana boshladi. 1775-83-yillar mustaqillik uchun urush davridagi maʼrifatparvarlar, xususan, „Uchinchi tabaka“ oliy maqsadlarining targʻibotchisi B. Franklin va atoqli publitsist, „Somom aql“ (1776) va „Inson huquqlari“ (1791–92) manifestining muallifi T. Peyn faoliyati milliy adabiyotni rivojlantirishda muhim rol oʻynadi. T. Jeffersonning „Mustaqillikdeklaratsi-yasi“ (1776)da ilgʻor maʼrifatparvarlik gʻoyalari aks etdi. Yevropa romantizm i taʼsirida 19-asrning 1-yarmida Amerika romantizmi yuzaga keldi va milliy oʻziga xoslik xususiyatlarini ifodalab berdi. Romantizmning dastlabki davri 1810- 30-yillarga toʻgʻri keladi. Uning eng salmoqli vakillaridan V. Irving, U. K. Brayant, J. F. Kuper asarlarida Amerika xalqining farovon turmush haqidagi orzu-umidlari aks etgan. 19-asrning 40-60-yillarida adabiyotda negrlarni qullikdan ozod qilish uchun boshlangan harakat bilan bogʻliq yoʻnalish yuzaga keldi. J. G. Uityer, X. U. Longfello, J. R. Louell, G. Bicher-Stou („Tom toganing kulbasi“), R. Xildret kabi shoir va yozuvchilar asarlari, U. L. Xarrison, U. Filips, A. Linkoln, mutafakkir negr F. Duglaslarning publitsistikasi quldorlikka qarshi qaratildi. Shoir U. Uitmen ijodi ham milliy adabiyotni rivojlantirishda muhim rol oʻynadi. Fuqarolar urushidan keyin AQSh adabiyotida Mark Tven („Tom Soyerning sarguzashtlari“, „Geklberri Finning sarguzashtlari“) AQSh adabiyoti tarixida oʻchmas iz krldirdi. T. Drayzer („Moliyachi“, „Amerika fojiasi“), F. Norris, J. London („Martin Idei“) 19-asr AQSh adabiyoti anʼanalarini davom ettirib, AQSh adabiyoti tarixida yangi saxifa ochdilar. J. Londonning asarlarida insonning alohida toifasi, mard, kuchli, halol, ayni vaqtda oʻz hayotiy kurashida yolgʻiz inson gavdalantirilgan. T. Drayzerning romanlarida ijtimoiy hodisalar chuqur tahlil etilgan, zamon qaxramonlarining taqdiri keng miqyosda tasvirlangan, tarixga donishmandlarcha nazar tashlangan. 20-asrning 20-yillarida „Yoʻqotilgan avlod“ deb atalgan adabiy guruh (E. Xeminguey, U. Folkner, J. Dos-Passos, F. S. Fitsjerald) tashkil topdi. Uning vakillari mavjud tartibqoidalarni tanqid qildilar, ishonchsizlikni, bosqinchilik urushlariga qarshi harakatni, yosh avlod fojiasini tasvirladilar. Ikkinchi jahon urushi arafasida T. Drayzer fashizm mohiyatini fosh etdi va unga qarshi kurashchi obrazini yaratdi. Urushdan keyin J. D. Selinjer, J. Chiver, J. Apdayk, U. Stayron, J. Outs prozasining bosh qahramoni — maʼnaviyatsiz jamiyatda oʻz qobiliyatini roʻyobga chiqara olmaydigan shaxs. Bu yozuvchilarning koʻpgina asarlari oʻrta sinf deb atalgan toifadagi odamlarga, yoshlarga bagʻishlangan. 20-asr Amerika sheʼriyatida xilma-xil gʻoyaviy-badiiy yechimlarni koʻramiz. AQShning ilmiy-sarguzasht va hajv adabiyoti (A. Azimov, A. Klark va boshqalar) oʻziga xos mavzularning boyligi bilan ajralib turadi. Badiiy-hujjatli roman janri ayniqsa rivoj topdi. Amerika adabiyotining eng yaxshi namunalari „Tom togʻaning kulbasi“ (G. BicherStou), „Tom Soyerning sarguzashtlari“, „Geklberri Fin sarguzashtlari“ (M. Tven), „Koʻmir qiroli“ (E. Sinkler) romanlari, J. London, O. Genri, T. Drayzer, O. Karlson, P. Bak, R. Konnel, E. Xeminguey hikoyalari, L. Xyuz sheʼrlari va boshqa asarlar oʻzbek tiliga tarjima qilib nashr etilgan. Meʼmorligi Yevropaliklar Shimoliy Amerikaga kelmaslaridan oldin indeyslarning oʻziga xos meʼmorligi boʻlgan. Irokezlar „uzun uylar“ deb atalgan turar joylar yaratgan boʻlsalar, Pueblo indeyslari „pueblo“ qishloq uylarini qurganlar. Ingliz, golland va fransuz mustamlakachilari AQShga Yevropa anʼanalarini keltirdilar. Dastlabki binolar barokko uslubida qurilgan. Ular sodda boʻlib, nAQShlar kam ishlatilgan. 18-19-asrlarda AQSh meʼmorligida klassitsizm uslubi hukm surdi. Bu uslubda davlat va jamoat binolari (Vashingtondagi Oq uy, Nyu-Yorkdagi Eski ratusha — shahar idorasi), ibodatxona va boshqa qurildi. Keyinroq quramalik va dabdabalilik kuchaydi [Vashingtondagi Kapitoliy (kongress) binosi]. Fuqarolar urushidan soʻng AQSh meʼmorligi yuksalish yuliga oʻtdi. AQShning bir qancha isteʼdodli meʼmorlari T. Richardson, J. O. Ryoblin, U. O. Reblinglar qurilish texnikasi rivojiga katta hissa qoʻshdilar (Bruklin koʻprigi). 20-asr AQSh meʼmorligi, asosan, texnika va iqtisod surʼatiga bogʻliq holda rivojlandi. 20-asrning 20-30-yillarida Amerikaning bir qancha shaharlarida (Nyu-York, LosAnjeles, Chikago va boshqalar) nihoyatda baland binolar qurildi. Amerikaning eng isteʼdodli meʼmorlari L. Salli-ven va F. L. Rayt yangi texnika imkoniyatlarini estetik tushunishga intildilar: L. Salliven koʻp odam sigʻadigan katta binolar uchun poʻlat toʻsinli konstruksiyani ishlab chiqsi, F. L. Rayt esa kichik bino loyihalari ustida ishladi, ayni vaqtda bir necha baland hamda baʼzi maʼmuriy binolar loyihasi ham 30-yillar oʻrtalarida chizildi. AQShga Yevropadan mashhur meʼmorlar: V. Gropius, M. Breyner, L. Mis van der Roe, E. Mendelson, R. Neytra, E. Sa-ariyenen va boshqa keldilar. Ular hozirgi zamon AQSh meʼmorligiga asos soldilar. Ikkinchi jahon urushi-yillari AQShda yigʻma qurilish rivojlandi. Urushdan soʻng „Poʻlat va alyuminiy“ meʼmorligi ragʻbatlantirildi, meʼmoriy shakllarning „universal uslubi“ taraqqiy etdi (L. Mis van der Roe asarlari). 50-yillarning oxirida yangi klassitsizmning yangicha nusxasi paydo boʻldi (E. D. Stoun, M. Yamasaki kabi meʼmorlar). 60-80-yillar inshootlari hajmining kattaligi, geometrik miqyoslarining salmoqliligi, meʼmoriy yunalishlarning betartibligi bilan ajralib turadi (Nyu-Yorkdagi Xalqaro savdo markazining 412 m balandlikdagi 110 kavatli minorasi, 1971–73, meʼmorlar M. Yamasaki, E. Rot; Chikagodagi „Sire va Robak“ savdo konsernining 442 m balandlikdagi minorasi, 1972–75, „SOM“ firmasi meʼmorlari; Minne-apolisdagi bank binosi, 1969–73, meʼmor G. Birkerts va boshqa; San-Fransiskodagi „Xayat Rijensi“ mehmonxonasi, 1973, „Jon Portmen va boshqa“ firmasi hamda Los-Anjelesdagi „Bonavantyur“, 1978, meʼmor J. Portmen). Tasviriy sanʼati AQShning yerli xalqi — indeyslarning AQShga boshqa mamlakatlardan kelgan xalqlar sanʼatidan farklanuvchi oʻziga xos qadimiy sanʼati bor. Indeyslar sanʼati diniy xarakterdagi yogʻoch haykallar, nAQShli sopol idishlar, guldor matolar, bizon terisiga tushirilgan nAQSh va rasmlar, zebziynatlardan iborat. AQSh yerlari yevropaliklar tomonidan mustamlakaga aylantirilgan davrdan 18-asr oʻrtalarigacha mahalliy tasviriy sanʼatda (yevropaliklar sanʼati) barokko uslubining soddalashtirilgan shakllari bilan yaratilgan taqlidiy asarlar tarqalgan. 18-asr oxiri va 19-asr boshlarida AQShda rassomlar — G. Styuart, J. Trammbal, T. Salli ijod qildilar. AQSh tasviriy sanʼati rivojida Filadelfiyada tashkil topgan Badiiy akademiyaning (1805) ahamiyati katta boʻldi. 18-asr oxiri va 19-asr boshlarida rivojlangan AQSh tasviriy sanʼati 19-asrning 20-50-yillarida tushkunlik davrini boshdan kechirib, 19-asr 2-yarmidan yana yuksaldi. Biron Uoldo, U. Maunt kabi realist rassomlar ijodida xalq turmushini jonli va haqqoniy ifodalashga intilish seziladi. 19-asrning 2-yarmida ijod qilgan va Amerika sanʼatini yuksak darajaga kutargan rassomlar orasida U. Gomer, T. Itkins, J. Uistlerlar alohida oʻrin tutadi. Rassomlik sanʼatining tarkib topishiga T. Nast, haykaltaroshlikka esa O. Sent-Godens hissa qoʻshgan. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida AQSh tasviriy sanʼatida impressionizm, simvolizm, modernizm (Ch. Xessem, M. Preidergast) oqimlari paydo boʻldi. 20-asr boshlarida haykaltarosh J. Bernard, rassomlardan J. Pensell, J. Sloan va J. Bellouz kabilar ijod qildilar. AQSh tasviriy sanʼatida rassom R. Kent alohida oʻrin tutadi. R. Kent shimoliy manzaralari va kitob suratkashligining mohir ustasi sifatida jahonga tanilgan. Portretchi I. Olinskiy, amerika xalqi turmushini haqqoniy tasvirlovchi aka-uka R. va M. Soyerlar, haykaltarosh M. Filde kabilar ham mashhur. Musiqasi AQSh musiqiy madaniyati Yevropa va Afrikadan olingan musiqiy shakllar, janrlar va uslublar hamda Amerika qitʼasida qadimdan mavjud boʻlgan musiqiy anʼanalar omuxtasi tarzida tarkib topdi. Indeyslarning musiqa madaniyati bir ovozli va pasayib boruvchi ohangli qoʻshiq hamda raqslardan iborat boʻlgan. Amerikaning dastlabki yarim professional musiqachilari — U. Billings, E. Lou, J. Morgan (18-asr oxiri); ular ijodida dastlabki kelgindilarning diniy qoʻshiqlari amerikacha musiqaga xos yangi shaklga kirdi. 19-asrning 2-yarmidan boshlab AQShga Yevropa mamlakatlaridan musiqachilar, kompozitorlar kelib, Amerika musiqa madaniyati rivojiga hissa qoʻshdilar. Ular simfonik orkestrlar, musiqa oʻquv yurtlari va jamiyatlari, teatrlar tashkil etishdi. 1883-yil Nyu-Yorkda mashhur „Metropoliten opera“ teatri ochildi. Shotlandiyalik Edvard Mak Douell AQSh professional kompozitorlik maktabiga asos soldi. L. Armstrong, B. Gudmen, Dyuk Ellington kabi musiqachilar jaz sanʼatini rivojlantirdilar. Kompozitor va pianinochi Jorj Gershvinning 1935-yilda sahnalashtirilgan „Porgi va Bess“ operasi Amerikaning haqiqiy milliy operasi sifatida musiqa tarixiga kirdi. 20-asr 30-yillarida „Kompozitorlar uyushmasi“ va „Ishchi musiqachilar uyushmasi“ atrofida toʻplangan kompozitorlarning ijodiy faoliyati avj oldi. AQSh kompozitorlaridan — L. Bernstayn, S Barber, J. K. Menotti, U. Shumen, dirijyorlardan — Yu. Ormandi, L. Stokovskiy, pianinochi — V. Klaybern, skripkachilardan — I. Menuxin, Isaak Stern, mashhur negr qoʻshiqchilari — Pol Robson va Marian Anderson, qoʻshiqchi kompozitor Pit Siger, musiqashunoslar — O. Kinkeldi, P. Lang, N. Slominskiy va boshqalarlar AQSh musiqa tarixida salmoqli oʻrin tutadi. Mamlakatda bir necha mashhur orkestrlar, opera teatrlari, yirik musiqa oʻquv yurtlari, maktablari bor. Mashhur skripkachi Isaak Stern, qoʻshiqchi kompozitor Pit Siger, Beni Gudmen rahbarligidagi orkestr va boshqa turli vaqtlarda Oʻzbekistonda gastrodda boʻlgan. Teatri Shimoliy Amerika hududida teatr sanʼati boʻlganligi haqidagi dastlabki maʼlumot 17-asrga oid. Oʻsha paytlarda ingliz missionerlari xristianlikni targʻib qilish uchun diniy pyesalarni sahnalashtirar edilar. 18-asrda asosan Angliyadan kelgan teatr guruhlari spektakllar qoʻyishardi. 1716-yilda Uilyamsburgda (Virginiya shtati) birinchi teatr binosi qurildi. Angliyadan kelgan L. Xallem teatri shu binoda faoliyatini boshladi. U Shekspirning „Venetsiyalik savdogar“ pyesasini sahnaga qoʻydi. AQSh professional teatri shu tariqa boshlandi. Uning repertuar asosini ingliz dramaturgiyasi tashkil qilgan edi. 18-asr oxiridan boshlab Amerika dramaturglarining (koʻpincha U. Danlep) asarlari qoʻyiladigan boʻldi. 18-asr oxiri — 19-asr boshlarida yirik shaharlarda teatrlar tashkil qilindi: „Park“, „Chetem“, „Baueri“ (Nyu-York), „Chestnat Strit“ (Filadelfiya), „Tremont“ (Boston) va boshqa 19-asr ikkinchi yarmida koʻchma guruhlar hisobiga teatrlar soni ortdi. Bu teatrlarda maʼlum bir pyesani qoʻyish uchun guruh yigʻish, spektaklni foyda bermay qolguncha koʻrsatib, soʻng guruhni tarkatib yuborish va boshqa pyesa hamda guruh izlash, ularda yetakchi oʻrinni egallagan „yulduzlar“dan foydalanish odat tusiga kirgan edi. Bu hol Nyu-Yorkning Brodvey kuchasida joylashgan teatrlarda ham roʻy berdi. 30-yillarda ishchi teatrlari maydonga keldi. 1927-yilda J. Louson va M. Gold „Yangi dramaturglar teatri“ tashkil qilib, „Xoboken Blyuz“ (M. Gold) va „Internatsional“ (J. Louson) kabi asarlarni sahnalashtirdi. Shu-yillarda „Reper-tuarli fuqaro teatri“ va 158 federal teatr ochildi. Ammo iqtisodiy tanazzul natijasida ilgʻor teatrlar birin-ketin yopilib, yana Brodvey teatrlari hukmron boʻlib qoldi. Ikkinchi jahon urushidan keyin „Brodveydan tashqari“ teatrlar maydonga keldi: „Kriket“, „Grinuich-Myuz“, „Living“, „Sheridan Skver pleyxaus“ va boshqa 1957-yilda NyuYorkda „Brodveydan tashqari“ teatrlar uyushmasi tashkil etildi. 1964-yilda NyuYorkda „Linkoln sanʼat markazi doimiy teatri“ ochildi. 70-yillarda Texas, Kaliforniya, Florida, Rod-Aylend va boshqa shtatlarda mintaqa teatrlari tashkil topdi. Tennessi, Viskonsin, Oklaxoma, Minnesota shtatlarida bolalar teatrlari ishlaydi. 50- 80-yillardagi AQShning yetakchi dramaturglari — A. Miller, T. Uilyame, E. Olbi, J. Gelber, L. Xensberi, J. Boldun, D. Reyb va b; taniqli rejissorlar — J. Papp, E. Kazan, J. Bek, J. Chaykin, P. Shuman, D. Makbet, E. Sherin, D. OʻNil, J. Uord; aktyorlar — R. Stayger, L. Kobb, J. Fonda, J. Xarris, M. Stepplton, S. Puatye, D. Din, D. Jons va boshqa Turli millatlarning ishchi tashkilotlari huzurida havaskorlik toʻgaraklari mavjud. Teatr kadrlari universitetlarning maxsus fakultetlarida, xususiy drama studiyalarida tayyorlanadi. Kinosi AQShda kino sanʼati rivojlana boshlashi arafasida, 1893-yilda T. A. Edison „kinetoskop“ni ixtiro qildi. Mamlakatda uch-yildan keyin kino ishlab chiqarish boshlandi. 1908-yildan Hollywood (LosAnjeles yaqinida) AQSh kinematografiyasi markazi boʻlib qoldi. Isteʼdodli rejissor D. U. Griffit yaratgan „Millatning tugʻilishi“ (1915), „Chidab boʻlmaslik“ (1916), „Sindirilgan novdalar“ (1919) kabi tarixiy filmlar mustaqil sanʼat sifatida kinoga asos soldi. L. Gish, R. Bartelmes, M. Pikford, K. Marsh, T. Ins, S.de Mill va boshqa kino sanʼati namoyandalari kinematografiya tarixida oʻchmas iz qol-dirdi. 20-yillarda „Shimoldan kelgan Nanuk“ (rejissor R. Flaerti, 1922), „Janubiy dengizlarning Moanasi“ (rejissor R. Flaerti, 1926), „Ochkoʻzlik“ (rejissor E. Shtrogeym, 1924), „Ulugʻ namoyish“ (rejissor K. Vidor, 1925) kabi filmlar yaratildi. Ovozsiz kino sanʼatida Ch. Chaplin, G. Lloyd, B. Kiton, R. Arbekl, Ch. Konklin kabi kino qiziqchilari yetishib chiqdi. 20-yillarda kino ishlab chiqarish „Metro-Goldvin-Mayer“, „Kolumbiya“, „Paramaunt“, „Uorner Brazers“ degan asosiy kinokompaniyalar ixtiyorida boʻldi. „Rizqi-roʻzimiz“ (rejissor K. Vidor, 1934), „Men surgundan qochganman“ (rejissor Le Roy, 1932), „Gʻazab“ (rejissor F. Lang, 1935), „Jin koʻcha“ (1937) 30-yillarning eng yaxshi filmlaridandir. Ikkinchi jahon urushi-yillarida „Yettinchi xoch“ (rejissor F. Sinneman, 1943), „Shimol yulduzi“ (rejissor L. Maylstoun, 1943), „Moskvaga safar“ (rejissor J. Uorner, 1943) kabi filmlar paydo boʻldi. 50-yillarda Hollywood koʻp seri yal i filmlar chiqara boshladi: „Ben-Gur“, „Spartak“, „Kleopatra“ va boshqa „Nyu-York maktabi“ deb atalgan ilgʻor maktab kinematografchilari „Bauerida“ (1956), „Qayt, Afrika“ (1959), „Oʻqraygan koʻz“, „Soyalar“, „Aloqdchi“ kabi filmlarni yaratdilar. 60-yillardagi AQSh kinofilmlarining eng yaxshilari qatoriga „Bonni va Klayd“ (A. Peni, 1966), „Favqulodda hodisa“ (S. Lyumet, 1967), „Janubning diqqinafas tunida“ (M. Nikole, 1967), „Bitiruvchi“ (1968) kabilar kiradi. 70-80-yillarda koʻngilochar va sarguzasht filmlar, „dahshat“ va „falokat“ filmlari chiqarishga kirishib ketildi. AQSh kinoaktyorlari — B. Lankaster, S. Tresi, M. Brando, G. va D. Fondalar, D. Xofman. AQShda kino sanʼati oʻquv va ilmiy tadqiqot muassasalari, jumladan, Kino sanʼati akademiyasi (1927-yilda asos solingan) bor, u har-yili mamlakat va chet ellarda yaratilgan eng yaxshi filmlarga „Oscar“ mukofotini beradi. Hududiy boʻlinishi AQSh maʼmuriy jihatdan 50 shtatga va 1 federal okrugga boʻlinadi. Aydaho Ayova Alabama Alyaska Arizona Arkanzas Vayoming Vashington Vermont Virginiya Viskonsin Gavayi Delaver Jorjiya Gʻarbiy Virjiniya Illinoys Indiana Kaliforniya Kanzas Kentukki Kolorado Konnektikut Luiziana Massachusets Minnesota Missisipi Missuri Michigan Montana Meyn Merilend Nebraska Nevada Nyu-Xempshir Nyu-Jersi Nyu-York Nyu-Meksiko Ogayo Oklahoma Oregon Pensilvaniya Rod-Aylend Shimoliy Dakota Shimoliy Karolina Tennessi Texas Florida Janubiy Dakota Janubiy Karolina Yuta Sanoati = AQSh sanoati dunyodagi eng qudratli davlat hisoblanadi. Davlatda ko‘mir qazib olish, elektr energetika kabi va ko‘plab tarmoqlar asosan, Vashington va Nyu-Yorkda eng katta markazlari mavjud. AQSh sanoati eng qudratli bo‘lib, eng yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqaradi.2023-yil uchun Sanoat ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 1-o‘rinda turadi. Manbalar Oʻqish uchun Havolalar AQSh, BBC Newsdan Shimoliy Amerika BMT aʼzolari

3718

https://uz.wikipedia.org/wiki/Urugvay

Urugvay

Urugvay (), Urugvay Sharq Respublikasi () — Janubiy Amerikaning janubi-sharqiy qismida joylashgan davlat hisoblanib,maydoni 181,034 km². Aholisi esa 3,5 mln, ularning deyarli 2 mln ni Urugvayning poytaxti va metropoliten (eng katta) hududi bo'lgan Montevideo da istiqomat qiladi. Maʼmuriy jihatdan 19 ta departamentga boʻlinadi. Shuni eslatib oʻtish joizki, Urugvay tarixdagi 1-jahon chempioni boʻlgan davlat. Davlat tuzumi Urugvay — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1967-yil kuchga kirgan va 1997-yil tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident, u toʻg‘ri umumiy ovoz berish yoʻli bilan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni vakillar palatasi va senatdan iborat boʻlgan Kongress (yoki Bosh Assambleya), ijrochi hokimiyatni prezident amalga oshiradi. Prezident Vazirlar kengashini tayinlaydi. Tabiati Mamlakat janubiy va janubi-sharqda Atlantika okeani bilan oʻralgan. U. qirgʻoqlari kam parchalangan, past, laguna tipli. Yer yuzasi, asosan, sertepa tekislik. Mamlakat chekka sharqining aksariyati (Atlantika okeani sohili) botqoqlashgan pasttekislik. U.ning eng baland nuqtasi — chekka janubidagi Pande-Asukar togʻi (501 m). Foydali qazilmalardan temir, marganets, oltin, kumush, qoʻrgʻoshin, mis, talk, qimmatbaho tosh, granit, marmar, qoʻngʻir koʻmir bor. Iqlimi subtropik, nam iqlim. Oʻrtacha temperatura iyulda 10°—12°, yanvarda 22°— 24°. Yiliga 1000–1200 mm yogʻin yogʻadi. Katta daryolari — Urugvay va RioNegro. Preriyalarning qizilqora tuproqlarida oʻtli subtropik savanna, daryo boʻylarida doim yashil oʻrmon; janubida butali savanna, sharqda palmazorlar bor. Hayvonlardan zirhlilar, nutriya, kalamush, puma, amerika tuyaqushi, tapir, bugʻu, yovvoyi mushuk, tulki, chumolixoʻr; parrandalardan oqqush, qarqara, turna, kolibri, sudralib yuruvchilardan shaqildoq ilon, qora ilon, alligator koʻp. KaboPolono, SantaTeresa va boshqa milliy bogʻlar tashkil etilgan. Aholisi U.ning aksariyat aholisi — urugvayliklar (kreollar, ispan kolonistlari va 19-asrda koʻchib kelgan italyanlarning avlodlari). 19-asrning 2-yarmida fransuzlar, nemislar, slavyanlar ham koʻchib kela boshlagan. Rasmiy til — ispan tili. Dindorlarning aksariyati xristiankatolik. Shahar aholisi 88,7%. Yirik shaharlari — Montevideo, Salto. Tarixi U. hududida qadimdan indeys qabilalari yashagan, ular dehqonchilik, ovchilik, baliq ovlash bilan shugullangan. 16-asrning boshlarida bu yerda ispan mustamlakachilari paydo boʻldi. 1750-yil Ispaniya bu hududni butunlay egallab oldi va 1776-yil Sharqiy sohil (mustamlaka davrida U. shunday deb nomlangan) Ispaniyaga qarashli LaPlata vitseqirolligi tarkibiga kiritildi. Amerika qitʼasidagi Ispaniya mustamlakachilarining mustaqillik uchun olib borgan urushi yillarida (1810—26) Sharqiy sohil aholisi 1815-yil mustaqillik eʼlon qildi. 1816-yil Portugaliya qoʻshinlari Sharqiy sohilga bostirib kirib, 1817-yil uni batamom egallab oldi. 1821-yil Sharqiy sohil Braziliya tarkibiga qoʻshib olindi. 1825-yil U. vatanparvarlari X.A. Lavalyexi rahbarligida kurash boshladilar va Sharqiy sohil Portugaliya bilan Braziliyadan ozod qilinib, mustaqil deb eʼlon qilindi (1825-yil 25 avgust), ammo tez orada Argentinaga qaram boʻlib qoldi. Toʻla mustaqillik uchun ozodlik kurashi avj oldi. 1828-yil Braziliya bilan Argentina oʻrtasidagi sulh shartnomasida U. mustaqil davlatini tuzish nazarda tutildi. 1830-yil U. Sharq Respublikasi deb eʼlon qilindi. 19-asr oxirida urugvay millati shakllanib boʻldi. Birinchi jahon urushida U. betaraflik eʼlon qildi. 1933-yil oʻng kuchlar mamlakatda toʻntarish uyushtirib, diktatura rejimini oʻrnatdi. Ikkinchi jahon urushi (1939—45) yillari U. "oʻq" pakti davlatlari (Germaniya, Yaponiya, Italiya) bilan aloqasini uzdi (1942). 1945-yil Germaniya bilan Yaponiyaga urush eʼlon qildi. 1951-yil konstitutsiyani isloh qilish yuzasidan oʻtkazilgan plebissit natijasida davlat idora usuli oʻzgardi: Milliy hukumat kengashi davlat boshligʻi vazifasini bajara boshladi. 1966-yil konstitutsiya islohoti yakunida yana prezident lavozimi tiklandi. 1973-yil qurolli kuchlarning oʻng qanoti davlat toʻntarishi oʻtkazib, parlamentni tarqatib yubordi, siyosiy partiya va kasaba uyushmalarining faoliyatini taqikladi. 1976-yil iyuldan harbiylar A. Mendesni prezident lavozimiga tayinladilar. 1981-yil sent,da hokimiyat tepasiga kelgan hukumat vazmin siyosat yuritdi. U. — 1945-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1991-yil 26 dekabrda tan olgan. Milliy bayrami — 25 avgust — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1825). Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari "Kolorado" partiyasi, 19-asrda tuzilgan; Milliy partiya ("Blanko"), 19-asrda tashkil etilgan; Fuqarolik ittifoqi, 1917-yil asos solingan; U. sotsialistik partiyasi, 1910-yil tuzilgan; Xristiandemokratik partiya, 1962-yil tashkil etilgan. Mehnatkashlarning kasaba uyushmalariaro plenumi, 1966-yil asos solingan. Xoʻjaligi Urugvay — industrialagrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushi 26%, qishloq xoʻjaligi va baliqchilik ulushi 8%, xizmat koʻrsatish sohasi ulushi 66%. Sanoatida oz miqdorda grafit, granit, marmar, qurilish materiallari qazib olinadi. Ishlab chiqarish sanoatining yetakchi tarmoqlari — oziq-ovqat (goʻsht, vino, konserva), toʻqimachilik (asosan, jun gazlama) sanoati. Metallurgiya, avtomobil yigʻuv, neftni qayta ishlash, kimyo, metallsozlik, elektrotexnika, sement, rezina, kunpoyabzal sanoati korxonalari bor. Yogoch tayyorlanadi. Yiliga oʻrtacha 7,8 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Qishloq xoʻjaligining asosiy tarmogʻi goʻshtbop qoramol va jun olinadigan qoʻychilik. Qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlarning koʻp qismi oʻtloq va yaylovlardan iborat. Dehqonchilikda bugʻdoy, sholi, makkajoʻxori, tariq, oq joʻxori, yemxashak ekinlari, texnika ekinlaridan yeryongʻoq, shakarqamish, kungaboqar, sitrus mevalar, uzum yetishtiriladi. Baliq ovlanadi. Transporti Yuklarning 3/4 shemi avtomobil transportida tashiladi. Avtomobil yoʻlari uz. 51 ming km, temir yoʻl uzunligi 2,1 ming km. Dengiz savdo flotining hajmi 172,5 ming t dedveyt. Asosiy dengiz porti — Montevideo. U. chetga chorva mol, goʻsht va goʻsht mahsulotlari, baliq, jun, teri va kunchilik xom ashyosi, sabzavot, toʻqimachilik mollari chiqaradi, chetdan mineral xom ashyo (jumladan, neft), kimyoviy mollar, qora metall, mashina va uskuna, transport vositalari oladi. Braziliya, Argentina, AQSH, XXR, Yaponiya, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdo qiladi. Pul birligi — urugvay pesosi. Tibbiy xizmati Aholiga, asosan, xususiy tibbiy muassasalar xizmat koʻrsatadi. Tibbiyot xodimlari Montevideodagi untning tibbiyot fakulteti va 2 ta tibbiyot bilim yurtida tayyorlanadi. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari Barcha tipdagi oʻquv yurtlarida taʼlim bepul. Boshlangʻich maktab — 6 yillik, oʻrta maktab ham 6 yil (3+3). Boshlangʻich va kichik oʻrta maktablarda oʻqish — majburiy. Davlat maktablari bilan bir katorda xususiy umumiy taʼlim oʻquv yurtlari ham bor. Oʻrta maktabning 1bosqichi negizida 3 yillik xunartexnika va ped. bilim yurtlari ishlaydi. U.da diniy seminariya kuts. Oliy taʼlim, asosan, Montevideodagi Urugvay universitetida (1849-yilda tashkil etilgan) olinadi. Uning xuzurida konservatoriya, kutubxonachilik maktabi, ijtimoiy yordam maktabi, texnologiya va kimyo instituti, nafis sanʼat maktabi bor. Montevideodagi Mehnat universiteti yuqori tipdagi maxsus oʻquv yurti hisoblanadi. Sanʼat va hunarmandchilik kolleji va boshqa oʻquv yurtilari bor. Ilmiy va texnika tadqiqotlari milliy kengashi mamlakatdagi ilmiy tadqiqot faoliyatini muvofiqlashtirib boradi. Geogr. va tarix instituti (1843), Kimyo farmatsevtika uyushmasi (1888), Meteorologiya bosh boshqarmasi (1912), Qishloq xoʻjaligi tadkiqotlari markazi (1914), astronomiya rasadxonasi (1928), biologiya instituti (1923), kimyo sanoati instituti (1935), Atom energiyasi milliy komissiyasi (1955), onkologiya instituti (1960), Milliy muhandislik akademiyasi (1963) bor. Yirik kutubxonalari: Montevideodagi Milliy kutubxona (1816), Kongress milliy kutubxonasi (1929), Markaziy ped. kutubxonasi (1888). Muhim muzeylari: Montevideodagi Milliy nafis sanʼat muzeyi (1811), Milliy tarix muzeyi (1900), Tabiattarixi milliy muzeyi (1837), Ped. muzeyi (1888), Takuarembodagi indeyslar muzeyi, Zool. muzeyi. Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi Asosiy gaz. va jurnallari: "Diario ofisyel" ("Rasmiy kundalik gazeta", 1905-yildan), "Manyana" ("Tong", kundalik gazeta, 1917-yildan), "Ora popular" (kundalik gaz, 1989-yildan), "Aki" ("Shu yerda", siyosiy haftanoma, 1983-yildan), "Buskeda" ("Izlanish", ijtimoiysiyosiy haftanoma, 1972-yildan), "Demokrasia" ("Demokratiya", haftanoma, 1981-yildan), "Kronikas ekonomikas" ("Iqtisodiy yangiliklar", haftanoma, 1981-yildan), "Estudios" ("Tadqiqotlar", oylik jurnal, 1956-yildan). Milliy axborot agentligi yoʻq. Milliy aloqa boshqarmasi — ANTEL davlat mahkamasi 1974-yil tuzilgan boʻlib, mamlakatdagi radioeshittirish va tele kursatuvlarni nazorat qiladi. Telekursatuvlar 1956-yildan ishlaydi. Adabiyoti Adabiyoti ispan tilida. Dastlabki qoʻlyozma yodgorliklari mustamlaka davrida yaratilgan. Peres Kastelyanoning "Memorial" asari (1779-yil yozilgan, 20-asr boshlarida nashr qilingan) maktub tarzidagi tarixiy nasr namunasidir. X. Prego de Oliver, K. Vilyademoros sheʼriyati va X. P. Martinesning "Begʻubor sadoqat" pyesasi (1808) badiiy adabiyotga asos soldi. Mustakdllik uchun kurash davrida gaucholar (dasht aholisi)ning xalq ogʻzaki ijodiyoti negizida gaucho adabiyoti vujudga keldi. Uning mashhur namoyandasi B. Idalgo (1788— 1822) sheʼrlari ispan mustamlakachilarini fosh etadi va ijtimoiy adolatsizlikni laʼnatlaydi. Yevropa klassitsizmi anʼanalariga tayanuvchi "akademik adabiyot"ning sheʼriy namunalari "Sharqiy Parnas" antologiyasiga jamlangan. Shu adabiyotning atoqli vakili F. Akunya de Figeroa U. milliy madhiyasining muallifidir. 19-asrning 30—40-yillaridan U. adabiyotida romantizm oqimi hukmron boʻldi. Zamonaviy U. nasrining asoschisi E. Asevedo Dias (1851 — 1924) "Ismael", "Shuhrat nidosi" tarixiy romanlarida gaucholarning ayanchli hayotini tasvirladi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida shoirlardan X. AlonsoiTrelyesa, F. Silva Valdes, Delmira Agustini, Xuana de Ibarburu, adib X. E. Rodo, dramaturg F. Sanches, qissanavis O. Kiroga ijod qildilar. 30-yillar oxiri va, ayniqsa, Ikkinchi jahon urushidan keyin adabiyotda ijtimoiy illatlarni fosh qiluvchi asarlar koʻplab yaratildi. E. Amorim, A.D.Gravina, M. Benedettining shu ruxdagi romanlari nashr etildi. 70—80-yillarda falsafiy sheʼriyat rivoj topib, insonparvarlik va milliylik gʻoyalarini tarannum etdi. Ayniqsa, X. Kunya, A. Berenger, M. Bianchi, X. Medina Vidal va boshqa shoirlarning asarlari ilgʻor ijtimoiy joʻshqinligi bilan ajralib turadi. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati U.da charrua indeyslari sanʼatidan odam, hayvon va qushlar qiyofasi tasvirlangan tosh va sopol buyumlar bizgacha yetib kelgan. Mustamlaka davridagi meʼmorlik turli istehkomlar, cherkovlar, barokko va klassitsizm uslubida barpo etilgan shahar binolaridan iborat (Montevideodagi Munitsipal nafis sanʼat muzeyi, 1804—08, meʼmori T. Toribo). 19-asr oʻrtalaridan shaharlar yevropacha eklektizm ruxida, 20-asr boshlaridan modern uslubida kurila boshladi. 20-asr oʻrtalarida Montevideo qayta qurildi, koʻpgina osmonoʻpar binolar (shahar ratushasi, banklar, mehmonxonalar), kurortlar va savdo majmualari qad koʻtardi. 20-asrning 2yarmida jamoa turar joylari va savdojamoat markazlari (bozor, doʻkon, klub, restoran, pochta, poliklinika, maktab, bolalar bogʻchasi, kutubxona) boʻlgan shaharchalar qurishga kirishildi. U.ning mashhur meʼmori X. Vilamaxo binolarning tevarakatrofdagi tabiiy manzara bilan uygʻun boʻlishiga va ularni qurishda mahalliy materiallardan foydalanishga alohida eʼtibor berdi. U BMTning NyuYorkdagi bosh binosi qurilishida maslahatchi sifatida qatnashdi. U. tasviriy sanʼatida 19-asrning 2yarmida, asosan, ajnabiy rassomlar ijod qildilar. U. milliy rangtasvir maktabining shakllanishida X.M. Montevideo shahri. Blanesning ijodi muhim urin oladi. Uning moʻyqalamiga mansub koʻpgina tarixiy kompozitsiyalar, urush manzaralari, portretlar, gaucho siymolari mamlakat tarixi va xalq hayotining yaxlit qiyofasini gavdalantiradi. Milliy haykaltaroshlik sanʼati rivojlandi (J. Livi, D. Mora va boshqalar). 20-asrning 1yarmida D. Ekket, keyinroq K. M. Errera va K. A. Kastelyanos kabi rassomlar yetishib chikdi. Shaklning nozik jihatlarini idrok etuvchi haykaltarosh B. Michelena mehnat va madaniyat axlining siymolarini gavdalantiruvchi asarlar yaratdi. 1927-yil "Teseo" guruhiga birlashgan koʻpgina rassomlar ilgʻor ijtimoiy gʻoyalarni modernizm anʼanalari bilan bogʻlab tasvirladilar. R. Peres Barradas, X. Kuneo Perinetti, P. Figari va boshqa rassomlar birbiridan goʻzal sanʼat asarlarini yaratdilar, X. Torres Garsia esa abstrakt sanʼatning faol targʻibotchisi boʻldi. 20-asr oʻrtalaridan "Gravyura klubi" (L. Gonsales va boshqalar) sanʼatda xalq hayoti va tashvishlarini keng aks ettirish yoʻlidan bordi. X.T. Garsia, I. Dyukas, K. Federiko Saes, P. Figari, R. Barrades, X. Koneo, V. Barkala, M. Espinola, 20-asrning 2yarmidagi mashhur rassomlardir. 1970—80-yillarda K.Lara, X. Gamarra kabi rassomlar postmodernizm gʻoyalarini mahalliy anʼanalar bilan yuksaltirishga harakat qildilar. Zamonaviy rassomlar orasida A. Ernandes, K. Paes Vilaro, G. Lasarini, L. Massey, E. Dias Yepes, N. Berdiyalar bor. 1957-yil Nafis sanʼatlar milliy maktabiga asos solindi. Musiqasi Indeys musiqasining asosiy shakllari mehnat, urush va marosim qoʻshiqlari hamda raqslaridan iborat boʻlgan. Cholgʻu asboblari: yogʻoch baraban, hayvon shoxi va suyagidan yasalgan bugʻ, qamish nay (pinkilo), dengiz chigʻanogʻi, shaqildoq (maraka), ksilofon (marimba) va boshqalar Ispan folklori namunalari sayyor qoʻshiqchilar — payadoralar ijodi orqali 16-asrdan tarqalgan. Milliy (kreol) qoʻshiq janrlari — triste, vidala, estilo, milonga; raqs turlari — gato, sʼyelito, perikon, kuando, ranchera. 18-asrdan Yevropa professional musiqa turlari, jumladan, diniy musiqa shakllaridan — xoral, organ ijrochiligi va bosqalar, dunyoviy musiqa janrlaridan musiqali teatr (tonadilya, melodrama) va raqs musiqa (menuet, gavot, vals va boshqalar) namunalari kirib keldi. 19-asrning 20—50-yillarida 6 ta filarmoniya jamiyati, 1910-yil Montevideoda konservatoriya, kamer musiqasi uyushmasi tuzildi. 20-asr boshidan milliy kompozitorlik maktabi tashkil topdi. Zamonaviy musiqa arboblari: kompozitorlar E. Tosar, L. Birioti, R. Shtorm, K. Estrada, S. Serveti; dirijyor X. Protasi; pianinochilar U. Baltso, N. Marino; gitarachi X. Oyanguren; xonanda V. Kastro. Musiqa taʼlimi sohasida shahar musiqa maktablari tizimi mavjud. Montevideodagi Respublika universiteti xuzurida Milliy konservatoriya ochilgan. Teatri Dastlabki teatr tomoshalari Montevideoda 18-asr oxirlarida koʻrsatildi. 1793-yil bu yerda ochilgan Komediya uyida vaqtivaqti bilan B. Idalgo, E. Faxardo, F. X.de Acha kabi dramaturglarning pyesalari sahnalashtirildi. 1856-yil "Solis" teatri qurildi. Milliy teatrning ravnaqtopishida dramaturglar F. Sanches va E. Errera ijodining ahamiyati katta boʻldi. 20-asrning 30—40 yillarida "mustaqil teatrlar" harakati boshlandi. "Komediya nasonal", "El Galpon", "Teatro uno", "Teatro universitario" kabilar tijorat teatrlaridan farkli oʻlaroq milliy va jahon dramaturgiyasining eng yaxshi namunalarini sahnaga olib chiqdilar. Tanikli teatr arboblari — S. Korriyeri, X. Savala Munis, A. del Chopo, X. Ortis, F. Volf, A. Lorreta. 1949-yildan Drama sanʼati maktabi ishlaydi. Kinosi 1898-yil dastlabki qisqa metrajli "Arrayo Seko velodrom idagi velopoyga" filmi suratga olindi. "Mushtlar va oliyhimmatlik" (1919, rejissyor X. Borxes) — birinchi toʻla metrajli film boʻldi. 1936-yildan, asosan, hajviy mazmundagi ovozli filmlar chiqarila boshladi. 1950-yil kinematografiya instituti tashkil etildi. 60—70-yillarda "Urugvaydek mamlakatni topib boʻpsiz" (1960, rejissyor U. Olive), "Pragada" (1964), "Karlos" (1966), "Menga talabalar yoqadi" (1968, hammasining rejissyor M. Andler), "Saylovlar" (1967, rejissyor U. Olive va M. Andler) kabi siyosiy yoʻnalishdagi filmlar, turli rejissyor larning novellalaridan iborat "Oh, Urugvay" (1971) toʻla metrajli film yaratildi. Urugvay Sharqiy Respublikasi Janubiy Amerika qitʼasining janubiy-sharqiy tarafidada joylashgan. Atlantika okeani qirgʻogʻi yoqasida. Shimol tarafidan Braziliya bilan, gʻarb tarafida Argentina, sharq tarafinida Atlantika okeani Qirgʻoqlik chegarasini hisoblaganda — 1564 km, suv bilan chegarasi — 660 km. Siyosiy tuzulishi Urugvay Respublika hisoblanadi. Davlat boshi — prezident, xalq tarafidan 5-yil muddatga saylanadi (ikkinchi marta saylanishga xaqqi yoʻq). Parlament Parlament — ikki palatali Bosh assambleyasi. Yuqori palata — Senat (30 oʻrin). Proportsional sistemasi boʻyicha deputatlar saylaydi. Quyi palata — Vakillar palatasi (99 oʻrin). Proportsional sistemasi boʻyicha deputatlar saylaydi, buning uchun Urugvayning har bir departamenti palataga kam deganda 2 aʼzosini taklif qilishi shart. Bosh assambleyaning yil muddati — 5 yil. Iqlimi Iqlimi subtpopikalik, muxitli. Oʻrtacha harorati yanvar 22—24 °C, iyul 8-9 °C. janubiy shamollarning kirishi natijasida, tunda qisqa muddat sovuq boʻladi harorati boshlanishi −5 °C, bunday vaqtda qirov ham tushushi mumkin. Iqtisodiyoti Urugvay — iqtisodi rivojlangan davlatlarning biridir.(Lotin Amerikasi) YaIM jon boshiga hisoblaganda 2009-yili — 12,7 ming dollar. (6-oʻrinda Lotin Amerikasi boʻyicha, jahonda 88-oʻrinda). Urugvay iqtisodi eksportga yoʻnaltirilgan asosiy eksport mahsulotlari: qishloq xoʻjaligi va baliq mahsulotlari. Qishloq xoʻjaligi bilan 9 % shugʻullanadi, ishlab chiqarish bilan 15 %, hizmat koʻrsatish sohalarida 76 %. 75 % ga yaqin korxonalar poytahti yani Montevideo shahariga qarashli. Sirtqi savdo Eksport — 7,1 mlrd doll. 2008-yilgi — goʻsht, guruch, teri mahsulotlari, junli, baliq, xalva, mevalar(apelsin). Asosiy haridorlari — Braziliya 18,7 %, Xitoy 8,5 %, Argentina 7,3 %, Olmoniya 6,5 %, Meksika 4,9 %, Niderlandlar 4,5 %, Rossiya 4,4 %. Import — 8,8 mlrd doll. 2008-yilgi — neft mahsulotlari, korxona mahsulotlari, kimyo mahsulotlari, avtomabillar, qogʻozlar, plasmassalar. Asosiy sotuvchilar — Argentina 19,6 %, Braziliya 17,9 %, Xitoy 11,0 %, AQSh 9,7 %, Paragvay 6,5 %, Nigeriya 4,5 %. Urugvay futboli Urugvay milliy futbol  terma jamoasi (erkaklar terma jamoasi) Urugvay futbol assotsiatsiyasi tomonidan nazorat qilinadi. Terma jamoani odatda La Celeste (moviy osmon) deb atashadi. Barcha zamonlarning eng buyuk futbol davlatlaridan biri deb hisoblangan Urugvay Copa America (Amerika kubogi) ning 15 karra chempioni hisoblanadi. Bundan tashqari, Urugvay 4 marotaba Jahon chempionati mezbonligini qo'lga kiritishgan. Jamoa Jahon chempionatlari tarixida 2 marotaba shohsupaning birinchilaridan bo'lgan, shu jumladan 1930 yil ilk marotaba o'tkazilgan Jahon chempionati finalida Urugvayliklar Argentina terma jamoasini mag`lub etib futbol tarixida birinchi Jahon chempioni degan sharafli nomga sazovor bo'lishdi.  shuningdek 1950 yilda Braziliya maydonlarida o'tkazilga mundialda Urugvayliklar finalda mezbon jamoani mag'lubiyatga uchratib 2 kuboklarini qo'lga kiritishgan. Urugvay, shuningdek, 1924 va 1928 yillarda ikki marta Olimpiya futbol turnirida oltin medallarni qo'lga kiritgan. Aholisi Aholi soni — 3,5 mln (2010) Yillik oʻshish — 0,4 % Oʻrtacha umr koʻrish muddati — 73 yosh erkakalr, 80 yosh ayollar Shahar aholisi — 92 % (2008) Savodi — 98 % (2003) Tillari — ispancha (rasmiy), Braziliya chegarasidagilarning — asosiy qismi ispan va portugal dialektida gapiradilar. Etnik irqlar tarkibi: oq tanlilar 88 % metislar 8 % mulatlar 4 % Dini katoliklar 47,1 % boshqa xristianlar 11,1 % noʻmalum dindagilar 23,2 % iudaistlar 0,3 % boshqa dindagilar 1,1 % ateis va agnostiklar 17,2 % Havolalar http://www.bbc.co.uk/mundo/america_latina/2010/03/100301_2148_uruguay_mujica_presidente_ceremonia_irm.shtml Janubiy Amerika mamlakatlari BMT aʼzolari

3719

https://uz.wikipedia.org/wiki/Venesuela

Venesuela

Venesuela (Venezuela), Venesuela Bolivar Respublikasi (República Bolivariana de Venezuela) — Janubiy Amerikaning shimoliydagi davlat. Shimolidan Karib dengizi va Atlantika okeani bilan oʻralgan. Mayd. 912,1 ming km. Aholisi 28.2 mln. kishi (2022). Poytaxti — Karakas shahri. Maʼmuriy jihatdan federal (poytaxt) okrug, 22 shtat, 72 federal hududga boʻlingan. Davlat tuzumi Venesuela — federativ respublika. Amaldagi konstitutsiya 1999-yil 30 dekabrdan kuchga kirgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident (1999-yil fevral dan Ugo Rafael Chaves Frias). U 6 yilga saylanadi, ketma-ket ikkinchi marta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat bir palatali parlament — Milliy assambleya; u aholi tomonidan umumiy toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 yilga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Tabiati Venesuela hududi relefiga koʻra 3 qismdan iborat: shimoli-gʻarb va shimolida And togʻlarining bir qismi — Serrade-Perixa va Kordilera-de Merida togʻlari (Bolivar choʻqqisi, 5007 m), markazida Orinoko tekisliklari (Lyanos Orinoko) — bal. 40–150 m gacha boʻlgan allyuvial pasttekislik va janubi-sharqda Gviana yassitogʻligi — denudatsion tekislik (300–400 m) bor. Venesuelaning asosiy qazilma boyligi neft (Venesuela chekka bukilmasi va Marakaybo botigʻida) va gaz; temir rudasining yirik konlari, marganes rudasi, olmos, oltin, nikel va volfram konlari ham bor. Iqlimi issiq subekvatorial boʻlib, yezda yogʻin koʻp yogʻadi, qishi quruq, janubi-gʻarbda esa iqlimi ekvatorial, nam. Oylik oʻrtacha temperatura 25° dan 29° gacha, shimoli-gʻarbda 280 mm, markaziy qismida 750–1200 mm, janubi-sharqda 2000 mm gacha va janubi-gʻarbda hamda Kordilera-de Meridaning shimoliy yon bagʻirlarida 2000–3000 mm gacha yogʻin yogʻadi. Daryolari koʻp, asosan Orinoko daryosi havzasiga kiradi; Orinokoning yuqori oqimi va uning oʻng irmoqlari (Ventuari, Kaura, Karoni va b.) serostona, juda koʻp sharsharalar hosil qiladi (dunyoda eng baland Anxel sharsharasi — 1054 m Venesuela hududida), chap irmoqlarida kema qatnaydi. Eng yirik koʻli — Marakaybo kuli. Qizil laterit (ferrallit va ferrit) tuproqlar koʻproq uchraydi, janubi-sharqiy va jan-.da podzollashgan laterit, Quyi Lyanosning shimolida va Marakaybo pasttekisligining janubida oʻtloqi-oʻrmon va botqoq tuproqlar tarqalgan. Venesuela hududining yarmidan koʻpi oʻrmon, doimiy yashil oʻrmonlarda qimmatbaho daraxtlar oʻsadi, baland togʻlarda oʻtloqlar bor. Lyanosda savannalar, pasttekisliklarida mangra chakalakzorlari koʻp. Milliy bogʻlari: Kanayma, Serraniya-la-Neblina, Xaua-Sarisarinama va b. Hayvonot dunyosi juda boy. Bu yerda maymunlar, mayda bugʻular, yalqov chumolixoʻr, zirhlilar va b. hayvonlar yashaydi. Qushlardan qora tumshuqli qoʻton, katta shaftolixoʻr, toʻti, kolibrilar bor. Daryolarda kayman (timsoh) va elektrik ilonbaliqlar koʻp. Aholisi Asosan, venesuellar (90%). Venesuelaning janubida yarim koʻchmanchi indeys qabilalari, sharqsa, Orinoko deltasida varrau, gʻarbda, Kolumbiya chegarasida chibcha, karib va aravak qabilalari yashaydi. Davlat tili — ispan tili. Dindorlar asosan katoliklar. Shahar aholisi 84%. Yirik shaharlari: Karakas, Marakaybo, Barkisimeto, Valensiya va b. Tarixi Kadim zamonlardan Venesuela hududida aravak, karib va b. mayda shevalarda gaplashadigan indeys qabilalari yashagan. Bu qabilalar ibtidoiy-jamoa tuzumining turli bosqichlarida boʻlib, ovchilik, baliqchilik va dehqonchilik bilan shugʻullangan. 1498-yil X. Kolumb Venesuela sohillariga kirib kelgan. 1499-yil ispanlarning A. de Oxeda ekspeditsiyasi Venesuela qirgʻoqlarini Marakaybo qoʻltigʻigacha tekshirganida indeyslarning suvda qoziqlar ustiga qurilgan turar joylarini koʻrib, bu diyorni Venesuela (kichik Venesiya) deb atashdi. 16-asr boshlarida ispanlar Venesuela ni bosib oldi. 1810-yil Venesuelada mustaqillik uchun kurash boshlandi. Bu kurashga F. Mirando, keyinchalik S. Bolivar rahbar boʻldi. Natijada 1811-yil Venesuela mustaqillikka erishdi. 1819-yil Venesuela Buyuk Kolumbiya Respublikasi tarkibiga kirdi. 1830-yildan Venesuela — mustaqil davlat. 19-asrning 2-yarmidan mamlakatga chet el kapitali suqilib kirdi. 1913-yilda neft konlari ochildi. Neft chiqarishning tez surʼatlar bilan oʻsishi natijasida ishlab bsruvchi sanoatning bir qancha tarmoqlari paydo boʻldi, bu esa mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotiga hal qiluvchi taʼsir qildi. 1947-yil general Medina Angarita harbiy rejimi agʻdarilgach, atoqli yozuvchi Romulo Galegos mamlakat prezidenti boʻlib qoldi. Galegos hukumati chet el neft kompaniyalari daromadlaridan davlat foydasiga olinadigan soliqni koʻpaytirdi, bu kompaniyalarning faoliyatini cheklaydigan bir qancha tadbirlar koʻrdi, sanoatda davlat sektorini yaratish, agrar islohot oʻtkazish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Ana shu tadbirlar, shuningdek Venesuelaning siyosiy mustaqillikka erishish yUlidagi harakati chet el monopoliyalarining noroziligiga sabab boʻldi. 1948-yil noyabrda bir guruh zobitlar chet el monopoliyalari yordamida davlat toʻntarishi oʻtkazdi. Peres Ximenes 1952-yilda mustabid diktatura rejim i oʻrnatdi. P. Ximenes hukumati davrida (1952—58) Venesuela iqtisodiy asoratga tushdi. Biroq mamlakatdagi barcha siyosiy kuchlar birlashib, diktaturaga qarshi qurolli qoʻzgʻolon koʻtardi va 1958-yil yanvarda Ximenes hukumati agʻdarildi. Bu gʻalaba natijasida mamlakatda demokratik yoʻldan borish, mehnatkashlarning eng muhim talablarini qondirish imkoniyati tugʻildi. Biroq prezident R. Betankur hukumati milliy mustaqillikni himoya qilish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish kerak desada, amalda reaksion kuchlarga yon berish siyosatini yuritdi. R. Betankurning reaksion siyosatidan mamlakatdagi barcha siyosiy guruhlar norozi edi. 1963-yildekabrda saylangan prezident R. Leoni hukumati ana shuni hisobga olib, ichki va tashqi siyosatda juda ustalik bilan ish tuta boshladi. Biroq bu siyosat oʻz mohiyatiga koʻra, millat manfaatiga zid siyosat boʻlganidan mamlakatda ilgʻor kuchlarning qarshiligi kuchaya bordi. 1968-yil aprel da hukmron "Demokratik harakat" partiyasida parokandalik roʻy berdi va u 1968-yil prezident saylovida magʻlubiyatga uchradi. 1968-yil prezident saylovida Sotsial-xristian partiyasining rahbari R. Kaldera gʻalaba qozonib, 1969— 74 yil lardagi muddatga davlat boshligʻi qilib tayinlandi. Shundan keyin ham Venesuelada davlat prezidenti bir necha marta oʻzgardi. Venesuela 1945-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini 1996-yil 26 aprelda oʻrnatgan. Milliy bayrami — 5 iyul — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1811). Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari Demokratik harakat, 1941-yilda asos solingan; Xalq saylov harakati, 1967-yil da tuzilgan; Milliy konvergensiya, 1993-yilda asos solingan; Respublikachi demokratik ittifoq, 1946-yilda tuzilgan; Sotsial-xristian partiya, 1946 yda tuzilgan; Sotsializm uchun harakat, 1971-yil tuzilgan; Venesuela Kommunistok partiyasi, 1931-yil tashkil etilgan; Radikal ish partiyasi; Beshinchi Respublika harakati, 1997-yil asos solingan; Soʻl inqilobiy harakat, 1960-yil tuzilgan. Kasaba uyushmalari: Venesuela mehnatkashlari yagona markazi, 1963-yilda tuzilgan; Venesuela mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1936-yil da tashkil etilgan. Xoʻjaligi Venesuela — Lotin Amerikasida iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlardan biri. Uning xoʻjaligi neft qazib olish va uni qayta ishlashga ixtisoslashgan. Bu sohada Venesuela dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Davlat neft va gaz sanoati, elektr energetika, temir ruda qazib chiqarish va neft kimyosi tarmoklarini oʻz ixtiyoriga olgan. Venesuela yalpi mahsulotida sanoat 48% ni, xizmat koʻrsatish tarmogʻi 45 % ni, qishloq xoʻjaligi 7% ni tashkil etadi. Sanoati Mamlakat valyuta tushumlarining 90% dan koʻprogʻini neft sanoati taʼminlaydi. Neftni qayta ishlovchi 12 zavod yiliga salkam 80 mln. tonna neftni qayta ishlaydi. Shuningdek tabiiy gaz, yuqori sifatli temir rudasi, boksit, marganes, nikel, oltin, olmos, toshkoʻmir ham qazib olinadi. Yiliga 61 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi (yarmidan koʻpi GES larda). Kimyo va neft kimyosi sanoati, avtomobilsozlik, qora metallurgiya rivojlangan. Oziq-ovqat, toʻqimachilik, charmpoyabzal, qogʻoz, sement sanoati korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari: Karakas, Marakaybo, Valensiya, Marakay, Puerto-Kabelo, La-Guayra. Qishloq xoʻjaligi Iqtisodiy faol aholining 12 % ga yaqini shu sohada band. Yirik yer egaligi ustun. Yer maydonining 2% ga yaqini ishlanadi. Yaylov va oʻtloqlar 18%, boshqa yerlar 80%. K-x. mahsulotlari qiymatining yarmi dehkonchilikka toʻgʻri keladi. Ammo u mamlakatning oziqovqatga boʻlgan ehtiyojini qondirmaydi. Dehqonchilik asosan togʻ yon bagʻirlarida va dengiz sohillarida rivojlangan. And togʻlaridagi oʻrmonlarni kesish va yondirish yoʻli bilan ham yer ochib dehkonchilik qiladilar. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: makkajoʻxori, sholi, kofe, kakao. Bundan tashqari kartoshka, dukkakli ekinlar, shakarkamish, sugʻoriladigan yerlarda paxta ham yetishtiriladi. Chorvachilikda qoramol, choʻchqa, qoʻy va echki boqiladi. Karakas, Marakaybo atroflarida yirik sutchilik fermalari bor. Ammo aholining sutga boʻlgan ehtiyoji faqat 50 % qondiriladi. Dengiz va daryolarda baliq ovlanadi. Transporti Ichki yuk tashishning 90% ga yaqini avtomobil transportiga toʻgʻri keladi. Avtomobil yoʻllarining uz. 101 ming km, temir yoʻl larning uz. 336 km. Dengiz savdo floti mavjud. Asosiy portlari — La-Salina, Puerto-Kabelo, Marakaybo, Amuay, Punta-Kardon. Chetga chiqariladigan mahsulotlarning 9/10 qismini neft va neft mahsulotlar tashkil etadi; shuningdek alyuminiy, temir rudasi, prokat, kimyoviy mahsulotlar, mineral xom ashyo, oltin ham chiqaradi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, ehtiyot qismlar, oziq-ovqat mahsulotlari, doridarmon, transport vositalari, bugʻdoy, makkajoʻxori, sut mahsulotlari oladi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: AQSH, Braziliya, Germaniya, Kanada, Italiya, Yaponiya va b. Pul birligi — bolivar. Tibbiy xizmati Venesuela Sogʻliqni saqlash vazirligi rahbarlik qiladi. Davlat davolash muassasalarida bepul tibbiy xizmat koʻrsatiladi, xususiy shifokorlar ham bor. Mamlakatdagi kasalxonalarda 40 mingga yaqin oʻrin bor. 15 ming shifokor xizmat koʻrsatadi. Shifokorlarni universitetlarning 7 fakulteti tayyorlaydi. Maorifi, ilmny va madanvy-maʼrifiy muassasalari Mamlakatda 7 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalarga bepul majburiy taʼlim beriladi. Boshlangʻich maktabda 6 yil, oʻrta maktabda (litseyda) 5 yil oʻqitiladi. Xususiy maktablar ham bor. Karakasda Markaziy universitet, Valensiya, Marakaybo, Merida shaharlarida universitetlar mavjud. Milliy til akademiyasi (1882), tibbiyot akademiyasi (1904), bOdan ortiq ilmiy tadqiqot muassasasi va 60 ilmiy jamiyat, Karakasda Milliy kutubxona (1883), Tasviriy sanʼat, tarix va S. Bolivar muzeylari bor. Matbuoti, radioeshittirish va telekoʻrsatuvi Venesuelada nashr etiladigan yirik gaz.lar: "Nasional" ("Millat", 1943-yildan), "Universal" (1909-yildan), "Ultimas notisias" ("Soʻnggi xabarlar", 1941-yildan), "Mundo" ("Jahon", 1958-yildan). Yirik jurnallari: "Momento" ("Lahza", 1959-yildan), "Elite" ("Elita", 1925-yildan). Venpres hukumat axborot agentligi 1975-yilda tuzilgan; "Innak" xususiy axborot agentligi 1958-yildan beri ishlaydi. Radioeshittirish 1930-yildan (asosan ispan tilida), telekoʻrsatuvlar 1952-yildan olib boriladi. Bir qancha radio va telestansiyalar bor. Radioeshittirish va telekoʻrsatuvlarni Venesuela Milliy radiosi va Venesuela Milliy televideniyesi nazorat qiladi. Adabiyoti Ispanlar bosib olguncha boʻlgan indeyslarning xalq ogʻzaki ijodi namunalari saqlanib qolmagan. Yozma adabiyot asosan ispan tilida rivojlana boshladi. 19-asr boshlarida hajvchi Venesuela Salias, shoir X. A. Montenegro, dramaturg X. D. Dias, publitsistlar F. Miranda va S. Bolivar asarlarida maʼrifatparvarlik gʻoyalari aks etdi. Venesuela mustaqillikka erishgandan keyingi yangi adabiyotning shakllanishida shoir va olim Andreas Beloning maʼrifatparvarlik ruhida yozilgan "Poeziyaga murojaat", "Tropik dehqonchilik sharafiga" poemalari muhim rol oʻynaydi. 19-asrning 2-yarmidan Venesuela adabiyotida romantizm hukmronlik qildi. Bu oqimning X. P. BoNalde, X. R. Yenes, X. Kalkano kabi namoyandalari ijodida Yevropa va Amerika romantizmi asarlariga taqlid kuchli. 19—20-asrlar chegarasida naturalizm va modernizm oqimlari paydo boʻldi. Demokratik va inqilobiy harakatlar taʼsirida tanqidiy realizm rivojlandi. Mamlakatdagi ijtimoiy ziddiyatlar, mehnatkashlarning qashshoq hayoti R. Galegos ("Salar oilasidan oxirgi kishi", 1920; "Donya Barbara", 1929; "Qashshoq negr", 1937), R. D. Sanches ("Neft", 1936), M. O. Silva ("Bezgak", 1939;"Boʻsh qolgan uylar", 1957) kabi yozuvchilar ijodida oʻz ifodasini topdi. G. L. Karreri "Mening eʼtirozim" (1962) hikoyalar toʻplamida, E. Subero "Zulmatda" (1963), E. Kolombani "Bugun xitob qilaman" (1963) kitoblarida xalq ommasining norozilik kayfiyati va kurashlarini aks ettirdilar. Taraqqiyparvar adiblar tinchlik, demokratiya yoʻlida barakali ijod etmoqdalar. Meʼmorligi va tasviriy sanʼati Palma shohlari yopilgan kulbalar indeyslarning turar joylari boʻlgan. 16-asrdan boshlab ispanlar tomonidan shaharlar bunyod etila boshlandi. 18-asrda Venesuela shaharlarida binolar, asosan, shahar maydoni atrofida (barokko uslubida) qurildi. La-Guayra, PuertoKabelo, Karakas va b. shaharlarda ikki qavatli turar joy, savdo, maʼmuriy binolar hamda ibodatxonalar qurilishi avj oldi. 19—20-asrlarda Venesuelada Yevropa usulida qurilgan koʻp qavatli har xil meʼmoriy inshootlar qad koʻtardi. L. Urdaneta, R. Garema, G. Bermudes kabi meʼmorlar yetishdi. Qurilish, asosan, Karakasda rivojlandi. Lotin Amerikasining mashhur meʼmori K. R. Vilyanueva ishtirokida Venesuelada universitet shaharchasi va b. binolar qurildi. Zamonaviy meʼmorlik temir-beton konstruksiyalar asosida rivojlandi. Venesuela hududida ispanlar bosib olgunga qadar indeyslar kulolchiligi va qoya rassomligi rivojlangan edi. 17—18-asrlar rassomligi va haykaltaroshligi asosan diniy harakterda. 19-asr boshlarida mahalliy portret sanʼati vujudga keldi (X. Lovera). 19-asr oʻrtalarida ozodlik harakatining taʼsirida vatanparvarlik ruhidagi tarixiy haykaltaroshlik (M. Gonsales, E. Palasiosi-Kavelo) va rassomlik (M. Tovari-Tovar, A. Michelena) rivojlandi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida janrchi A. Michelena, romantik K. Roxas, manzarachi F. Brandt, impressionizm vakillari — E. Boggio, R. Monasterios kabi rassomlar ijod qildilar. Venesuela sanʼatida realizm bilan bir qatorda modernizm oqimlari ham tarqalgan. Teatri Karakasda 16-asr dan boshlab teatr tomoshalari ora-sira koʻrsatila boshladi. 1853-yil Marakayboda birinchi milliy komediya ("Vijdonsiz, baxil va dangasa", M. Fernandes) sahnalashtirildi. 19-asrning oxiri — 20-asrning birinchi yarmida Venesuela dramaturgiyasidagi jonlanish teatr sanʼatida ham oʻz aksini topdi. 50-y. larda bir necha teatr maktablari ochildi. Karakasda Komediya teatri, "Teatr munisipal", "Teatro nasonal", "Poliedro", "Ateneo" va b. teatrlar bor. Marakaybo, Barkisimeto, Merida kabi shaharlarda ham teatrlar mavjud. I. Gramko, S. Renxifo, V. Franko, I. Chokron va b.ning pesalari qoʻyiladi. A. de Pasi-Mateos, K. Ortis, A. Lopes, N. Kuriyel, X. Torres va b. teatr arboblari mashhur. 1959-yildan Venesuela teatri festivali oʻtkazib turiladi. Kinosi Venesuelada birinchi film ("Karakasda karnaval") 1909-yil suratga olingan. Milliy kino sanʼati esa 20-asrning 30-y.larida yuzaga keldi. 1948— 54 yillarda Karakasda "Bolivar film" kinostudiyasi ishladi. Bir necha kinoprokat firmasi bor. Venesuelada yiliga 2—3 toʻla metrajli film ishlab chiqariladi. Venesuelada tayyorlangan "Morena Klara" koʻp qismli badiiy filmi Oʻzbekiston televideniyesi orqali bir necha marta namoyish etildi. S. Enrikes, U. Petersen, M. Lara, R. Chalbaud, A. Roxas, E. Fernani, E. Montexo Venesuelaning mashhur kino arboblaridir. Venesuelaning Oʻzbekiston Respublikasidan geografik jihatdan olisligi sababli ular oʻrtasidagi savdo iqtisodiy aloqalar endigina rivojlana boshladi. Ikki mamlakat oʻrtasidagi tovar aylanmasi 1997-yilda atigi 0,2 ming AQSH dollarini tashkil etdi. Manbalar Janubiy Amerika mamlakatlari Venesuela BMT aʼzolari

3721

https://uz.wikipedia.org/wiki/Turk%20xoqonligi

Turk xoqonligi

Turk xoqonligi (‏𐱅𐰇𐰼𐰜) — Markaziy Osiyo mintaqasi va unga tutash bir necha oʻlkalarni oʻz ichiga olgan yirik saltanat (6—8-asrlar). Turk Xoqonligi (552—747) — Turkiylar tomonidan Yevrosiyoda yaratilgan ulkan imperiya. Ularga Ashina urugʻi boshchilik qilgan. Oʻzining eng ravnaq topgan davrida Oxota dengizidan Qrim yarimoroligacha, Sibirdan Hindistongacha boʻlgan yerlarni boshqargan. Turk xoqonligiga doir maʼlumotlar Urxun-Enasoy bitiktoshlari, xitoy yilnomalari, yunon (Vizantiya), arman, suryoniy, soʻgʻd, arab, fors, tibet, baqtriy manbalarida saqlanib qolgan. Turk, turkiylar-eng yirik etnoslardan birining nomi .Turk soʼzi baquvvat, barkamol, odillik kabi maʼnolarini anglatadi….muslima Oltoy xoqonlik markazi qilib belgilandi Turklarning gʻarbga yurishlariga Istami boshchilik qiladi Unga YABGʻU XOQON deb unvon beriladi Tashkil topishi 6-asrning 2 yarmida Turk xoqonligi vujudga kelgunga qadar mintaqada 2 yirik davlat: Eftaliylar va Jujanlar davlati hukm surardi. Turk xoqonligining asoschilari boʻlmish turkiy Ashina qabilasi esa bu paytda Oltoy toglarining janubiy. yon bagʻirlarida istiqomat qilar va Jujanlar davlatiga tobe edi. Jujanlar qoʻl ostidagi ashina turklari kuchayib 545 y. tele qabilalarini, 551 y. esa jujanlarni yengadilar. Shu tariqa ogʻaini Bumin va Istami 552 y. Turk xoqonligiga asos soladilar. Bumin oʻzini xoqon deb eʼlon qiladi (qarang Bumin xoqon, Istami xoqon). 555 yilga kelib, Markaziy Osiyoning shim.sharqidagi qabilalar, Uzok, Sharqdagi kidan (qoraxitoy), tatabi, shivey kabi manchjur va moʻgʻul qabilalari, Yenisey boʻyidagi turkiy qabilalar ham Turk xoqonligi qoʻshinlari tomonidan tobe etilib, 555 yildayoq Sharqiy Turkistonning katta qismi Turk xoqonligi koʻl ostiga oʻtadi. Turk xoqoni Mugʻon (553-572) Xitoyga 556-557 yillarda yurishlar qilib, bu yerdagi Gʻarbiy Vey (Toba) sulolasi oʻrnini egallagan Shim. Shim. Si (550—577) va Chjou (577—581) sulolalarini oʻz taʼsir doirasiga oladi. Turk xoqonligi 565 y. eftaliylarga Naxshab sh. (hozirgi Qarshi sh. yaqinidagi Yerqoʻrgʻon xarobasi) atrofida ogʻir zarba beradi. Turk xoqonligi eftaliylarga qarashli Choch, Fargʻona, Ustrushona, Samarkand, Xorazm, Buxoro, Kesh va Nasafni qoʻlga kiritgan bir paytda xoqonlikning eftaliylarga qarshi ittifoqchisi Sosoniylar Eroni hukmdori Xusrav I Anushirvon esa Eftaliylar tarkibida boʻlgan Toxariston, Kobuliston, Zobuliston (Shim. Afgʻoniston) viloyatlarini egallaydi. Sosoniylar bilan bevosita qoʻshni boʻlib qolgan xoqonlikning Eronga yuborilgan elchilarining oʻldirilishi va sugʻdiy Maniax boshchiligida ipak tijoratini yoʻlga qoʻyish maqsadida yoʻllangan elchilarga Eron shohining qoʻpol munosabatda boʻlishi, hatto ular keltirgan ipak matolarni yoqishga buyurishi Turk xoqonligi va Sosoniylar oʻrtasidagi ittifoqqa raxna soladi. Turk xoqonligi Eron bilan orani uzib, Vizantiya imperiyasiga yaqinlashish, u bilan savdosotiq, asosan, ipak tijoratini rivojlantirish uchun unga 567 y. mazkur Maniax boshchiligida elchilik hayʼatini yuboradi. Shu paytdan boshlab ikki davlat oʻrtasida ittifoq vujudga keladi. Eron — Vizantiya oʻrtasida 571 y. jang boshlangach, gʻarbga yurishni davom ettirayotgan Istami shu yili Shim. Kavkazdagi Kuban daryosi havzasi va Ozarbayjonni qoʻlga kiritadi. Boshqa tarafdan esa 567 yildanoq Sosoniylarga qarshi Amudaryo yoʻnalishi boʻylab yurish uyushtira boshlagan Istami bu jabhada katta muvaffaqiyatlar qozonib, Toxaristonni olgach, Turk xoqonligining jan.gʻarbi~y chegarasi Amudaryo boʻlib qoladi. 6-asrning soʻnggi choragida Kobuliston (Kobul), Zobuliston va Xurosonning katta kismi xoqonlik tarkibiga oʻtadi. 572-581 yillarda Turk xoqonligini Taspar xoqon boshqardi. 576 yilda Turk xoqonligi bilan Vizantiya orasida ixtilof paydo boʻladi va xoqonlik shu yili Qrimdagi Bospor (Kerch)ni bosib oladi va 581 yilda Xersonesni qamal qiladi. Sharqiy Yevropada xoqonlik hududi bu paytga kelib Qora dengiz sohillari, sharqda Koreya boʻgʻozi, shimolida Ural togʻlari, Yenisey va Baykalboʻyi, janubida Afgʻoniston va Shimoliy Hindiston hududdarini oʻz ichiga olar edi. Turk xoqonligi tarixi bilan mashhur tarixchi va arxeolog olimlar shugʻullangan (Aleksandr Bernshtam, Lev Gumilyov, Sergey Klyashtorniy, Dmitriy Savinov, Leonid Kyzlasov, Igor Kyzlasov, Olga Smirnova, Larisa Baratova, Nasimxon Rahmon, Shamsiddin Kamoliddinov). Sharqiy va Gʻarbiy Turk xoqonliklari 580-yillarga kelib xoqonlikda ichki nizolar, taxt talashuvlar avj oladi. Bu ishga Xitoyning Suy sulolasi ham aralashadi. Shundan soʻng xoqonlik bir muddat Oltoy togʻlarining sharqidan to Uzoq Sharqqacha boʻlgan hududni, yaʼni Jan. Sibir, Urxun havzalari (Moʻgʻuliston), Shim. Xitoy hududlarini oʻz ichiga oluvchi Sharqiy Turk xoqonligi va Oltoy toglarining gʻarbidagi xoqonlikka qaram oʻlkalarni oʻz ichiga oluvchi markazi Yettisuv boʻlgan Gʻarbiy Turk xoqonligi ga boʻlinib ketadi. Markazi Oʻtukan vodiysi (Moʻgʻuliston) boʻlgan Sharqiy Turk xoqonligi Shibi xoqon (609—619) davrida Xitoy (Suy) imperiyasiga qarshi jang olib boradi. U 615 yilda Xitoyga yurish qilib Yaymin (Ordos) viloyatida imperator Yandini qurshovga oladi. Yaymindagi 41 qalʼadan 39 tasi Turk xoqonligi qoʻliga oʻtadi. 618 yilda Suy sulolasini agʻdarib, uning oʻrnini egallagan Tan sulolasining ishlariga ham Shibi xoqon aralashadi. U bu paytgacha sharkda kidan va shivey qabilalarini, Jan. Gʻarbda Tuguxun (Togon) davlati hamda Turfon oʻlkasini boʻysundirgach, Xuanxe daryosini kechib oʻtib, Xitoy hududiga kirgan vaqtda vafot etadi. TaxtgaElxoqon (xitoy manbalarida Xyelixan; 620—630) oʻtiradi va 10 yil davomida, asosan, Xitoy bilan kurash olib boradi. 2 marta, 624—626 yillarda poytaxt Chananni qurshab oladi. Uning oʻlimidan soʻng Sharqiy Turk xoqonligi 50 yilga yaqin Xitoyga karam boʻlib qoladi. Oʻz davrida „Oʻn Oʻq xoqonligi“ deb yuritilgan Gʻarbiy Turk xoqonligi Istamining oʻgʻli Tardu xoqon (576—603) Sosoniylar Eroniga qarshi janglar olib borib, gʻarbda oʻz hokimiyatini kuchaytirdi. Uning oʻgʻli Sheguy xoqon (610— 618) davrida xoqonlik qoʻshinlari jan.gʻarbiy hududlarda faol harakat yurita boshlaydi. U Eronning shim.sharqiy viloyatlariga xujum uyushtirib, sosoniylar ustidan yirik gʻalabaga erishadi va Isfahon, Ray kabi shaharlarni qoʻlga kiritadi. Uning inisi Tun yabgʻu (Tunshexu; 618—630) xoqonlikning gʻarbdagi nufuzini yanada mustahkamlaydi. U hukmronlik qilgan davrda Turk xoqonligi ning chegarasi gʻarb va jan.gʻarbda, Jan. Sharqiy Yevropa dashtlari, Kavkaz, Volgaboʻyi, Gurgon, Marv, Hind daryosining yuqori havzalari, Shim. Hindiston va Afgʻonistonning aksariyat viloyatlarini oʻz ichiga olardi. Uning shad unvonli oʻgʻli boshchiligidagi xoqonlik qoʻshinlari Vizantiya imperatori Irakliy bilan birgalikda 627—628 yillarda Jan. Kavkazga safar uyushtiradi va bu yerdagi sosoniylar qoʻshinini yengib, Tbilisi shahrini qoʻlga kiritadi. Tun yabgʻu gʻarbiy hududlarda xrkimiyatni mustahkamlash maqsadida qarorgohini Shosh vohasining shimolidagi Mingbuloq (xitoycha Syantsyuan) mavzesiga koʻchiradi va boshqaruvda islohotlar oʻtkazib qaram oʻlkalarga turkiy tudun va eltabar unvonli vakillar joʻnatadi. 630 yillarga kelib Gʻarbiy Turk xoqonligi ham bir muddat Xitoyga qaram boʻlib qoladi. Biroq tez orada oʻz qudratini tiklab oladi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, Elbilga Ishbara yabgʻu (630—641) ning qoʻl ostida Sharqiy Turkistondagi Kucha, Shanshan, Cherchen, Xarashar (Krrashahar) hokimliklari va Shi (Shosh), Shiʼ (Kesh), Xe (KushoniyaKattaqoʻrgʻon), My (Marv), Kan (Sugʻd) va Toxariston oʻlkalari boʻlgan. Xoqonlik Istamining beshinchi boʻgʻin avlodi boʻlmish Ulugʻ Ishbara (Xelu Shabolo; 651—657) xoqon hukmronligi davrida Xitoyga qarshi bir necha yil kurash olib boradi. Qapagʻan xoqon (691—716) davrida xoqonlik mintaqadagi eng yirik davlatga aylanadi. U jiyanlari Qutlugʻ Eltarish xoqonning oʻgʻillari Bilga va Kultegin hamda Toʻnyuquq bilan birgalikda Xitoydagi Xuanxe daryosi gʻavzalari hamda Shandun oʻlkasiga yurish qilib, 23 ta shaharni qoʻlga kiritadi, 699 yilda jan.gʻarbga, sobiq Gʻarbiy Turk xoqonligi hokimiyatini qoʻlga kiritgan turgashlarga va Toxariston oʻlkasiga yurish qiladi. Qapagʻan xoqon 700 y. Tangut oʻlkasiga, 701 y. Xitoyning shimoli-gʻarbidagi „Oltu Chub Sugʻdaq“ oʻlkasiga, 703 yilda basmillarga, 705— 706 yillarda bayirqularga, 709 yilda chik va azlarga, 710 yilda qirgʻizlar va turgashyaarta qarshi qoʻshin tortib ularni qaytadan oʻz tarkibiga qoʻshib oladi. Turk xoqonligi Movarounnahrga bostirib kirgan arab istilochilariga qarshi 710 yilda qoʻshin yuboradi va Sugʻd, Shosh, Fargʻona hokimlarining arablarga qarshi kurashida qatnashadi. Bilga xoqon (716— 734) hukmronligi davrida Turk xoqonligi mintaqaning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi. 716 yilda Selenga daryosi havzasida istiqomat qiluvchi uygʻurlartg., 1YI yilda oʻgʻuzlarga, 718 yilda qarluqlarta qarshi jang qilib, ularni xoqonlikka boʻysundiradi. Bu davrda xoqonlik hududlari sharqda Sirdaryoning sharqidan to gʻarbda Xingan togʻlari yonbagʻirlari (Manjuriya), Shandun oʻlkasi (Xitoyning shim.sharqi, Sariq dengizdagi Boxay koʻrfazigacha boʻlgan yerlar)ni, janubda Tibetning shimoli, Sharqiy Turkiston, Xitoyning shim. viloyatlaridan to shimolida Yenisey daryosi va Baykalboʻyini oʻz ichiga olganligi maʼlum boʻladi. 740-yillarga kelib Turk xoqonligi ham ichki, ham tashqi ziddiyatlarga duch keladi. Bilga xoqonning oʻgʻillari hukmronligi davrida xoqonlik zaiflashadi. 742—744 yillarda uygʻur, qarluq va basmil qabilalari birlashib, xoqonlikka hujum uyushtirishadi. 745 yilda ittifoqchilar Turk xoqonligining soʻnggi hukmdori Baymey xoqonni oʻldirishadi va xoqonlik taxti uygʻurlar qoʻliga oʻtadi. Turk xoqonligini dunyoning eng yirik davlatlari qatoriga qoʻshishda xoqonlar Bumin (551-552), Mugʻon (553572), Taspar (572—581), Toʻnga Turon (588— 600), Shibi (609—619), Elxoqon (620—630), Qutlugʻ Eltarish (680— 691), Bekchoʻr Qapagʻan (691—716), Bilga (716—734) va bosh vazir Toʻnyuquq (680—726), shahzoda Kultegin (Koʻl Tegin) (684—731) hamda Oʻn Oʻq boshqaruvi hukmdorlari Istami yabgʻu (552576), Tardu (576603), Tun yabgʻu (618—630) kabilar muhim rol oʻynadilar. Ular davrida Turk xoqonligi tomonidan Xitoy, Sosoniylar Eroni, Vizantiya kabi dunyoning kuchli davlatlariga qarshi yurishlar uyushtiriladi. Turk xoqonligining boshqaruvida 2 xil tizim mavjud edi: boʻysundirilgan baʼzi oʻlka va viloyatlarda mavjud mahalliy sulolalar saqlanib qolgan va ular xoqonlikka oʻlpon toʻlab turganlar; tobe oʻlka va viloyatlarning ayrimlari boshqaruviga tayinlangan x^kmdor xonadonga mansub vakillar hokimiyati. Bu paytda Sirdaryo va Amudaryo oraligʻi hamda tutash hududlar Turk xoqonligi tarkibida boʻlib, bu yerdagi Shoshda tudunlar, Fargʻonada ixshidlar, Ustrushonada afshinlar, Sugʻdda ixshidlar, Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda afrigʻiylar, Toxaristonda yabgʻular hokimiyati mavjud edi. Ularning baʼzilarining kelib chiqishi Turk xoqonligi qukmdor sulolasiga mansub boʻlishgan. Jumladan, Shosh tudunlari, Toxariston yabgʻulari va h.k. Davlat tuzilishi Xoqon— xoqonlikdagi eng oliy kishi turkiylar orasida Buyuk Xoqon deb atalgan. Xoqondan keyingi oʻrinda yabgʻu turgan. Taxt vorisiga tegin unvoni berilgan. Boshqa oliy unvonlar — shod, eltabar. Sud ishlarini buyruqchi va tarxon olib borgan. Viloyatlardagi vakillar tudunlar deb atalgan. Harbiy maʼmuriyat boshligʻi uchun tutuq qoʻllanilgan. Milliy tuzilshi Turkiylar Tele Kidanlar Enasoy qirg'izlari Sogʻdlar Tarixi 6-asr oʻrtalarida Oltoydagi turkiy qabilalar qoʻshni qabilalar bilan oʻzaro birlashib „moʻgʻil davrigagacha boʻlgan eng qudratli davlat“ — Buyuk Turk xoqonligiga asos solgan. Ikki aka-uka, Bumin va Istemi ulkan davlatni boshqarishgan. Bumin hoqonlikning sharqiy qismidagi oʻziga qaram yerlarni kengaytirgan bir paytda, uning ukasi Istemi davlatning gʻarbiy qismidagi Yettisuv va Sharqiy Turkistonning tutashgan hududlari qabilalarini oʻzaro birlashtirgan. Davlatning Gʻarb tomon kengayishi uning eftaliylar davlati yerlari bilan toʻqnashuviga sabab boʻlgan. 563-567 yillarda turkiylar eftaliylar davlatini tor-mor qilishgan va Amudaryo boʻyida Eron sosoniylari bilan toʻqnash kelishgan. Turkiylar va Eron eftaliylar qiyofasida umumiy dushmanga qarshi kurashgan paytda ular oʻzaro doʻstona munosabatda boʻlganlar va hatto, shahanshoh Xusrov Anushervan turkiy malikaga uylangan. Turkiylar eftaliylarni tor-mor keltirgandan soʻng esa, ular bilan Eron oʻrtasida oʻzaro mojaro yuzaga kelgan. Turkiylarning muhim savdo yoʻllariga egalik qilishga boʻlgan intilishlari Eron bilan munosabatlarning keskinlashuviga olib kelgan. Istemining savdo masalalari boʻyicha elchilarining Eronga tashrifi muvaffaqiyatsiz tugagan, ikkinchi va soʻnggi elchilik aʼzolari esa zaharlanganlar. Shundan soʻng turkiylar Vizantiya bilan ittifoqchilikda Eronga qarshi urush boshlashga qaror qilishadi. 568-569 yillarda Maniax boshchiligidagi Istanbulga birinchi elchilik tashrifi muvaffaqiyatli yakunlanadi. Vizantiya bilan Eron oʻrtasidagi oʻzaro urush, ularning xoqonlikka nisbatan eʼtiborini chalgʻitgan holda, turkiylarning yarimkoʻchmanchi davlatining shiddatli darajada yuksalishiga imkoniyat yaratgan. Turkiylar ichki ixtiloflar oqibatida zaiflashgan Xitoyga bir necha marta muvaffaqiyatli yurishni amalga oshirib, shoyi matolaridan iborat katta yillik oʻlpon olishga erishgan. 588 yili turkiylar hukmdori Qora Churin Vizantiya va hazarlar bilan ittifoqchilikda Eronga hujum qiladi, biroq magʻlubiyatga uchraydi va sosoniylar sarkardasi Bahrom Chubin tomonidan oʻldiriladi. Bu magʻlubiyat hoqonlikning tanazzulga yuz tutishi va 6-asrning 80-yillarida sharqiy va gʻarbiy oʻlkalarga ajralib ketishiga sabab boʻladi. 7-asrning birinchi yarmida gʻarbiy xoqonlik hayotida yuksalish kuzatiladi. Uning chegaralari Inda sohillarigacha yetgan. Xitoy va Eron bilan savdo munosabatlari keng rivojlangan. Savdo karvonlari Marv-Chorjoʻy-Buxoro-Samarqand-Choch-Talas-Suyab yoʻnalishi boʻylab Sharqiy Turkiston vohalarigacha choʻzilgan. Butun yoʻl davomida karvonlar ularning jadal safarlariga imkon bergan sugʻd mulkiy hududlariga duch kelishgan. Taxminan, 630 yili turkiylarning yaqin qadargacha ittifoqchilari boʻlgan xitoylar ularni qaqshatqich magʻlubiyatga uchratadi. 7-asr oxirida gʻarbdan yangi qudratli dushman — Markaziy Osiyoni oʻz tasarrufiga boʻsindirgan arablar bosib kela boshladi. Gʻarb turkiy xoqonligi Yettisuv oʻlkasi turgeshlar tasarrufiga oʻtgandan soʻng 747-yili batamom parchalanib ketgan. Shunday qilib, Buyuk Turk xoqonligi oʻz davridagi toʻrt qudratli davlatlar (Xitoy, Eron, Vizantiya, Turk xoqonligi) va 5 buyuk madaniyatning (yunon, fors, xitoy, hind, turkiy) biri boʻlgan. Turk xoqonliging Eron va Xitoy bilan boʻlib oʻtgan toʻqnashuvlari natijasida Xitoy va Fors davlati ancha yillargacha turkiylarning asosiy dushmaniga aylanishgan. Adabiyotlar Gumilev L. N., Drevniye tyurki, 1967; Nasimxon Rahmon, Turk xoqonligi, T., 1993; Koʻchanov Ye. I., Kochevie gosudarstva ot gunnov do manchjurov, M., 1997; Asadov F. M., Arabskiye istochniki o tyurkax v rannem srednevekovye, Baku, 1993; Shoniyozov K., Oʻzbek xalqining shakllanish jarayoni, T., 2001. Gʻaybulla Boboyorov. OʻzME, Toshkent, 2000-2005. Xoqonlik Buyuk Turk Xoqonligi Turkiy davlatlar

3722

https://uz.wikipedia.org/wiki/So%CA%BBg%CA%BBd

Soʻgʻd

Sugʻd, Soʻgʻd, Sugʻud – Markaziy Osiyodagi qadimiy tarixiy-madaniy viloyat. Ilk bor miloddan avval VII-VI asrlarda qadimiy „Avesto“da tilga olingan. Bu nom 20-asr boshlarigacha saqlangan. Turli manbalardagi Soʻgʻda, Soʻgʻuda, Soʻgʻdiyona nomlarining kelib chiqishi va ularning maʼnosi hozircha nomaʼlum. Tarifi „Sugʻd“ soʻzining maʼnosi fanda har xil talqin qilib kelinadi. Masalan, Soʻch —Soʻz – „kuymoq, yonmoq, porlamoq“ deb izohlangan. Bundan Sugʻdni „Muqaddas ilohiy olov (Zardushtiylik tasavvuriga koʻra) bilan poklangan yer“ kabi maʼnoda talqin etishga harakat qilingan (V. Tomashek). Yana bir izohga koʻra, „Sugʻd“ soʻzi sernam, unumdor yer deb tushuniladi. Bunga hozirga qadar pastlik, suv yigʻiladigan yer „S, Sugʻut“ deb nomlanishini dalil qilib koʻrsatiladi. Avestoda Sugʻd mamlakat nomi sifatida bir marta uchraydi. „Ardvisura Yashti“ —(„Obon Yasht“) va Ardvi (Amudaryo) Ishkata, Paruta, Mouri, Suguda va Xvarazm tomon hayotbaxsh suvlarini eltadi, deya taʼkidlanadi. Avestoning Videvdat naskida esa Axuramazda yaratgan ezgu yurtlardan biri Gava deyiladi va u yerda sug'dlar yashaydi deb koʻrsatiladi. Joylashuvi Soʻgʻdiyonaning markazi Maroqanda shahri boʻlgan. Maroqandaning qoldiqlari – bu hozirgi Afrosiyob shahar xarobalaridir. Ahamoniylar davrida bu shaharning maydoni 219 gektardan iborat bo'lib, u mudofaa devorlari bilan oʻralgan edi. Yunon tarixchilarining ma'lumotlariga qaraganda, Maroqandaning uzunligi 11 km ga yaqin bo'lgan tashqi devori va qoʻrgʻoni bo'lgan. Soʻgʻdiyonaning markaziy shaharlari qatoriga Qarshi atrofidagi Yerqoʻrgʻon, Qashqadaryoning sharqiy qismidagi Uzunqir yodgorliklarini ham kiritish mumkin. Bu yodgorliklarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar qadimgi Soʻgʻdiyona aholisining xoʻjaligi va madaniyatini chuqurroq oʻrganish imkonini beradi. Tarix manbaalarida uchrashi „Avesto“ning „Yasht“ kitobida tilga olingan „Soʻgʻd makoni Gava“- Soʻgdiyonaning eng qadimgi viloyati bo'lishi mumkin. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, Gava (Gau) – „buqa“, „poda“ degan maʼnolarini bildirib, u Qashqadaryo vohasi bilan bog'lanadi. Bu soʻz viloyatning juda koʻp geografik nomlarida takrorlanib saqlangan. Qadimgi yunon tarixshunoslari Soʻg'diyonani Baqtriya yoki sak-massagetlariga nisbatan kamroq tilga olganlar. Makedoniyalik Iskandar yurishlaridan soʻng Soʻg'diyona haqida maʼlumotlar ancha to'liqroq bo'lib, kengayib boradi. Soʻgʻdiyona – bu Zarafshon, Qashqadaryo vohalarida joylashib, janubi-sharqda Baqtriya va shimoli-g'arbda Xorazm bilan chegaradosh bo'lgan. Qadimgi zamonlarda ham Soʻgʻdiyona muhim savdo yo'llarining chorrahasida joylashgan. Soʻgʻdiyona haqida „Avesto“, Gerodot va Ahamoniylar davri yozuvlarida ma'lumotlar berilgan. Miloddan avval VI asrda Ahamoniylar sulolasi vakillarining qoyatosh xotirot bitiklarida Suguda shaklida qadimiy Eron saltanatiga tobe qilingan satrapliklardan biri, mamlakat nomi sifatida qayd etilgan. Yunon manbalarida – Sogdianoy. Bu shakl yunonlar tomonidan soʻz tarkibidagi – anaka – tegishlilik, mansublik maʼnosini bildiruvchi nisbat qoʻshimchasini soʻz oʻzagiga qoʻshib yuborishdan paydo boʻlgan. Xitoy manbalarida – Suli. Sugʻd yozuvi yodgorliklari mamlakat nomini Sugʻd yoki Sgʻud shaklida koʻrsatadi. Sugʻdik yoki Sgʻudik, Sugʻdiyonak – Sgʻudiyonak shakllari „Sugʻdga oid“, „Sugʻdiy“ kabi maʼnolarda qoʻllanadi. Oʻrta asrlarda arabiy, forsiy, turkiy manbalar mamlakat nomini „Sugʻd“ shaklida qoʻllaydi. 645—654-yillarda Sugʻd mamlakati (poytaxti – Samarqand, 645—654 yillarda Kesh) 3 ta tarixiy-geografik hududni birlashtirgan. Samarqand Si, Buxoro Si va Kesh-Naxshab Si. Har 3 qism oʻzaro tabiiy chegaraga ham ega edi: Zarafshon togʻ tizmalari Samarqand va Kesh-Naxshab oʻrtasini Karmanadan keyin Malik choʻli Buxoro va Samarqand Sini ajratib turgan. Buyuk ipak yoʻlining markaziy tarmoqlari Sugʻd orqali oʻtgan. Natijada Sugʻd xalqaro savdo munosabatlarida muhim oʻrin tuta boshlagan. Buyuk ipak yoʻli boʻylab Sugʻd savdogarlarining qishloqlari, shaharlarida esa ularning mahallalari paydo boʻlgan. Sugʻdiy tili xalqaro til rolini oʻynagan. Bu hol Xitoy sayyohlari tomonidan Sugʻd chegaralari haqida notoʻgʻri tasavvurlar hosil qilgan (Syuan Szan). Sugʻd miloddan avval VI-IV asrlarda avval ahamoniylarga, soʻngra miloddan avval 329-yilda Iskandar Makadoniy saltanatga, uning davomchisi Salavk davlatiga, Yunon-Baqtriyaga tobe boʻlgan. Miloddan avvalgi II-I asrlarda Miloddan avval II-I asrlardan boshlab Sugʻd oʻz mustaqilligini tiklashga kirishgan. Uning markaziy va mahalliy tangalari zarb qilina boshlagan. Sugʻd asta-sekin har 3 qismni oʻz atrofiga toʻplagan konfederativ davlat uyushmasiga aylanib borgan. Milodiy I-V asrlarda Sugʻd kushonlar, xioniylar, abdallar, kidarlar taʼsirida boʻla turib, oʻz nisbiy mustaqilligini saqlab keldi. Sugʻd konfederatsiyasi milodiy VI asr oʻrtalaridan VIII asr boshlarigacha siyosiy jihatdan kuchayib borgan. Arab istilosining boshlangʻich davridan (VIII asr 1-chorak), to Sugʻd podshohi Turgʻar davri oxirigacha (738—759 yillar) Sugʻd oʻzining konfederativ xususiyatini saqlashga harakat qilgan. Turgʻardan keyin Sugʻdda ixshidlik siyosiy hokimiyat tugab, mamlakat xalifalik tarkibiga singdirilgan. IV-VIII asrlarda IV-VIII asrlarda soʻgʻdlar Uzoq Sharq, Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mintaqalari savdosida asosiy vositachi boʻlganlar va butun Buyuk ipak yoʻli boʻylab muntazam xalqaro karvon savdosini tashkil etganlar. Soʻgʻd bu davrlarda bekliklar va erkin shaharlar hamdoʻstligidan iborat boʻlgan va ular orasida Samarqand, Maymurgʻ, Kesh, Naxshab, Ishtixon, Kushaniya, Buxoro, Amul va Andxoy ajralib turgan. Xitoygacha boʻlgan butun yoʻl boʻylab, janubdagi Xotan va Sharqiy Turkiston orqali Lob Nor va Yettisuv shimoligacha soʻgʻd mulkiy hududlari tarkib topgan va ular XII asrgacha mavjud boʻlgan. Soʻgʻdlarning Turon va Xitoydagi eng yirik mulklari ularning alohida jamoalar boʻlib yashagan Kucha, Chanan, Lanchjou, Dunxuan, Loyan kabi shaharlarda mavjud boʻlgan. IV asrda Dunxuanning oʻzida soʻgʻd jamoasi taxminan 1000 kishidan iborat boʻlgan. Samarqandning sharqiy darvozalari „Xitoy“ nomi bilan ataladi. Xalqaro savdo aloqalari Samarqand, Paykend va boshqa yirik shaharlardagi boy soʻgʻd uylari tomonidan nazorat qilinar edi. Ular oʻz vositachilari orqali kreditlar berishgan, savdo kelishuvlarini boshqarishgan. Tan sulolasi tarixida qayd etilishicha, Kan hukmdorligida „yangi tugʻilgan oʻgʻil chaqaloq shirinsoʻz boʻlishi hamda pulni mahkam ushlashi uchun uning tiliga tosh asal, kaftlariga esa yelim surtilgan. 20 yoshga toʻlgan erkak xorijga ketgan va qaysi joyda manfaat koʻrsa, oʻsha yerga borgan“. Olis safarlar, Chin, Hindiston, Eron, Kichik Osiyo xalq hunarmandchiligi va anʼanalari bilan tanishuv orqali Gʻarb va Sharq yutuqlarini oʻzida mujassam etgan noyob va ochiq soʻgʻd madaniyati shakllangan. Soʻgʻd hunarmandchiligi markazi va savdo yoʻllari – Samarqand, Panjikent, Paykent, Buxoro va Varaxshi xavfsizligini taʼminlash ehtiyoji kuchli davlatlar bilan ittifoq tuzishga qaratilgan siyosiy yoʻnalishni belgilab bergan. VI asrda Soʻgʻd Eftaliylar davlati, keyinchalik Turk xoqonligi tarkibiga kirgan, 630-yildan buyon esa Chinning Tan sulolasi hukmdorligini tan olgan. Xoqonlik yuksalishi davrida soʻgʻdlar turkiylarning Xitoydan oʻlpon sifatida olgan shoyi bilan savdo qilish imkoniyatiga ega boʻlishgan. VI asr 70-yillarida turkiy hukmdorlar farmoni bilan soʻgʻd savdogari Maniax savdo kafolatlari yuzasidan muzokaralarni avvaliga Eron Shahanshohi, soʻngra Vizantiya imperatori bilan olib borgan. Oʻrta asrlarda soʻgʻd tili Buyuk ipak yoʻlidagi asosiy muloqot tiliga aylangan. Buddaviylar, nasroniylar, manixeylar oʻzlarining diniy matnlarini soʻgʻd tiliga tarjima qilishgan. Bunda ular oʻzlarining yozma anʼanalaridan foydalanishgan: buddistlardan hind alifbosi, manixeylardan arameys bosmasi, nasroniy-suriyaliklardan dastlabki umumiy maktubot, nestoriyan va yakovitlardan diniy eʼtiqod alifbolarini oʻzlashtirishgan. Ammo ular aramey alifbosiga asoslangan va keyinchalik uygʻurlar tomonidan foydalanilgan ilk soʻgʻd yozuvi oʻrnini egallay olmadi. Mazkur yozuv namunalari bilan Dunxuandagi mulkiy hududlardan yoʻllangan „koʻhna maktublar“ va Zarafshon vodiysidagi Mug togʻida topilgan hujjatlar yordamida tanishish mumkin. VIII asr boshida Soʻgʻd Qutayba ibn Muslimning musulmon qoʻshinidan magʻlubiyatga uchraydi va halifalikka itoat etgan holda islom dinining jugʻrofiy-siyosiy makonida qudratli savdo-hunarmandchilik markazi boʻlib qoladi. Manbalar Adabiyotlar Sogdiyskiye teksty s gory Mug. Chteniye, perevod, kommentariy. Vypusk II. Yuridicheskiye dokumenty i pis’ma. Chteniye, perevod i kommentarii V. A. Livshitsa. M., 1962 Shishkina G. V., Suleymanov R. KH., Koshelenko G. A., Sogd // Arkheologiya SSSR. Drevneyshiye gosudarstva Kavkaza i Sredney Azii. Otv. red. G. A. Koshelenko. Moskva: Nauka, 1985 Smirnova O. I., Ocherki iz istorii Sogda, M., 1971; Ishoqov M., Sugʻdiyona tarix chorrahasida, T., 1990; Ishoqov M., Unutilgan podsholikdan xatlar, T., 1992; Eshov B., Sugʻdiyona tarixidan lavhalar, T., 2002. Mirsodiq Ishoqov. Oʻzbekiston tarixi Markaziy Osiyo davlatlari Soʻgʻdlar

3724

https://uz.wikipedia.org/wiki/Somoniylar%20davlati

Somoniylar davlati

Somoniylar davlati (875-999) — () Movarounnahr va Xurosondagi oʻrta asr davlati. Somoniylar davlatining tashkil topishi Arab xalifaligining qulashi hamda Movarounnahr va Xurosonni bosib olgan Somoniylarning davlat tepasiga chiqishi bilan bogʻliq. Ravnaq topgan davrida Movarounnahr, Xuroson, Shimoliy va Sharqiy Eronni oʻz ichiga olgan Oʻzbekiston tarixi Davlatning tashkil topishi Arab xalifasi Horun ar-Rashid vafotidan soʻng uning oʻgʻillari Maʼmun va Amin oʻrtasida taxt uchun boʻlgan kurashda Maʼmunga yordam berganliklari uchun Somonxudotning nabiralari ayrim shahar va viloyatlarga noib qilib tayinlanadilar. Chunonchi, Nuhga Samarqand, Ahmadga Fargʻona, Yahyoga Shosh va Ustrushona, Ilyosga Hirot tegadi. Buning evaziga aka-uka Somoniylar Movarounnahrning har yilgi xirojidan juda katta mablagʻni tohiriylar orqali xalifa xazinasiga yuborib turadilar. 9-asrda Movarounnahrning siyosiy hayotida oʻzgarishlar yuz berib, yurtga avval Nuh, soʻngra Ahmad boshchilik qiladi. Har biri hukmronligi davrida oʻz nomlaridan chaqa tangalar zarb ettiradilar. Ahmad vafotidan (865) keyin uning oʻgʻli Nasr Samarqandni markazga aylantiradi. U Movarounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish choralarini koʻradi. 9-asrning oxirgi choragida Movarounnahrning deyarli barcha viloyatlari somoniylar tassarufiga oʻtadi. Nasr butun Movarounnahrning hukmdoriga aylanadi va kumush dirham zarb etadi. Koʻp oʻtmay aka-uka Nasr va Ismoil oʻrtasida toj-taxt uchun kurash boshlanadi. Unda Ismoil gʻolib chiqadi. Ismoil Somoniy 888-yilda butun Movarounnahrni oʻz qoʻl ostiga birlashtirdi va mustahkam davlat tuzishga intildi. Shimoli sharqiy hududlarga yurish qiladi va 893-yilda Taroz shahrini zabt etib, dashtliklarga qaqshatqich zarba beradi. Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishishi Arab xalifalariga yoqmas edi. Shu boisdan xalifalik safforiylar bilan somoniylarni toʻqnashtirishga va ularning har ikkisini ham zaiflashtirib, bu boy viloyatlarda oʻz taʼsirini qayta tiklashga qaror qiladi. Xalifa Mu’tazid safforiylar hukmdori Amr ibn Laysga Xuroson bilan birga Movarounnahr ustidan ham hukm yuritish huquqi berilgani haqida farmon chiqaradi va uni Ismoilga qarshi gijgijlaydi. Natijada 900-yilda ular oʻrtasida urush boshlanib, Ismoilning gʻalabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar qoʻl ostiga oʻtadi. Noilojlikda xalifa Ismoilga hukmdorlik yorligʻini yuborishga majbur boʻladi. Ismoil Somoniy butun Movarounnahr va Xurosonni oʻz qoʻl ostida birlashtiradi va Buxoro shahri bu ikki davlatning poytaxtiga aylanadi. Boshqaruv tizimi Somoniylar mamlakatni boshqarishda dastavval ixcham boshqaruv maʼmuriyatini tashkil etdilar. U amir dargohi va devonlar (vazirliklar)dan iborat edi. Dargohda amir qarorgohi va harami hamda saroy aʼyonlari, navkar va xizmatkorlarning turarjoylari boʻlgan. Narshaxiyning yozishicha, somoniylar boshqaruvi asosan 10 ta devon orqali idora etilib, ular orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi hisoblangan. Nasr II davrida Buxoroning Registon maydonida amir qasri qarshisida devonlar uchun saroy qurilib, mahkama mana shu maxsus binoga joylashgan edi. Mahkama xizmatchilari arab, fors tillarini puxta egallab olgan, Qur’onni va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan xabardor boʻlgan savodli kishilardan tanlab olingan. Ismoil Somoniy saroyning maxsus, muntazam sarbozlaridan iborat yaxshi qurollangan harbiy qoʻshin tuzadi. Yaxshi va uzoq xizmat qilgan sarbozlar hojib lavozimiga koʻtarilgan. Hojiblarning boshligʻi hojib ul-hujob yoki hojibi ul-buzruk deb yuritilgan. Bunday unvon somoniylar saroyidagi oliy unvon hisoblangan. Somoniylar davrida turkiy hokimlar bir qator viloyatlarni boshqargan, 10-asr Fargʻona shaharlarida chiqarilgan tangalarda koʻplab turkiy hokimlar tilga olingan. Boʻri-tegin yoki Boʻri — somoniylarning Turkiy zobiti boʻlib, 974/975—977 yillarda Gʻazna hokimi boʻlib xizmat qilgan. Somoniylarning yana bir sarkardasi, asli turkiy boʻlgan Sebuktegin Boʻri-teginni quvib chiqardi va 977-yilda Somoniylar amiri Nuh II tomonidan hokim etib tayinlandi.. Somoniylar sarkardasi Simjur ad-Davatiy asli turkiy edi. U Ahmad ibn Ismoil qo‘l ostida xizmat qila boshladi va Sharqiy va markaziy Eronning turli hokimliklariga tayinlandi va Somoniylarning mintaqada o‘z hokimiyatini kengaytirishga yordam berdi. Uning avlodlari Simjuridlar sulolasi nomi bilan mashhur. Uning oʻgʻli Ibrohim ibn Simdjur 944/945 yilda Xurosonga hokim etib tayinlanadi. Ibrohim vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Abul-Hasan Simjuriy Xurosonga hokim etib tayinlanadi va qariyb o‘ttiz yil davomida bu lavozimda ishladi. Nuh I hokimiyatga kelishi bilan Muhammad Buxorodan oʻzi uchun kattaroq muxtoriyat olishga muvaffaq boʻldi. Turk Alp-tegin asta-sekin Somoniylar qoʻriqchilarning oliy boshligʻi, „hojiblar hojibi“ darajasiga koʻtariladi (943-954). . Somoniy sarkardalaridan biri turkiy Quttegining nomi Buxoro, Balx va Termizda chiqarilgan Somoniylar tangalarida yozilgan. Somoniylarning turkiy sarkardasi Mansur ibn Qora-tegin Xurosonni boshqarar edi. Somoniylar hokimiyatining inqirozi Somoniylarning harbiy yurishlari, hukmron sulolaning ichki nizolari, mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik harakatlari borgan sari avj olib bordi. Oqibatda mamlakatda iqtisodiy tanglik sodir boʻldi. Hatto harbiylar, shu jumladan, amirning muntazam turk sarbozlari qoʻshiniga maosh toʻlash uchun mablagʻ topilmaydi. Bunday ogʻir ahvoldan chiqish uchun 942-yilda aholidan ikki marta soliq undirib olinadi. Behad tartibsizlik mamlakatda vaziyatni yanada keskinlashtirib, aholi turli tabaqalarining hokimiyatga qarshi qoʻzgʻalishiga sabab boʻladi. Siyosiy vaziyat Nuh (943-954) va uning nabirasi Nuh II (976-997) hukmronlik qilgan davrda nihoyatda keskin tus oladi. 947-yilda Nuh ibn Nasrning amakisi Ibrohim isyon koʻtaradi. Saroy sarbozlari va Chagʻoniyonning yirik yer-mulk egasi Abu Ali Chagʻoniy yordamida Ibrohim Buxoro taxtini egallab oladi. Koʻp vaqt oʻtmay Abu Ali Chagʻoniyning oʻzi ham hukmdorga qarshi isyon koʻtaradi. Nuh qoʻzgʻolonni kuch bilan bostira olmaydi. 952-yilda Abu Ali Chagʻoniyni u avval Chagʻoniyonga, soʻngra Xurosonga hokim qilib tayinlashga majbur boʻladi. 961-yilda Buxoro harbiy askarlarining gʻala- yoni koʻtariladi. Qoʻzgʻolonchilar amir saroyini talaydilar va unga oʻt qoʻyib yuboradilar. Bunday voqealarning tez-tez qay tarilib turishi, shubhasiz, markaziy hokimiyatning zaiflashib qolganidan dalolat berardi. 992-yilda Horun Bugʻroxon boshliq qoraxoniylar Movarounnahrga hujum boshlaydilar. Bu davrda somoniylar sulolasi chuqur ichki ziddiyatlar girdobiga tushib qolgan edi. Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishgʻol qiladilar. Nuh ibn Mansur qoraxoniylarga qarshi kurashish uchun Gʻaznadagi noibi Sobuqteginni yordamga chaqiradi. U yigirma ming kishilik qoʻshin bilan Movarounnahrga yetib keladi. Nuh bilan birlashib, bir necha janglardan soʻng qoraxoniylar noibi qoʻshinlari tor-mor qilinadi. Buning evaziga Nuh Sobuqteginni Xurosonning noibi etib tayinlaydi. Natijada Gʻazna va Xurosonda Sobuqtegin va oʻgʻli Mahmudning siyosiy hukmronligi mustahkamlanadi. 996-yilda qoraxoniylar Movarounnahr tomon yana hujum boshlaydilar. Shunday ogʻir bir sharoitda xiyonat roʻy beradi. Yaʼni Sobuqtegin qoʻshini Buxoroni egallaydi. Soʻngra u qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular oʻrtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qoʻliga oʻtadi. Sobuqtegin esa Amudaryodan janubdagi yerlarga, shu jumladan, Xurosonda hukmdor boʻlib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq koʻp vaqt oʻtmay, 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniylar tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar hukmronligi batamom barham topdi. Somoniylar davlatida Islom dini ravnaqi Somoniylar davlati, xususan, Movarounnahrning ravnaqida Islom dini ruhoniylarining hissasi katta boʻldi. Shu boisdan ularning obroʻyi oshib, poytaxt Buxoro Sharqda Islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda koʻplab ibodatxonalar, shu jumladan, jome masjid, xonaqoh va namozgohlar bino qilindi. Shu davrda Buxoro shahrida Oʻrta Osiyodagi ilk ilmgoh — madrasa bunyod etiladi. Buxoroning bu qadimiy madrasasi X asrda bino qilingan. U Farjak madrasasi deb yuritilgan. Mamlakat maʼnaviy hayotida „ustod“ deb atalgan din va ilm peshvolari rahnamolik qilardi. Keyinchalik bu nom „shayx ul-islom“ nomi bilan yanada ulug 'landi. Ustoddan keyin xatiblar turardi. Somoniylar masjid, madrasa va xonaqohlar qurish uchun maxsus joylar va ularning sarf-u xarajatlari uchun katta-katta mulklar ajratib berganlar. Islom dini ravnaqi, shubhasiz, Oʻrta Osiyo aholisining mustaqil xalq boʻlib shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Til Asli Xorazm va So‘g‘d tilida soʻzlashgan Farg‘ona, Samarqand va Buxoro somoniylar davrida til jihatidan forsiylasha boshladi. Samarqand va davlatning boshqa shaharlarida ishlab chiqarilgan sopol buyumlarga yozuvlar bitilgan arab tili somoniylar uchun katta ahamiyatga ega edi. Somoniylar davlati aholisining ayrim guruhlari turkiyzabon edi. Xorazmlik etnograf olim Beruniy (973-1048) o‘z asarlarida Xorazmning turkiy aholisi qo‘llagan turkiy oylar va turkiy dorivor o‘tlarning nomlarini ko‘rsatadi. Beruniy oʻzining 1000-yillarda Xorazmda yozgan „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asarida yillarning turkiy nomlarini hayvoniy davrga koʻra bergan boʻlib, ular Xorazmning turkiy aholisi ishlatgan: sichqon, ot, barlar, jerboa, lui, ilon, yunt, kuy, pichin, tagigu, Tunguz. Beruniyning „Hindiston“ asarida Toshkent vohasining turkiy nomi mustahkamlangan. Beruniyning yozishicha, Shosh shahri nomi turkiy tildan kelib chiqqan bo‘lib, unda Tosh-kand, yaʼni tosh shahar deb ataladi. Somoniylar davlatida pul siyosati Somoniylar tomonidan mis, kumush va oltin tangalar chiqarilgan. Markaziy hokimiyat va mahalliy hukmdorlar oʻrtasidagi munosabatlarning har xilligi tanga zarb etilishida, mis tangalardagi nomlarning joylashishi va bu hukmdorlarning unvonlarida sezilarli darajada namoyon boʻlgan. Somoniy tangalari ichida tadqiqotchilar to‘rt toifani qayd etadilar: I) o‘z nomi bilan tanga chiqarmagan hukmdorlar; 2) mahalliy mulkdor sulola boshlig‘i nomidan fuls chiqargan, tangaga uning nomini ham yozgan; 3) egasi o‘z nomidan tangalar chiqargan, lekin u sulola boshlig‘i nomini sharaf bilan, hukmdor sifatida tilga olgan; 4) egasi oʻz nomidan mis tangalar chiqargan, sulola boshligʻi nomini umuman tilga olmagan. Mis tangalarda Somoniylar amirining nomi va koʻpincha oʻlkaning oʻziga xos hukmdori nomi yozilgan. 947—948-yillarda va 954—955-yillarda Somoniylar amiri nomi va Nasrobod hukmdori Turk Molik ibn Shukurtegin nomi tilga olingan. 947-yildan boshlab Nasrobodning mahalliy hukmdori turk amiri Malik somoniylarning oliy amir va „moʻminlar hukmdorining homiysi“ unvonlari bilan tangalar chiqargan. Keyinchalik Axsiket-Fargʻonada 965—977-yillarda mahalliy hukmdor oʻz nomidan tangalar chiqargan, lekin u somoniylar sulolasi boshligʻi nomini hurmat bilan tilga olgan. Somoniylarga vassali boʻlgan turkiy Simdjuridlar sulolasi vakillari Kuhiston va Xurosonda ham oʻz tangalarini chiqarishgan. Mamlakat iqtisodiy hayoti Somoniylar davlatida dehqonchilik va hunarmandchilikning rivoj topishi natijasida ichki va tashqi savdo kengaydi. Qadimgi karvon yoʻli boʻylab quduqlar qazilib, har bir bekatda rabotlar bino qilindi. Karvonlar oʻtadigan shahar va qishloqlarda karvonsaroylar qurilib, ularda hujralar va omborxonalar boʻlgan. Ichki bozorlarda „fals“ deb atalgan mis chaqa, xalqaro savdo-sotiqda esa kumush tanga — dirhamlar ishlatilardi. Mis chaqalarni markaziy hukumat ham, shuningdek, sulola aʼzolaridan boʻlgan baʼzi viloyat hokimlari ham chiqarar edilar. Kumush tangalar faqat hukumat boshligʻi nomidan Marv, Samarqand, Buxoro va Shoshda davlat zarbxonalarida soʻqilar edi. Somoniylar hukmronligi davrida yer egaligining „mulki sultoniy“, „mulk yerlari“, „vaqf yerlari“, „mulki xos“ va „jamoa yerlari“ deb ataluvchi 5 turi mavjud boʻlgan. Davlat tasarrufidagi yerlar „mulki sultoniy“ deb yuritilgan. Hukmron sulola vakillari, mulkdor dehqon va aslzodalarning tasarrufidagi katta-katta yer maydonlaridan tortib mehnatkash qishloq aholisiga tegishli mayda xususiy yerlargacha „mulk yerlari“ hisoblangan. Masjid, xonaqoh va madrasalarga vaqtincha yoki abadiy foydalanish uchun berilgan yerlar „vaqf yerlari“ deb atalgan. Bunday turlardagi yerlardan foydalanuvchilarning barchasi davlatga hosilning 1/3 hajmida xiroj toʻlar edi. Oliy martabali ruhoniylar va sayyidlar qoʻl ostidagi yerlar „mulki xos“ deb yuritilgan. Bunday imtiyozga ega boʻlgan mulkdorlar davlatga koʻpincha hosilning 1/10 hisobida ushr soligʻini toʻlagan. Hukmron sulola hamda oliy tabaqa vakillariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga hadya qilingan yerlar — mulki iqto yerlari deb yuritilgan. Bundan tashqari, qishloq jamoalari tasarrufida ham maʼlum hajmda yer maydonlari saqlanib, ular „jamoa yerlari“ hisoblan- gan. Ular asosan lalmikor va togʻoldi yerlaridan iborat boʻlgan. Dehqonchilik soligʻi — xirojdan xazinaga tushadigan daromad davlat kirim-chiqimining kattagina qismini qoplagan. Shuning uchun somoniylar mamlakatda dehqonchilik xoʻjaligini rivojlantirishga katta eʼtibor berganlar. Manbalar Adabiyotlar Somoniylar Somoniylar davlati

3725

https://uz.wikipedia.org/wiki/Qoraxoniylar%20davlati

Qoraxoniylar davlati

Qoraxoniylar davlati yoki qisqacha Qoraxoniylar — 840-1212 yillar oraligʻida Oʻrta Osiyo va Movarounnahrda hukmronlik qilgan turkiy sulola. Bu Markaziy Osiyoda barpo etilgan ilk turkiy-islomiy davlatdir. Baʼzi bir qarashlarga koʻra, Qoraxoniylar davlati qarluq turkiy qabilalariga mansub boʻlgan. 389/999-yillarda Ilekxon (388—403/998—1013) qoʻmondonligi ostidagi qoraxoniylarning hujumlari ularga Movarounnahr hududidagi hukmronlikni qoʻlga kiritish imkonini berdi. Bu hujumlar Somoniylar davlatining qulashi haqida ham xabar berdi. Chunki hujumlardan keyin Qoraxoniylar davlati mintaqadagi Somoniylar davlatining koʻp joylarini bosib oldi. Qoraxoniylar davlati ichki nizolar va boʻlinishlar bilan koʻp davrlarni boshidan kechirdi. Boʻlinishlar va ichki nizolar, tabiiyki, davlat boshqaruvida sheriklik tizimini qoʻllash natijasida sodir boʻlgan. Chunki davlatda bir vaqtning oʻzida ikki xil hukmdor boʻlgan: Buyuk xon va oddiy xon. Buyuk Xon davlatning sharqiy qismida istiqomat qilgan va sharqiy tomonni boshqargan. Boshqa Xon gʻarbda istiqomat qilib, davlatning gʻarbiy qismini boshqargan. Davlat nomi Qoraxoniylar davlati — 840—1212 yillar oraligʻida markazi hozirgi Qirgʻizistonda joylashgan Oʻrta Osiyo-yerlarida hukmronlik qilgan turk davlati. Ayrim tarixiy manbalarda bu saltanat "Ilexon saltanati" deb yuritiladi. Topilgan tangalarning koʻpchiligida „Ilek (Ilik, qoʻl va boshqalar)“ tipik soʻz bor. Masalan, islomiy manbalarda Ali ibn al-Asir bu sulola nomini al-Hoqoniya, al-Haniya yoki al-Afrasiya deb taʼriflagan. Tarixshunoslik va uslubga koʻra, eng toʻgʻri nomenklatura "Et-Türkü‘l-Hakaniyye" , yaʼni Kasgarli Mahmud aytganidek , "Turk xoqonligi" deganidir. Nomining kelib chiqishi Davlat nomi ikki turkiy soʻzdan iborat: Kara va Xan. „Kara“ turkchada qora va zodagonlikni bildiradi, „xon“, toʻgʻrirogʻi xoqon esa tanhu, jabgʻu, yabgʻu, ilbey kabi hukmdorlarga beriladigan turkcha unvondir. Omeljan Pritsak masalani boshqa tomondan tushuntirdi. Qora, qizil, oq va koʻk turklarda toʻrt yoʻnalishni ifodalaydi. Kompas shimoliy tomonni koʻrsatadi va aksariyat shaharlarda bu yoʻnalishlarning darvozalari alohida nomlanadi. Balxning shimoli, yaʼni Karaning yoʻnalishi (tomoni) turk darvozasidir. Janub darvozasi hind, gʻarbiy darvozasi yahudiy, sharqiy darvozasi esa xitoy. Qora kuchli, ulugʻvor va jasur degan maʼnoni ham anglatadi. Shuning uchun ular bu nomni olishlari kerak edi. Mahmud Gʻazniyga xitoylar tomonidan berilgan „Qoraxon“ atamasi ham xuddi shunday maʼnoga ega. „Qora“ buyuklik, balandlik va ustunlikni anglatadi. Tashkil topishi 840 yilda Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida „podshoh yagʻma“ yoki „ilakxon“ boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy urugʻlar — qarluqlar, chigillar, argʻular, yagʻmolar va boshqa xalqlar kirgan boʻlib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. Qoraxoniylar davlati Movarounnaxrda Qoraxoniylar davlatining saltanat darajasidagi rivoji va taraqqiyoti 10-asrning 2-yarmiga toʻgʻri keladi. Abdulkarim Sotuq Bugʻroxon hokimiyatni egallab, oʻzini „Qoraxon“ deb eʼlon qiladi. Bugʻroxondan keyingi barcha xonlar ham ushbu unvon bilan ulugʻlangan. 992-yili elikxon Bugʻra boshchiligidagi Qoraxoniylar qoʻshini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar gʻalabasiga Bugʻraxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abuali Simjur oʻrtasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab boʻlgan. Natijada qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishgʻol etadilar, amir Nuh esa Chorjoʻyga qochishga majbur boʻladi. Ammo Bugʻraxon kasallanib, oʻz vatani Koshgʻarga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta oʻlja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yoʻlboshchisi boʻlgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996-yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan qoraxoniylar hujumini daf etadi. Qoraxoniylar hukmronligini Movarounnahrda oʻrnatilishi 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishgʻol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal boʻlishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshgʻardan Amudaryogacha choʻzilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargʻona va qadimgi Soʻgʻd yerlarini oʻz ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning soʻnggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning koʻpsonli qoʻshini pirovard gʻalabani taʼminlagan. Bogʻdod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda oʻz hukmronligini oʻrnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun gʻaznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, 11-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe boʻlib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, soʻngra Samarqandga koʻchirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe boʻlgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koʻplab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoʻshishgan. Mazkur davlat chegarasida islom dini keng yoyilgan. Qoraxoniylar oʻz davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi. Ana shunday vaziyatda qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishgʻol etishadi. Biroq, Hasan Bugʻroxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga qaytishda yoʻlda vafot etadi. 996 yil qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish boshlaydi. Gʻaznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida oʻrtada shartnoma tuzilib, unga koʻra, Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qoʻliga oʻtadi. Amudaryoning jan.dagi yerlarda va Xuroson hududida Sabukteginsh hukmronligi oʻrnatiladi. Somoniylar ixtiyorida esa Movarounnahrning markaziy qis-migina qoladi. Somoniylar hokimiyati tugatilgach, 10-asr oxirlariga kelib, Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va oʻrta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim daryosigacha boʻlgan katta hududga egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va Gʻaznaviylar davlati oʻrtasida chegara boʻlib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat oʻrtasida ham Xuroson hududi uchun oʻzaro urushlar boʻlib oʻtadi. 1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga qoʻshin tortib, Balx, Tus va Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud Gʻaznaviy qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni oʻz qoʻlida saqlab qoladi. Gʻaznaviylar keyinchalik dastlab oʻzlari yer berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, oʻrtada katta harbiy toʻqnashuvlar yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangiaa gʻaznaviylar saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich zarbaga uchrab oʻzlarini qaytib oʻnglay olmaydi. Gʻaznaviylar davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Boʻritegin foydalanib qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chagʻoniyonni gʻaznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni va Fargʻonani oʻziga boʻysundirib mustaqil siyosat olib boradi. Gʻarbiy Qoraxoniylar davlati Oqibatda Qoraxoniylar davlati 1040-yilga kelib 2 mustaqil davlatga: sharqiy va gʻarbiy qismga boʻlinib ketadi. Sharqiy qismiga Yettisuv, Qashqar, Taroz, Isfijob, Shosh va Sharqiy Fargʻona kirgan. Poytaxti Bolasogʻun, madaniy markazi Qashqar boʻlgan. Gʻarbiy qism Movarounnahrdan to Fargʻona vodiysining gʻarbiy chegarasigacha boʻlgan yerlarni oʻz ichiga oladi. Markazi Samarqand hisoblangan. Yagona Qoraxoniylar davlati bu tarzda ikkiga boʻlinishi va ular oʻrtasida sulolaviy kurashlarning davom etishi, yerdan foydalanishga iqto tartibotining keng yoyilishi va mahalliy hokimlarning kuchayishi markaziy hokimiyatni zaiflashtirib qoʻyadi. Natijada Qoraxoniylar davlati 1130-yil saljuqiylar hukmdori Sulton Sanjarga tobe boʻlib qoladi. 12-asrning 30-yillari oxirida Qoraxoniylar davlati sharqdan kelgan yangi istilochilar — koʻchmanchi qoraxitoylar hujumiga duchor boʻlib, parchalanib ketdi. Lekin Qoraxoniylar davlati, garchi tarqoq holda boʻlsa-da, 13-asr boshiga qadar mavjud boʻlgan. 1212-yilda qoraxoniylarning soʻnggi vakili Usmon ibn Ibrohimning Aloud-din Muhammad Xorazmshoh tomonidan qatl etilishi qoraxoniylarni sulola sifatida rasman barham topishiga olib keldi. Qoraxoniylar davlati vujudga kelgan dastlabki vaqtda, uning etnik asosi va aholisining tarkibini Yettisuv, Isfijob, Shosh, Sharqiy Turkistonning gʻarbiy qismi, Fargʻonaning shim.-sharqiy hududlarida yashovchi turkiylar, qarluq, chigil, xalach, toʻxsi va argʻun kabi koʻplab turkiy qabilalar tashkil etgan. Qoraxoniylar keyinchalik Movarounnahr uzra oʻz hukmronligini oʻrnatgach, oʻlkalarda qadimdan yashab kelayotgan oʻtroq va koʻchmanchi aholini, mazkur yagona davlatning umumiy chegaralarida oʻzaro bir-biriga yaqinlashish va aralashib borish jarayoni tezlashdi. Ularning iqtisodiy, madaniy hayoti, bir-biri bilan aloqadorlikda rivojlana bordi. Tub yerli aholi taʼsirida yarim koʻchmanchi va yarim oʻtroqlikda yashab kelgan etnik guruhlar oʻtroqlashib dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shugʻullanadilar. Bu obyektiv voqea-hodisalar natijasida oʻzbek xalqining etnik, hududiy va madaniy jihatdan belgilarida umumiylik hosil boʻlib, bu davrda oʻzbek xalqining xalq sifatida shakllanish jarayonining yakuniy bosqichi yuz berdi (qarang Oʻzbeklar). Maʼmuriy-boshqaruv tizimi Qoraxoniylar davlatchilik tizimi oʻzidan oldin oʻtgan Turk xoqonligi, Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va anʼanalariga asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli foydalanib, oʻz navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (9-asr oʻrtasi) maʼmuriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning oʻzaro ittifoqi negiziga asoslangan edi. Bunda davlat boshligʻi „yabgʻu“ deb nomlangan. Oʻlkadagi barcha qabilalar yabgʻuga boʻysungan, ayni vaqtda yabgʻu oʻzi hukmronlik qilayotgan hududdagi barcha qabilalarni tashqi hujumlardan himoya qilgan. Joylarda har bir qabilani oʻz sardorlari boshqargan. Qabila sardorlari ayni vaqtda, shu qabilani harbiy sarkardasi boʻlib, xoqon noibi hisoblangan. Harbiy hara-katlar vaqtida ular yabgʻuning buyrugʻiga binoan oʻz harbiy boʻlinmalari bilan urushda qatnashishgan. Vaqt oʻtishi bilan qoraxoniylarning bu maʼmuriy boshqaruv usuli rivojlanib, takomillashib borgan. 10-asrning oʻrtalariga kelib, Qoraxoniylar davlati oʻz tarkibiga qoʻshni qabilalarni ham qoʻshib olib, hududiy jihatdan kengayib, katta siyosiy kuchga aylangach, ularning davlat boshqaruvida ham maʼlum islohotlar yuz berdi. Davlat tepasida odatda „qoraxon“ unvoni bilan ulugʻlangan „buyuk xon“ oʻtirgan. Xonlik taxtiga ogʻa-inichilik udumi asosida sulolaning eng yoshi ulugʻ kishisi oʻtirgan. Xonlar „qoraxon“ unvoni bilan birga tavgʻachxon, arslonxon, bugʻroxon kabi faxriy unvonlar bilan ham ulugʻlangan. Qoraxoniylar davlat boshqaruvi yuqoridan quyiga qarab shakllantirilgan boʻlib, davlat viloyatlarga boʻlib idora qilingan. El-yurt hokimlari eloqxon deb nomlanib, bu unvon egalari „elning oq xoni“, yaʼni „buyuk xon“ qoraxondan nufuz va darajasiga koʻra keyingi oʻrinda turuvchi „kichik xon“ hisoblangan. Elokxonlar xoqon noibi boʻlishsa-da, oʻlkada oʻz nomlari bilan tanga-chaqalar zarb etib, ichki va tashqi siyosatda mustaqillikka intilishgan. Eloqxonlar orasida, Movarounnahr eloqxoni katta obroʻga ega boʻlib, u, odatda, Samarqandda turgan. Bu davrda viloyatlarni „takin“ unvonidagi kishilar boshqargan. „Takin“ atamasi dastlab qadim turkiylarda xoqon vorisi, valiahdiga nisbatan qoʻllanilib, keyinchalik harbiy lashkarboshilar unvoni sifatida ham ishlatilgan. somoniylar va qoraxoniylar davriga kelib „takin“ unvonidagi harbiy lashkarboshilar ayni vaqtda biron-bir viloyat noibligini ham boshqargan. Qoraxoniylar davrida takinlarning nufuzi oshgan. Chunki harbiy yurishlar vaqtida ular davlat hayotida muhim ahamiyatga ega boʻlgan. Shaharlar boshqaruvi esa shahar hokimi, rais va muhtasiblar qoʻlida boʻlgan. Ular shaharning ichki hayoti va ijtimoiyiqtisodiy ravnaqi uchun masʼul hisoblangan. Diniy hayotda islom dini davlat mafkurasi darajasiga koʻtarilgan. Davlatning mustahkamligi va goyaviy birligi uchun qoraxoniylar ruhoniylar bilan yaqin va doʻstona munosabatda boʻlishga intilishgan. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga eʼtibor kuchayib, ularning obroʻsi nihoyatda baland boʻlgan. Bu esa davlatning siyosiy hayotida ular taʼsirining kuchayishi va vaqf yerlarining kengayishiga olib kelgan. Madaniyati Qoraxoniylardavrida turli oʻlkalarning birlashishi fan va madaniyat rivojiga ham imkon berdi. Bu davrda Buxoro, Samarqand, Bolasogʻun, Qashqar, Oʻzgan kabi shaharlar ham maʼmuriy, ham madaniy markaz sifatida ahamiyati oshib, yanada kengayib, rivojlanib borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning oʻlka hayotidagi muhim oʻrnini anglab unga homiylik qilishgan. Buyuk ipak yoʻli asosidagi hududlararo savdo-sotiq yanada ravnaq topdi. Mahmud Qoshgariy Turkiy xalqlarning arab tilidagi ilk ensiklopediyasi — „Devonu lugʻotit turk“ (1072—1074) yaratdi va turkshunoslik ilmining asoschisi boʻldi. „Devonu lugʻotit turk“da turkiy xalqlarning tillari, ogʻzaki ijodi, tarixi, yashash joylari va turmushi aks etgan boʻlib, asar turkiy xalqlar tarixi boʻyicha muhim manba hisoblanadi. Qoraxoniylar davrida etishib chiqqan mashhur shoir va mutaffakir Xoja Ahmad Yasaviy (taxminan 11-asrning 2-yarmi — 1166) edi. U tasavvufning mashhur namoyandalaridan biri, turkiy xalqlarning buyk shoiri. Otasi Shayx Ibrohim javonmardlik tariqatiga mansub nufuzli zotlardan boʻlgan. Yassaviy chigʻatoy tilida ijod qilgan. Qoraxoniylar davrida (11—12-asrlar) Movarounnahr va Xorazmda hozirgi oʻzbeklarga xos turkiy etnos qaror topdi va mazkur davrda oʻzbek xalqiga xos elatni belgilovchi hudud, til, madaniyat, tarixiy qismatining umumiyligi, etnik oʻzlikni anglash, etnosning uyushqoqligi maʼlum bir davlat doirasida boʻlishi, din umumiyligi va bir qancha shu kabi boshqa etnik alomatlar shakllangan. Bu davrda oʻzbeklarning umum elat tili qaror topdi. Umuman olganda, 11—12-asrda oʻzbeklar xalq sifatida shakllangan. Shu davrda bunyod etilib, hozirgacha saqlangan Raboti Malik, Masjidi kalon, Minorai Kalon, Vobkent minorasi, Jarqoʻrgʻon minorasi, Magʻoki attori masjidi hamda koʻplab saroy, masjid, madrasa, minora, xonaqoh, maqbara, tim va karvonsaroy kabi inshootlar qoraxoniylar davrida hashamatli binolar qurish sanʼ-ati yuksak darajada taraqqiy etganliginy koʻrsatadi. Ibrohim Tamgachxon (1040—1068) birinchi marta Samarqandda davlat mablagʻlari hisobiga madrasa qurdirdi va mintaqada madaniyatning rivojlanishini qoʻllab-quvvatladi. Uning qoʻl ostida Samarqandda jamoat shifoxonasi va madrasasi tashkil etilib, u yerda tibbiyot boʻyicha oʻqitish ham olib borilgan. 1066-yilda uning buyrugʻi bilan Qusam ibn Abbos maqbarasiga yaqin joyda Madrasa qurilgan, shuningdek, Samarqandda qasr ham qurdirganligi maʼlum. Raboti Malik saroy majmuasi 1068—1080-yillarda Samarqandda hukmronlik qilgan Qoraxoniy Shams al-mulk buyrugʻi bilan barpo etilgan. XIII asrdan boshlab, moʻgʻullar Oʻrta Osiyoni bosib olganlaridan soʻng, XVIII asrning boshlariga qadar Rabot-i Malik savdo karvonlarini toʻxtatish uchun karvonsaroy boʻlib xizmat qilgan. Rabot-i Malik — Markaziy Osiyo monumental meʼmorchiligining eng qadimiy yodgorliklaridan biri va jahon ahamiyatiga ega meʼmoriy yodgorlik. Qoraxoniylar davrining Samarqanddagi eng koʻzga koʻringan yodgorligi — XII asrda qalʼada qurilgan Ibrohim ibn Husayn (1178—1202) saroyi. Qazish paytida monumental rangtasvirning parchalari topildi. Sharqiy devorda sariq kaftan kiygan va kamon ushlagan turkiy jangchi tasvirlangan. Bu yerda otlar, ovchi itlar, qushlar va davrga oʻxshash ayollar ham tasvirlangan. Qoraxoniylar davridan Buxorodagi qadimiy yodgorliklar: Kalon minorasi, Magoki-Attori va Namozgox masjidlari va Turk-i Jandi saqlanib qolgan. 1119-yilda Shams al-mulk masjidining yangi binosini tikladilar, u bugungi kungacha tiklangan shaklda saqlanib kelmoqda. Arslonxon (1102—1130) hukmronligi ostida boʻlgan Qoraxoniylar davrida Buxoro meʼmorchiligining durdonalaridan biri — Kalon minorasi (1127—1129) qurilgan. „Ichki shahar“ning janubi-gʻarbiy qismida u turar-joy maydonini sotib olib, bu yerda juma kuni masjidni tikladi (1121-yilda qurib bitkazilgan), hozirda Kalyan masjidi deb nomlanmoqda. Boshqa bir masjid Kalan masjididan bir oz janubda joylashgan edi. Hozir uning oʻrnida turar-joy binolari, ulardan bittasida — Arslonxonning mozori joylashgan. Amaliy bezak sanʼati — naqshinkorlik, ganchkorlik va kulolchilik yoʻnalishlari rivojlangan. Adabiyot yuksalgan. Yusuf Xos Hojibning „Qutadgʻu bilig“, Mahmud Qoshgʻariynit „Devonu lugʻotit turk“ kabi asarlari shu davrda yaratilgan. Manbalar Adabiyot Narshaxiy, Buxoro tarixi, T., 1991; Davidovich Ye. A. Voprosy khronologii i genealogii Karakhanidov vtoroy poloviny XII v. // Srednyaya Aziya v drevnosti i srednevekov‘ye (istoriya i kul‘tura). M., 1977 Korayev O., Istoriya Karaxanidskogo kaganata X — nachalo XIII vv., Frunze, 1983; Kochnev B. D. Karakhanidskiy kaganat // Ocherki po istorii gosudarstvennosti Uzbekistana. Tashkent: Shark, 2001 Kochnev B. D. Shash (Chach) i Ilak pri Karakhanidakh (po numizmaticheskim dannym) // Drevnyaya i srednevekovaya kul‘tura Chacha. Tashkent, 1979 Kochnev B. D., Karakhanidskiye monety: istochnikovedcheskoye i istoricheskoye issledovaniye. Avtoreferat-dissertatsiya doktora istoricheskikh nauk, Moskva, 1993 Kochnev B. D., Numizmaticheskaya istoriya Karakhanidskogo kaganata (991-1209 gg.). Moskva „Sofiya“, 2006 Kochnev, Boris D. (1996) „The Origins of the Karakhanids. A Reconsideration“, Der Islam, 73: 352-7. Muhammadjonov A. R., Oʻzbekiston tarixi, T., 1994; Fedorov M. N. Karakhanidskaya numizmatika kak istochnik po istorii Sredney Azii kontsa X — nachala XIII vv. Avtoreferat doktorskoy dissertatsii. Novosibirsk. 1990 Shoniyozov Q., Qarluq davlati va qarluqlar, T., 1999 Oʻzbekiston tarixi Turkiy davlatlar

3726

https://uz.wikipedia.org/wiki/Xorazmshohlar%20davlati

Xorazmshohlar davlati

XI asr va XII asrning birinchi yarmida Xorazm saljuqiylar davlati (Gʻaznaviylar davlati xarobalarida XI asrda tashkil topgan) tarkibiga kirgan. Xorazmning XI asrdagi yuksalishi turkiylar sulolasiga mansub xorazmshohlar siyosati bilan uzviy bogʻliq. Mazkur sulolaga saljuq amirining tashtdori Anushtegin asos solgan. Sulton hammomchilari mahkamasining sardori boʻlgan Anushtegin Garchoi Malikshoh (1072-1092 yy.) saroyida yuksak martabaga erishgan. U rahbarlik qilgan mahkama zimmasiga Xorazmni boshqarish ham yuklangan. 1077-yilda Malikshoh Anushtegin Garchoini Xorazmga noib etib tayinlaydi va Xorazmda Anushteginlar sulolasi hukmronligi boshlanadi. Anushteginlar turkiylar sulolasidan boʻlib, oʻsha paytda, Osiyoda hukmronlik qilgan uch buyuk sulola: Anushteginlar, Saljuqiylar va Gʻaznaviylar bir negizdan kelib chiqqan. 1097-yilda Anushtegin vafot etgach, Xorazm noibi etib Ekinji ibn Qorachar tayinlanadi. Biroq u oʻsha yili noiblikdan chetlatilib, uning oʻrniga Anushteginning oʻgʻli Qutbiddin Muhammad (1097-1127 yy.) qoʻyiladi. Garchi, u „Xorazmshoh“ unvonini tiklab, shu nom bilan ulugʻlansa ham Saljuqiylarning sadoqatli noibi boʻlib qoldi. Qayta tiklangan xoramshoh mansabiga sazovor boʻlgan Anushtegin nabirasi Otsiz Xorazm mustaqilligi yoʻlida astoydil harakat qilgan. Xorazmshoh Otsiz (1127-1156 yy.) saljuq sultoni Sanjarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgan. U mugʻombir diplomat va qatʼiy sarkarda boʻlib, mustaqil tashqi siyosat yuritadi. Chunonchi, u oʻz hukmdori Sanjarning ruxsatisiz qipchoqlar va turkmanlarga qarshi urush boshlaydi. 12-asrning boshida Oʻrta Osiyoni sharq tomondan yangi istilochilar – qoraxitoylar bosib oladilar. Sulton Sanjar oʻzining yaqin qarindoshi boʻlgan samarqandlik qoraxoniylar xoni Mahmudga yordamga keladi. Qoraxitoylarga qarshi Samarqand yaqinida boʻlib oʻtgan jang Sanjarning toʻla magʻlubiyati bilan yakunlanadi. Xorazmshoh Otsiz Sanjarning magʻlubiyatidan ustalik bilan foydalanib 1141-yili Marvni ishgʻol etadi, 1142-yili esa Nishopurga yaqinlashadi. 1156-yili Otsiz vafot etadi va uning oʻgʻli Elarslon (1156-1172 yy.) xorazmiylar davlatini mustahkamlashni davom ettirib, Dixistonni tevarak-atrofdagi yerlarga qoʻshib oladi. Elarslon oʻziga voris etib oʻgʻli Sultonshoh Mahmudni (1172-1193) tayinlaydi, biroq toʻngʻich oʻgʻli Takash ukasining hokimyatini tan olmay, unga qarshi kurash boshlaydi. Natijada toju-taxt uchun kurash boshlanadi, bu kurash 21 yil davom etib, unda Takash gʻolib keladi. Uning oʻgʻli Tekesh (1172-1200 yy.) 1187-yili Nishopurni, 1192-yili esa Marvni bosib oladi. 1194-yili gʻarbiy saljuqlar sultonini qaqshatqich magʻlubiyatga uchratib, Eronning butun sharqiy qismini egallab oladi. 1195-yili Tekesh abbosiy xalifa qoʻshinini tor-mor qilib, Iroqga bostirib kiradi. Oʻz mamlakati hududlarini ikki karra kengaytirgan va qudratli davlat barpo etgan xorazmshoh Tekeshni Xorazmning eng isteʼdodli hukmdori deb eʼtirof etish mumkin. Uning siyosati kamchiliklaridan biri qipchoq harbiy aristokratiyasiga koʻrsatilgan homiylik boʻlgan. Qipchoqlar Tekesh rafiqasi xayriohligidan foydalanib davlat ishlariga koʻproq taʼsir koʻrsatishga intilgan. Turkiy „qoʻmondonlar“ning davlat ishlariga oʻzboshimcha aralashuvi keyinchalik Tekesh oʻgʻli Muhammad zamonida Xorazm davlatining parchalanishiga sabab boʻlgan. Alovuddin Muhammad (1200-1220) davrida mamlakat hududi yanada kengadi. 1210-yilda Movarounnahrni Qoraxitoylardan tortib oladi. Uning davrida mamlakat qanchalik gullab-yashnamasin, mamlakat ich-ichidan yemirilib borgan. Xatto, sulton saroyida ham ichki nizolar avj olib, ularning boshida Turkon Xotun va qipchoqlar turgan. Sulton saroyidagi bunday nizolardan foydalangan moʻgʻullar 1219-1221-yillarda mamlakatning asosiy qismini bosib oladilar. Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi (1220-1231 yy.) 11 yil davomida Hindiston, Eron va Ozarbayjon hududlarida moʻgʻullarga qarshi mardonavor kurash olib boradi. 1231-yil avgustda Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonda halok boʻlgach, 154-yil hukmronlik qilgan Anushteginlar sulolasining hukmronlik davri tugaydi. Anushteginlar sulolasidan boʻlgan Xorazmshohlar (1077-1231-yillar): 1. Anushtegin Garchoi 1077-1097 yy. 2. Ekinji ibn Qorachar 1097.yil 3. Qutbiddin Muhammad 1097-1127 yy. 4. Otsiz 1127-1156 yy. 5. Elarslon 1156-1172 yy. 6. Sultonshoh Mahmud 1172-yil 7. Takash 1172-1200 yy. 8. Alovuddin Muhammad 1200-1220 yy. 9. Jaloliddin Manguberdi 1220-1231 yy. Keyinchalik Xorazmshohlar davtlati Saljuqiylar va Gʻuriylar davlatlarini magʻlub etib, Fors tuproqlaridagi eng qudratli hamda ulkan sarhadlarga ega davlatga aylandi. Hattoki Abbosiylar xalifaligiga ham xavf sola boshladilar. Manbalarga koʻra, 13-asr boshlarida Xorazmshohlar davlati Islom olamidagi eng qudratli davlat hisoblangan. Hisob-kitoblarga koʻra, davlat hududi 2.3 million kvadrat kilometrdan to 3.6 million kvadrat kilometergacha choʻzilgan boʻlib, mazkur ulkan sarhad davlatning tarixdagi buyuk imperiya sifatida shakllanishiga imkon bergan. Saljuqiylardan andoza olib shakllangan bu davlat asosan Qipchoq turklaridan tarkib topgan ulkan harbiy boʻlinma tomonidan idora etilgan. Manbalar Oʻzbekiston tarixi Xorazmshohlar davlati Turkiy imperiyalar Osiyodagi sobiq imperiyalar Musulmon imperiyalar Afgʻoniston tarixidagi davlatlar Eron imperiyalari va qirolliklari Qozogʻiston tarixidagi davlatlar Qirgʻiziston tarixidagi davlatlar Tojikiston tarixidagi davlatlar Turkmaniston tarixidagi davlatlar Oʻzbekiston tarixidagi davlatlar Oʻrta asrlar Xurosoni

3727

https://uz.wikipedia.org/wiki/Mo%CA%BBg%CA%BBullarning%20Markaziy%20Osiyoni%20bosib%20olishi

Moʻgʻullarning Markaziy Osiyoni bosib olishi

Chingizxon boshchiligida moʻgʻullarning Markaziy Osiyoni bosib olishi ikki bosqichda amalga oshirildi. Asosiy zarba Xorazmshohlar davlatiga qarshi qaratilgan edi. 1218-yilda moʻgʻullar oʻzlarining eski dushmani, yaqinda Qoraxitoylar davlatining goʻrxoniga aylangan Kuchluk ustidan gʻalaba qozonib, natijada Qoraxitoy hududi Moʻgʻullar imperiyasi va Xorazm oʻrtasida boʻlinib ketadi. 1219-yil kuziga kelib Xorazm bilan urush boshlandi, u 1223-yil bahorigacha davom etdi. Bu davrda Xorazmshohlar davlatining asosiy qismi Hind daryosidan Kaspiy dengizigacha bosib olindi. Moʻgʻullarga yana bir necha yil qarshilik koʻrsatgan oxirgi Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi oxir-oqibat magʻlubiyatga uchradi va 1231-yilda vafot etadi. Chingisxonni taxtga chiqishi 1206 yili Temujin ismli zodagon Chingisxon nomi bilan Mongoliya taxtiga chiqdi. 1215 yili Chingizxon shimoliy Xitoyda erishilgan gʻalabalarni mustahkamlab, oʻz etiborini gʻarb tomon qaratadi. 1219 yili u Jebenoyonga Sharqiy Turkiston va Yettisuvni ishgʻol etishni buyuradi. Chingizxon armiyasi kuchluq davlatini tor-mor keltirib Movarounnahrga bostirib kiradi. Samarqandni mustahkamlash uchun katta xiroj yigʻiladi, biroq bu mablagʻlar isrof qilinadi, shahar devorlari esa mustahkamlanmaydi. Oʻtror, Buxoro va Samarqandga yurishlar 1219 yili Chingizxon katta va mustahkam qalʼa boʻlgan Oʻtrorga yurish qiladi. Oʻz kuchlarini ikkiga ajratib, ulardan birini Oʻtror qurshovi uchun qoldiradi, qolganiga oʻgʻli Juchini boshliq etib Signak, Uzgen, Jenda va soʻngra Urganchni zabt etish maqsadida safarbar etadi. 5 ming kishilik askar Sirdaryo boʻlab Binkat va Xoʻjand shaharlariga yuborilgan. Chingizxonning oʻzi esa asosiy kuchlar bilan suvsiz dashtlar boʻylab qisqa yoʻl orqali Buxoro tomon yoʻl oladi. 1220 yilning fevralida Buxoro ishgʻol etiladi. Chingizon shaharni oʻz askarlariga talon-toroj qilish uchun topshiradi. Buxoroning ayanchli taqdiri haqidagi mashʼum xabar tez orada butun Movarounnahrga yoyiladi. Aholi qoʻrquv va tahlikaga tushadi. Xorazmshoh Muhammad qoʻrqoqlik bilan qochishga hozirlik koʻradi. Samarqand himoyachilariga boshchilik qilgan turk Toʻgʻayxon Chingizxon xizmatiga oʻtishga umid qilib shaharni topshiradi. Moʻgʻillar shaharga bostirib kirib qirgʻinbarot uyushtiradilar. Samarqand aholisining faqat toʻrtdan bir qismi omon qoladi. Xoʻjand va Urganchga yurishlar 1220-yilning aprelida moʻgʻullar Xoʻjandni ishgʻol etadilar. Sirdaryo yaqinida ular Binkatni zabt etadilar. Xoʻjand hukmdori Temur Malik moʻgʻullarga qarshi mardonavor kurash olib boradi. U oʻzining kam sonli askarlari bilan yoʻl-yoʻlakay jang qilib Urganchga yetib keladi. 1220-yilning yoziga qadar Movarounnahrning sharqiy va markaziy qismi moʻgʻullar tomonidan bosib olinadi. Xorazmshoh qochadi. U Kaspiy dengizining janubiy qirgʻogʻidagi orolda vafot etadi. Urganchda Temur Malik qisqa vaqt davomida xalq lashkarlariga boshchilik qiladi. U Chingizxonga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib boradi. 1220-yilning kuzida Chingizxon bir hamla bilan Termezni ishgʻol etadi. 1221-yilning qishida Urganch qamali boshlanadi. Shahar aholisi dushmanga qahramonlarcha qarshilik koʻrsatadi. Urganch taslim boʻlishidan avval Balx va Marv shaharlari zabt etiladi. 1221-yilning yoziga qadar butun Markaziy Osiyo hududi moʻgʻullar tasarrufiga oʻtadi. Chingizxon vafotidan soʻng moʻgʻul imperiyasining merosxoʻrlar oʻrtasidagi taqsimoti natijasida Movarounnahr Chingizxon oʻgʻli Chigʻatoy ulusi deb eʼtirof etiladi. Chigʻatoy saroyi uchun oʻlpon yigʻish vazifasi mahalliy savdogar Mahmud Yalavochga ishonib topshiriladi. Manbalar Adabiyotlar Tataro-mongoly v Azii i Yevrope. M.: Nauka, 1977 Rashid ad-Din. Sbornik letopisey. Tom 1. Kniga 2. M.-L. AN SSSR. 1952 Oʻzbekiston tarixi

3730

https://uz.wikipedia.org/wiki/Shayboniylar%20davlati

Shayboniylar davlati

Shayboniylar davlati xozirgi Oʻzbekiston, Tojikiston, janubiy Qozogʻiston, shimoliy Afgʻoniston va janubiy-sharqiy Turkmaniston hududlarida mavjud boʻlgan davlat. Muhammad Shayboniy 1499-yilda Movarounnahrni zabt etishga kirishadi va 1500—1501-yillarda Samarqandni bosib olib, uni oʻz davlatining poytaxti deb eʼlon qiladi. 1507-yilda nihoyat butun Movarounnahr va Xuroson ustidan oʻz hokimiyatini oʻrnatadi. 1510-yilda Muhammad Shayboniy qoʻshinlari Marv yaqinida Eron shohi Ismoil I Safaviy tomonidan magʻlubiyatga uchragan va uning oʻzi ham oʻldirilgan. Shayboniylar sulolasining so‘nggi hukmdori Pirmuhammadxon II esa yuzaga kelgan anarxiyaga bardosh bera olmagan va tez orada o‘zaro kurashda halok bo‘lgan. Shayboniylar hukmronligi davri farovonlik bilan ajralib turgan. Ular qoʻl ostida oʻrta asrlarning noyob durdonalaridan bir qanchalari qurilgan. Aholisi va tili Mamlakat aholisi haqida ishonchli maʼlumotlar yoʻq. Taxminlarga koʻra, mamlakatda oʻrtacha bir necha million kishi yashagan. Tadqiqotlarga koʻra, XVI asr boshlarida Movarounnahrga koʻchib kelgan koʻchmanchi oʻzbeklarining soni 300 mingdan 500 ming kishigacha boʻlgan. Milliy tarkib juda aralash edi. Shaharlarda asosan forsiyzabon aholi istiqomat qilgan. Aksariyat dehqonlar (dehqonlar) ham turkiyzabon va forsiyzabon edi. Ularning bir qismi o‘zini o‘zbek, tojik, turkman, qozoq, fors, arab deb atagan. Fors tili ish yuritish, ziyolilar, madaniyat, sheʼriyat va qisman din tili hisoblangan. Davlatda turklar, oʻzbeklar, qozoqlar, turkmanlar va boshqalar ham yashagan. Turkiy til asosan ish yuritish, saroy, sheʼriyat, harbiy ishlar tili boʻlgan, shuningdek, tayanchi oʻzbek turklari boʻlgan koʻp sonli davlat qoʻshinining asosiy tili boʻlgan. Davlatda dinning asosiy tili hisoblangan arab tili ham katta rol oʻynagan. XVI asrning 2-yarmida Shayboniylar davlati hududida shirin, kerayit, qatagʻon, olchin, xitoy, ming, bahrin, jaloyir, oʻtarchi, qangʻli, qoʻngʻirot, datura, qushchi, mojar, kenagas kabi oʻzbek qabilalari qayd etilgan. Dini Shayboniylar ham Movarounnahr aholisining aksariyati kabi islomning sunniy mazhabiga amal qilganlar. Davlatda turli tariqatlar, xususan, yassaviya va naqshbandiya tariqati bilan bir qatorda so‘fiylik tarafdorlari ham ko‘p bo‘lgan. Shayboniylar oʻzlarini „haqiqiy islom himoyachisi“ deb hisoblar va 1501-yilda qoʻshni Safaviylar davlatida hukmron boʻlgan shialik diniga dushman edilar. Diniy qarama-qarshiliklar tufayli Shayboniylar va Safaviylar davlatlari deyarli har doim bir-biri bilan adovat va raqobatda boʻlgan. 1510—1570-yillarda bu davlatlar va sulolalar oʻrtasida bir necha oʻnlab toʻqnashuv va janglar boʻlib oʻtgan. Safaviylar Shayboniylar hukmronligiga chek qoʻyib, Movarounnahrda shia islomini oʻrnatishga harakat qilgan boʻlsalar, Shayboniylar esa, aksincha, Xurosonda sunniylikni saqlab qolishga harakat qilib, oʻzlarini himoya qilganlar. Tashqi siyosati Shayboniylarning asosiy geosiyosiy va diniy raqibi va dushmani shialik hukmronlik qilgan Safaviylar davlati boʻlgan. Har ikki davlatda hukmron til fors tili boʻlganiga, turkiy tillarda soʻzlashuvchi sulolalar davlat boshida turganiga qaramay, bu ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlar faqat diniy tafovut va qarama-qarshiliklar tufayli keskinligicha qolib kelgan. Usmonli imperiyasi gʻarbdan Safaviylar davlati bilan raqobatlashgan, Shayboniylar davlati bilan Usmonlilar davlati oʻrtasida mustahkam diplomatik aloqalar va ittifoqchilik aloqalari oʻrnatilgan. Usmonli imperiyasi Safaviylar davlatining o‘ta shimoli-sharqiy qismini egallagan Xurosonda hukmronlik uchun kurashda Shayboniylarni qo‘llab-quvvatlagan. Davlatlar oʻrtasida karvonlar, savdogarlar almashinib turgan, har ikki hukmdorning saroyiga elchilar kelib ketgan. Shimoli-gʻarbiy qoʻshni — Xorazm davlati bilan turli munosabatlar kechgan. Turli davrlarda munosabatlar turli hodisalar va omillar taʼsirida yo yaxshilangan yoki yomonlashgan. Shuningdek, Shayboniylar Min imperiyasi bilan aloqalarni saqlab turganlar. Shayboniylar elchilarining 1536-yilda imperator Szyaszin saroyiga kelishi haqida ishonchli maʼlumotlar mavjud. Qozoq xonligi bilan ham, Shirvonshohlar davlati bilan ham iliq munosabatlar saqlanib qolgan. Shayboniyxon va Ubaydullaxon davrlari Davlat asoschisi Shayboniyxon boʻlgan. Davlat poytaxti dastavval Samarqand boʻlgan. Shayboniyxon Usmonli imperiyasi va Xitoy bilan aloqalarni davom ettirgan. 1503-yilda uning elchilari Xitoy imperatori saroyiga borishgan. Usmonli Sultoni bilan ittifoqda Boyazid II (1481—1512) Shayboniyxon shohi Ismoil I ga qarshi chiqdi . Ubaydullaxon (1533—1539-yillar) hukmdorligi davrida murakkab harbiy-siyosiy vaziyatga qaramasdan fan va madaniyat rivojiga katta eʼtibor berilgan. Ubaydullaxon oʻta savodli inson boʻlgan, u Qur’oni Karimni mohirona qiroat qilib, turkiy tildagi sharhlar bilan taʼminlagan, shuningdek, usta sozanda va iqtidorli xonanda boʻlgan. Abdullaxon II davri Abdullaxon II (1557—1598-yillar) nomi bilan yagona kuchli davlat barpo etish harakati bogʻlangan. U 1557-yil Buxoroni zabt etadi, 1561-yil bu yerga poytaxt koʻchiriladi va davlat Buxoro xonligi nomi bilan yurita boshlanadi. Abdullaxon II hukmdorligi davrida bunyodkorlik ishlari rivojlanadi - Karmanada Zarafshon daryosi ustiga koʻprik quriladi, Balx va Buxoroda koʻp sonli madrasalar qad rostlaydi. Xon imom Abubakr Sa'diy maqbarasi atrofida masjid, madrasa, turar joy binosi va boshqa imoratlardan tashkil topgan majmuani bunyod etgan. 1598-yilda Abdullaxon vafot etgach yagona oʻzbek davlatini yaratish umidi ham soʻngan. Shayboniylar sulolasining soʻnggi vakili Pirmuhammadxon oʻrtamiyona shaxs boʻlib, joylardagi hukmdorlar oʻrtasida siyosiy taʼsir kuchiga ega emas edi. Natijada yuzaga kelgan boshboshdoqlikka barham bera olmay, u tez orada oʻzaro janjallarda qurbon boʻladi. Buxoro xonligining ichki va tashqi dushmanlari markaziy hokimiyat inqirozi va mamlakatdagi porakandalikdan zudlik bilan foydalanib qolishdi. Janubda Eron shohi Abbos Sabzavor, Mashhad va Hirotni egallab oldi, Balx hokimligiga oʻz gumashtasi Muhammad Ibrohimni tayinladi. Qozoq sultonlari yirik hududlardan biri Toshkentni zabt etishdi. Xorazm yana mustaqillikka ega boʻldi. „Butun davlatda tartibsizlik va boshboshdoqlik yuzaga keldi, hech kim boshqa birovga boʻysinishni istamasdi“,- deb yozgan edi oʻsha yillar haqida Muhammad Yusuf Munshiy. Oʻzaro nizolar va urushlar oqibatida Buxoro, Xiva va Qoʻqon xonliklari tashkil topdi. Adabiyotlar Semenov A. A. K voprosu o proiskhozhdenii i sostave uzbekov Sheybani-khana // Trudy akademii nauk Tadzhikskoy SSR. Tom XII. 1953. — C.3-37 Semonov A. A. Sheybani-khan i zavoyevaniye im imperii Timuridov //Materialy po istorii tadzhikov i uzbekov Sredney Azii. Trudy AN Tad SSR, XII, vyp. I.- Stalinabad, 1954. Manbalar Oʻzbekiston tarixi Turkiy davlatlar

3731

https://uz.wikipedia.org/wiki/Xiva%20xonligi

Xiva xonligi

Xiva xonligi (yoki Xorazm xonligiI) — oʻzbek davlatchiligi tarixi bosqichlaridagi Oʻrta Osiyoda mavjud boʻlgan uchta oʻzbek xonliklaridan biri (1512—1920 yillarda). Poytaxti — Vazir, Koʻhna Urganch, XVI asrning 70-yillaridan boshlab — Xiva shahri . Tashkil topishi Temuriylar tasarrufida boʻlgan Xorazm hududini Shayboniyxon 1505 yilda bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510 yil) dan keyin Xorazm Eron safaviylari qoʻl ostiga oʻtdi. Ularga qarshi xalq qoʻzgʻolonlari boʻlib, unga Vazir qalʼasi qozisi Umar va Baqirgʻon qishlogʻidan mulla Sayd Hisomiddin boshchilik qildi. Ikki yil davom etgan kurashlar natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va xorazmliklar taklifi bilan 1511 yilda Vazir shahrini egallagan shayboniylardan Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan. 1512 yilga kelib xonlik hokimiyati koʻchmanchi oʻzbeklarning boshqa urugʻi (shajarasi) rahbari Elbarsxon qoʻliga oʻtadi. Shu vaqtdan boshlab Xiva xonligi yuzaga keladi, uning poytaxti turli yillarda Vazir, Qoʻhna Urganch va Xiva shaharlari boʻlgan. Xonlik tarkibiga Xorazmdan tashqari Mangʻishloq, Balxan togʻlari, Dehiston, Oʻzboy(Uzboy) va Oʻrta Xuroson hududlari kirgan. Elbarsxon (1511—16) bilan birga Dashti Qipchoqdan Xorazmga kelgan qabilalar oʻtroqlashganlar. Uning davrida xorazmliklar Turkmanistonning janubiy qismi, Eron shimolidagi Saraxs, Orol va Mangʻishloqni egallashgan. Yangi yerlarni Elbarsxon oʻgʻillari va ukasi, qarindoshlariga boʻlib berishi natijasida mayda hokimliklar paydo boʻlgan. Elbarsxon vafotidan keyin uzluksiz oʻzaro nizolar sababli xonlar tez-tez almashib turgan. 16-asrda Xiva xonligini Sulton Hojixon (1516), Husaynqulixon (1516), Soʻfiyonxon (1516—22), Bujaqaxon (1522—26), Avaneshxon (1526—38), Alixon (1538—47), Akatoyxon (1547—56), Yunusxon (1556—57), Doʻstxon (1557—58), Hoji Muhammadxon (1559—1602) lar boshqarganlar. Bu davrda xalq, Elbarsxon avlodlari oʻrtasidagi oʻzaro qirgʻinlaridan tashqari Buxoro va Xiva xonligi oʻrtasida urushlar azobini ham tortishga majbur boʻlgan. Buxoroliklar Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik davrlarida (1537—38; 1593; 1595—98) Xorazmga hujumlar qilib, qisqa vaqt Xiva xonligini Buxoroga boʻysundirganlar. Bu urushlar va 16-asrning 70-yillarida Amudaryo oʻzanining oʻzgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qoʻyganligi ham Xorazm iqtisodiyotiga salbiy taʼsir koʻrsatgan hisoblanadi. XVII-XVIII asrlar 17-asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun boʻlgan sulolaviy kurashlardan soʻng, taxtga oʻtirgan Arab Muhammadxon davrida Xiva xonligida davlat parokandaligi oʻzining yuqori choʻqqisiga yetgan. Rus kazaklari, qozoqlar va qalmiqlarning talonchilik yurishlari, Arab Muhammadxonning oʻgʻillari Habash va Elbarslarning otalariga qarshi chiqishlari parokandalikni avj oldirgan. Bu kurashda ularning qoʻli baland kelib, otalarini qatl ettirishga erishadilar. Padarkush Elbars va Habash sultonlar (1621—23) akalari Asfandiyor (Isfandiyor, 1623—43) tomonidan taxtdan tushirilib, qatl qilingan. Eron shohi Abbos I homiyligida taxtga chiqqan Asfandiyorxon davrida mamlakat siyosiy hayotidagi keskinlik saqlanib qoldi. Orol boʻyidagi oʻzbek qoʻngʻirotlari Asfandiyorga boʻysunmay qoʻyishgan. Mamlakatda tarqoqlik va zulm kuchaygan. Bundan foydalangan yirik mulkdorlar Abulgʻoziy Bahodirxonni 1643 yilda xon qilib koʻtarishgan. Abulgʻoziy Bahodirxon akasi vafotidan keyin 1644 yilda Xiva xonligi taxtiga oʻtirgan. U markaziy hokimiyatni mustahkamlab, Buxoro xonligining Chorjoʻy, Vardanza, Qorakoʻl, Karmana atroflariga bir necha marta harbiy yurishlar qildi. Abulgʻoziy Bahodirxon 1662 yilda Buxoro xoni Abdulazizxon bilan sulh tuzib, 1663 yilda hokimiyatni oʻgʻli Anushaxonga topshirgan. Shunga qaramay Xiva qoʻshinlari Buxoro, Samarqand, Qarshiga talonchilik yurishlarini davom ettirgan. 1685 yilda Xiva qoʻshinlari Gʻijduvon yaqinida magʻlubiyatga uchragach, Buxoroning Xiva xonligiga taʼsiri kuchaygan. Buxoro xoni Subhonqulixon Anushaga qarshi fitna uyushtirib, uning oʻgʻli Arang Muxammadxonga taxtni egallashga yordam berdi. Lekin uning hukmronligi juda qisqa boʻlgan. 17-asrning oxiri — 18-asr boshlarida Xiva xonligida Xudoydodxon (1687—88), Oʻzbekxon—Arnakxon (1688—90), Joʻji Sulton (1694—97), Valixon (1697—99), Shohniyozxon (1699—90), Shohbaxtxon (1702—03), Sayid Alixon (1703—05), Musaxon (1705—06), Yodgorxon (1706—13) kabi oʻnlab xonlar almashgan. Bu mamlakat ahvolini yanada ogʻirlashtirgan. Xuddi shu davrga kelib Rossiyaning Sharqqa boʻlgan qiziqishi ortgan va Pyotr I 1714—17 yillarda Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida Xivaga harbiy ekspeditsiya joʻnatgan. Xiva xoni Shergʻozixon (1714—28) Qayragʻoch darasidagi ochiq toʻqnashuvda katta talafotga uchragach, harbiy hiyla ishlatib, rus qoʻshinlarini 5 ta shaharga boʻlib yuborgan va ularni alohida-alohida qirgʻin qilgan. Bu paytda ichki nizolar, zulm avj olgan, Orol boʻyi aholisi Xivaga boʻysunmay qoʻygan edi. 1728 yilda Xivadagi Shergʻozixon madrasasi qurilishida qullar qoʻzgʻolon koʻtarib, xon va uning mulozimlarini qatl qilishgan. Shu voqeadan keyin Xiva xonligida siyosiy oʻyin yana avj olgan. Xiva xonligidagi oʻzaro urushlarda Elbarsxon (1728—39) hokimiyatni qoʻlga kiritgach, ichki nizolarni bostirib, qoʻshni hududlarga bosqinchilik yurishlarini amalga oshirgan. 1740 yilda Eron shohi Nodirshoh Xiva xonligiga bostirib kirib, uni oʻziga boʻysundirgan. 1741 yilda xorazmliklarning qoʻzgʻoloni eroniylar tomonidan bostirilgan. Buxoro xonligi bilan Oʻrta Osiyoda hukmronlik huquqi yoʻlidagi kurashda Xiva askarlari Qorakoʻl, Chorjoʻy, Vardanzini xorabazorga aylantirdi va Karmanagacha yetib keldi. 1662 yil Xiva xoni Abulgʻozixon navbatdagi urushdan soʻng Buxoro xoni Abulazizxon bilan sulh tuzdi. Lekin uning oʻgʻli Anushaxon (1663-1687yy.) davrida Buxoroga hujumlar yana davom ettirildi. 1685 yil xivaliklar Samarqandni egallab olishga muvaffaq boʻlishdi. Lekin Gʻijduvon yonida Anushaxon magʻlubiyatga uchradi va Samarqandni tashlab chiqishga majbur boʻldi. Koʻp oʻtmasdan Buxoro xoni Anushaxonga qarshi fitna uyushtirdi, unda Anushaning oʻgʻli Ernak(Ereng) ham ishtirok etdi. 1687 yil Anusha hibsga olinib, koʻzi koʻr qilindi. 1668 yil Buxoro xoni Subxonquli Xorazmni oʻziga boʻysindirdi va uning hukmdori etib Shohniyozni tayinladi- keyinchalik u xonlik unvonini qabul qildi. Shohniyoz xonlik hokimiyatini mustahkamlash va Buxoroga tobelikdan xalos boʻlishga intildi. Shu maqsadda 1700 yil Buxorodan yashirin holda Petr I ga elchi joʻnatib, qoʻl ostidagi xalqi bilan oʻzini Rossiya fuqaroligiga qabul qilishni soʻradi. Xon Arab Muhammad (1702-1714yy.) ham Rossiya koʻmagiga umid qilgan koʻrinadi. Shergʻozixon (1715-1728yyy.) hukmronligi davrida feodal fitnalari davlatni boʻlak-boʻlakka ajratib tashlagan. 1717 yil Xiva xonligi Rossiya davlatining A.Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspedisiyasi hujumini bartaraf etishga muvaffaq boʻlgan. Shergʻozidan soʻng xonlik taxtiga Ilbars (1728-1740yy.) oʻtirdi. Eron shohining Afgʻoniston va Hindistonga qilgan yurishidan foydalangan Ilbars Xurosonga hujum qildi. Ushbu voqea, shuningdek Xiva tomonidan Eron hukmronligining rad etilishi va Buxoroni harbiy jihatdan qoʻllab quvvatlanishi Nodirshohni Xorazmga yurish qilishga undadi. Hazorasp yonida Ilbars magʻlub boʻldi. Toʻrt kunlik qamaldan soʻng Nodirshoh poytaxtni zabt etdi. Xiva armiyasining katta qismi Nodirshoh qoʻshinlari tarkibiga kiritildi. Xivada Nodirshoh vakili va Eron harbiy garnizoni qoldirildi. Lekin xonlikning shimoliy qismida Eron hukmronligi kuchga ega emas edi. Bu yerda orolliklar orasida 1730—1732 yillarda Rossiya fuqaroligini qabul qilgan Kichik qozoq ulusi xoni Abul Xayrning oʻgʻli Nuralining mavqei baland edi. 1741 yil xivaliklar Eronga qarshi bosh koʻtarishdi. Xiva qoʻzgʻolonchilar tomonidan ozod etildi hamda vakil va garnizon yoʻq qilindi. Xonlik taxtini Nurali egalladi. Bu voqealardan xabar topgan Nodirshoh oʻgʻli Nurullomirzoga Xorazmga qarshi yurishni buyuradi. Nuralini taxtga koʻtargan Xiva korchalonlari Marvga boʻyin egib borishadi. Ularning iltimosiga koʻra Nodir Xiva xonligiga Ilbarsning oʻgʻli Abu Muhammadni tayinlaydi. 18 asrning 40-yillarida Xivada bir necha xon almashdi. 18-asr oʻrtalaridagi xonlar goh Eron shohlarining xohishi, goh Buxoro hukmdorlarining taʼsiri, goh mahalliy aholi qoʻngʻirot urugʻining yordami bilan tez-tez almashinib turgan. Bu davrda Tohirxon (1739—40), Abulxayrxon (7—8 kun), Nuralixon (1740—42), Abulgʻoziyxon II (1742—46), Gʻoyibxon (1746—56), Qoraboyxon (1756—57), Temurgʻoziyxon (1757—64) va boshqalar Xiva xonligida rasman hukmronlik qilishgan. 18-asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va ruhoniylarning qoʻllab-quvvatlashiga erishgan oʻzbek qoʻngʻirot urugʻlari Xiva xonligida hokimiyatni qoʻlga ola boshlagan. Inoq Muhammad Amin (1770—90) 1770 yilda turkmanlarning qarshiligini sindirib, 1782 yilda Buxoro amirligi hujumini qaytarib, Xiva xonligida oʻzbek qoʻngʻirotlarning amaldagi hokimiyatini mustahkamlagan. Avaz Muhammad Inoq davrida Xiva xonligida markaziy hokimiyat mustahkamlanib, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilangan. XIX asrda Bu bilan 19-asr boshlarida oʻzbek qoʻngʻirotlar sulolasi hokimiyatni rasman egallashiga zamin tayyorlagan. Muhammad Amin Inoq va Avaz Muhammad Inoqlar chingiziy sultonlar nomidan hokimiyatni boshqargan boʻlsalar, ularning vorisi Eltuzar (1804—06) 1804 yilda Abulgʻoziyxon V Yodgorxon oʻgʻli (1802— 04)ni taxtdan tushirib, oʻzini xon deb eʼlon qilgan. Shuning uchun ham Eltuzarxon Xiva xonligi taxtiga oʻtirgan qoʻngʻirotlar sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Uning vorisi, inisi Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. 1811 yilda bir qancha yurishlardan keyin qoraqalpoqlarni ham Xiva xonligi tarkibiga qoʻshib olgan. U oʻtkazgan siyosiy, maʼmuriy, iqtisodiy islohotlar natijasida boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga tushgan. Olloqulixon (1825—42), Rahimqulixon (1842—45) va Muhammad Aminxon (1846—56) davrlarida Xiva qoʻshinlarining Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv shahri uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez urushlar boʻlib turgan. Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyidan Turkmaniston hududidagi Kushkagacha boʻlgan yerlarni boshqargan. 1855 yilda Saraxsni qamal qilish paytida Muhammad Aminxonning halok boʻlishi mamlakatda parokandalikka sabab boʻlgan. Abdullaxon (1855—56), Qutlugʻmurodxonlar (1856) 6 oydan koʻp hukmronlik qilmaslaridan oʻldirilgan. 1856 yilda taxtni Said Muhammadxon (1856—64) egallagan. Xiva xonligida soʻnggi mustaqil hukmdor Feruz taxallusi bilan ijod qilgan Muhammad Rahimxon II (1864—1910) boʻlgan. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan oʻsishi koʻzga tashlanadi. Lekin, 1873 yilda Rossiya Xiva xonligini bosib olgan, Muhammad Rahimxon II va K.P.Kaufman imzolagan Gandimiyon shartnomasiga koʻra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram davlatga aylanib qolgan. Asfandiyorxon (1910—18) Rossiyadagi oʻzgarishlar sabab Xiva xonligida zulmni kuchaytirgan. Shu bilan birga Rossiya hukumati talabi bilan 1910—13 yillarda vazir Islomxoʻja boshchiligida islohotlar oʻtkazishga harakat qilgan. 1914—16 yillarda soliqlarning koʻpayishi, iqtisodiy ahvolning ogʻirlashishi sababli xalqning norozilik harakati kuchaydi. 1917 yilda Rossiyadagi fevral inqilobi taʼsirida Yosh xivaliklar va boshqa siyosiy kuchlarning talabi bilan Asfandiyorxon majlis chaqirish va nozirlar kengashini tuzish toʻgʻrisidagi manifestga imzo chekkan. 1917 yil oxirlarida Xiva xonligidagi sovetlarga moyil kuchlarning olib chiqib ketilishi majlisning tugatilishiga asos boʻlgan. 1918 yilning yanvarida soʻnggi rus askarlarining Xiva xonligidan chiqib ketishi Junaidxon Xiva shahrini egallashiga imkon bergan. Asfandiyorxon Junaidxon qoʻlida qoʻgʻirchoq hukmdorga aylanib qolgan. Siyosiy oʻyinlar sababli 1918 yil oktabr oyida Junaidxon tomonidan Asfandiyorxon oʻldirilgan va soʻnggi xon Said Abdullaxon (1918 yil oktabr — 1920 yil 2 fevral) taxtga chiqarilgan. Bu davrda Xiva xonligi mustaqil davlat sifatida faoliyat yurgizgan. Yosh xivaliklar qizil armiyaning yordami bilan 1920 yil 2 fevralda Sayd Abdullaxonni taxtdan tushirishgan va Xiva xonligi tugatildi deb eʼlon qilishgan. Hududiy tuzilishi 16—19-asrlar davomida Xiva xonligi hududlari doimo oʻzgarib turgan. Dastlab xonlik hududi Xorazm vohasidagina joylashgan boʻlsa, keyinchalik uning chegarasi janubda Eron va Marvgacha, shimolda Ural daryosigacha boʻlgan yerlarga choʻzilgan, sharqda Buxoro amirligi, gʻarbda esa Kaspiy dengizi qirgʻoqlarigacha yetgan. Ruslar bosqinidan keyin Amudaryoning chap qirgʻogʻida 62237,2 km² yer maydoniga ega kichik vassal davlatga aylanib qolgan. Aholisining soni ham doimo oʻzgarib turgan. Oʻrtacha 1 mln. kishi atrofida aholi yashagan. Uning koʻpchiligini oʻzbeklar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, kam sonli forslar, arablar, ruslar va boshqalar tashkil qilgan. Xiva xonligi boshqaruv tizimi, asosan, Buxoro va Qoʻqon xonliklaridek boʻlib, farqi, 19-asr boshlaridan xon huzurida Kengash (Devon) boʻlgan. Eng yuqori amaldorlardan tashkil topgan kengash vakolati cheklangan. Asosiy qarorlar xon tomonidan qabul qilingan boʻlsada, amaldorlarning xonlik boshqaruvidagi mavqei baland edi. Mansab va unvonlar harbiymaʼmuriy, harbiy va diniy toifalarga boʻlingan. Inoq, otaliq, biy, amir ulumaro, mehtar, qushbegi, beklarbegi, devonbegi va boshqa unvon va mansablar xonlik iqtisodiy, siyosiy, moliyaviy, harbiy hayotida muhim oʻrin tutgan. Xonlik sud ishlari, asosan, diniy ulamolar qoʻlida boʻlib, ularning mamlakat hayotida taʼsiri kuchli boʻlgan. Xonlikda davlat tili oʻzbek tili boʻlib, Buxoro va Qoʻqondan farqli oʻlaroq barcha farmonlar, davlat hujjatlari faqat oʻzbek tilida yozilgan. 16 — 18-asrlarda Xiva xonligining maʼmuriy jihatdan boʻlinishi viloyat deb atalgan boʻlsa, 18-asrdan beklik deb atala boshlagan. Dastlab xonlikda 16 ta viloyat, 2 ta noiblik boʻlgan boʻlsa, keyinchalik viloyatlar soni 22 taga yetgan. Ularni xon tomonidan tayinlangan hokim va noiblar boshqargan. Xiva sh. esa xon va bosh vazir tomonidan boshqarilgan. Ijtimoiy hayotda xon va uning amaldorlari va diniy ulamolarning mavqei yuqori boʻlib, iqtisodiy hayotning asosini tashkil qiluvchi yer ham, asosan, ular qoʻlida boʻlgan. Kam yerli va yersiz dehqonlar ulardan ijaraga yer olib ishlaganlar va ularning ahvoli juda ogʻir boʻlgan. Sunʼiy sugʻorishga asoslangan dehqonchilik mamyaakat iqtisodida muhim oʻrin tutgani uchun Amudaryodan chiqarilgan kanallarni qazish davlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. Shuningdek, chorvachilik, hunarmandchilik, savdosotiq ham iqgisodiy hayotda muhim oʻrin tutgan. Xonlik harbiy qoʻshini va qurol aslahasini yaxshilash juda past darajada boʻlgan. Qoʻshinni koʻproq yarim koʻchmanchi turkmanlar tashkil etgan. Oldingi davrlardagi harbiy sohadagi ijobiy tajribalar rivojlantirilmay tashlab qoʻyilgan. Xiva xonligi Buxoro, Qoʻqon, Eron va Rossiya kabi qoʻshni davlatlar bilan savdosotiq ishlari olib borgan. Soliqdar barcha musulmon davlatlaridagidek xiroj, zakot, boj va juzʼyadan iborat boʻlgan. Shu bilan majburiy mehnatning baʼzi turlari amalga oshirilgan. Boshlangʻich maktabda oʻqish, yozishni oʻrgangan bolalar madrasalarda oʻqitilgan. 19-asrda Xiva xonligida 1500 ga yaqin boshlangʻich maktab va 103 Madrasa mavjud boʻlgan. Xiva shahrining oʻzida 22 ta Madrasa boʻlgan. 19-asrda Xiva xonligida adabiyot, tarixnavislik, xattotlik, musiqa sanʼati, meʼmorlik va madaniyatning boshqa sohalarida muayyan yutuqlar qoʻlga kiritilgan. Munis, Ogahiy, Feruz, Komil Xorazmiy, Kamron, Bayoniy, Xisraviy, Murodiy, Rojiy, Mutrib Xonaxarobiy, Laffasiylar asarlari oʻzbek adabiyoti rivojida oʻziga xos oʻringa ega. Tanbur chizigʻi notasini yaratgan Komil Xorazmiy „Maqomi Feruz Shohiy“ asari va „Panjgoh“ maqomi bilan oʻzbek millati sanʼatiga katta hissa qoʻshgan. Abulgʻoziyxon „Shajarayi turk“, „Shajarayi tarokima“ asarlari bilan Xorazm tarixnavislik maktabini boshlab bergan boʻlsa, Munis va Ogahiylar tarixnavislik va tarjimonlik maktabini yaratib, „Firdavs uliqbol“, „Zubdat uttavorix“, „Gʻiyos uddavlat“, „Jome ulvoqeoti sultoniy“, „Shohid ul iqbol“ asarlari bilan tarix sohasini rivojlantirdilar. Bayoniyning „Shajarayi Xorazmshohiy“, „Xorazm tarixi“ asarlari Oʻzbekiston tarixini oʻrganishda asosiy manbalar hisoblanadi. Hozirgi Xiva shahrida saqlanib qolgan qad. meʼmorlik inshootlari, asosan, xonliklar davrida qurilgan. Bularga Anushaxon hammomi, Shergʻozixon madrasasi, Muhammad Aminxon madrasasi, Koʻhna Ark, Toshxovli, Karvonsaroy, Islomxoʻja minorasi, Qalʼa devori, Nurillaboy saroyi va boshqa kiradi. Xiva xonligi shaharlari 17-asrgacha xonlikning poytaxti Koʻhna Urganch (hozirgi Turkmaniston hududida) boʻlgan. Xorazmning yoki Xiva xonligining eng yirik shahri Xiva — XVII asr boshidan 1920-yilgacha poytaxt boʻlgan. Qadimda shahar Xiyvoq deb atalgan. Xiva tashkil topgan davrdan boshlab Sharq va Gʻarb oʻrtasidagi savdo yoʻlining halqasi boʻlib kelgan. 17-asr boshlarida Amudaryo oqimining oʻzgarishi munosabati bilan xonlikning oʻsha paytdagi poytaxti Urganchda aholi uchun noqulay turmush sharoiti yuzaga keldi va poytaxt Xivaga koʻchirildi. XVIII asr oʻrtalarida Nodirshoh bosqini davrida Xiva vayron qilingan. Muhammad Aminxon (1770-1790) davrida shahar qayta tiklandi. Olloqulixon (1825-1842) davrida Xiva uzunligi 6 kilometr boʻlgan devor bilan oʻralgan. Xivaning hozirgi meʼmoriy qiyofasining asosi 18-asr oxiridan 20-asrgacha shakllangan. Xiva meʼmoriy ansambli oʻzining yaxlitligi bilan ajralib turadi. Uning ichida dastlab Ichan qal’a qurilgan boʻlib, unda xon saroyi, xon oilasi uchun turar joy, maqbara, madrasa va masjidlar joylashgan. Ichan qal’aning umumiy maydoni 26 gektar, devorining uzunligi 2200 metrni tashkil qiladi. U ikki koʻchadan oʻtgan, shaharga toʻrtta darvoza orqali kiriladi. Hunarmandlar va savdogarlar yashaydigan qism Dishan Qalʼa deb nomlangan. U yerda doʻkonlar va savdo maydonchalari bor. Dishan Qal’aning uzunligi 6250 metr, 10 ta darvozasi bor. Xivaning saqlanib qolgan yodgorliklaridan biri Said Allauddin maqbarasi XIV asrda qurilgan. Boshqa meʼmoriy yodgorliklar – sobor masjidi, Oq masjid, Uch-avliyo maqbarasi, Shergʻozixon maqbaralari, Olloqulixon karvonsaroyi, Qutlugʻmurod inoq madrasasi, Muhammad Amin inoq madrasasi, 163 xonadan iborat Toshhovli saroyi (Olloqulixon davrida qurilgan). Ular xivalik quruvchilar, tosh yoʻnuvchilar, yogʻoch ustalarining mahoratidan dalolat beradi. Bu jihatdan Xiva shahri xonlikning faxri edi. Yangi Urganch 17-asrda Abulgʻozixon davrida qurilgan. Shundan keyin qadimiy Urganch Koʻhna Urganch deb atala boshlagan. Unda 12—14-asrlarga oid Faxriddin-Roziy maqbarasi, Sulton Takash maqbarasi, Najmiddin Kubro, minora va karvonsaroy qoldiqlari joylashgan. Yangi Urganch hozirgi Xorazm viloyatining markazi. Xiva xonlar (1511-1920) Arabshohiylar (Shayboniylar) sulolasi Elbarsxon (1511-1516) Sulton Hojixon (1516) Xasanqulixon(1516) Soʻfiyonxon(1516-1525) Bujaqaxon(1525-1532) Avaneshxon(1532-1539) Qal (1539-1546) Aqatoyxon (1546) Doʻst Muhammad (1546-1558) Hoji Muhammadxon (1558-1602) Arab Muhammadxon (1602-1623) Asfandiyorxon (1623-1643) Abulg‘oziy Bahodirxon (1643-1663) Anusha (1663-1686) Xudoydodxon (1686-1687) Arang Muhammadxon (1687-1688) Shohniyozxon (1688-1702) Arab Muhammad II (1702-?) Haji Muhammad II Yodgorxon (1704-1714) Avrangxon (1714-1715) Shergʻozixon (1715-1728) Elbarsxon II (1728-1740) Abu al-Ghazi II Muhammad (1742-1745) Ghaib (1745-1770) Abu al-Ghazi III (1770) Abu al-Ghazi ibn Gha'ib (1791-1804) Qo'ng'irotlar sulolasi Muhammad Amin inoq (1770-1790) Avaz Muhammad inoq (1790-1804) Eltuzarxon (rasman xon deb eʼlon qilingan 1804-1806) Abulgʻozi ibn Gha'ib (1806) Muhammad Rahimxon I (1806-1825) Olloqulixon (1825-1842) Rahimqulixon (1842-1845) Muhammad Aminxon (1845-1855) Abdullohxon (1855) Qutlugʻmurodxon (1855-1856) Said Muhammadxon (1856- 1864) Muhammad Rahimxon II (1864-1910) Asfandiyorxon (1910-1918) Said Abdullaxon (1918-1920) Manbalar Adabiyot Abulgʻoziy, Shajarayi turk, T., 1992; Ogahiy, Asarlar, 56j., T., 1978— 80; Bayoniy, Shajarai Xorazmshohiy, T., 1994; Xiva ming gumbaz shahri, T., 1997. Oʻzbekiston tarixi Turkiy davlatlar

3732

https://uz.wikipedia.org/wiki/Qo%CA%BBqon%20xonligi

Qoʻqon xonligi

Qoʻqon xonligi — oʻzbek xonliklaridan biri (1709-1876). Poytaxti — Qoʻqon. Oʻzbeklarning minglar urugʻidan boʻlgan Shohruxbiy 1709-yilda asos solgan. Bu xonlik tarkibiga dastlab Qoʻqon, Namangan, Margʻilon, Konibodom, Isfara va ularning atrofidagi qishloqlar kirgan. Abdurahimbiy davrida Buxoro xonligiga harbiy yurish qilinib, Samarqand egallanadi (1732). Abdulkarimbiy davrida (1746-yil) qalmoqlar Fargʻona vodiysiga hujum qilib, Oʻsh, Andijon, Margʻilon shaharlarini egallab, Qoʻqonni qamal qilgan. Qoʻqonliklarga yordamga kelgan Oʻrtepa hokimi Fozilbiy qoʻshinlari bilan birgalikda ularni Fargʻona vodiysidan quvib chiqarishgan. Norboʻtabiy davrida Chust va Namangan beklarining mustaqillik uchun koʻtargan gʻalayonlari bostirilgan. Mamlakatda sugʻorish inshootlari barpo qilinadi, savdo va hunarmandchilik, qishloq xoʻjaligi birmuncha rivoj topadi va nisbatan arzonchilik boʻladi. Tarix Norboʻtabiyning oʻgʻli Olimbek hukmronligi davrida Qoʻqonning siyosiy mavqei yanada kuchaygan, harbiy islohot oʻtkazilgan, Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent va Sayram tobe etilgan, tashqi savdoga ham eʼtibor kuchaytirilgan. 1805-yil davlat rasman Qoʻqon xonligi deb eʼlon qilinib, Olimbek „xon“ unvonini olgan. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzish borasida qilayotgan harakatlari ayrim mansabparast zodagonlar guruhida norozilik kayfiyatlarini vujudga keltiradi. Natijada ular Olimxonning safardaligidan foydalanib 1810-yil Qoʻqonda „Olimxon Toshkentda oʻldi“, degan mish-mish tarqatishadi va uning ukasi Umarbekka toj kiygizadilar. Olimxon bundan xabar topib, Qoʻqonga yoʻl oladi, biroq u Oltiqush mavzeida otib oʻldirilgan. Umarxon davrida xonlik hokimiyatini mustahkamlash va kengaytirish choralari koʻrilgan. 1815-yil Buxoro xonligiga qarashli Turkiston, 1817-yil esa Oʻratepa bosib olingan. Sirdaryo boʻyida bir qancha harbiy istehkomlar barpo etilgan; sugʻorish inshootlarini kengaytirish, kanallar qazish, masjid va madrasalar qurishga eʼtibor berilgan. Xususan, Qoʻqon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, Avliyoota (hozirgi Jambul)da masjid va madrasalar qurilgan. Mozorlar tartibga solingan. Umarxon hukmronligi davrida Qoʻqon xonligida fan, adabiyot, sanʼat nisbatan yuksalgan. Bunda uning sevimli xotini — mashhur oʻzbek shoirasi Nodirabegimning xizmati katta boʻlgan. Umarxonning oʻzi ham „Amiriy“ taxallusi bilan oʻzbek va tojik tillarida gʻazallar yozgan. Umarxon vafotidan soʻng uning 12 yoshli oʻgʻli Muhammad Alixon taxtga oʻtirgan. Xon yosh boʻlganligi uchun davlatni dastlabki davrda onasi Nodirabegim boshqargan. Nodirabegim madaniyat va sanʼatni rivojlantirishga intilgan.1826-yil Sharqiy Turkistonda xitoylarga qarshi bosh koʻtargan musulmon aholiga yordam berish uchun qoʻshin tortib borilgan. Natijada Xitoy hukumati Sharqiy Turkistonning 6 ta shahri (Oqsuv, Qashqar, Yorkend, Xoʻtan va boshqalar) dan soliq olish huquqini Qoʻqon xonligiga berishga majbur boʻlgan. Bu 1832-yilgi Pekin shartnomasida batafsil oʻz ifodasini topgan Muhammad Alixon xonlik hududini kengaytirishga intilib, Janubiy Olay togʻ etagidagi Qorategin, Darvoz, Shugʻnon, Roʻshon, Vohon bekliklarini boʻysundirgan. Bu davrda xonlikda sugʻorish ishlari ancha yoʻlga qoʻyilgan. Toshkent yaqinida Xonariq kanali qazilgan. Tashqi iqtisodiy-savdo aloqalari ham ancha yaxshilangan. Buxoro amiri Nasrullo (qarang Nasrullaxon) bilan yuz bergan urushda (1840-yil) Muhammad Alixon yengilib, Xoʻjandni amir Nasrulloga topshirishga va oʻzini uning noibi deb tan olishga majbur boʻlgan. Ammo Buxoro — Qoʻqon munosabatlari bundan keyin ham keskinlashgan. Natijada 1841-yil noyababr oyida Muhammad Alixon oʻz ukasi Sulton Mahmud foydasiga taxtdan voz kechgan. Bu voqeadan xabar topgan amir Nasrullo Qoʻqonga bostirib kelib, uni talon-toroj qiladi. U shu qirgʻinbarot davomida Muhammad Alini, uning ukasi Sulton Mahmudxonni, onasi Nodirabegimni va boshqa yuqori mansabdorlarni qatl ettiradi. Amir farmoni bilan Qoʻqon xonligi Buxoro noibi tomonidan boshqarila boshlangan. Amir noibi Qoʻqon xonligi aholisiga ogʻir soliqlar yuklaydi. Natijada 1842-yil yozda qoʻqonliklar qoʻzgʻolon koʻtaradi, amir Nasrulloga sodiq kishilarning koʻpchiligini oʻldiradilar va Norboʻtabiyning ukasi Hojibekning oʻgli Sheralini xon qilib koʻtarishadi. Buni eshitgan Buxoro amiri Qoʻqonga qoʻshin tortib oʻz hukmronligini qayta oʻrnatish uchun uni qamal qiladi. Biroq qamalning qirqinchi kuni Xiva xoni Olloqulixonning Buxoro hududiga qilgan hujumi haqidagi xabarni eshitib, orqaga qaytishga majbur boʻlgan. Natijada qoʻldan ketgan koʻpgina hududlar (Xoʻjand, Toshkent) yana Qoʻqon xonligi ixtiyorida qoladi. Sheralixonning (1842-1845) taxtga oʻtirishida koʻmakchi va xayrixoh boʻlgan qipchoqlardan Musulmonqul mingboshi qilib tayinlangan. Musulmonqul, asosan, harbiy ishlar bilan shugʻullangan va xon qoʻshinlarining tarkibini koʻproq qipchoq yigitlari bilan toʻldirgan. Musulmonqul oʻz mavqeidan foydalanib, Sheralixonga oʻz taʼsirini oʻtkazishga intilgan. Ammo xon bunga yoʻl qoʻymaslikka intiladi. Musulmonqul xondan norozi boʻlib, boshqalarning qoʻli bilan suiqasd uyushtirishga harakat qilgan. 1845-yil Oʻshda xonning soliq siyosatiga qarshi qoʻzgʻolon boshlanadi. Musulmonqul qoʻzgʻolonni bostirishga ketganida, uning sheriklari Olimxonning oʻgʻli Murodbekni Qoʻqonga taklif qilib taxtga oʻtqazganlar. Sheralixon oʻldirilgan. Taxtni saqlab qolish uchun Murodxon oʻzini Buxoro amirining noibi deb tan olishga majbur boʻlgan. Musulmonqulni mingboshi lavozimida qolganligi haqida farmon chiqaradi va uning Qoʻqonga qaytishini talab qiladi. Musulmonqul esa Oʻshdan Namanganga kelib qizini Sheralixonning oʻgʻli Xudoyorga turmushga beradi va u bilan Qoʻqonga kelib, Murodxonni oʻldirib, yosh Xudoyorni xon deb eʼlon qiladi (qarang Xudoyorxon). Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib xonlikni deyarli mustaqil ravishda oʻzi boshqaradi, katta lavozimlar qipchoqlarga ulashib beriladi. Natijada Musulmonqulga qarshi xonlik hududida norozilik harakati kuchaydi va u mingboshilikdan boʻshatiladi. Musulmonqul oʻz mavqeini tiklamoqchi boʻlib, ruslar bilan aloqa oʻrnatishga intiladi va ruslarning vakili V.V.Velyaminov-Zernov bilan 1853-yil bahorida maxfiy uchrashadi. Musulmonqulning rus qoʻmondoni vakili bilan uchrashgani va hokimiyatni oʻz qoʻliga olmoqchi boʻlganligidan xabar topgan oʻzbek va qirgʻiz zodagonlari (Muhammad Niyoz Qushbegi, Muhammad Rajab Qoʻrboshi, Muhammad Yoqubbek qushbegi va boshqalar) qipchoqlardan qutulish yoʻlini axtarib Xudoyorxonni oʻzlari tarafga ogʻdirib, 1853-yil qipchoqlar qirgʻinini boshlab yuborishgan. Musulmonqul asirga olinib, qatl qilingan. Biroq Qoʻqon xonligida oʻzaro taxt uchun kurashlar tinchimagan, yuqoridagi harbiy amaldorlar Xudoyorxonga qarshi fitna tayyorlaganlar, biroq u muvaffaqiyatsiz chiqqan (qarang Yoqubbek). Qisqa vaqt ichida xonlar bir necha marta almashgan (1852-62 yillarda Sheralixonning oʻgʻli Mallaxon, 1862-1863 yilda Shohmurodxon, 1863-yil may-iyunda yana Xudoyorxon, 1863-yil iyul — 1865-yillarda Mallaxonning oʻgʻli Sulton Sayidxon xon boʻlgan). 1865-yil Qoʻqonda qipchoq va qirgʻizlar Xudoyqulbekni tantanavor ravishda xon deb eʼlon qiladilar. U atigi 14 kungina xonlik qiladi, soʻngra barcha xazinani va qimmatbaho narsalarni olib, Qashqarga qochib ketgan. Xudoyorxon hech qanday qarshiliksiz Qoʻqon taxtini qayta egallagan (1865- 1875). Bunday beqaror ichki vaziyatdan foydalangan Rossiya Qoʻqon xonligiga qarshi istilochilik harakatlarini boshlab yuborgan. Natijada 1853-1865 yillar davomida Oqmachit, Toʻqmoq, Pishpak, Avliyoota, Turkiston, Chimkent, Toshkentni va ularning atrof hududlarini bosib oladi. 1867-yil 14 iyulda imperator Aleksandr II Turkiston harbiy okrugini taʼsis etdi va Oʻrta Osiyoda bosib olingan va saltanat tarkibiga kiritilgan hududlar hisobidan turkiston general-gubernatorligini tashkil qildi. Chorizm bosqini tufayli Qoʻqon xonligi chegaralari ancha qisqarib ketdi. Xazinaga tushadigan daromadlar keskin kamaydi. Xon xazinani toʻldirish uchun yangidan qoʻshimcha soliqlar joriy etdi. Xalq bundan norozi boʻlib 1871-yil Soʻxda gʻalayon koʻtaradi. Bu gʻalayon qurolli qoʻzgʻolonga aylanib ketdi. Oʻrta Osiyo tarixida eng uzoq davom etgan "Poʻlatxon" qoʻzgʻoloni boʻlib oʻtadi. Rus qoʻshinlari qoʻzgʻolonchilarni yengdilar va Poʻlatxon asirga olindi. U 1876-yil 1 mart oyida Margʻilon shahrida dorga osiladi. Chor qoʻshinlari Qoʻqon xonligini bosib olib, xonlikni rasman bekor qiladilar va oʻrniga Fargʻona viloyatini taʼsis etadilar. Davlat tizimi Qoʻqon xonligida quyidagi mansablar mavjud boʻlgan: mingboshi, otaliq, shayx ul-islom, qozikalon, qushbegi, mehtar, parvonachi, naqib, dodxoh, eshik ogʻasi, inoq, shigʻovul, toʻqsoba, miroxur, qoravulbegi va boshqalar. Qoʻqon xonligida mavjud boʻlgan harbiy unvonlar quyidagicha boʻlgan: mingboshi — odatda, u vazirlik vazifasini birga olib borgan. Keyin ponsadboshi, yuzboshi, ellikboshi, oʻnboshi, zambarakchi va boshqalar ham boʻlgan. Bulardan tashqari, boshqa harbiy mansablar ham boʻlgan. Qoʻqonda yashagan sarboz va toʻpchilar faqat alohida vazifadagi noib, dodxohning doimiy tasarrufida boʻlganlar. Urush davrida noib, dodxoh oʻz qismiga harakatdagi qoʻshinning hamma sarbozlarini qabul qilgan, unga vaqtinchalik boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri lashkar (bosh qoʻmondon)ga topshirardi. 19-asrning 1-yarmida Qoʻqon xonligi tarkibiga quyidagi hududlar kirardi: Sirdaryoning soʻl sohili bilan Qorategin oraligidagi Qoʻqon viloyati; Sirdaryoning oʻng sohilidan to Olatovgacha boʻlgan Namangan viloyati; Xoʻjand shahri; Xoʻjand bilan Toshkent orali-gʻidagi Oʻratepa viloyati. Xonlikning eng shimoliy viloyati Turkiston, Betpaqdala sahrolariga borib taqalardi. Bundan tashqari, xonlik tarkibiga Olay hududi, Balxash koʻli bilan Sirdaryoning yuqori oqimi oraligʻidagi yerlar kirardi. Billurtogʻning gʻarbiy tomonidagi Qorategin, Darboz, Koʻlob, Shugʻnon singari bir qator togʻli tumanlar ham Qoʻqon xonligiga tegishli edi. Bu yerlarni qoʻqonliklar 19-asrning 30-yillarida boʻysundirishgan boʻlsa-da, ular tez-tez qoʻldan-qoʻlga, koʻproq Buxoro amiri ixtiyoriga oʻtib turardi. Aholisi Qoʻqon xonligi aholisining soni 3 mln.ga yaqin edi. Chorizm qoʻshinlari uning shim.gʻarbiy viloyatlarini bosib olgach, xonlik hududi ancha qisqarib, asosan, Fargʻona vodiysi bilan cheklanadi va aholi soni taxminan 2 mln.ga tushib qoladi. Aholining asosiy qismini oʻzbeklar tashkil etgan. Shuningdek, tojiklar, qirgʻizlar va qashqar (uygʻur)lar ham yashashgan. Yashash tarziga koʻra, aholi oʻtroq, koʻchmanchi va yarim koʻchmanchilardan iborat edi. Hunarmandchilik Xonlik hududida mamlakat poytaxti Qoʻqon shahri va boshqa barcha shaharlar aholisining asosiy mashgʻuloti hunarmandchilik hamda kosibchilik boʻgan. Mahallalar oʻzi ixtisoslashgan biror bir hunar sohasiga qarab maxsus ustaxona, tim va doʻkonlariga ega boʻlgan. Xonlikda hunarmandchilikning temirchilik, zargarlik, toʻquvchilik, degrezlik, kulolchilik, misgarlik va boshqa tarmoqlari keng rivojlangan boʻlib, xonlikning har bir shahri muayyan sohada ishlab chiqargan mahsulotlari bilan mashhur boʻlgan. Qoʻqon shahri zargarlik va qogʻoz ishlab chiqarish, Shahrixon hamda Chust tikuvchilik hamda temirga ishlov berish, pichoqchilik, Margʻilon, Namangan va Andijon esa ipak gazlamalari, Toshkent oʻzining tikuvchilik, choʻyan hamda temir-mis mahsulotlari bilan shuhrat topgan. Namangan, Qoʻqon va Margʻilon shaharlarida atlas, shoyi, adras hamda beqasam matolari ishlab chiqarilgan. Qoʻqon xonligida hunarmand va kosibchilikning muhim bir tarmogʻi — bu qogʻoz ishlab chiqarish boʻlgan. 1871-yilda xonlikda boʻlgan A. P. Fedchenko ushbu mahsulotning ishlab chiqarish jarayoni, yaʼni Qoʻqon qogʻozini tayyorlashni oʻz koʻzi bilan koʻrgan. Biroq ushbu soha Rossiya sanoati ishlab chiqargan arzon fabrika qogʻozlarining xonlik bozorlarini egallashi natijasida butunlay kasod boʻlgan. Xonlikda qurolsozlikka ham alohida eʼtibor berilgan. Ushbu tarmoq shahar hunarmandchilik ishlab chiqarishining obroʻli sohalaridan biri hisoblangan. Jumladan, oʻsha davrda Qoʻqon shahrida zambaraklar, miltiqlar, qilichlar, pichoqlar, xanjarlar, qalqonlar, nayzalar va boshqa harbiy anjomlar tayyorlangan. Rus manbalarida hunarmandchilikdagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi ayollar boʻlganligi qayd etilgan. Ular "paxtadan ipak yigirib, undan nafis hamda sifatli gazlamalar toʻqib, oʻzi va isteʼmolchilar ehtiyojlari uchun koʻylak va boshqa kiyimlar tikkan. Erkaklar esa asosan, kulolchilik, koʻnchilik va boshqa ogʻir ishlarni bajargan. Xonlikda hunarmandchilik va kosibchilik ishlab chiqarishini asosan, paxtachilik, ipakchilik, chorvachilik tarmoqlari hamda yer osti boyliklarini qazib chiqarish sohalari xom-ashyo bilan taʼminlagan. Hunarmandchilik uchun zarur boʻlgan xom-ashyolar xonlik hududi va chet mamlakatlardan sotib olingan. Iqtisodiy tizimi Qoʻqon xonligining aholisi, asosan, oʻzbeklar, tojiklar, qirgʻizlar, qozoqlar, uygʻurlar, qoraqalpoqlardan iborat edi. Qoʻqon xonligida ham yerga egalik qilish va undan foydalanish turli xil boʻlgan. Xonlikka qarashli boʻlgan yerlar am-lok yerlar, vaqf yerlari, mulki xi-roj va mulki ushriyaga taqsimlangan. Dehqonlar oʻrtasida yakka dehqon xoʻjaligi ham rivojlangan. Oʻz yerlaridan ajralgan kambagʻal dehqonlarning koʻpchiligi yirik yer egalari qoʻlida chorakorlik qilganlar. Yerning bahosi uning unumdorligi va qanchalik suv bilan taʼminlanganligiga qarab belgilangan. Xonlar sugʻorish tarmoqlari katta daromad manbai boʻlganligi sababli maʼlum darajada ularni saqlashga, sugʻorish inshootlarini yanada kengaytirishga yaxshi eʼti-bor berishgan. Qoʻqon xonligida koʻplab paxta va poliz ekinlari yetishtirilgan, bogʻ-dorchilik hamda pillachilik taraqqiy etgan. Hunarmand-kosibchilik mazmunan boy va serqirra boʻlgan. Bular: misgarlik, zargarlik, oʻymakorlik, harbiy qurol ishlab chiqarish, sopol va koʻzagarlik, qogʻozgarlik, badiiy toʻqimachilik, doʻppichilik, kashtachilik, koʻpriksozlik, temirchilik va shahrik. Bulardan tashqari, xonlikda yer osti boyligi ham maʼlum darajada qazib olingan. Ammo ularni ishlab chiqarish sodda va kam ediki, ular ehtiyojni qondira olmasdi. Mas, xonlikda ishlab chiqarilgan metall Rossiyadan olib kelingan metalldan qimmatga tushardi. Qoʻqon xonligida ishlab chiqilgan mahsulotlar esa chet ellarga ham olib chiqilar edi va ularga talab ham bor edi. Shuning uchun bu soha maʼlum darajada rivojlana borgan. Savdo-sotiq Qoʻqon xonligi hayotida katta va muhim oʻrin egallagan. U ichki va tashqi savdoga boʻlingan. Osiyo xonliklarida ichki savdo, asosan, qad. davrdan beri oʻzaro koʻchmanchi chorvador, oʻtroq dehqonlar va shahar-qishloq hunarmandlari mahsulotlariga asoslangan edi. Aholi oʻzining ehtiyojlarini asosan oʻz xonligidagi mahsulotlar bilan qondirishgan. Qoʻqon xonligining iqtisodiy hayotida Buxoro, Xiva, Qashqar, Hindiston, Afgʻoniston, Eron va ayniqsa, Rossiya bilan boʻlgan tashqi savdo katta oʻrinni egallagan. Rossiya bilan olib borilgan savdo munosabatlari Qoʻqon xonligi qishloq xoʻjaligi ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi va rus madaniyatining baʼzi jihatlari aholi turmush tarziga kira boshladi. Qoʻqon xonligi Rossiyaning xom ashyo bazasiga va tashqi savdo bozoriga aylana bordi. Rossiya sanoati tovarlarining olib kelinishi mahalliy sanoat korxonalarini va ayrim hunarmandlarning inqirozga uchra-shiga sabab boʻldi. Qoʻqon, Margʻilon va Namangan shaharlarida ip va ipak matolar (atlas, shoyi, beqasam, adras, chit, boʻz va boshqalar) toʻqilgan. Shuningdek, boshqa hunarmandchilik tarmoqlarida xoʻjalik asboblari, dehqonchilik uchun kerakli uskunalar, qurol-yaroqlar, zargarlik buyumlari, qogʻoz va boshqa nar-salar ishlab chiqarilgan. Yer osti boyliklaridan neft, oltin, kumush, mis, rux, temir, qoʻrgʻoshin va boshqa ham maʼlum miqdorda qazib olingan. Xonlikda paxta va poliz ekinlari yetishtirilgan, bogʻdorchilik va pillachilik ham taraqqiy etgan. Qoʻqon xonligidan chet davlatlarga quritilgan mevalar, jun, teri, ipak, gilam, paxta va ipak matolar chiqarilgan. tashqi mamlakatlardan esa turli metall rudalari, metall buyumlar, qand va boshqa mahsulotlar keltirilgan. Madaniyati Qoʻqon xonligining 18-19-asrlar 1-yarmida kechgan madaniy hayotida ham sezilarli ijobiy oʻzgarishlar va siljishlar yuz berib borganligi ayondir. 19-asrda Qoʻqon xonligida tarixnavislik sezilarli ravishda oʻsib borgan. Oldinlari yozilgan bir necha tarixiy asarlar fors va arab tillaridan oʻzbek tiliga tarjima qilindi va yangi kitoblar yozildi. Bu yangi asarlarning oʻziga xos xususiyatlari ham bor edi — ularning ayrimlari sheʼriy yoki qisman sheʼriy yoʻlda yozildi. Bu esa qoʻqonlik tarixchilarning adabiyotni yaxshi bilibgina qolmay, oʻzlari ham sheʼriyatda qalam tebratganliklarini koʻrsatadi. Mas, „Tarixi jahonnamoyi“ (Junayd Mullo Avazmuhammad Mullo Roʻzi Muhammad soʻfi oʻgʻli), „Shohnoma“ (Abdulkarim Fazliy Namangoniy), „Shohnomayi Umarxoniy“ (Mirzo Qalandar Mushrif Isfaragiy, u Fazliy Namangoniyning „Zafarnoma“ asarini nasriy qilib yozgan). „Muntaxab at-tavorix“ (Xoʻja Muhammad Hakimxon-toʻra bin Sayid Maʼsumxon), „Tarixi Shohruxiy“ („Tarixi sayyidi Xudoyorxon“, Mullo Niyoz Muhammad Xoʻqandiy Niyoziy bin Mullo bin Ashur Muhammad Xoʻqandiy), "Tarixi jadidai Toshkand (Muhammad Solihxoʻja ibn Qorixoʻja), „Shohnoma“ (Mahzun Ziyovuddin Xoʻqandiy), „Jangnomai Xudoyorxon“ (Shavqiy Namangoniy) va boshqa 19-asr boshlarida shakllangan Qoʻqon adabiy muhiti ham xonlikning madaniy hayotida katta oʻrin tutgan. Qoʻqon hukmdorlarining qator namo-yandalari temuriylar anʼanasini davom ettirib, oʻzlari ham ilm-maʼri-fat bilan shugʻullanib, bu sohani rav-naq topdirishga katta saʼy-harakat qilganlar. Ayniqsa, bunda Qoʻqon xonlaridan Umarxon (1810-22) va muhammad Alixon (1822-41) davrlari yaqqol ajralib turadi. Xususan, Akmal (Maxmurning otasi), Amiriy (Qoʻqon xoni Umarxon), Boqixontoʻra, Muhammad Sharif, Gulxaniy, Maxmur (Mahmud), Muntazir, Nizomiy Xoʻqandiy (asl nomi Nizomiddin Muhammadaminxoʻja oʻgʻli), Nodir, Nozil Muhammad Avaz, Avazmuham-mad Yormuhammad oʻgʻli Pisandiy, Fazliy Namangoniy, Gʻoziy singari shoirlar xalq ichida mashhur edilar. Qoʻqon adabiy muhitining yana bir muhim xarakterli jihati shundaki, bu davrda oʻzbek va fors-tojik tilida bab-baravar qalam tebratgan bir qator taniqli va mashhur oʻzbek shoiralari isteʼdodi keng rivoj topdi. Mas, Dilshod otin, Zebuniso, Zinnat, Moh-zoda Begim, Mahzuna, Mushtariy, Nodira, Nozuk Xonim, Uvaysiylarning ijodi ayricha ahamiyatga molik-dir. Qoʻqon adabiy muhitining samarali taʼsiri oʻlaroq bu yurtdan keyinchalik Muqimiy, Furqat, Zavqiy va boshqa yetuk badiiy soʻz sanʼatkorlari yetishib chiqdilar va oʻz xalqining erki, hurligi va ozodligi uchun xizmat qildilar. Umuman olganda, 19-asrning oʻrtalariga kelib, Oʻrta Osiyo xonliklarida adabiyot va tarixshunoslik bilan bir qatorda mat., tibbiyot, geogr., astro-nomiyaga oid hamda diniy asarlar yara-tildi. Bu xonliklarda miniatyura va xattotlik sanʼati ham oʻz oʻrniga ega. Bu davrning madaniy hayotida dorbozlik, askiya, qoʻgʻirchoq teatri, masxa-rabozlik, ayniqsa, bastakorlik bir-muncha rivojlandi. Qoʻqon xonligining barcha bekliklarida madrasa, maktab va qorixonalar mavjud edi. Madrasalarda ham diniy, ham dunyoviy fanlar boʻyicha tanilgan mudarrislar, olimlar bor boʻlganligi uchun ham bu yerga turli mamla-katlardan koʻplab talabalar kelib oʻqishgan. 18 asr boshida Ashtarxoniylar xonligida hukm surgan siyosiy inqiroz sharoitida Fargʻona Buxorodan ajralib chiqadi. Markazi Qoʻqonda joylashgan mustaqil davlatga dastavval hojalar, keyin Ming xonlar sulolasi hukmronlik qila boshlaydi. Xonlik oʻz tarkibiga Namangan, Qoʻqon, Andijon va Margʻilon viloyatlarini kiritdi. Birinchi hukmdor etib oʻzbeklarning Ming qabilasidan Shohruhbiy eʼlon qilindi. 1721/22 yillar Shohruh amirlarning baʼzi guruhlari oʻrtasidagi nizolar oqibatida halok boʻladi. Uning oʻgʻli Abdurahimbiy (1721/17-1733yy.) Xoʻjand va Andijonni xonlikka qoʻshib oldi, Samarqand, Kattaqoʻrgʻon, Jizzaxni ishgʻol qildi. Uning akasi Abdukarim (1733-1747/48yy.) hukmronligi davrida Oʻsh zabt etildi. Keyingi yigirma yillik hukmdorlarning tez-tez almashib turishi bilan ajralib turadi. 1770-yil Qoʻqon zodagonlari Norboʻtani (1770-1800yy.) hukmdor deb eʼlon qilishdi. U Chust, Namangan va Xoʻjand hukmdorlarining ajralib chiqishga boʻlgan harakatlarini bosishga muvaffaq boʻldi. Norboʻtabiy Toshkentga ham qoʻshin yuboradi, lekin shaharni boʻysindira olmaydi. Norboʻtabiy davrida nisbatan siyosiy osoyishtalikka erishildi, bu esa oʻz navbatida iqtisodiy taraqqiyotga yoʻl ochdi. Sugʻorish tizimi kengaytirildi, yangi madrasalar, jumladan, Mir madrasasi bunyod etildi. Norboʻtaning oʻgʻli Olimbek (1800-1809yy.) Qoʻqonning siyosiy mavqeini sezilarli tarzda koʻtardi. Olimxon hokimiyatni markazlashtirishga boʻlgan harakatlarida oʻzi togʻli tojiklardan tashkil qilgan yollanma qoʻshinga suyandi. U Toshkent va Fargʻonani boʻysintirdi, Oʻratepaga bir necha marta yurish qildi. Qoʻqon xonlari Shohruhbiy (1709-1721) Abdurahimbiy (1721-1733) Abdulkarimmbiy (1733-1750) Abdurahmonbek (1750-1751) Erdonabiy (1751-1752,1752-1762) Bobobek (1752) Sulaymonbek (1762-1763) Norboʻtabiy (1763-1798) Olimxon (1798-1810) Amir Umarxon (1810-1822) Muhammad Alixon (1822-1841) Sulton Mahmudxon (1841-1842) Sheralixon (1842-1845) Xudoyorxon (1845-1858,1862-1863, 1865-1875) Mallaxon (1858-1862) Shohmurodxon (1862) Sulton Saidxon (1863-1865) Nasriddinxon (1875-1876) Umarxon Uyushtirilgan suiqasd oqibatida Olimxon oʻldiriladi va taxtga uning akasi Umarxon (1809-1822yy.) koʻtariladi. U Buxoro amiri Haydar bilan shartnoma tuzdi va Sirdaryoning quyi oqimigacha boʻlgan yerlarni saltanatiga qoʻshib oldi. Toshkent, Buxoro va Xiva yoʻllari kesishgan joyda u Oqmachit istehkomini bunyod qildi. „Musulmonlar amiri“-"amir ul muslimin" unvonining sohibi boʻlmish Umarxon oʻz nomidagi tangalarni zarb etgan. Uning hukmdorligi chogʻida Qoʻqonda ham Buxoro xonligidagi kabi maʼmuriy tizim joriy etilgan. Muhammad Ali Umarxonning merosxoʻri etib uning 12 yoshli oʻgʻli Muhammad Ali (Madali) (1822-1842yy.) tayinlandi. Madali hukmronligini otasi zamonida ham unga yoqmagan kishilarni qatl qilishdan boshladi. U Sharqiy Turkiston va Qashqarga bir necha muvaffaqiyatli yurishlarni amalga oshirdi, Oloy togʻ tizmasi ortidagi tojiklarni boʻysindirishga erishdi. Uni tilyogʻmachilar „gʻozi“(eʼtiqod yoʻlidagi kurashchi) deb atashsada ruxoniylar dinni bulgʻagan va xudodan qaytgan kishi, deya hisoblashar edi. Xon gʻanimlari Buxoro amiriga shikoyat yoʻlladilar. 1840-yil amir elchisi orqali Qoʻqonga otasining xotini bilan nikoh tuzganligi uchun Madalixonni kofir deb eʼlon qilgan fatvoni joʻnatdi. Shundan soʻng Madalixon Buxoroga qarshi urush harakatlarini boshladi, biroq magʻlubiyatga uchragach, oʻzining Buxoro tobeligini tan oldi va amirlik foydasiga Xoʻjanddan voz kechdi. 1842-yil amir Nasrullo Qoʻqondni zabt etib, xonlikni Buxoroga qoʻshib oldi. Madalixon qatl etildi va tez orada Toshkent ham qoʻlga kiritildi. Qoʻqon xonligi aholisining etnik tarkibi XVIII asr boshlariga kelib Fargʻonada yangi Buyuk Oʻzbek Davlatlaridan biri — Qoʻqon xonligi tashkil topdi. Bu davlat oʻzbek davlatchiligi tarixida alohida oʻrin tutadi. Biz bu yerda Qoʻqon xonligi aholisining etnik tarkibi haqida maʼlumot berishni joiz deb bildik. Maʼlumki, Fargʻona vodiysi va unga tutash hududlar aholisi azaldan polietniylik xususiyati bilan Oʻrta Osiyoning boshqa hududlaridan ajralib turgan. Bunday etnik oʻziga xoslilik, Qoʻqon xonligi davrida ham saqlanib qolgan edi. Qoʻqon xonligi hududida asosan oʻzbeklar, tojiklar, qirgʻizlar, uygʻurlar va qoraqalpoqlar istiqomat qilganlar. Bundan tashqari xonlik hududida son jihatidan kamroq boʻlsada yahudiylar, tatarlar va boshqa etnik jamoa vakillari ham yashar edilar Oʻzbeklar Qoʻqon xonligi aholisining asosiy qismini tashkil qilgan. Taʼkidlab oʻtish oʻrinliki, XX asr boshlariga qadar oʻzbeklarning bir qismi oʻtroq, qolgan qismi esa yarimoʻtroq (yarimkoʻchmanchi) holda yashaganlar. XX asr boshlariga kelib, vodiy oʻzbeklarining 828 mingdan ziyodrogʻi oʻtroq holda yashab, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashgʻul boʻlganlar. Rus tilidagi adabiyotlarda aholining ushbu oʻtroq qismiga nisbatan „sart“ etnonimi qoʻllaniladi. Biroq, keyingi yillarda oʻzbek xalqiga nisbatan bu etnonimni qoʻllanilishi toʻgʻri emasligi va ushbu etnonim mazkur xalqqa past nazar bilan, kamsitilib qarash nuqtai-nazaridan, rusiyzabon tadqiqotchilar tomonidan ilmiy isteʼmolga olib kirilganligi haqidagi fikr-mulohazalar bayon etilmoqda. Oʻzbek xalqiga nisbatan „sart“ etnonimining qoʻllanilishi, tarixiy haqiqatga zidligi, oʻzbek xalqiga ushbu etnonim hech qachon oʻz xalqining nomi sifatida qoʻllanilmaganligi haqida jadidchilik harakatining namoyandasi Mahmudxoʻja Behbudiy ham oʻz davrida taʼkidlab oʻtgan edi. Turli urugʻ-qabilaviy tuzilishga ega boʻlgan yarimoʻtroq (yarimkoʻchmanchi) oʻzbeklarning vodiydagi umumiy soni oʻsha davr maʼlumotlariga koʻra 215 ming nafardan koʻproqni tashkil etgan. Bular ichida turk, ming, qipchoq, qurama, yuz, nayman kabilar Qoʻqon xonligi hududidagi yirik etnografik guruhlar hisoblangan. Ushbu urugʻ-qabilalar oʻzbek xalqini konsolidatsiyalashuvida muhim etnik komponentlar sifatida qatnashdilar. Tojiklar Qoʻqon xonligi hududidagi aholining salmoqli qismini tashkil qilganlar. Ular asosan vodiyning gʻarbiy va shimoli-gʻarbiy qismida joylashganlar. Tojikistonning hozirgi Soʻgʻd viloyati hududida tojiklar aholining asosiy qismini tashkil etadilar. Ayni vaqtda Qoʻqon xonligining boshqa bir qator manzilgohlarida ham ular gʻuj yashaganlar. Etnografik adabiyotlarda Fargʻona vodiysida yashagan tojiklar shartli ravishda ikki guruhga — voha tojiklari va togʻlik tojiklarga ajratiladi. Voha tojiklari — bu ushbu oʻlkaning azaliy xalqlaridan biri boʻlib, qator etnik xususiyatlari bilan Qoʻqon xonligi davrida va undan keyingi davrlarda ham boshqa etnoslardan ajralib turgan. Togʻli tojiklar Qoʻqon xonligi hududiga asosan Tojikistonning togʻlik hududlarida joylashgan Mastchoh, Qorategin, Darvoz, Koʻlob, Hisor kabi joylardan koʻchib kelganlar. Shu oʻrinda taʼkidlab oʻtish joizki, koʻplab togʻli tojiklar Qoʻqon xonligi qoʻshinlarida xizmatda ham boʻlganlar. Masalan, Niyozmuhammadning „Tarixi-Shohruhiy“ asarida koʻrsatilishicha, XIX asr boshlarida Qoʻqon xoni Olimxon tashkil etgan yangi qoʻshin tarkibida 6000 dan ziyod togʻlik tojiklar boʻlgan. Tarixiy manbalarning tahlili shuni koʻrsatadiki, XVII va XVIII asrlarda Tyanshan togʻining shimolida yashovchi qirgʻizlarning katta guruhi Fargʻona erlariga kelib oʻrnashdilar. Turli urugʻ-qabilaviy tuzilishga ega boʻlgan qirgʻiz etnosi ham Qoʻqon xonligi hududidagi togʻ va togʻoldi manzilgohlarida yashab, vodiyning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida faol ishtirok etganlar. Uygʻurlar Sharqiy Turkistonning eng qadimgi turkiy etnoslardan biri hisoblanadi. XVIII asrning ikkinchi yarmidan eʼtiboran, ayniqsa XIX asrda Xitoy feodallariga qarshi koʻtarilgan musulmonlar qoʻzgʻoloni magʻlubiyatga uchragandan keyin Sharqiy Turkistonning koʻplab musulmon aholisi, xususan juda koʻp uygʻur oilalari Fargʻona vodiysiga qochib oʻtdilar. XIX asrning oʻrtalaridayoq Qoʻqon xonligida 300 mingga yaqin uygʻurlar yashagan. Tadqiqotchi I. V. Zaxarova ham 1860-yilga qadar Qoʻqon xonligi hududida 200-250 ming qoshgʻarliklar yashagan boʻlsa kerak, deb hisoblaydi. XVIII asrdan Buxoro xonligida yuz bergan siyosiy inqiroz koʻplab xalqlarni bu hududni tashlab ketishga majbur etdi. Oqibatda Buxoro va Samarqand atroflarida yashagan aholining bir qismi Qoʻqon xonligi hududiga kelib oʻrnashdi. Xususan, Sirdaryoning oʻrta oqimida yashab turgan qoraqalpoqlar Qoʻqon xonligi hududiga kelib qoʻnim topdilar. Qoʻqon xonligi hududiga koʻchib oʻtgan qoraqalpoqlar Sirdaryo va Qoradaryo boʻylariga oʻrnashib, anʼanaviy xoʻjaligini yuritishni davom ettirdilar. Xullas, Qoʻqon xonligi oʻzining etnik qiyofasining turli-tumanligi bilan ham xarakterlanadi. Holbuki, bunday etnik turli-tumanlik vodiy aholisini oʻzaro iqtisodiy va madaniy aloqalarini rivojlanishida muhim omillardan biri boʻlgan. Qoʻqon xonligi hukmdorlari Oltun-Bishik Ming Qutlugʻ-xon Tangri-Yor Xudoyor I Sulton (1512-1545), Bobur Temuriyning oʻgʻli va Seydafak ismli ayol, Qutli-xon Mingga uylangan, shahri Axsi (1528-1545) Tangri-Yor Xudoyor II Ilik-Sulton (1537-1610), Oltun-Bishik Ming oʻgʻli, Axsi hukmdori (1545-1597), Fargʻona hukmdori (1597-1610). Tangriyar Xudayor II ning Fargʻona shahri (1610-1615) oʻgʻli Yor-Muhammad Hindistonga Boburiylarga surgun qilingan. Abu al-Qosim (Sulton-Kuchak-bey) (1606-1625), Muhammad Aminning oʻgʻli (Buxoroga surgun qilingan) va Fargʻona shahri shahzodasi Tangriyar Xudayor II ning nabirasi (1615-1625). Ubaydulloh (Sulton-Asil-biy) (1622-1662), Abu al-Qsimning oʻgʻli, Fargʻona shahri hukmdori (1625-1662). Jamash-biy (Shoh-Mast-biy), Ubaydullaning oʻgʻli, Fargʻona biy (1662-1677) Shohruh-biy I (1638-1694), Fargʻona shahri biy Jamashbiyning oʻgʻli (1677-1694). Rustam Hoji Sulton , Shohruh I oʻgʻli, Fargʻona shahri (1694-1701) Rustam Hoji-Sultonning oʻgʻli Pozil Otaliq Rishton shahrida (1701-1704) yashab, oʻz ukasi Ashur-Kul bilan birga boʻlgan. Rustam Hoji-Sultonning oʻgʻli Ashurkul Axsi shahrida yashagan (1701-1704), u yerni ukasi Pazil-Ataliq bilan boʻlishib olgan. Ming sulolasi Shohruxbiy, Ashur-Kulning oʻgʻli Shohmast-bey, Ming qabilasi shahzodasi, Ashtarxoniylar davlati patriarxi, Fargʻona shahri shahzodasi (1704-1710), Fargʻona suveren begi (1710-1720). Abdurahimbiy , Shohrux-biya II oʻgʻli, Min qabilasi va Fargʻona hukmdori (1721-1739). 1721-1733 yillarda Fargʻonani Dehqon-Tuda qishlogʻidan boshqargan, 1732 yilda Qoʻqon shahri qurilib, poytaxtga aylangan. Abdulkarimbiy , Shohruh-biy II ning oʻgʻli, Ming qabilasidan boʻlgan biy va Qoʻqon begi (1739-1751 (1765)) Qoʻqonda hukmronlik qilgan. Margelanda min va beglar qoʻqon qabilasidan boʻlgan Shohruh-biya II ning oʻgʻli Shodibiy (1739-1748) hukmronlik qilgan. Sulaymonbek , Shodibiyning oʻgʻli, raqs qabilasi Ming va Qoʻqon beglari (1748-1778), Margʻilonda (1-marta) hukmronlik qilgan. Nizomiddin Muhammad Bobobiy , Abd ar-Rahimbiyning oʻgʻli, Ming qabilasining biy va Qoʻqon begi (1751-1752) Erdonabiy , Abd ar-Rahimbiyning oʻgʻli, ming qabilasining biy va Qoʻqon begi (1752-1769 (1765-1778)) Qoʻqonda hukmronlik qilgan. Oʻldirilgan. Min qabilasining biy, Qoʻqon begi (1769-1770 (1778)) Shodi beyning oʻgʻli Sulaymon bek Qoʻqonda 3 oy hukmronlik qildi. (2-marta). Oʻldirilgan. Norboʻtabiy , Abd ar-Rahmonning oʻgʻli, Abd ar-Kezrim-biyning nabirasi, Ming qabilasining biy va Qoʻqon begi (1770-1798 (1778-1807)) Olimxon , Narbuta -Biyaning oʻgʻli, 1-xon Qoʻqon (1798-1809 (1807-1816)). Sayyid Muhammad Umarxon, Narbuta Biyaning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1809-1822 (1816-1821)) Sayyid Muhammad Alixon (Madalixon) (1809 — aprel 1842), Qoʻqon xoni Sayyid Muhammad Umarxonning oʻgʻli (1822-1842 (1821 — 1842 yil aprel)). Oʻldirilgan. Sulton Mahmudxon (? — 1842 yil aprel), Qoʻqon xoni Sayyid Muhammad Umarxonning oʻgʻli (1842 yil aprel). Oʻldirilgan. Amir Nasrullo , Buxoro xoni, Qoʻqon xoni (1842-yil 5-aprel — 1842-yil 18-aprel) Ibrohim Xayol-Parvanachi , Buxoro xoni hokimi, Qoʻqon xoni (1842-yil 18-aprel — 1842-yil iyun) Sayyid Muhammad Sher-Alixon (1792-1845), Hoji beyning oʻgʻli, Abd ar-Rahmonning nabirasi, Qoʻqon xoni Abd ar-Kerim-beyning nevarasi (1842-1845-yillar). Oʻldirilgan. Sarimsoqxon (? — 02.05.1845), Qoʻqon xoni Sayyid Muhammad Shir-Alixonning oʻgʻli (1845). Oʻldirilgan. Murodxon , Olimxonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1845 (11 kun)). Oʻldirilgan Sayyid Muhammad Xudoyorxon III , Sayid Muhammad Shir-Alixonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1845-1851) (1-marta) Abdulla-bek , Xudoyorxon III ning uzoq qarindoshi, Qoʻqon xoni (1851 (bir necha kun)) Sayyid Muhammad Xudoyorxon III , Sayid Muhammad Shir-Alixonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1851-1858) (2-marta) Sayyid Bahodir Muhammad Mallaxon , Sayid Muhammad Shir-Alixonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1858-1862). Oʻldirilgan. Sulton Shohmurodxon, Sarimsoqxonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1862) Sayyid Muhammad Xudoyorxon III , Sayid Muhammad Shir-Alixonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1862 (1 oy)) (3-marta) Mir Muzaffar ad-dinxon , Buxoro xoni, Qoʻqon xoni (1862 (1 oy)) (1-marta) Olimkoʻl , Margʻilon hokimi, Qoʻqon xoni (1862 (1 oy))[ manba aniqlanmagan 3886 kun ] Sayyid Muhammad Xudoyorxon III , Sayid Muhammad Shir-Alixonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1862) (4-marta) Kalender-bek , Sayid Muhammad Alixonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1862 (1 oy)). Chustda hukmronlik qilgan. Oʻldirilgan. Mir Muzaffar ad-dinxon , Buxoro xoni, Qoʻqon xoni (1862-1863) (2-marta) Muhammad Sulton Saidxon , Sayyid Bahodir Muhammad Mallyaxonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1863 yil iyul — 1865 yil iyun). Oʻldirilgan. Haydar-bek (Xuday-Kul-bek/Belbakchi-xon), Shohruxning oʻgʻli, Olimxonning nabirasi, Qoʻqon xoni (1865 yil iyun — 1865 yil iyul) Sayyid Muhammad Xudoyorxon III , Sayid Muhammad Shir-Alixonning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1865-yil 22-iyul 1875-yil) (5-marta) Nasriddinxon , Sayyid Muhammad Xudoyorxon III ning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1875 yil 22 iyul — 1875 yil 9 oktyabr) (1-marta) Poʻlatxon , Qoʻqon xoni (1875 yil 9 oktyabr — 1876 yil 28 yanvar). Bajarildi. Nasriddinxon , Sayyid Muhammad Xudoyorxon III ning oʻgʻli, Qoʻqon xoni (1876 yil 28 yanvar — 1876 yil 19 fevral) (2-marta) 1876 ​​yilda Qoʻqon xonligi oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Manbalar Beisembiev, T. K. Kokandskaia istoriografiia : Issledovanie po istochnikovedeniiu Srednei Azii XVIII-XIX vekov. Almaty, TOO „PrintS“, 2009.ISBN 978-9965-482-84-7. Beisembiev, T. K. „Annotated indices to the Kokand Chronicles“. Tokyo: Research Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo University of Foreign Studies. Studia Culturae Islamica. № 91, 2008.ISBN 978-4-86337-001-2. Beisembiev, T. K. „The Life of Alimqul: A Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia“. Published 2003. Routledge ISBN 978-0-7007-1114-7. Beisembiev, T. K. „Taʼrikh-i SHakhrukhi“ kak istoricheskii istochnik. Alma Ata: Nauka, 1987. Beisembiev, T. K. „Legenda o proiskhozhdenii kokandskikh khanov kak istochnik po istorii ideologii v Srednei Azii (na materialakh sochinenii kokandskoi istoriografii)“. Kazakhstan, Srednjaja i Tsentralnaia Azia v XVI-XVIII vv. Alma-ata, 1983. Dubavitski, Victor and Bababekov, Khaydarbek, in S. Frederick Starr, ed., Ferghana Valley: The Heart of Central Asia. Erkinov, Aftandil S. "Imitation of Timurids and Pseudo-Legitimation: On the origins of a manuscript anthology of poems dedicated to the Kokand ruler Muhammad Ali Khan (1822-1842), " GSAA Online Working Paper No. 5[1]. Erkinov, Aftandil S. „Les timourides, modeles de legitimite et les recueils poetiques de Kokand“. Ecrit et culture en Asie centrale et dans le monde Turko-iranien, XIVe-XIXe siècles // Writing and Culture in Central Asia and in the Turko-Iranian World, 14th-19th Centuries. F.Richard, M.Szuppe (eds.), [Cahiers de Studia Iranica. 40]. Paris: AAEI, 2009. Golden, Peter B. (2011), Central Asia in World History, Oxford University Press. Howorth, Sir Henry Hoyle. History of the Mongols: From the 9th to the 19th Century, Volume 2, Issue 2, pp. 795-801,816-845. https://archive.org/details/p2historyofmongo02howouoft/page/784/mode/2up Levi, Scott C. „Babur’s Legacy and Political Legitimacy in the Khanate of Khoqand.“ to be submitted to the Journal of Asian Studies. „The Muslim World“; Part III, „The Last Great Muslim Empires“: Translation and Adaptations by F. R. C. Bagley. (Originally published 1969). Brill Academic Publishers, ISBN 978-90-04-02104-4. Nalivkine, V. P. Histoire du Khanat de Khokand. Trad. A.Dozon. Paris, 1889. Nalivkine, V. P. „Kratkaia istoria kokandskogo khanstva“. Istoria Srednei Azii. A. I. Buldakov, S. A. Shumov, A. R. Andreev (eds.). Moskva, 2003. OʻzME. Birinchi jild. Tashkent, 2000. Roy, Olivier. (2007). „The New Central Asia: Geopolitics and the Birth of Nations“. I. B. Tauris. Vakhidov, Sh. Kh. XIX-XX asr bāshlarida Qoqān khānligida tarikhnavislikning rivājlanishi. arikh fanlari doktori dissertatsiyasi. Tāshkent, 1998. Havolalar Qoʻqon xonligi aholisining etnik tarkibi Uzbek tourist site Unesco site Adabiyotlar Bobobekov H., Qoʻqon tarixi, T., 1996. Nalivkin V. P. Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva. — Kazan, 1886. — 127 s. Sichyov N. V. Kniga dinastiy. — M.: AST; Vostok-Zapad, 2005. — 959 s. — ISBN 5-17-032495-2 (AST); ISBN 5-478-00092-2 (Vostok-Zapad). Istoriya Sredney Azii. Sbornik istoricheskix proizvedeniy / Sost. A. I. Buldakov, S. A. Shumov, A. R. Andreev. — M.: Yevrolins; Russkaya panorama, 2003. — 504 s. — ISBN 5-93165-072-5. Oʻzbekiston tarixi Turkiy davlatlar Tarixiy joylar Tarixiy davlatlar Oʻzbek xonliklari Qoʻqon xonligi

3733

https://uz.wikipedia.org/wiki/Buxoro%20amirligi

Buxoro amirligi

Buxoro amirligi — (1756-yil 12-dekabr — 1920-yil 2-sentyabr) oʻzbek sulolasi ashtarxoniylar oʻrniga kelgan oʻzbek mangʻitlar sulolasi vakillari oʻzlarini amir deb atashgan. Shunga koʻra, davlat Buxoro Amirligi deb atala boshlangan. 1920-yil Buxoro bosqini natijasida tugatilgan. 1758-yilda Rahimbiy vafotidan soʻng mangʻitlar amirlik taxtiga uning amakisi Miyonkoʻl hokimi Doniyolbiy (1758—1785-yillar) nomzodini surishadi. Lekin u qatʼiy markaziy hokimiyatni saqlab qololmadi. Mangʻitlarning tarafdorlari va gʻanimlari oʻrtasidagi oʻzaro janjallar, joylardagi hokimlarning mustaqillikka boʻlgan intilishlari oʻn yillarga choʻzilib ketdi. 1784-yili Doniyolbiyning boʻshligidan norozi boʻlgan Buxoro ahli qoʻzgʻolon koʻtardi va amir hokimiyatni oʻgʻli Shohmurodga (1785-1800-yillar) topshirdi. Amir Shohmurod hukmronligi davri Shohmurod yangiliklarni Arkda saroy ahli guvohligida ikkita poraxoʻr yirik amaldor — Davlat qushbegi va Nizomiddin qozikalonni qatl etishdan boshladi. Shundan soʻng Shohmurod Buxoro ahliga ularni bir necha soliqdan ozod etuvchi imtiyozli hujjatni tantanali tarzda topshirdi. Hujjatning matni tosh lavhada kesilgan boʻlib, u katta jomeʼ masjidining ayvoniga oʻrnatildi. Shohmurod „joʻl“ deb nomlangan va urush holatida qoʻshin saqlash maqsadida foydalaniladigan yangi soliq turini joriy qildi. Hokimiyatni oʻz qoʻlida jamlab olgach, u xonlik unvonidan voz kechdi va amirlik darajasida qoldi. Taxtga esa Shohmurod Chingizxon avlodlaridan boʻlgan Donishmandchini, keyinroq esa Abulgʻozini koʻtardi, lekin ular amalda hokimiyatga ega emasdilar. 1785-yili Shohmurod pul islohotini oʻtkazdi hamda 0,7 misqollik (3,36 g) toʻla qimmatli kumush tangalar va bir xil shakldagi oltin tangalarni zarb etishni yoʻlga qoʻydi. U sud mahkamasiga ham shaxsan rahbarlik qildi. Shohmurod Buxoro amirligi tarkibiga Amudaryoning chap sohilidagi hududlarni, jumladan, Balx va Marvni qaytardi. 1786-yili u Karmanada xalq qoʻzgʻolonini bosdirdi, keyin Shahrisabz va Xoʻjandga muvaffaqiyatli yurishlarni amalga oshirdi. Shohmurod afgʻon hukmdori Temurshohdan ustun kelib, asosan o`zbeklar va tojiklar yashaydigan janubiy Turkistonni oʻz qaramogʻida saqlab qolishga erishdi. Amir Haydar hukmronligi davri Amir Haydar (1800—1826-yillar.) otasidan soʻng taxtga oʻtirgan vaqtda butun Mavorounnahr uning hukmiga boʻysinar edi. Haydarning taxtga koʻtarilishi ommaviy qoʻzgʻolonlar va qatllar bilan toʻgʻri keldi. 1800-yili Marv turkmanlari bosh koʻtarishdi. Ichki janjallarga koʻp oʻtmasdan Qoʻqon bilan Oʻratepa uchun urush qoʻshildi. Haydar ushbu shaharni tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq boʻldi. Amir Haydar davrida siyosiy tizim yakka hokimiyatchilik tomon intilayotgan markazlashgan monarxiyadan tashkil topgan edi. Amirga 4 ming kishigacha yetadigan byurokratik mahkama xizmat qilardi. Armiyaning miqdori oshdi. Faqat Buxoroning oʻzida 35 ming harbiydan iborat qoʻshin turardi. Ahmad Donishning yozib qoldirishicha, amir Haydar boshqaruv vaqtiga „har 3-6 oyda yuzaga keladigan toʻxtovsiz feodal urushlar davri“ deya baho berish mumkin. Amir Nasrullo hukmronligi davri Haydardan soʻng taxtga uning oʻgʻli Nasrulla (1827—1860-yy.) oʻtirdi. Unga hokimiyat sari yoʻl ochish maqsadida akalari Husayn va Umar oʻldirildi. Armiya va ruxoniylarga suyangan Nasrulla zodagonlarni jilovlash maqsadida feodal tarqoqlikka qarshi qatʼiy kurash olib bordi. Hukmronligining birinchi oyida u har kuni 50-60 tadan kishini qatl qildi. Nasrullo shu paytgacha amirlik tarkibiga faqat nomigagina kirgan viloyatlarni birlashtirishga erishdi. Viloyatlarni boshqarishga oʻziga muteʼ boʻlgan „nasl-nasabsiz“ kishilarni tayinladi. Nasrullo amirligi chogʻida Xiva va Qoʻqon xonliklari bilan Marv, Chorjoʻy, Oʻratepa, Xoʻjand kabi chegarada joylashgan alohida hududlar uchun boʻlgan tinimsiz urushlar davom etib turdi. Shahrisabz va Kitob hukmdorlarining qarshiligi, ayniqsa kuchli boʻldi. Bir necha harbiy yurishlardan soʻng 1853-yilga kelib ular Buxoroga boʻysindirildi. Amirlik tarkibiga faqat Zarafsxon daryosining oʻrta va quyi oqimidagi vohagina barqaror kirgan edi Amir Muzaffar (1860—1885) hukmronligi davri 1860-yilning oktabr oyida Amir Nasrullo vafotidan sʻong taxtga ugli Muzaffar chiqdi. Muzaffarning hukmronlik davri Rossiyaning Oʻrta Osiyo xonliklariga qarshi harbiy harakatlari kuchaygan davrga toʻgri keladi. Muzaffar qoʻshini bilan general Romanovskiy boshchiligidagi Rossiya qarbiy kuchlari oʻrtasidagi dastlabki toʻqnashuv Jizzax bilan Oʻratepa oʻrtasidagi Erjar (Maydayulgʻun)da boʻlib, unda Buxoro qoʻshini magʻlubiyatga uchragan (1866.8.05). 1868-yilning may oyida Chupon ota tepaliklarida Buxoro qoʻshinlari Kaufman qoʻshinidan engildi. 2—3-iyunda Zirabuloq jangiaya magʻlubiyatga uchragach, 1868-yil 23-iyunda Samarqandda imzolangan Rossiya—Buxoro sulh shartnomasiga koʻra, Buxoro amirligi Rossiyaga tobe boʻlib qolgan. Amir Muzaffarning oʻzi shoir Alisher Navoiy ijodiga muxlis boʻlgan va 1872-yilda Buyuk Britaniya qirolichasi Viktoriyaga Navoiyning „Devoni“ qoʻlyozmasini taqdim etgan. 1868-yil iyuldan 1885-yilda vafotigacha amir Rossiya imperiyasi bilan tinch munosabatlarni davom ettirdi. Unga bir qator elchilar yuborilgan: Nosovich, Kostenko va Petrovskiy. Elchilarni kutib olish marosimlari oʻzbek tilida oʻtkazilar edi. Tantana xizmatkorlari — udaychilar aytardilar: „Hazrati Amirni Xudo Muzafar Mansur qilsun“ (yaʼni: Xudo buyuk amirni qudratli va gʻolib qilsin). Amir Abdulahad (1885—1910) hukmronligi davri Buxoro amiri huquqiy jihatdan mustaqil hukmdor sanalsa ham, haqiqatda rus podshosiga qaram edi. Amir va uning amaldorlariga qarshi xalq harakatlari podsho Rossiyasi qoʻshinlari yordamida bostirilar edi. Amir Abdulahad rus podshosining generaladʼyutanti hisoblangan. Uning davrida rus maʼmurlari amirlikda katta imtiyozlarga ega boʻlgan. Amirlik yerlaridan oʻtgan temir yoʻl boʻylariga rus aholisi keltirilib joylashtirildi. Buxoro Afgoniston chegarasining muhofazasi bilan ham rus qoʻshinlari shugʻullangan. Amir Said Olimxon (1910—1920) hukmronligi davri 1910-yilda otasi Abdulahad Xon vafot etadi. Taxtga 1910-yilda oʻtirdi. Oʻsha yili Rossiya Imperiyasi Imperatori Nikolay II tomonidan Oliy martabaga koʻtariladi. 1911-yilda Said Olimxonga Hazrati Oliylari Imperator Svitasida general-mayor unvoni beriladi. Boshqaruvining boshida u sovgʻalar olmasligini, boshqa vazir va boshliqlarga pora olishni man etishini va soliqchilar va boshliqlarni xalqdan olgan soliqni oʻz manfaatlarida qoʻllamaslikni amr etdi. Biroq vaqt oʻtib vaziyat oʻzgarib ketdi, ushbu intrigalar oqibatida yangi qonunlar chiqarmoqchi boʻlganlar Moskva va Qozonga yuborildi. Said Olimxon esa boshqaruvini anʼanaviy tarzda davom ettirdi. 1913-yil 22-fevralda Sayyid Olimxon Xiva xoni Asfandiyorxon bilan birgalikda Peterburgdagi birinchi jomeʼ masjidining ochilishida ishtirok etdi. Buxoro amirligi Rossiya Imperiyasiga qaram hisoblansada Said Olimxon oʻz davlatida Amir maqomiga ega edi. Said Olimxinning pullariga Sankt-Peterburgda Masjid va Buxoro Amiri Uyi qurildi. 1915-yilning 30-dekabr kuni general-leytenent maqomiga ega boʻldi va Ter Kazaklari qoʻshinida general-adyutant maqomigacha koʻtarildi. Buxoro amirligining podsho Rossiyasiga tobeligi amir Olimxon zamonida (1910—20) yanada ortdi. Amirlikda yettita rus xususiy bankining shuʼbasi ish olib borardi. Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan amirlik aholisining ahvoli yanada ogʻirlashdi. Xuddi shu davrga kelib jadidlik harakati asosida yosh buxoroliklar partiyasi faoliyati kuchaydi. 1917-yil Fevral inqilobi munosabati bilan bu partiya amirlikni podsho Rossiyasi boʻyinturugʻidan qutqazish, baʼzi islohotlar oʻtkazish ishiga kirishdi. Yosh buxoroliklar rus bolsheviklari bilan hamkorlikda 1918-yil martida amir hukumatini agʻdarishga urindilar. Ammo bu harakat muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1920-yil 2-sentabrda Buxoro bosqini natijasida amirlik tugatildi. Buxoro inqilobi 1917-yilda Rossiyadagi fevral inqilobidan keyin Rossiya Muvaqqat hukumati Buxoro amirligi mustaqilligini tasdiqladi. 1917-yil mart oyida „Yosh buxoroliklar“ Buxoroda amirga qarshi ommaviy namoyish uyushtirdilar. Bunga javoban qatagʻonlar boshlandi, koʻplab yosh buxoriyaliklar Kogonga qochib ketishdi. Oktyabr inqilobidan keyin Sovet hukumati dekreti bilan amirlikning mustaqilligi tasdiqlandi. 1918-yil mart oyida „Yosh buxoroliklar“ yetakchilari Qizil Armiya yordamidan foydalanishga qaror qildilar. Ular Kogondagi sovet garnizonini Buxoroda xalq qoʻzgʻoloni avj olayotganiga ishontirdilar va qon toʻkilmasligi uchun amirga ultimatum qoʻyib, undan hokimiyatni topshirishni talab qildilar. Ammo Buxoroga hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi, yosh buxoroliklar va Qizil Armiya boʻlinmalari magʻlubiyatga uchradi. Amirni agʻdarishga boʻlgan muvaffaqiyatsiz urinishdan soʻng Rossiya bilan Buxoro oʻrtasida tinchlik shartnomasi tuzildi va Buxoro mustaqilligi yana bir bor eʼtirof etildi. 1920-yilning yozida Turkiston fronti bosh qoʻmondoni Frunze Buxoro amiri bilan muzokaralar olib borishga harakat qildi. Frunzening talablari amir uchun nomaqbul edi va muzokaralar samarasiz yakun topdi. Qizil qoʻshinlar Buxoroga qarshi yurishga, amir esa uni mudofaa qilishga hozirlik koʻra boshladi. 1920-yil 30-avgustda Qizil Armiya operatsiyasi natijasida Buxoro qoʻlga kiritildi, amir Afgʻonistonga qochib ketdi. Buxoro Qizil Armiya tomonidan bosib olingach, hokimiyat tepasiga Buxoro Kommunistik partiyasi va unga kirgan Yosh buxoroliklar keldi. RSFSRga qaram boʻlgan Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) tuzildi. Siyosiy elita Amir Haydar (1800-1826) davrida oʻzbek urugʻidan boʻlgan mangʻit urugʻining vakili oliy qoʻshbegi Oʻtkurbiy qoʻshbegi Hakimbiyning oʻgʻli katta taʼsirga ega boʻldi. 1800-yilda Qarshiga bek etib tayinlangan, soʻngra qoʻshbegi — amirlikning bosh vaziri boʻlgan va bu vazifalarni 1802—1838-yillarda, jumladan, amir Nasrullo (1827—1860) davrida ham bajargan. Vitkevichning yozishicha, 1835-yilda Nasrullo hokimiyatiga barcha buxoroliklar va amirning oʻzidan boyroq hisoblangan Hakim qoʻshbegi kuchli taʼsir koʻrsatadi. U bosh vazir hisoblangan. Bozorda xonga olib borib turgan, xamirturushsiz nonni shaxsan oʻzi tanlagan va sanagan; xon zaharlanmasligi uchun har kuni xonning ovqati va ichimlik suvini maxsus idishda tayyorlagan. Aloqa, yoʻllar va xat-xabar almashinuvi Buxoro amirligida aravalar yoʻli kam boʻlib, ular asosan mamlakatning shimoliy va shimoli-gʻarbiy qismlarida takomillashgan. Arava bilan aloqa — yuqori va keng yoʻnalishli, aloqasi ogʻir yoʻnalishlariga esa mukammal moslashtirilgan ikki gʻildirakli aravalarda amalga oshirilgan. Karvon yoʻllari boʻylab yuklarni tashish tuyalar yordamida amalga oshirilgan, togʻ yoʻllari boʻylab yuklar eshak va otlarda tashilgan. Aloqa yoʻllariga kelsak, Hisor tizmasi xonlikni 2 qismga ajratgan; uning shimoliy va shimoli-gʻarbiy qismida yuklarni tashish aravalarda va qisman ot-ulovda amalga oshirilgan, lekin tizma janubida — faqat ot-ulov usulida, bu bir tomondan hududning past rivojlanganligi, ikkinchidan, oʻtish qiyin boʻlgan togʻ yoʻllari bilan izohlanadi. Xonlikdagi deyarli barcha asosiy yoʻllar Buxoro shahridan boshlanib, xonlikdagi turli markazlar bilan ham, qoʻshni davlatlar bilan ham aloqa oʻrnatishga xizmat qilgan. Ulardan eng muhimlari: 1) Buxorodan Qarshi, Gʻuzor, Denov, Hisordan Baljuvongacha — 612 verst; 2) Qarshi va Xo‘ja Solih orqali Balxgacha — 390 verst; 3) Kerki va Andxoʻy tumani orqali Maymanagacha — 530 verst; 4) Qarshidan Jom orqali Samarqandgacha — 143 verst. Rossiya Turkistonidan Amudaryogacha boʻlgan eng qisqa yoʻl — 346 verst boʻlib Jom orqali Kalifga olib boradi, aloqa esa aravalarda (joylarda qiyinchilik bilan) amalga oshiriladi; Kalifda Amudaryo ustidan oʻtish joyi bor, uning kengligi kichik (167 sajen), bu yerda katta chuqurlik boʻlib, oqim juda tez. Boshqa oʻtish joylaridan Balx, Mozori Sharif va Kobulga olib boradigan Chushka-Gʻuzor va Shir-Oba diqqatga sazovordir. Bu yoʻllardan tashqari Amudaryo boʻylab aloqa Amudaryo flotiliyasining paroxodlarida va qayiqlarda amalga oshirilgan. Amudaryo flotiliyasi har biri 530 ta indikatorli 2 ta paroxod va 10 000 pudgacha yuk koʻtaruvchi ikkita temir barjadan iborat boʻlgan. Ushbu kemalar qoʻllanadigan Petro-Aleksandrovsk, Chorjoʻy va Kerki oʻrtasidagi aloqa qoniqarsiz; paroxodlarning haddan tashqari kengligi (2½ fut), Amudaryoning oʻzgaruvchan oʻzani, tez oqimi va boshqalar aloqani sekinlashtirgan. Uzunligi 345 verst boʻlgan Transkaspiy temir yoʻlining Samarqand qismi deyarli butunlay Buxoro amirligi chegaralarida boʻlib, bu uning Rossiya va Fors bilan savdo aloqalarini rivojlantirishga juda foydali taʼsir koʻrsatgan. Qoʻshinlar Dastlab Buxoro qoʻshini faqat chavandozlar, asosan oʻzbeklar, turkmanlar va arablardan iborat boʻlgan boʻlsa, 1837-yilgi harbiy islohot natijasida sarboz — piyoda askarlar paydo boʻlgan. Buxoro amirligining qurolli kuchlari doimiy qoʻshin (Lashkarak) va zaruratga qarab chaqiriladigan mirshablar (Navkarak) dan iborat boʻlgan. Urush (gʻazavot) eʼlon qilingan taqdirda, qurol koʻtarishga qodir boʻlgan barcha musulmonlar xizmatga chaqirilgan. Piyoda qoʻshin amir qoʻriqchilarining 2 ta rotasi va besh rotadan iborat 13 ta saf batalyon (sarbozilar), jami 14 ming kishidan tashkil topgan. Piyoda qoʻshinlarining qurollari qisman silliq, qisman nayzali-pichoqli miltiq qurollaridan iborat boʻlgan. Bundan tashqari, koʻplab eski gugurtli va chaqmoqli qurollar mavjud boʻlgan. Otliq askar 20 ta polk (10 000 kishilik) galabotirdan iborat boʻlib, ular haqiqiy otliq qoʻshinni tashkil qilgan va 8 polk (4000) xasabardorlardan iborat boʻlib, falkonetlar bilan qurollangan otliq miltiqchilarga oʻxshagan. Artilleriya 20 ta quroldan iborat edi. Buxoro shahrida toʻp quyish, porox zavodi boʻlgan. Harbiy xizmatchilarga taʼminot qisman pul shaklida, qisman natura shaklida maʼlum miqdorda bugʻdoyni botmon miqdorida berilgan. Yana qarang Buxoro bosqini Adabiyotlar Bregel, Y. (2009). The new Uzbek states: Bukhara, Khiva and Khoqand: C. 1750-1886. In N. Di Cosmo, A. Frank, & P. Golden (Eds.), The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age (pp. 392-411). Cambridge: Cambridge University Press Anke fon Kyugelgen, Legitimizatsiya sredneaziatskoy dinastii mangitov v proizvedeniyax ix istorikov (XVIII-XIX vv.). Almati: Dayk-press, 2004. Olufsen, O. (Ole), The emir of Bokhara and his country; journeys and studies in Bokhara (with a chapter on my voyage on the Amu Darya to Khiva). Gyldendalske Boghhandel, Nordisk Forlag. Copenhagen, London: William Heinemann, 1911 Manbalar Oʻzbekiston tarixi

3735

https://uz.wikipedia.org/wiki/Markaziy%20Osiyoning%20Rossiya%20tomonidan%20zabt%20etilishi

Markaziy Osiyoning Rossiya tomonidan zabt etilishi

Markaziy Osiyoning Rossiya tomonidan zabt etilishi. XIX asrning 20-yillariga kelib Britaniya imperiyada ishlab chiqarilgan mollar Rossiyadan keltiriladigan mahsulotlarga raqobat tugʻdira boshladi. Buyuk Britaniya Afgʻoniston, Eron va Oʻrta Osiyo hududlariga boʻlgan davolarini ochiqchasiga bayon eta boshlagan edi. Rossiya Osiyo bozorlarida oʻz mavqeini mustahkamlash maqsadida rus mahsulotlarini mintaqaga keltirilishida imtiyozli bojxona sharoitlarini yaratib berdi. Nikolay I davriga kelib chor Rossiyasining mintaqadagi diplomatik va harbiy taʼsiri kuchayib bordi. 1834 oʻzbek xonliklariga olib boruvchi yoʻl chorrahalarida Novo-Aleksandrovsk qoʻrgʻoni (Mangʻishloq shahri) barpo etildi. 1839 yil oxiri 1840 yil boshlarida Orenburg general-gubernatori graf Perovskiy Xiva xonligiga qarshi muvaffaqiyatsiz qishki harbiy yurish uyushtirdi. 1847 yilda general Oruchev Orol dengizining shimoli-sharqiy qirgʻogʻini zabt etdi va Raim (Kazalinsk shahri) qoʻrgʻoniga asos soldi. „Nikolay“ va „Konstantin“ paraxodlaridan iborat Orol flotiliyasi tashkil etildi. 1850-55 yillarga kelib Qoʻqon xonligiga qarashli Kumushqoʻrgʻon, Chimqoʻrgʻon, Qoʻshqoʻrgʻon, Oqmachit (Qizil Oʻrda) qalʼasi, keyinchalik hududida Verniy qoʻrgʻoni barpo etilgan Ili daryosi vodiysi rus qoʻshinlari tomonidan bosib olindi. Aleksandr II hukmronligi davrida Oʻrta Osiyoni bosib olish imperiya tashqi siyosatining ustuvor yoʻnalishlaridan biriga aylandi. Qoʻqon xonligi harbiy boʻlinmalarining janubiy Qozogʻiston, Sirdaryoning quyi oqimi va Orol dengizi qirgʻoqlarida barpo etilgan rus aholi punktlariga uyushtirgan hujumlari janubga qarab yurishning jadallashuviga baxona boʻldi. 1865 yilda general-mayor M.G.Chernyaev Toshkentni bosib oladi va shahar oqsoqollarini sulh tuzish xususidagi shartnomani imzolashga majbur etdi. Imperator Aleksandr II Orenburg general gubernatoriga farmon berib, agarda Toshkent ahli Rossiya fuqaroligini qabul qilishni xohish etsa, ularning bu istagini qondirish lozimligini qayd etdi. 1866 yilda rus qoʻshinlari Xoʻjand va Jizzax qalʼasini zabt etdilar. Chinoz qoʻrgʻoni barpo etildi. Xoʻjand va Chirchiqorti oʻlkalari Rossiya tasarrufiga oʻtdi. 1867 yilning iyul oyida imperator farmoniga binoan general-gubernator boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi tashkil etildi. 1868 yilda general-adʼyutant Konstantin Petrovich fon Kaufman boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi qoʻshinlari Buxoro xonligiga qarshi harbiy harakatlarni boshladilar. May oyida rus qoʻshinlari Samarqandga yaqinlashdilar va shaharni jangsiz ishgʻol etdilar. Iyun oyida Buxoro amiri sulh xususidagi shartnomaga imzo chekdi. Zarafsxon okrugi tashkil etildi. General Abramov boʻlinmasi Qarshini bosib oladi va uni Buxoro amiriga qaytaradi. General-mayor Abramovning 1870 yilda amalga oshirilgan harbiy harakatlari natijasida Shahrisabz va Kitob ishgʻol etiladi. Shahrisabz va Kitob bekliklari Buxoro amiriga topshiriladi. 1873 yilda keng qamrovli harbiy harakatlar natijasida Turkiston, Mangʻishlok va Orenburg tarafidan Xiva xonligiga yurish uyushtiriladi. Harbiy harakatlarga 49 ta rota, 32 ta yuzlik, 34 ta zambarak va 2 ta paroxod jalb etildi. May oyiga kelib Hazorasp qalʼasi zabt etildi, koʻp oʻtmay Xiva, Qoʻngʻirot, Xoʻjayli, Mangʻit qalʼalari va Gurlan bekligi taslim boʻldi. Avgust oyida Xiva xonligi bilan sulh shartnomasi tuzildi. Xiva xonligi Rossiya vassalligini qabul qilib, Muhammad Rahim Bahodirxon (Feruz) hukmronligi saqlab qolindi. 1873 yilning kuzida Buxoro xonligi bilan yangi siyosiy shartnoma imzolandi. 1875-1876 yilgi harbiy harakatlar natijasida Fargʻona vodiysida Xudoyorxon va rus hukumatiga qarshi koʻtarilgan qoʻzgʻolon bostirildi. Soʻngra Qoʻqon xonligi tugatilib, Rossiya tarkibidagi Fargʻona viloyati tashkil etildi. 1881 yilda Axal-Tekin vohasi rus qoʻshinlarining ayovsiz hujumlari ostida taslim boʻldi, Ashxobod zabt etildi. Rossiya va Eron oʻrtasida chegara belgilashga qaratilgan konvensiya imzolandi. 1884 yilda Marv taslim boʻldi. 1885 yilda Pendin va Murgʻob vohasida yashovchi turkman qabilalari Rossiya fuqaroligini qabul qildilar. Kushka Rossiyaning eng janubiy chegara maskaniga aylandi. Shunday qilib, XIX asrning 80-yillariga kelib Rossiyaning Markaziy Osiyodagi chegaralarining shakllanish jarayoni nihoyasiga yetdi. 1895 yilda Rossiya va Britaniya hukumatlari oʻrtasida Pomir togʻlarida boʻlinish chizigʻi oʻtkazilishi bilan taʼsir doiralarini tasdiqlash xususidagi shartnoma imzolandi. Yana q. Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakat Oʻrta Osiyo qoʻzgʻoloni Rossiya imperiyasining Oʻrta Osiyodagi mulklari Manbalar Oʻzbekiston tarixi

3788

https://uz.wikipedia.org/wiki/Al-Vakil

Al-Vakil

Al-Vakil oʻzbek hip hop guruhi boʻlgan. „Boʻm-boʻsh koʻchalar“, „Ajoyib Kun“, „Dam-dam“ (DJ Piligrim, New Angels bilan) kabi qoʻshiqlari hit boʻlgan. Ayblovlar Guruh aʼzolari Laylo oʻlimiga aloqador, degan mish-mishlar mavjud. Bu mish-mishlar shuningdek guruh tarqalib ketishiga aynan shu qotillik sabab boʻlgan, deydi. Ularni oʻzbek rap qirollari deyishadi. Ular Laylo ismli qoʻshiqchining qotili sifatida ayblangan. Arsen arman millatiga mansub, u qamoq muddatini oʻtagan va hozirda Moskvada Omar Axe nomi bilan ARS rap guruhi solisti. Danis tatar millatiga mansub, ular oʻlimga hukm etilgan, lekin hukm qayta koʻrib chiqilib ular qamoqda oʻtirib keyin ozodlikka chiqishgan. Hozir Danis Italiyada istiqomat qiladi. Muzaffar oʻzbek, u qamalmagan, lekin 2009-yil yurak xurujidan vafot etgan. Sudlanish vaqtida ular astral olam vakillari bilan muloqot qilshini daʼvo qilgan. Manbalar

3837

https://uz.wikipedia.org/wiki/Qarshi

Qarshi

Qarshi (Naxshab, Navtaka, Nasaf, Behbudiy — 1926—1937-yillarda) — Oʻzbekiston Respublikasining Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926-yildan), viloyat markazi (1943-yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro temir yoʻl va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda. Maydoni 7,5 ming gektar. Aholisi 283,2 ming kishi (2022). Qarshi Oʻzbekistonning qadimiy shaharlaridan biri. U turli davrlarda Bolo, Nashebolo, Naxshap, Nasaf, nomlari bilan yuritilib, XIV asrdan Qarshi deb atala boshlagan. Qarshi shahrining oʻzbek tarixida oʻziga xos oʻrni bor. Birinchidan, Qarshi — Movarounnahrdagi birinchi yirik turkiy tilli shahar. U payti Xorazmda (Urganch), Fargʻonada (Andijon), Shosh vohasida (Toshkent), Sirdaryo boʻylarida bir qancha yirik shaharlarda turkiy til hukmron edi, lekin Movarounnahrda bunday shahar yoʻq edi. Qarshining qurilishi bilan bu yerda turli-tuman aholi joylashdi, ammo turkiy shaharda hukmron tilga aylandi. U payti moʻgʻullarning oʻzi ham allaqachon turkiy tilda gapirardi. Xususan, Kebakxonning ona tili turkiy til boʻlganini arab sayyohi Ibn Battuta qayd etgan. Chigʻatoy ulusi, undan keyin Temuriylar davrida turkiy til rasmiy yozishmalar tili boʻlib xizmat qildi. Hozirda Qarshi shahrida paxta tozalash, yogʻ-ekstraksiya, sut, motor taʼmirlash, taʼmirlashmexanika, uysozlik, plastmassa buyumlari zavodlari, goʻsht va un kombinatlari, tikuvchilik fabrikasi, qurilish materiallari, temir yoʻl transporti, toʻqimachilik korxonalari bor. Shaharda 6 ta bozor, 17 ta bank filiali aholiga xizmat koʻrsatmoqda. Qarshi davlat universiteti, Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti, Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Qarshi filiali, Toshkent irrigatsiya va qishloq xoʻjaligini mexanizatsiyalash muxandislari instituti Qarshi filiali, tibbiyot, pedagogika va boshqa jami 13 kasb-hunar kolleji, 3 akademik litsey, 9 litsey va litsey-internat, 2 gimnaziya, 46 umumiy taʼlim, shuningdek, bolalar musiqa maktablari, 4 teatr (shu jumladan, viloyat musiqali drama teatri, viloyat qoʻgʻirchoq teatri va boshqalar), viloyat oʻlkashunoslik muzeyi, filarmoniya, 13 kutubxona, 3 madaniyat va istirohat bogʻi faoliyat koʻrsatadi. 22 kasalxona, ambulatoriya-poliklinika va boshqalar tibbiy muassasalar bor. Qarshidan Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon, Termiz kabi shahalarga avtobus, poyezd qatnovlari, Qarshi aeroportidan Qarshi — Moskva, Qarshi — Toshkent yoʻnalishlaridagi havo yoʻllarida samolyotlar qatnovi yoʻlga qoʻyilgan. Qarshida Koʻk Gumbaz masjidi (XVI asr), qadimiy hammom (XVI asr), Qashqadaryo ustidagi qadimiy koʻprik (1583), Sharafboy madrasasi (XVIII asr boshlarida), Charmgar masjidi (XIX asr oʻrtalari), Bekmir madrasasi (1905), Abdulazizxoʻja madrasasi (XIX asr), Qilichbek madrasasi (XIX asr) va boshqa meʼmoriy obidalar saqlanib qolgan. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 29-sentyabrdagi "Qarshi shahrining 2700-yilligini nishonlashga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida"gi qarori va Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 26-iyuldagi "Qarshi shahrining 2700-yilligini nishonlashga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida"gi qaroridan keyin shaharda keng koʻlamda tayyorgarlik ishlari boshlab yuborildi. Koʻkgumbaz masjidi, tarixiy koʻprik va boshqalar meʼmoriy obidalar taʼmirlandi. Shaharda Nasaf, Geolog sport majmualari, tennis korti, yopiq suzish havzasi, sport-sogʻlomlashtirish inshootlari, Qarshi „Markaziy“ stadioni (20 ming oʻrinlik), Olimpiya zaxiralari sport kolleji va boshqalar qurilgan. Viloyat teleradiokompaniyasi, Qarshi jamoatchilik va Qashqadaryo kabel televideniyelari ishlab turibdi. Qarshidan Nasafiy taxallusi bilan koʻplab olimlar, shoirlar yetishib chiqqan. Shulardan Alisher Navoiyning „Majolis unnafois“ asarida tilga olingan Mavlono Soyiliy, Mavlono Mir Qarshiy, undan tashqari, Mahmud Nasafiy (musiqa va sanʼat sohasida), Qusam Shayxlar (diniy ilmlar sohasida) shuhrat qozonganlar. Qadimiy Qarshi shahri 2006-yilda UNESCO shafeligida 2700-yillik yubileyini nishonladi. Etimologiyasi Qarshi nomining kelib chiqishi toʻgrisida turli fikr va taxminlar mavjud. V. V. Bartold shaharning nomi moʻgʻul xoni Kebekxon qurdirgan Qarshi (qadimiy turkiychada saroy maʼnosini anglatgan) bilan bogʻliq deb taʼkidlaydi. Qutadgʻu bilig (Saodatga eltuvchi bilim) dostonida Qarshi atamasi saroy va qarama-qarshi turish maʼnosida qoʻllangan. Boburnomada ham bu nom moʻgʻul tilidan olinganligi taʼkidlangan. Keltirilgan taxminlarda atamaning qarshi — saroy, qasr maʼnolari koʻproq qoʻllanadi. Tarixi Ilk tarixi (miloddan avval VIII-II asrlar) Qarshi shahrining tarixi miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga borib taqaladi. Yerqoʻrgʻonda olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida, ayni shu davrda Qarshi shahar sifatida shakllanganligi va qalin devor bilan oʻralganligi maʼlum boʻldi. Yirik savdo yoʻllariga yaqin joylashgan bu shahar Soʻgʻdiyonaning yirik shaharlaridan biriga aylandi. Shahar tarixining katta qismi soʻgʻdiylar bilan bogʻliq — Qashqadaryo vohasini miloddan avvalgi 1-mingyillikda oʻzlashtirishni boshlagan bu eroniy xalq bugungi Qarshi oʻrnida ilk shaharni qurgan deb taxmin qilinadi. Naxshap (Naxshob, Naqshob — notoʻgʻri shakllar), keyinroq esa Nasaf nomi bilan mashhur boʻlgan bu shahar Iskandar Maqduniy davrida ham, arablar kelganda ham yirik shaharchilik markazi boʻlgan. Miloddan avvalgi 545-539 yillarda Kir II sharqiy Eron viloyatlari va Markaziy Osiyodagi Xorazm, Soʻgʻdiyona, Margʻiyona viloyatlari va sak qabilalarini oʻziga boʻysindirdi. Naxshap ham Soʻgʻdiyonaning bir qismi sifatida Ahamoniylar hukmdorligi ostiga oʻtdi. Shahar ilk bor miloddan avvalgi 331-yillar, yaʼni aynan Iskandar istilosidan oldingi yillarga oid bir oromiycha hujjatda tilga olinadi. Unda Nikshapiya (Naxshap) va Kisha (Kesh) shaharlari atrofidagi yerlarni chigirtka bosgani bois hosil nobud boʻlgani aytiladi. Shunday qilib, yunonlar bosqini arafasida Qashqadaryo vohasi zaxirasiz qolgan deyish mumkin. Naxshap miloddan avvalgi IV asrda Iskandar Maqduniy tomonidan ishgʻol qilindi. Iskandar, salavkiylar va Yunon-Baqtriya davrida bu yerda yunon madaniyati keng tarqaldi. Shaharning yana bir nomi Novtak — Navtaka — yangi bino deb talqin qilinadi. Miloddan avvalgi VI asrda shahar kengayib, ichki devor bilan oʻralgan (hozirgacha saqlangan), maydoni 35 gektarni tashkil etgan. Iskandar Maqduniy fathi davrida shahar vayron qilingan. Shundan keyin uning vohadagi yetakchi shahar sifatidagi maqomi pasayib borgan. Islomgacha boʻlgan davr (miloddan avval II — milodiy VII asr) Miloddan avvalgi III—II asrlarda shahar tashqi qalʼa devori bilan oʻralgan (maydoni 150 gektar boʻlgan). II—I asrlarda (hozirgi temir yoʻl stansiyasi hududida) yangi harbiy-siyosiy markaz maqomini olgan Zahhoki Moron qalʼasi bunyod etildi. Bu qalʼa ham Naxshap nomini olib asta-sekin kengaya bordi (qoldiqlari hozirgi Shulluktepa deb ataladi). Miloddan avvalgi II asrda Naxshap Parfiyona davlati tarkibiga kirdi. Bu davrda shahar ikki qatlamli devor bilan oʻralgan. Ikkinchi himoya devori 150 gektarga yaqin hududni tashqi xavfdan saqlab turgan. Yerqoʻrgʻon tashqi devori asosi 8 metr qalinlikda boʻlib, har 60 metrda yarim doirali minoralar boʻlgan. Devorning tepa qismida devor ichi koridori, oʻq-yoychilar xonalari mavjud boʻlgan. Xioniylar va eftaliylar davrida Naxshap gullab yashnadi, Soʻgʻd vohasining savdo, hunarmandchilik markazlaridan biriga aylandi. Kidariylar 468-yilda oʻz qarorgohini Naxshapga koʻchirdilar. V asrda shaharda dahshatli yongʻin yuz berdi. Butun shahar yonib kul boʻldi. Undan keyin Naxshap tiklangan boʻlsa-da, turk hoqonlari va sosoniylar hujumlari natijasida xarobaga aylandi. Faqat VI asr oxiri VII asr boshlaridagina tashlandiq shahar xarobalari ustida kulollar mahallasi bunyod etildi va asta-sekin shahar oʻzini tiklay boshladi. Islom fathidan keyingi Naxshab VIII asrning boshida Movarounnahrning boshqa shaharlari kabi Naxshap ham fath etildi (710-yil). Shahar esa endi Nasaf deb atala boshladi. Shaharda ilk masjid qurildi. Istaxriy, Ibn Havqal va Muqaddasiy kabi musulmon joʻgʻrofiyunlarining bergan maʼlumotiga koʻra, Naxshap qalin devor bilan oʻralgan va toʻrt darvozaga ega boʻlgan. Savdo yoʻllarining xavfsizligi, tarixda birinchi chek tizimi yoʻlga qoʻyilishi, islomdan oldingi savdogarlardan olinadigan soliqlarning bekor qilinishi butun xalifalikda boʻlgani kabi Nasafda ham savdo-sotiq va hunarmandchilikning rivojlanishiga olib keldi. IX asrning boshida Nasaf Somoniylar davlati tarkibiga kirdi. XI asrda qoraxoniylar qoʻliga oʻtdi. Moʻgʻullar bosqini arafasida Nasaf Xorazm sultonligi tarkibiga kirar edi. IX—XIII asrlarda Naxshap (Nasaf) ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan ravnaq topdi. X asrda Nasafda oʻsha davr musulmon olamida ilmiy kongress — majlisi tadris oʻtkazilgan. Oʻrta asrlarda Nasaf orqali Eron va Hindistonni Rossiya va Yevropa davlatlari bilan bogʻlagan muhim karvon yoʻllari oʻtgan, savdo-hunarmandchilik rivojlangan. Moʻgʻullar davrida Nasaf (XIII-XIV asrlar) 1220-yillarda Nasaf Chingizxon qoʻshinlari tarafidan vayron etildi. Aholining koʻpchiligi qirib yuborildi. Masjid va madrasalar vayron etildi. Shundan keyin shaharda hayot deyarli toʻxtab qoldi. Undan keyingi davrda (XIV asrda) voha markazi 3-marta hozirgi Qarshi shahrining eski shahar qismi oʻrnida qayta tiklandi. XIV asrning boshlariga kelib Nasaf oʻzining mavqeini birmuncha tiklay boshladi. 1320-yilda Chigʻatoy ulusini qoʻlga kiritgan Kebekxon (1318—1326) moʻgʻul elitasi oʻtroq hayotga oʻtishi borasida qatʼiy siyosat yuritgan, hatto buni majburiy qilib qoʻygan. U poytaxtni Qashqadaryo vohasiga koʻchirgan, buzilib ketgan Nasafdan 2 farsax (12-14 km) uzoqlikda qasr qurdirib, poytaxtni Qarshi deb atalgan bu qalʼaga koʻchirgan hamda uning hayotini taʼminlash uchun zarur boʻlgan bozorlar, karvonsaroylar, tomoshagohlar, yashash kvartallaridan iborat shaharcha qurdirgan. Shahar hududidan topilgan arxeologik yodgorliklar, bino qoldiqlari Qarshida XIV asrning 1-yarmida bir qancha koshinkor imoratlar mavjud boʻlganligidan dalolat beradi. XIV asrning 2-yarmida shahar qoʻrgʻoni atrofi gʻisht va paxsa devor bilan oʻralgan, shaharda Odina masjidi qurilgan. Qalʼa atrofida 2,5-3 metr chuqurlikda xandaq qazilgan Xandaq ustida 4 ta koʻtarma koʻprik boʻlgan. Shahar qoʻrgoni hududi 40gektarni tashkil etgan. Keyinchalik bu shaharcha kengayib, Movarounnahrning markaziga aylangan. Shahar esa shu saroy nomi bilan Qarshi deb atala boshlagan (turkiy „qarshi“ soʻzi forscha „saroy“ soʻzining sinonimidir. Bu soʻz Qoshgʻariyda uchraydi). Nasaf aholisi sekin-asta Qarshi atrofiga koʻchib oʻta boshladi. Mana shu paytdan boshlab Qarshi Nasafning ikkinchi nomiga aylandi va XIX asrga kelib Nasaf nomini isteʼmoldan chiqardi. Kebakxon pul islohoti oʻtkazgan. Uning davrida Buxoro, Samarqand, Termiz shaharlarida hayot qayta jonlandi. Shu shaharlarda zarb qilingan tangalar „kepakiy“ nomini olgan. Qizigʻi shundaki, rus tilidagi „kopeyka“ soʻzi bilan bu soʻz talaffuz jihatdan juda yaqin. Kebekxon davrida moʻgʻullarning Rusya ustidagi taʼsirini hisobga oladigan boʻlsak, „kopeyka“ning „kepaki“dan olingani unchalik ajablanarli emas. Temuriylar davrida Nasaf (XIV-XVI asrlar) Amir Temur strategik ahamiyatga molik boʻlgan Nasafni himoya devori bilan oʻratdi. Ammo, Amir Temurning vatani boʻlgan Keshning mavqei koʻtarilishi natijasida Nasaf biroz eʼtibordan qoldi. Shuning uchun temuriylar davridan biron koʻzga koʻrinarlik yodgorlik qolmagan. Buxoro xonligi (Shayboniylar, ashtarxoniylar) davrida Qarshi (XVI-XVIII asrlar) Qarshi shayboniylar hukmronligi ostiga oʻtgandan soʻng tez rivojlana boshladi. Shayboniylar davrida Qashqadaryo daryosi ustiga koʻprik qurildi va bu inshoot hozirgacha saqlanib qolgan. Undan tashqari Koʻkgumbaz jomeʼ masjidi kabi obidalarning koʻpchiligi aynan shayboniylar davrida barpo etilgan. Shayboniylar davlatchiligi qurilayotgan ilk yillar Qarshi va uning aholisi uchun daxshatli boʻlgan. 1510-yili Mahmudobod jangida sulola asoschisi Muhammad Shayboniyxonning halok boʻlishi Eron shia qoʻshinlarining Xuroson va Movarounnahr tomon yurishiga yoʻl ochdi. Qizilbosh qoʻshinlar koʻmagida temuriy shahzoda Bobur Movarounnahrning katta qismini egalladi va Samarqandga kirdi. 1512-yil kuzida Eron qoʻshinlari Najmi Soniy rahbarligida Qarshi shahrini egalladi. Shahar aholisi yoppasiga qatl etildi. Faqat oʻzbeklarni tutib qatl etish taklifi rad etilib, aholining koʻpchiligi boʻlmish chigʻatoylar, shuningdek, tojiklar ham qirgʻinga uchradi. Mahalliy diniy avtoritetlar boʻlmish saidlar ham qizilboshlardan omon qolmadi. Qarshi qatliomi Movarounnahrda oʻzbeklarga xayrixoh kayfiyatni va qizilboshlarga nisbatan nafratni keskin oshirib yubordi. Viloyatda vujudga kelgan bu ruhiyat, bu atmosfera oʻzbek tarixi va siyosatining yangi yulduzi — Ubaydullaxon sahnaga chiqib kelishiga zamin yaratdi. XVI asrda shahar yaqinida yirik Namozgoh masjidi, hammom binolari qad koʻtargan. Shayboniylar sulolasining eng yirik namoyondalaridan biri Abdullaxon II Qarshida keng koʻlamli bunyodkorlik ishlarini olib bordi. Uning hukmronlik yillarida Qarshida Abdullaxon madrasasi (1590-1591), Boqiboy madrasasi, hammom (1592-1593), Abdullaxon koʻprigi va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega binolar barpo etiladi va ularning baʼzilari hozirgi kungacha saqlanib turibdi. Ashtarxoniylar oʻzbek sulolasi davridan Qarshi Buxoro xonligi taxti merosxoʻrlari turadigan joyga aylandi. Imomqulixon davrida (1614—1615-yillarda) Qashqadaryodan Qarshi choʻliga kanal chiqarilgan. XVII—XVIII asrlarda Qarshi Qashqadaryo vohasidagi birinchi shaharga aylandi. Qarshi XVI asrdan XX asr boshlarigacha Buxoro xonligi, soʻngra amirligining Qarshi bekligi nufuzli markazi boʻlgan. Hunarmandchilik rivojlangan, pul zarb qilingan. 1740-yilda Eron shohi Nodirshohning Movaraunnahrga yurishi ortidan Buxoroda ashtarxoniylar taxtdan agʻdariladi. Yuzaga kelgan vaziyat maydonga yangi kuchlar chiqishini talab qilardi. Bundan mangʻit biylari, xususan Qarshi begi Muhammad Hakimbiy mangʻit va uning oʻgʻli Muhammad Rahimxon unumli foydalanadi. Qarshi Buxoro amirligi davrida (XVIII-XX asrlar) 1785-yilda Amir Shohmurod oʻzini amir deb eʼlon qildi va Buxoro xonligi amirlikka aylantirildi. Buxoro amirligi davrida Qarshi amirlikning ikkinchi ahamiyatga ega boʻlgan shahriga aylandi. Hatto nufuzi va hajmi jihatdan Samarqandni ham ortda qoldirgan Qarshi, Buxoro amirligi valiahdlarining (yani taxt vorislarining) rasmiy qarorgohi boʻlib qoldi. Mangʻitlar oʻzbek sulolasi davrida Qarshida hammom, madrasa, xonaqoh, sardoba va sugʻorish inshootlari bunyod etilgan. Shahar va uning atrofi obodonlashgan. XVII-XIX asrlarda Qarshi Oʻrda, Qoʻrgʻon, ichki shahar va shahar tashqarisidagi rabotlardan tashkil topgan edi. Oʻrda mahalliy hokim qarorgohi hisoblanib, toʻrtburchak shaklidagi devor bilan oʻralgan hamda bitta darvozaga (Saqlov darvozasi) ega boʻlgan. Qarshi oʻrdasi hajmi boʻyicha (2,5 gektar) Shahrisabz oʻrdasi va Buxoro arkidan katta edi. N.Xanikovning maʼlumotlariga koʻra, 1841-yilda shaharda uchta kontsentrik joylashgan himoya devori mavjud boʻlgan, tashqi tomondan esa uni rabotlar oʻrab turgan. Vengriyalik olim Herman Vamberi 1863-yilda Qarshida boʻlib, shaharda 10 ta karvonsaroy, katta bozor boʻlganligini yozadi. Aholisining 25 mingga yaqin asosiy qismi oʻzbeklar deb taʼkidlaydi. Oxirgi Buxoro amiri Said Olimxon 1898-yildan 1910-yilgacha Nasaf voliysi vazifasini bajardi. Shoʻrolar davrida Qarshi 1919-yilda Mahmudxoʻja Behbudiy Qarshida qatl etilgandan soʻng, shahar 1926—1937-yillarda. Ammo, keyinchalik aholi koʻnikkan Qarshi nomi qaytarildi. Shoʻrolar davrida Qarshi asosan qishloq xoʻjaligiga asoslangan Qashqadaryo viloyatining markaziga aylandi. Shaharda boshqa shaharlar kabi shoʻrolar arxitekturasiga oid binolar qurildi. Bir-biridan uncha farq qilmaydigan, koʻrimsiz koʻp qavatli binolar oʻzbek mahallalariga muqobil oʻlaroq koʻplab qurila boshladi. Bu esa Qarshining qadimiylik ulugʻvorlik siyogʻini yoʻqotishiga olib keldi. Baʼzi masjid-madrasalar omborxona hatto qiynoqlar qoʻllanadigan turmaxonalarga aylantirildi. „Toshturma“ degan sovuq nomga ega boʻlgan bunday turmalardan biri shaharning 2700-yilligi yubileyiga qadar oʻz vazifasini bajarib keldi. Geografiyasi Qarshi Pomir-Oloy togʻ tizimining gʻarbiy chekkasida, Qashqadaryo daryosidagi Qarshi vohasida, Qoʻngʻirtogʻ togʻ etagida, Qarshi dashtining sharqiy qismida joylashgan. Shahar yeri yuzasining ustki qavati, asosan, daryo va soylar oqizib kelgan oqiziqlar — loyqalar, qumoq va qumloq yotqiziqlar qum bilan qoplangan. Shahar Toshkent shahridan 400 km janubi-gʻarbiy qismida (520 km avtomobil yoʻli orqali) joylashgan. Qarshi-Xonobod aviabazasi Qarshidan 10 km sharqda joylashgan. 1970-yillarning boshlarida Amudaryodan sugʻorish kanali (Amu-Qarshi bosh kanali) qurildi. Iqlimi keskin kontinental. Aholisi 2021-yil 1-yanvar holatiga koʻra, aholi soni 275 018 kishi. Aholining milliy tarkibi oʻzbeklar, qisman ruslar, tojiklardan tashkil topgan. Iqtisodiyoti Qarshi shahri iqtisodiyoti xizmat koʻrsatish sektoriga asoslangan. Aholining katta qismi savdo, bank, taʼlim, sogʻliqni saqlash kabi xizmat koʻrsatishga asoslangan iqtisodiyot tarmoqlarida faoliyat yuritadi. Qarshida Yerqoʻrgʻon ulgurji, Osiyo avtomobil, Farhod xoʻjalik mollari, Orzu, Qarshi buyum bozorlari shahar aholisi va aglomeratsiyasi uchun xizmat koʻrsatmoqda. Shaharda 21 ta bank, jumladan Xalq banki, Agrobank, Oʻzmilliybank, Ipoteka-bank, Oʻzsanoatqurilishbank, Ipak yoʻli banki, Asakabank, Hamkorbank, Aloqabank, MKBANK, Turonbank, Qishloq Qurilish bank, Invest Finance bank, Trastbank, Asia Alliance bank, Davr-bank, Garant bank, Kapitalbank, Anorbank, TBC Bank, Tenge Bank filiallari faoliyat koʻrsatmoqda. Transport tizimi Qarshi Qashqadaryo viloyatining markazi hamda viloyatdagi asosiy trasnport tuguni hisoblanadi. Shahar avtomobil, temir va havo yoʻllari orqali xorijiy mamlakatlar, respublikaning boshqa shaharlari hamda viloyat tumanlari markazlari bilan bogʻlangan. Qarshi aeroporti xalqaro maqomga ega aeroportlardan biri. Aeroportdan Qarshi-Toshkent, Qarshi-Moskva yoʻnalishlariga aviaqatnovlar tashkil etilgan. Aeroportda 2019-yil 1-oktyabrdan boshlab „beshinchi havo erkinligi“ qoʻllangan holda „Ochiq osmon“ rejimi qoʻllanib kelinadi. Qarshi temir yoʻl vokzali Oʻzbekiston temir yoʻllari aksiyadorlik jamiyatiga tegishli boʻlgan temir yoʻl vokzali. Qarshi vokzali orqali respublikaning Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Andijon shaharlariga temir yoʻlda borish mumkin. Qarshi-Toshkent (kuniga 2-marta), Termiz-Toshkent (har kuni), Uzun-Toshkent (har kuni), Termiz-Andijon, Termiz-Xiva yoʻnalishlarida qatnovchi poyezdlar Qarshi vokzalida toʻxtab oʻtadi. Toshkent-Qarshi yoʻnalishida Afrosiyob tezyurar poyezdi qatnovi yoʻlga qoʻyilgan. Aarsgi vokzali 2015-yilda kapital taʼmirdan chiqarilib, hozirgi koʻrinishga keltirilgan. Qarshida, shuningdek, shaharlararo yoʻnalishda qatnaydigan Qarshi-Toshkent zamonaviy avtobus qatnovi yoʻlga qoʻyilgan. Shahar ichida jamoat transporti unchalik rivojlanmagan. Bugungi kunda Jamoat transporti avtobuslardan iborat boʻlib, avtobus parkining katta qismi Isuzu HC 40 avtobuslaridan tashkil topgan va jamoat transporti kengayayotgan Qarshini toʻla qamrab olmaydi. 2020-yilning 22-avgust kuni Qarshi shahriga Xitoydan Golden Dragon rusumli avtobuslar olib kelinib, 1-yoʻnalish (Temir yoʻl vokzali — Yerqoʻrgʻon bozori), 2- va 7-yoʻnalishlarda aholiga xizmat koʻrsatmoqda. Taʼlim va sogʻliqni saqlash Qarshida taʼlim turlari, amaldagi „Taʼlim toʻgʻrisida“gi Qonunga binoan, maktabgacha taʼlim va tarbiya, umumiy oʻrta va oʻrta-maxsus taʼlim, professional taʼlim, oliy taʼlim, oliy taʼlimdan keyingi taʼlim, kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, maktabdan tashqari taʼlimdan iborat. Shaharda maktabgacha taʼlim va tarbiya Qarshi shahar maktabgacha taʼlim boʻlimi tomonidan tartibga solinadi. Boʻlimga shahardagi bir necha oʻnlab maktabgacha taʼlim tashkilotlari qaraydi. Umumiy oʻrta va oʻrta-maxsus taʼlim shahardagi 46 ta umumiy va bir nechta ixtisoslashtirilgan maktablar, jumladan Abdulla Oripov nomidagi ijod maktabi, Prezident maktabi yordamida tashkillashtirilgan. Ushbu maktablar faoliyati Qarshi shahar xalq taʼlimi boʻlimi (Xalq taʼlimi vazirligiga qaraydi) tomonidan tashkillashtiriladi. Qarshi davlat universiteti, Qarshi iqtisodiyot va muhandislik insituti, Toshkent axborot texnologiyalari instituti Qarshi filiali, Toshkent irrigatsiya va qishloq xoʻjaligini mexanizatsiyalash muxandislari instituti Qarshi filiali shahar va viloyat yoshlarini oliy taʼlim bilan qamrab oladi. Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari "Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari" milliy roʻyxatiga Qarshida joylashgan 28 arxeologiya va 25 arxitektura yodgorliklari, 6 monumental sanʼat yodgorliklari va 1 nafar diqqatga sazovor joy kiritilgan Arxeologiya yodgorliklari Qarshi shahrida jami 28 ta arxeologiya yodgorligi davlat muhofazasiga olingan. Arxitektura yodgorliklari Qarshi shahrida jami 25 ta arxitektura yodgorligi davlat muhofazasiga olingan. Monumental sanʼat yodgorliklari Qarshi shahrida jami 6 ta monumental sanʼat yodgorligi roʻyxatga olingan. Diqqatga sazovor joylar Mashhur kishilari Qarshi shahridan bir qancha taniqli olimlar, shoir, faylasuflar yetishib chiqqan. Hadis ilmining bilimdonlaridan Abul Abbos al-Mustagʻfiriy, Abu Turob Naxshabiy, yetuk shoir va olimlar Ziyoviddin Naxshabiy, Muyididdin Nasafiy, Sayido Nasafiy, huquqshunos alloma Najmiddin Nasafiy, kalom ilmining namoyandasi Abul Muʼin Nasafiy, faylasuf Aziziddin Nasafiy, mohir meʼmorlar Ali Nasafiy, Olim Nasafiy va boshqalar shular jumlasidandir. Manbalar Qashqadaryo

3838

https://uz.wikipedia.org/wiki/ARIS

ARIS

ARIS (Architecture of Integrated Information Systems) Integratsion Informatsiya Sistemasi Arxitekturasi. EPC modellashda grafik koʻrinishda tuzilmasini koʻrsatishda qoʻllaniladi. Informatika

3841

https://uz.wikipedia.org/wiki/Chiroqchi

Chiroqchi

Chiroqchi — Qashqadaryo viloyatidagi shahar va tuman markazidir. Aholisi — taxminan 270 ming nafardan ortiq. Joylashuvi: 39°2’23" shimoliy kenglik va 66°33’36" sharqiy uzunlik. Shaharda asosan oʻzbeklar istiqomat qilishadi. Juda kam miqdorda tatarlar bor. Qashqadaryo daryosidan oʻtuvchi koʻprik oldida, shahar markaziy bozorining orqa tomonida loʻlilar yashaydi. Mustaqillikgacha bir nechta juhud xonadoni ham boʻlgan. Shaharda „Chiroqchi“, „Chiroqchi fermeri“ nomli gazetalar chop etiladi. Oʻz bosmaxonasiga ega. „Chiroqchi chiroqlari“ nomli xalq-milliy ansambli ham mavjud. Shaharda 3 ming tomoshabin uchun moʻljallangan, yangi taʼmirlangan stadion bor. Futbol klubi — „Chiroqchi“. Shaharda aikido klubi faoliyat koʻrsatmoqda. Til Shahar aholisi adabiy tilga yaqin shevada gaplashishadi. Boshqa katta shahar aholisiga teskari oʻlaroq ular men, sen, deyishadi. Hozirgi zamon davom feʼlini ham xuddi adabiy tildagidek qoʻllashadi: kelayapti, borayapti va hk. Katta yoshdagilar orasida qipchoq lahjasi keng tarqalgan. Tarixi Ilk tarixi. Kishmishtepa (V-XIII asrlar) Hozirgi Chiroqchi shahri atrofida, „Mehnatkash“ jamoa xoʻjaligi hududida Kishmishtepa deb ataluvchi qadimgi shahar qoldiqlari mavjud. Bu shahar taxminan eramizning V-VI asrlarida tashkil topgan. Shahar sitadel, shahriston va keng rabotdan iborat. Shahriston 24 ga maydonni egallagan va devor hamda handaq bilan oʻralgan. Shahriston devorlari VII-VIII asrlarga oid boʻlib, IX-X asrlarda mustahkamlangan. Shahriston VII-VIII asrlarda kengaya boshlaydi, IX-X asrlarda esa kengayib katta shaharga aylanadi. XIII asrda moʻgʻullar bosqinidan soʻng shahar inqirozga yuz tutdi va asta-sekin hozirgi Chiroqchi shahri hududiga koʻchadi. Kishmishtepani bevosita tadqiq qilgan olim S. B. Lunina shahar haqida oʻzining "Janubiy Soʻgd shaharlari" asarida hikoya qiladi. Kishmishtepa haqida maʼlumot kam boʻlganligi sababli kitobdagi iqtibosni toʻligʻicha keltirib oʻtish joizdir. "Chiroqchi tumani markazining chekkasida, Qashqadaryo qirgʻoqlari yonida, oʻrta asr shahrining qoldiqlari sifatida qarash mumkin boʻlgan Kishmishtepa xarabolari joylashgan. Shahar bizning zamonimizda uning hududida joylashgan gʻisht zavodi tomonidan uzoq vaqt davomida vayron etilgan. Shaharning markaziy tepaligida buldozerlar tomonidan kovlangan va odatda juda chuqur botgan koʻpgina izlarni koʻrish mumkin. Qolgan maydon esa zavod va boshqa inshootlar qurilishi vaqtida buzilgan. 1963-yilda shaharni S. K. Kabanov, 1967-yilda Z. I. Usmanova rahbarligi ostida KATE (Kesh Arxeologik Ekspeditsiyasi) guruhi tadqiq qilgan. 1969-yildan boshlab, biz N. P. Stolyarova bilan bir-necha marta yodgorlikni borib koʻrdik va kichikroq qazuv ishlarini olib bordik, dastlabki materiallarni yigʻdik, chizuvga oldik va kesiklarni tozaladik. Shahriston, aftidan, 700 x 350 m (hozir balandligi baʼzida 15 m.ga yetadi) boʻlgan. Shahar arigʻi kesigidan, zavod hududi va boshqa maydonlardan yigʻilgan materiallarga koʻra, shahar kengina yonqishloqlarga (yaʼni shahar bilan birlashib ketgan, shaharoldi maskanlariga) ega boʻlgan. Yigʻilgan materiallarni sinchiklab tekshirish shularni koʻrsatdiki, ilk oʻrta asrlarga oid sopol buyumlar, asosan, markaziy tepalik hududida, uning kesiklarida va ustki qismida uchraydi. Shahar atrofidagi keng maydon, aftidan, faqatgina rivojlangan oʻrta asrlarda yuzaga kelgan va bu bizga shaharning IX-X asrlarda hududiy jihatdan oʻsganligi haqida xulosa qilishimizga imkon beradi. Markaziy tepalikning chetidagi chuqurning kesigida 5 m.dan baland, 1.6 m.gacha 70 va 90 sm.lik qatlamli paxsadan koʻtarilgan, undan yuqorida esa, 1.7 m.gacha 46-48x25-26x8 sm oʻlchamli xom gʻishtdan terilgan devor tozalandi. Qurilish sanasi, taxminan, VII-IX asrlardir. Yigʻilgan soʻrovnoma materiallari ham qiziqarlidir: shahar haqida koʻpgina afsonalar aytiladi, hatto, ulardan birida, xuddi shu tepalikdan Chiroqchi tarixi boshlanganligi taʼkidlanadi. Qariyalarning aytishicha, shaharning haqiqiy nomi hozirda notoʻgʻri talqin qilinadi. Ilgari u „Kisht“ yoki „Shahri Kish“ — Kesh shahri deb atalgan. Hamma bir narsani taʼkidlashadi: bu yerda katta shahar boʻlgan. Bu maʼlumotlar, Kitobda yigʻilgan soʻrovnomalardagi materiallar bilan ham qisman tasdiqlanadi. U yerdagi yoshi oʻtgan qariyalar bu shaharning oldingi nomi „Kish'“ yoki „Kisht“ boʻlib, shahar inqirozidan keyin, aholisi bilan boshqa joyga koʻchgan." (iqtibos tugadi) XII asrda Oʻrta Osiyoga safar qilgan Abdulkarim ibn Muhammad as-Somoniyning "Kitab-al-ansab" asarida nomi tilga olingan Xushminjakas yoki Xushminchkat shahri, olim Shamsuddin Kamoliddinovning fikricha, xuddi shu Kishmishtepa boʻlishi mumkin. Kishmishtepa, tasodifan, topilgan. Mahalliy bolalar kumush va tilla tangalari bor xazina topib olishgan. Hozirgacha, aholi bu yerdan uy-roʻzgʻor buyumlari topishadi. Topilmalar orasida eng mashhuri, Ummaviylar sulolasi vakili hamda butun dunyo sevib oʻqiydigan „Ming bir kecha“ning qahramoni Horun ar-Rashidning ukasi Ma'mun ar-Rashidning surati solingan kumush tangadir. Chiroqchi nomining kelib chiqishi XVIII asrning oʻrtalariga doir manbalarda Chiroqchi qal’asi borligi haqida maʼlumot berilgan. Akademik V. V. Bartoldning fikricha, Chiroqchi undan ham avvalroq, Ubaydulloxon davrida ham mavjud boʻlgan. Poyon Ravshanning „Sohibqiron tugʻilgan joy yoxud Zanjirsaroy qissasi“ asarida „Chiroqchi“ soʻzining kelib chiqishi haqida qiziq fikr keltiriladi. Aytishlaricha, Temurning onasi Buxoroga ketayotganida, uni toʻlgʻoq tutadi. Kechqurun boʻlganligi sababli ular xotirjam bir yer izlashadi. Uzoqdan chiroq koʻrishadi. Borishsa, bir chayla, ichida esa bir momo oʻtiribdi. Shu kecha, oʻsha chaylada, Temur dunyoga keladi. Taxmin qilganingizdek, bu yerda keyin „Chiroqchi“ nomidagi qishloq paydo boʻladi. Chiroqchi soʻzi „chiroq alangasiga qarab fol ochuvchi“ maʼnosini ham bildiradi. Balki, bironta chiroqchi yashagan boʻlsa, oʻshaning nomi qishloq nomiga oʻtib ketgan boʻlishi ham mumkin. „Chiroqchi“ soʻzining tarixi haqida, bu yerga 1882-yil sayohat qilgan rus zobiti V.Krestovskiy ham oʻz fikrini bildirib oʻtgan. Uning fikricha, shaharning nomi sopoldan chiroq yasovchi hunarmand va butun chiroqchilarning piri, avliyo Chiroqchi ota nomiga qoʻyilgan. Ammo tarixda bunday inson oʻtganligi haqida boshqa biron bir maʼlumot qolmagan. Chiroqchi ota qabrining qayerdaligi ham nomaʼlum. Bu xalq orasidagi afsonadan boshqa narsa boʻlmasa kerak. Shuning uchun ham bu soʻzning etimologiyasi hali koʻp izlanish va mehnatni talab qiladi. Boshqa taxminga koʻra, shahar nomi sirakchi yoki siroqchi - qadimgi turkiy qabila-urugʻning otidan kelib chiqqan boʻlishi mumkin. Chiroqchi Buxoro amirligi davrida (XVIII asrning ikkinchi yarmi — 1920) Chiroqchi Buxoroning katta bekliklaridan edi. Chiroqchi shahri amirlikning muhim shaharlaridan biri boʻlgan. Chiroqchi atrofidagi yirik shaharlar Qarshi va Shahrisabzga qaramasdan toʻgʻridan toʻgʻri Buxoro amiriga boʻysungan. Bu shaharda shahzodalardan biri beklik qilgan. Chiroqchi bekligidan amirlik ehtiyojlari uchun birqancha soliqlar yigʻilgan: avorizot (favqulodda holatlarda yigʻiladigan soliq), qoracherik (amirlik qoʻshinlarini boqish uchun beriladigan soliq), yaksara (qoʻsh puli; qoʻsh hoʻkizi borlardan olingan), choʻp puli, xarbuz puli (lalmikor yerlarga ekiladigan tarvuzlardan olingan), muhrona (qozi, mufti, rais va boshqa hukmdorlarning muhri uchun soliq), xizmatona (qozilarga, beklarga berilgan toʻlov), vasiqa puli va boshqalar. Shahrisabz orqali oʻtuvchi karvon yoʻli togʻli va oʻtish qiyin boʻlganligi uchun Chiroqchidan oʻtuvchi yoʻl (Jom orqali) Samarqand va Qarshini bogʻlovchi eng qulay yoʻl boʻlgan. Bu yerdan hatto Afgʻoniston va Hindistondan kelayotgan karvonlar ham oʻtishgan. 1820-yilda Buxoro amirligiga safari chogʻida, tarixchi va sayohatchi Meyendorff Chiroqchi va Gʻuzorni oʻzining Voyage d’Orenbourg à Boukhara, fait en 1820 … asarida villes considerables yani „kattagina shaharlar“ deb ataydi. XIX asrda Chiroqchi himoya devori bilan oʻralgan kichik istehkom boʻlgan. Bu haqda mojoristonlik (asli yahudiy) mashhur sayohatchi va tarixchi Herman Vamberi oʻzining „Oʻrta Osiyoga sayohat“ asarida keltirib oʻtadi. Uning shohidlik qilishicha, Buxoro amiri Muzaffar ad-Din (yoki Muzaffariddin) bosh koʻtargan shahrisabzliklarni bostirishga kelganda Chiroqchida turgan. 1873-yilda Buxoroga safar qilgan AQShning Moskvadagi konsuli Yujin Shuylir, Chiroqchida bir kun qoladi. Uning guvohlik berishicha, Chiroqchi oʻsha paytlarda aksar qismi xarobaga aylangan kichik shahar boʻlgan. Bu davrda Chiroqchi bekligi hududi Shahrisabzning Tezob-Qand qishlogʻicha yoyilgan. Abdulahadxon davrida Chiroqchida qoʻzgʻolon koʻtarishga urinish boʻlganini Sadriddin Ayniy oʻzining „Xotiralar“ kitobida soʻzlab beradi. Unda aytilishicha, mahalliy mulozimlarning bedodliklaridan bezor boʻlgan chiroqchiliklar qoʻzgʻolon koʻtarishga ahd qilishadi. Lekin, keyinchalik fikrlarini oʻzgartirib, Buxoro amiriga 200 kishilik hay’at jonatishga qaror qilishadi. Oʻzlarining gʻarib hayotini bildirish uchun ular eski anʼanaga koʻra qora kigizdan meksikaliklarning ponchosiga oʻxshagan kiyim hozirlaydilar. „Qora kigizli“ ikki yuz odam Buxoroda ancha mishmish va xavotir oʻygʻotadi. Buxoro amiri avvaliga ularga yaxshi muomala qiladi ammo keyinchalik xiyla ishlatib ularni hibsga otadi. Baʼzi qismini esa qatl qildiradi. 1880-yildan 1886-yilgacha Chiroqchi bekligini Muzaffar ad-Dinning oltinchi oʻgʻli va boʻlgʻusi Buxoro amiri Abdulahadning ukasi, Sayyid Olimxonning amakisi Sayyid Mir Abdussamad boshqargan. Nokamtarona xulqi va isrofgarchiligi uchun otasi tomonidan Chiroqchi qozisining toʻliq nazorati ostiga olingan. 1882-yilda Chiroqchiga boʻlgan V.Krestovskiyning tavsiflashicha, Sayyid Mir Abdussamad „oʻzining kichik ukasi Sayyid Mir Mansurga juda oʻxshaydigan, soqol-moʻylabsiz, 20 yoshlar chamasidagi, oriqdan kelgan yosh yigit“ boʻlgan. Uning yana guvohlik berishicha, „amir (Muzaffar ad-Din) bu oʻgʻlini choʻrtkesarligi uchun unchalik yoqtirmagan, hatto Shahrisabzga kelsa ham, uni koʻrish uchun Chiroqchiga kirib oʻtmagan“. Mir Abdussamadni akasi amir Abdul-Ahad ham xush koʻrmagan. 1886-yil 4-sentabr tunida, Chiroqchi begi hibsga olinadi va Buxoroga joʻnatiladi. Umrining qolgan qismini, bek Buxoroning Xoʻja Gʻofur mahallasida „uy qamogʻida“ oʻtkazadi". Krestovskiyning gaplarini oʻsha-yilda Chiroqchida boʻlgan ingliz sayohatchisi Henri Lansdell ham tasdiqlaydi. Uning „Rus Oʻrta Osiyosi“ nomli kitobida Chiroqchi begi huzurida boʻlganligi tasvirlangan: "Biz Shaharni ertalab 9.20 da, amirning izvoshida tark etdik va Qarshiga Qashqadaryo vodiysi orqali oʻtadigan yoʻl boʻyicha safarimizni davom ettirdik. Biz bogʻlar va haydalgan yerlar boʻylab bir soatcha sekin izvosda yurdik, keyin qumli lekin oʻsimliklar bilan qoplangan ochiq choʻlga chiqdik. Shahrdan uncha uzoq boʻlmagan yerda Sharmitan qishlogʻi joylashgan ekan va shahardan olti milcha masofada ikkinchi qishloq bor ekan, ammo biz birontasida ham toʻxtamadik. Bir qancha irmoqlarni kesib oʻtdik va chap tomonimizda Hisor tizimiga tegishli togʻlar uzoqdan koʻrinib turardi. Chiroqchiga bir millar qolganda olti nafar bashang kiyingan otliqni uchratdik va ular amirning oʻgli Chiroqchi begi tarafidan meni kutib olish va ahvolimni soʻrash uchun joʻnatilganliklarini aytishdi. Ular bizni shaharga boshlashdi, devor bilan oʻralgani uchun uni shahar deyish toʻgʻriroq boʻladi, boʻlmasa, katta bozorli qishloq desa ham boʻlardi; va ular yana bekning juma kuni boʻlganligi uchun masjidga ketganligini, lekin qaytgandan keyin bizni qabul qilishini aytishdi. Bizni ikki soatcha keyin chaqirishdi va bekning uyi deyarli daryo qirgʻogʻida joylashganini koʻrdik. Uning qarorgohi loy devor bilan oʻralgan va kichikcroq kvadratlarga boʻlingan toʻrtburchak shaklidagi hovlidan iborat ekan. Uning bir tarafida devor boʻylab bir qator xonalar ketgan. Kirayotganimizda qarorgoh xodimi mening sovgʻalarimni qabul qildi va soʻng bizni 18 yoshlar chamasidagi lekin biroz kattaroq koʻrinuvchi, zarrin chopon va oltin hoshiyali qizgʻish rangli salla oʻragan yosh yigit oʻtirgan xonaga boshlashdi. U biz uchratganlar ichida eng koʻrkam kiyingani edi va biz koʻrgan oddiy kiyimdagi otasidan ziynat bobida ancha oʻzib ketgan edi. U bizga ilgari bironta ham ingliz bu yerlarga kelmaganini va ularning mamlakatini koʻrgani kelganim uchun mendan juda xursand ekanligini aytdi. Men undan Angliyaga tashrif buyurishini soʻradim. U esa „Bu faqat otamga boʻgliq“, deb javob berdi. U mening qadimgi noyob buyumlar bilan qiziqishimni eshitgan va Buxoroga bironta qadimiy buyum topish uchun odam joʻnatgan ekan. Menimcha, u meni yozuvchi deb eshitgan boʻlsa kerak, deb oʻylayman va buni undan yashirganim ham yoʻq. Yozuvchiligimni aytish orqali nima uchun tinmay yozib olayotganimni tushuntirdim. Chunki yozib olayotganim sharqliklar koʻzida katta jinoyat boʻlib koʻrinishi va mendan shubhalanishlari uchun yoʻl ochishi mumkin edi. Menimcha, shuning uchun ham bek menga, suhbatimizning oxirdida, ularning yurti haqida biron yomon narsa yozmasligimni umid qilishini qoʻshib qoʻydi. Meni qay darajada mehmondoʻstlarcha kutib olishgani haqida oʻz yurtimga borib koʻp narsalar ayta olishim mumkinligini aytdim, aytganda ham samimiy, yurakdan aytdim. Men bildimki, otliq xabarchi Buxorodan, qushbegidan bu yergacha ikki kunda yetib kelishibdi. Bu narsa biroz shoshilish ishtiyoqimizni oshirdi, chunki oʻsha kun biz bor-yoʻgʻi 13 milgina yoʻl bosib oʻtgan edik; rus sahrosida esa biz bu masofani bir soatdan sal koʻproq vaqtda bosib oʻtardik. Undan tashqari, biz 12 ga 8 fut oʻlchamli xonaga nochorgina joylashtirilgan edik; xonaning devorlari loydan qilingan boʻlib, hatto suvalmagan edi. Teshiklarga tiqilgan yoʻgʻoch choʻplar kiyimlarimizni osib qoʻyish uchun ekan. Xonada yana ikkita shaloq karavot bor edi. Shaharda sayohatimizni kechiktirishimizga arzigulik biron narsa yoʻq edi. Chiroqchi oldin Shahrisabzga boʻysungan, ammo hozirda, hisobotga koʻra, pulini isrof qilib sovuruvchi va har-yilgi poytaxtdan Kitobdagi yozgi qarorgohiga kelayotganida yoʻlda oʻgʻlinikiga toʻxtab oʻtmaydigan otasidan shikoyat qiluvchi mana shu bekbola tarafidan boshqarilardi. Amir oʻz oʻgʻillarini — baʼzilari juda yosh edi — xuddi Chiroqchidagidek xonlik boʻyicha bek yoki voliy sifatida taqsimlab chiqqan edi. Shunga qaramasdan, mening kuzatishimcha, amirning oʻgʻillari ularga katta hurmat koʻrsatuvchi katta yoshli qozilar bilan oʻralgan edi. Chiqqanimizdan keyin bekdan yana bir yasalgan ot va bir nechta sarpo sovgʻa oldik. Ertasi kuni ertalab 6.30 da, quyosh chiqqandan keyin, biz Qarshiga qarab yoʻl oldik. Qarshi bu yerdan 47 mil masofada edi va uni biz oʻsha kunning oʻzidayoq bosib oʻtmoqchi edik. Bir qancha mulozimlar bizni shahardan tashqarigacha kuzatib qoʻyishdi, ular bilan birga yigirma nafarcha otliq guruhi boʻldik. Ulardan biri mendan qizamiqqa qarshi dori berishimni iltimos qildi. Men unga keyingi bekatda narsalarimizni ochgan paytimizda berishimni aytdim. Yoʻlimiz Chiroqchida 1300 fut balandlikdan Qarshiga kelib 800 fut balandlikkacha tushuvchi Qashqadaryo vodiysi boʻylab ketgan edi. Chiroqchidan Qoratikangacha vodiy biroz qisqaradi, lekin hamma joyda suv, oziq-ovqat va yonilgʻi topsa boʻladi." 1883-yilda Buxoro amirligiga sayohat qilgan harbiy kapitan Arxipov, Chiroqchini ham oʻrganadi. Uning aytishicha, Chiroqchi shahrida oʻsha paytda 500 atrofida oila istiqomat qilgan. Uning yana guvohlik berishicha, shahar devorlari deyarli xarobaga holiga tushgan. Ichimlik suvi, yem-xashak va yoqilgʻi moʻl-koʻl boʻlgan. Qashqadaryo sersuvligi dehqonchilik uchun qulay sharoit yaratgan. Hatto, ekin payti, Qarshi va Samarqanddan ham kelib ishlashgan. Chiroqchi bekligidan olinadigan xiroj (hosilning beshdan bir qismi) 100,000 tanga, yoki 25,000 rus rubliga teng boʻlgan. 1920-yil Chiroqchi Shahrisabz, Kitob, Yakkabogʻ bilan bir qatorda, Buxoro Xalq Sovet Respublikasiga qarshi bosh koʻtardi va Sharqiy Buxorodagi bosmachilar harakatining markazlaridan biriga aylandi. Ammo Qizil Armiya tomonidan shavqatsizlarcha bostirildi. 1920-yil 1-sentabrda, Chiroqchi oʻz mustaqilligini yoʻqotdi va shoʻrolar hukumatiga boʻysundirildi. Shoʻrolar davri Ikkinchi Jahon Urushidan keyin bu yerda bir qancha nemis va polyak asirlar, qochoqlar ham vaqtinchalik boshpana topgan. Ularning baʼzilari bu yerda vafot etishgan. Chiroqchida 11 polyak asiri dafn etilgan. Oʻsha vaqt bu yerda polyaklar armiyasining 18-piyoda polki joylashgan. 1977-yilgacha Chiroqchi shahar tipidagi qishloq boʻlgan. 1977-yil 24-noyabrida Ozbekiston Oliy Kengashi Rayosatining qarori bilan Chiroqchiga tumanga qarashli shahar maqomi berildi. Osori atiqalari Chiroqchi shahri binolari asosan xom gʻisht va paxsadan qurilgani bois, bizgacha qadimgi binolar yetib kelmagan. Shaharni orab turgan devorlar ham shoʻrolar hujumi natijasida vayron etilgan. XIX asrda Chiroqchida, vohaning boshqa yirik shaharlari kabi, katta jome masjid boʻlgan. Lekin u hozirgi kunimizgacha saqlanib qolmagan. Shoʻrolar meʼmorchiligiga oid yozgi va yopiq ikkita kinoteatr, madaniyat klubi, kutubxona, Ulugʻ Vatan Urushi qatnashchilariga bagʻishlangan muzey-majmua mavjud. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli Shaharda paxta tozalash zavodi va remont-texnika stansiyasi ishlab turibdi. Bundan tashqari gilamchilik fabrikasi ham bor. Shahar aholisi asosan mayda tijorat, tomorqa xoʻjaligi va uy chorvachiligi orqasidan daromad qiladi. 2005-yilda „Ulugʻ“ masʼuliyati cheklangan jamiyati, Turkiyaning „Kitsan sanayi“ korxonasi bilan hamkorlikda paxta tolasini qayta ishlab undan kalava va trikotaj mahsulotlari ishlab chiqaruvchi qoʻshma korxona ochdi. Nizom jamgʻarmasi 600,000 AQS dollari boʻlgan bu korxona 100 ga yaqin yangi ish joylarini ochdi. Qiziqarli maʼlumotlar „Gorod detstva“ („Bolalik Shahrim“), Aleksandr Rajanovning Chiroqchiga atalgan sheʼri. Eronda 80-yillarning oxirida Chirogʻchi degan sogʻliqni saqlash vaziri faoliyat yuritgan. Istanbulda Chiroqchi nomli masjid bor. Hoqon Chiroqchi (Hakan Çırakçı) ismli turk aktyori bor. Herşeye Rağmen, 1988-yil. Anqara viloyatida Chiroqchi nomli kichik togʻ mavjud. Tojikiston Respublikasidagi Yovon tumanida "Chiroqchi" nomli qishloq bor. Shevada "chiroqchi" — elektrik maʼnosini ham berishi mumkin. Turkmanistonda "Chiroqchi" nomli quduq bor. Yevgeniy Berezikovning „Qizil Buxoro“ romanida chiroqchilik Sobir nomli personaj mavjud. Afgʻoniston Badaxshonida yashovchi hazoriylarda "chiroqchi" deb ataluvchi urugʻ yoki etnik guruh bor. "Chiroqchi" qadimgi turkiy shomonlarining unvonlaridan biri boʻlgan. Hozirgacha „chiroq yoqish“ iborasi ishlarning yurishishi, qiyinchiliklarning ketishi uchun qilinadigan marosim maʼnosini bildiradi. Bunda baxshi momo choʻplarning uchiga paxta bogʻlab, yogʻ solingan idishga botirib oladi va supradagi unga botirib qoʻyadi. Shundan soʻng, paxtalik tayoqchalar yoqiladi. Supraning atrofidagilar yoqilgan choʻplardagi olov ustida qoʻllarini biroz ushlab turib, yuzlariga surtishadi. Baʼzan bu marosim uchun xoʻroz ham soʻyilishi mumkin. Bu islomdan tashqari odat shomonlik anʼanasi boʻlib, Chiroqchi qishloqlarida hali ham oʻtkazilib turiladi. Oʻrta asrlarda chiroqchi deb maqbaralarga qarovchi va imomga yordam beruvchi kishiga aytilgan. Shahrisabz darvozalarining biri "Chiroqchi darvozasi" deb atalgan. N. P. Stremuxov nomli yozuvchining qalamiga mansub „Musulmonlar orasida“ („Sredi Basurmanʼ“) asarda hikoya qilingan baʼzi voqealar Chiroqchi atrofida yuz beradi. Ushbu roman 1883-yil Sankt-Peterburg shahrida, „Svet“ gazetasiga ilova oʻlaroq nashr qilingan. Sufiylarning Bektoshiylar degan tariqatida „chiroqchi“ vazifasi bor. Qirim qorayimlarida toʻy marosimini „chiroqchi“ deb ataluvchi kishi boshqaradi. Qorayimlar turkiy tilli yahudiylardir. Mavzuga oid bogʻlamalar Qashqadaryo Qarshi Chiroqchi tumani Chiyal Katta Langar Qur’oni Manbalar Oʻzbekiston shaharlari Chiroqchi Chiroqchi tumani

3849

https://uz.wikipedia.org/wiki/Palov

Palov

Palov, osh (-{ [polov]; hind. पुलाव [palāu]; sans. पुलाक [pulāka]}- «dimlangan guruch»; ; ; qrmtat. -{pilâv}-; ; ; ; turkm. -{palow}-; ) — asosan turkiy va eroniy xalqlar, shuningdek Osiyoning boshqa mamlakatlarida keng tarqalgan taom. Masalligʻi va tayyorlanish uslubi boʻyicha xilma-xil turlarga boʻlinadi va har bir mamlakatda oʻzgacha tarzda tayyorlanadi. Taom asosini guruch tashkil etadi. Ushbu masalliqdan tashqari yogʻ, goʻsht, sabzi, piyoz va boshqa masalliqlar ishlatiladi. Palov tayyorlanish va tarqalish boʻyicha asosan Oʻrta Osiyo va Yaqin Sharq xalqlari orasida ommabop hisoblanadi. Jumladan, Oʻzbekistonda oʻzbekcha palov oʻzbek oshxonasining eng asosiy taomlaridan biri hisoblanib, har bir xonadonda, toʻy-hashamlarda va dunyoning boshqa davlatlarida sevib isteʼmol qilinmoqda. Tarixi Ushbu taom juda ham qadimgi taomlardan biri boʻlib, kelib chiqish payti va joyi aniqlanishi qiyin hisoblanadi. Baʼzi manbalarga koʻra, palovning tayyorlanish uslubi eramizdan avvalgi II—III asrlarda qadimgi Yaqin Sharq, Oʻrta Osiyo va Hindiston yarim orolida tashkil topib kelgan. Aynan oʻsha paytda Osiyoda guruch yetishtirish ishi rivojlanishni boshlagan. Undan ancha oldin qadimgi Xitoy va Yaponiyada guruch yetishtirish rivojlanish choʻqqisiga erishgan, biroq ularning guruch tayyorlash uslubi palovni tayyorlash uslubidan keskin farq qilgani bois tadqiqotchilar va olimlar palovning qadimgi vatani deb aynan Yaqin Sharq, Oʻrta Osiyo va Hindiston yarim orolini koʻrsatishadi. Qadimda Hindiston yarim orolida guruchni qaynatish va dimlash uslubi boshlangan. Keyinroq qadimgi Forslar yurtida unga goʻsht va boshqa masalliqlar qoʻshilishni boshlagan. Olimlar shu tarzda palov dunyoga kelgan deb bilishadi. Qadimgi arab va fors adabiyotining eng yorqin namoyandalaridan biri, Ming bir kecha asarida va IX—X asrlarning qoʻlyozmalarida palovning bayramona taomligi haqida maʼlumotlar berilgan. Masalan, ularning baʼzilarida palov — pilav, pilaf deb nomlangan. Tadqiqotchilar fikricha, Yaqin Sharqda paydo boʻlib, muayyan rivojlanishga erishganidan soʻng, ushbu taom Oʻrta Osiyoda yanada koʻproq rivojlanishga erishgan va ushbu xalqlarning palov tayyorlash uslubi va ishlatgan masalliqlari palovning hozirgi davrdagi koʻrinishga olib kelishga katta hissa qoʻshgan. Hozirgi paytda palov Oʻrta Osiyo, Kavkaz, Yaqin Sharq va Turkiyada juda ommabop va tansiq taom hisoblanadi. Ushbu oʻlka va mamlakatlardan tashqari, Sharqiy Yevropa va Bolqon yarim orolining baʼzi joylarida palovning har xil turlari tayyorlanadi va sevib isteʼmol qilinadi. Gʻarbiy Yevropada palov haqidagi birinchi maʼlumotlar XVII asrning oxirlarida yetib borgan. Turkiyaga yuborilgan Fransiya elchilari oʻz yurtlariga qaytib ketganlaridan soʻng palov haqida yurtdoshlariga va qirolga juda yaxshi maʼlumotlarni berishgan. Shundan soʻng ushbu taom haqida Gʻarbiy Yevropada unutishgan va faqat XIX asrda palov retsepti Suvaysh kanali quruvchilari tomonidan Yevropaga qayta olib kirilgan. Hozirga kelib palov Yevropa, Rossiya, AQSH va Kanadaning qariyb barcha shaharlarida tarqalgan. Muxojirlar tayyorlaydigan oddiy tamaddixonadan tortib, milliy taomlar restoranlarida ham palov tayyorlanadi. Tavsifi va turlari Palovning mingdan ortiq turlari mavjud boʻlib, tayyorlash uslubi va masalliqlari boʻyicha bir-biridan keskin, baʼzi turlarida esa ozroq farq qiladi. Palov tayyorlash jarayoni asosan ikkiga: zirvak pishirish va guruch solishga boʻlinadi. Zirvakning asosiy masalliqlari yogʻ, piyoz va goʻsht hisoblanadi. Oʻrta Osiyo va Yaqin Sharq xalqlarida asosan qoʻy yoki mol goʻshti, baʼzi joylar va xalqlarda esa baliq yoki ot goʻshti ishlatiladi. Masalan kaspiyoldi turkmanlar va qozoqlar, Sirdaryo va Amudaryo qirgʻoqlarida yashaydigan qozoqlar, qoraqalpoqlar va baʼzi oʻzbeklar palovni baliq goʻshti, asosan osoytr baligʻi bilan tayyorlashadi. Bundan tashqari, zirvakning yogʻi sifatida ham turli moylar ishlatiladi. Masalan, Oʻrta Osiyoning barcha xalqlari asosan qoʻy yogʻi yoki paxta yogʻini ishlatishadi. Qoraqalpoqlar, orololdi va kaspiyoldi qozoqlar saryogʻ, tojiklar esa asosan zigʻir yogʻini ishlatishadi. Yaqin Sharq va boshqa mamlakatlarda esa yuqorida sanab oʻtilgan moylardan tashqari zaytun moyi yoki oʻsimlik yogʻini ishlatishadi. Guruch solish jarayoni ham turli joylarda har-xil bajariladi. Baʼzi joylarda guruchdan tashqari bugʻdoy donlari, noʻxat, loviya, mosh yoki joʻxori donlari ishlatishadi. Taom tayyor boʻlayotganida ushbu donlar baʼzilarda zirvak bilan aralashtiriladi, baʼzilarda esa alohida qilib laganda suziladi. Palovning boshqa taomlardan ajralib turishida aynan ushbu omillar muhim rol oʻynaydi. Palov turlari Oʻrta Osiyo xalqlari palovi Palovni Oʻrta Osiyo xalqlarining koʻpi pishiradigan turida zirvak va guruch aralashtirilib (Samarqandcha va baʼzi palovlardan tashqari) pishiriladi. Palovning ushbu turi butun Turkmaniston, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Oʻzbekiston va Tojikistonning qariyb hamma joylarida tayyorlanadi. Palovning ushbu turi har bir mamlakat, shahar va xalqlda har-xil usulda tayyorlanadi. Ushbu palovda yogʻ, guruch, goʻsht, piyoz va sabzidan tashqari, baʼzida noʻxat, sarimsoqpiyoz, barbaris, behi va boshqa mahsulotlar qoʻshiladi. Palovning ushbu turida asosan sariq sabzi ishlatiladi. Goʻsht masalasida esa, asosan mol goʻshti yoki qoʻy yogʻi va goʻshti ishlatiladi. Palov yogʻi uchun esa asosan paxta va zigʻir yogʻlari ishlatiladi. Oʻrta Osiyoda palovni katta laganda suzishadi va dasturxonga tortishadi. Palov isteʼmol qilayotganda, baʼzilar uni qoʻl bilan yeyishadi. Palovni pomidor, bodring va piyozli achchiq-chuchuk salati va choy bilan isteʼmol qilishadi. Palovning ushbu turi dunyoda eng mashhur va keng tarqalgan hisoblanadi. Forscha palov Forscha palov turi asosan Eron, Afgʻoniston, Pokiston, Ozarbayjon, Turkiya, shimoliy Iroq va qisman Tojikistonda tayyorlanadi. Oʻzbekistonda ushbu palov turi Samarqand (Samarqandcha palov) va qisman Buxoroda tarqalgan. Palovning ushbu turida, gara (zirvak) va guruch alohida pishiriladi va laganga suzilayotganida birlashtiriladi, lekin aralashtirilmaydi. Palovning ushbu turi ham juda har-xil usullarda tayyorlanadi. Qoʻshiladigan mahsulotlar Oʻrta Osiyo palovidan unchalik koʻp farq qilmaydi va bir nechta qoʻshimcha masalliqlar qoʻshiladi. Misol uchun, ushbu palov turi tayyorlanayotganida unga baʼzida har-xil mevalar, non yoki koʻkatlar qoʻshiladi. Taom katta laganda (tovoq) suziladi va salat, choy yoki sharbat bilan isteʼmol qilinadi. Oʻzbekcha palov va uning turlari Oʻzbekcha palov — oʻzbek milliy taom turi. Pishirish usulining xilma-xilligiga va ishlatiladigan masalliqlariga qarab, palovning 40 dan ortiq turlarga ajratiladi. Masalan, qovurma palov, ivitma palov, mayizli palov, bedana palov, qazi palov, behili palov, toʻgʻrama palov, toʻy palov, qiyma palov, sofaki palov (Samarqand viloyati), qorma palov (Qashqadaryo), suzma palov (Xorazm), ugra palov (Surxondaryo) va boshqalar. Palov tayyorlashdagi asosiy jarayonlar: a) yogʻ dogʻlash (yogʻni qozonga solib, oq tutun hosil qilguncha qizdirish); b) zirvak pishirish; d) guruch solish. Guruch terib tozalanib, iliq yoki sovuq suvda 3—4 marta yuviladi. Guruch zirvak yuziga bir tekis qilib solinadi va suv quyiladi. Guruch solingach, choʻgʻsiz kuchli alanga berib, qozon yuzasini bab-baravar qaynatish kerak, aks holda palov «tirik» boʻlib qoladi. Guruch suvni batamom tortgandan soʻng, guruchni kapkir bilan qozonning oʻrtasiga gumbaz qilib oʻyib, damchoʻp suqiladi va damtovoq bilan jips yopib 20 daqiqacha damlanadi. Palovning eng koʻp tayyorlanadigan turlari: qovurma (fargʻonacha) palov — qoʻy yogʻi eritiladi, jizzasi suzib olinadi, yogʻ dogʻlangandan soʻng unga goʻshtdan tozalangan bir boʻlak suyak tashlab yuboriladi. Suyak qizgʻish tusga kirguncha qovuriladi (bu jarayon oshga tus beradi). Suyak olib tashlanib, parrak-parrak toʻgʻralgan piyoz tashlanadi. Loʻnda-loʻnda toʻgʻralgan goʻsht solib, qovurish davom ettiriladi. Piyoz qizarib qovurilgach, qozonga somoncha qilib toʻgʻralgan sabzi solinadi, bir oz tuz solib aralashtiriladi. Sabzi jigarrang tusga kirganda, oshga solinadigan suvning yarmi quyib qaynatiladi. Zirvak 20—25 daqiqa mildiratib qaynatiladi. Qovurma palov uchun 1 kg guruchga 500 g goʻsht, 250 g yogʻ, 500 g sabzi, 4—5 bosh piyoz, bir choy qoshigʻida zira, zirk, qalampir kerak; ivitma palov — dogʻlangan yogʻda loʻnda-loʻnda toʻgʻralgan goʻsht qovuriladi, soʻngra piyoz solinadi. Qovurish piyoz qizarguncha davom etadi. Qozonga toʻgʻralgan sabzi tashlanib, 10—15 daqiqa davomida qovuriladi, bir oz tuz ham tashlanadi va qozonga suv quyiladi. Zirvak tayyorlashga kirishishdan oldin guruchni tuzli suvda 3—4 marta yuvib, issiq suvga ivitib qoʻyiladi. Ivitma palov uchun 1 kg guruchga 150—200 g noʻxat solinadi. Noʻxat kamida 10 soat ilgari ivitib qoʻyilishi kerak. Palov qadimdan Oʻrta Osiyoning har qanday toʻy, sayil, bayram va mehmondorchiliklarida tayyorlanadi. Palov tayyorlash oʻzbeklar oʻrtasida, ayniqsa, erkaklar (yigitlar)ga xos fazilat hisoblanadi. Qovurma palov (Fargʻonacha palov) Asosan qoʻy goʻshti va qoʻy yogʻida qovurib tayyorlangani sababli bu palov issiqli taom hisoblanadi. Uni sovuq ovqatga aylantirish uchun, ayniqsa yoz faslida va issiqmijoz kishilar toʻplanganda paxta yogʻi va mol goʻshti solib tayyorlanadigan usuli ham bor. Qoʻy yogʻini kubik (1x1x1 sm) shaklida yoki bodomday-bodomday qilib toʻgʻraladi. Goʻshtni esa xuddi kabobga toʻgʻraganday, bosh barmoqning birinchi boʻgʻini kattaligida kesiladi. Asosan qobirgʻa va son goʻshtlari tanlab olinadi. Qobirgʻa suyaklari 4 sm kattalikda, ilikli suyak esa 10 sm dan oshmaydigan qilib chopiladi. Ushbu palov uchun oq — „tuxum“ piyoz va „mushak“ yoki „sariq mirzoyi“ navli sabzilar tanlanadi. Piyozni halqa-halqa qilib, sabzini gugurtning choʻpi kattaligida, somoncha shaklida toʻgʻraladi. Qozonni quruq qizdirgandan soʻng dumba yogʻi solinadi va oʻrtacha olov berib eritib, jizzasi olinadi, soʻng sustroq olovda to oq tutun chiqquncha yogʻ dogʻlanadi. Yaxshi dogʻlanganini bilish uchun yogʻqa yirik tuz tashlasanadi, shundan soʻng bir bosh archilgan piyoz yoki barmoqdek yaydoq qovurgʻa suyak tashlab qizartirib soʻng olib tashlanadi. Ayniqsa palovni paxta yogʻida tayyorlaganda bu metodning ahamiyati katta hisoblanadi. Yogʻ yaxshi chuchib, dogʻlanganida piyoz tashlanadi, kavlab-kavlab, qizarguncha jazlanadi. Piyoz shigʻil boʻlib qizarganda goʻsht tashlanadi, buni ham kovlab sirti qobiq olganida, sabzini solib moʻrtligi yoʻqolguncha qovurilado. Soʻngra suv quyib, sust olovda mildiratib qaynatiladi, tuz va ziravorlar ham suv quygandan soʻng solinadi. Palovning mazali chiqishi uzoqroq qaynashiga bogʻliq hisoblanadi. Bir soatcha mildirab qaynasa, masalligʻi, ziravorlardagi moddalar erib yaxshi sintez boʻladi. Palov zirvagi meʼyoriga yetib qaynaguncha, guruchni tozalab, yaxshilab yuviladi. Guruch asosan 3 marta yuviladi. Yuvilib, suvi yaxshilab sirqitilgan guruchni zirvak yuziga bir qatlam qilib solinadi. Oʻchoqdan choʻgʻni tortib olib, kuchli alanga beriladi va darhol guruchga suv quyiladi. Quyilgan suv guruch yuzasidan koʻrsatkich barmoqning birinchi boʻgʻini darajasida, yaʼni 1—1,5 sm boʻlishi kerak. Alanga kuchayganda palovning bir tekis qaynashiga erishish muhim hisoblanadi. Palovga tuz ikki marta solinadi: zirvagiga va guruch suvni tortmasdan turib. Qozon bir tekis qaynaganda tatib koʻrib, tuzi rostlanadi va suvini toʻla tortganda damlanadi. Damlashdan oldin guruchni qozonning oʻrtasiga gumbaz qilib toʻplab, maxsus damchoʻp yoki yogʻoch qoshiqning sopi bilan suqib chiqiladi, teshikchalar hosil boʻlib, suvi qozon tubiga ketib, bugʻi tepaga koʻtariladi. Soʻng damtovoq yopiladi va oʻchoqdan choʻgʻ olinadi. Gazda pishirayotgan boʻlsa, shamdek pastlab qoʻyiladi. Damlash muddati 25—30 daqiqa hisoblanadi. Damtovoqni ochgach, palovni kovlab yaxshilab aralashtiriladi. Shunda goʻshtlari va sabzisi guruchga bir tekisda qorishadi. Palovni katta laganga gumbaz qilib suziladi, ustiga goʻshtlari joylanadi va dasturxonga salat bilan birga keltiriladi. Kovatok palov (tok oshi) Palov uchun moʻljallangan qoʻy goʻshti ikki qismga boʻlinadi va laxim qismidan qiyma tayyorlanadi. Qolgan suyakli goʻsht piyoz va sabzi bilan qovurishda ishlatiladi. Dogʻlangan yogʻda piyoz jazlaganidan soʻng, suyakli goʻsht solinib, qizartirib qorvuriladi, soʻng sabzi solinadi, suv quyib sust olovda qaynatiladi. Goʻshtning laxim qismidan tayyorlangan qiymaga mayda toʻgʻralgan piyoz, tuz va murch qoʻshib aralashtiriladi. Uzum barglari teriladi. Terish jarayonida, yangi chiqqan surxning yuqorisidan uchinchi va toʻrtinchi barglari terib olinadi. Bu barglar oʻrtacha kattalikda, sirti yiltiroq, taʼmi totimli boʻladi va palovning lazzatli chiqishida muhim rol oʻynaydi. Barglar sovuq suvda chayib yuborilganidan soʻng har birining oʻrtasiga taxminan bir choy qoshigʻida qiyma solinib, yumaloq shaklli doʻlmalar tugiladi. Doʻlmalarning oʻralgan tomonining ostiga qoʻyib taxtaga teriladi. Kovatoklarning hammasi tugilib boʻlgach, birini ikkinchisiga jipslashtirib igna oʻtkazib ipga shoda qilib tiziladi. Kovatokni pishirishning ikkita usuli mavjud. Birinchi usuli: ipga tizilgan shodani qozonga sabzi yuziga solib, koʻmib turarli suv quyib, mildiratib qaynatib pishiriladi, soʻng guruch solib, odatdagi palovlar singari damlanadi. Damlash muddati 25—30 daqiqa. Dasturxonga tortishda kovatok shodani olib, palovi aralashtirib, laganga solinadi va yuziga kovatokni qoʻyib ipi olib tashlanadi. Ikkinchi usuli: chuqur idishning tubiga likopcha qoʻyib, doʻlmalarning avval kattaroqlari soʻng maydalari birma-bir terilib, tepasiga yana bitta likopcha toʻntariladi va yuzi bilan barobar suv quyiladi. Sust olovda 30—35 daqiqa pishirilganidan soʻng, tayyor palov yuziga terib dasturxonga tortiladi. Ivitma palov Palovning ushbu turini tayyorlash guruch ivitishdan boshlanadi, buning uchun tozalangan guruch 3—4 marta yuvilib, iliq suvga tuz solib ivitiladi. Ivitish muddati taxminan 2 soat davom etadi. Goʻsht, yogʻ, sabzi va piyoz yuqoridagidek toʻgʻraladi. Ushbu palovning parhezligini orttirish uchun oʻsimlik yogʻi, masalan paxta, zigʻir, kungaboqar, makkajoʻxori, zaytun yogʻlaridan ham tayyorlasa boʻladi. Bunda paxta va zigʻir yogʻlarini oʻrtacha olov bilan uzoq muddat — 1 soat, to oq tutun chiqquncha dogʻlanadi, kungaboqar, makkajoʻxori va zaytun yogʻlarini esa uzoq dogʻlamasdan, qizishi bilanoq toʻgʻralgan goʻsht solinadi. Uncha qizartirib yubormay, halqa-halqa qilib toʻgʻralgan piyoz solinadi, bir-ikki aralashtirilgach, sabzi bir qatlam qilib solinadi, darhol suv quyib, 1 soat davomida mildiratib qaynatiladi. Shu vaqt ichida zirvakka tuz, zira solinadi, biroq qalampir va zirk solinmaydi. Zirvak tayyor boʻlgach, ivitilgan guruch qatlam qilib solinadi, olov balandlatilib, guruch yuzi bilan barobar qaynoq suv quyiladi va tuzi rostlanadi. Ivitilgan guruch qozonga solingach, qancha suv tortsa shuncha quyib turiladi. Guruchli qatlam kapgir bilan chiqarilib, ola qolganlari qozonning qaynayotgan joylariga surib, yuzini silab qoʻyilsa suvi yaxshi tortiladi va palov sochiluvchan boʻlib pishadi. Suvi tortilgan guruchni qozon oʻrtasiga gumbaz qilib toʻplab, 20—25 daqiqa davomida damlab qoʻyiladi va olov pastlatiladi. Qozonda palov yaxshilab aralashtirilib, laganga solinadi va salat bilan dasturxonga tortiladi. Samarqandcha palov Qoʻy yogʻini mayda toʻgʻralib, qizitilgan qozonga solib eritilgach, jizzani olib, yogʻ uzoq muddat yaxshi dogʻlanadi. Keyin loʻnda-loʻnda qilib toʻgʻralgan goʻsht solinib, sirti qizarguncha qovurilganidan soʻng toʻgʻralgan piyoz tashlanadi va bir-ikki marta kovlanadi. Piyoz oʻta qizarib ketmay turib, somoncha shaklida toʻgʻralgan sabzi qatlam qilib solinadi va qovurmasdan va kovlanmasdan darhol suv quyiladi. Zirvak qaynaganida tuzi rostlanib, zirk, zira, butun yoki tuyilgan qalampir solinadi. Oʻrtacha olovda mildiratib qaynatib qoʻyib, guruch tozalab yuviladi. Zirvak yaxshi yetilib pishganda sabzi muloyimlashib, goʻshti yumshayadi. Ana shunda yuvib tayyorlangan guruch qatlam qilib solinib, oʻrtacha suv quyib, oʻchoqdan choʻgʻ tortib olinadi va alanga kuchaytiriladi. Guruch suvni yaxshi tortib boʻlganida, 25 daqiqaga damlab qoʻyiladi. Damlanganidan soʻng, 10—15 daqiqa oʻtganida palov «xomdam» qilinadi. «Xomdam» qilish uchun: damtovoqni ochib, guruch qatlami kapgir bilan choʻkarib agʻdariladi, shunda ortiqcha bugʻi koʻtarilib osh lanj holda boʻlmaydi va ayrim tirik qolgan guruchlari pastga koʻmilib, yetilishi uchun imkon yaratiladi. Damgirni yana jips yopib suyib, damlash oxiriga yetganda laganga suziladi. Samarqandcha palovni suzish qoidasi: laganga birinchi navbatda guruch qatlami gumbaz qilib suzilib, tepasiga sabzi va goʻsht solinadi. Baʼzida, laganning bir tomoniga guruch, ikkinchi tomoniga sabzi va goʻsht solinib dasturxonga tortiladi. Bir guruchu bir goʻshtli palov Ushbu palov yogʻsiz soʻqim yoki qora kesak qoʻy goʻshtidan tayyorlanadi. Goʻsht «chumchuq tili» usulida maydalaniladi va tuz sepiladi. Qozonda yogʻ dogʻlanib, goʻsht solinadi va qizartirib qovurib olib qoʻyiladi. Yogʻga suyaklarni tashlab, qovurib, soʻng piyoz solinadi va har ikkala masalliqning sirti qizarganda, kubik shaklida toʻgʻralgan sabzi tashlanib, yarim tayyor boʻlguncha qovuriladi. Soʻngra qozondagi masalliq bilan barobar suv quyib, tuz va ziravorlar sepib, sust olovda 50—60 daqiqa davomida mildiratib qaynatib qoʻyiladi. Guruch tozalanib, yaxshilab yuvilib, zirvak ustidan qatlam qilib solinadi, suv quyiladi va kuchli alanga berib tekis qaynashiga erishiladi. Guruch suvini terib yaxshi boʻrtganda, yuziga qovurib olib qoʻyilgan goʻsht solinib, 25—30 daqiqa damlab qoʻyiladi. Palovni qozonning oʻzida yaxshilab aralashtirilib, laganga gumbaz qilib solinib, salat yoki turp bilan birga dasturxonga tortiladi. Sarimsoqli palov Sarimsoqli palovning zirvagi Fargʻonacha palovda aytilganidek tayyorlanadi. Ushbu palovning Fargʻonacha palovdan farqi: ushbu palovda sarimsoqpiyoz solinadi. Sarimsoq piyozni ikki xil usulda qoʻshish mumkin. Birinchi usulda sarimsoq butunligicha, soch qismini pichoq bilan kesib, bir qavat poʻstini archib, sovuq suvda chayqab yuboriladi va kesilgan tomonini pastga qilib zirvakka solinadi va yarim tayyor boʻlguncha qaynatiladi. Soʻngra ustidan guruchni qatlam qilib solib, palov tayyorlash oxiriga yetkaziladi. Sarimsoq qoʻshishning ikkinchi usuli esa bunday: zirvak odatdagidek pishiriladi. Parraklarga boʻlinib, poʻchogʻi archilgan sarimsoqni sovuq suvda chayqab, yuvilgan guruchga aralashtirib zirvakka solinadi va suv quyib pishirish oxiriga yetkaziladi. Barcha jarayonlar qovurma palov tavsiyasida koʻrsatilgandek amalga oshiriladi. Palovning ushbu turini damlash muddati 25—30 daqiqa. Palovni qozonda yaxshilab aralashtirib, laganga gumbaz qilib solinadi, butun pishgan sarimsoqlarni palov ustiga terib dasturxonga tortiladi. Behili palov Fargʻonacha yoki Samarqandcha palov uchun tayyorlanadigan zirvak pishiriladi. Behining tuki archilib, toʻrt pallaga boʻlinadi, urugʻi va zaha boʻlgan joylarini olib tashlanadi va zirvakka solib pishiriladi. Agar zirvak qovurma palov usulida tayyorlansa, unda behi boʻlaklari goʻsht va sabzi bilan birga qovuriladi, soʻng suv quyiladi. Mabodo ivitma palov usulida boʻlsa, u holda behi pallalari to chala pishguncha sabzi bilan birga mildiratib qaynatiladi, soʻng guruch solinadi. Qolgan jarayonlar yuqoridagi retseptlarda aytilgandek tayyorlanadi. Damlash muddati 25 daqiqa. Taom tayyor boʻlganda behi boʻlaklari ajratib olinib, palov yaxshilab aralashtiriladi, laganga solib, yuziga behilarni terib dasturxonga tortiladi. Shodibek palovi Guruch 4—5 marta yuvilib, ivitib qoʻyiladi, behi oʻrtacha kubik qilib toʻgʻralib, qoraymasligi uchun iliq suvga botirib qoʻyiladi yoki guruchga qoʻshib ivitiladi. Goʻshtni kabobga toʻgʻragandek, piyozni halqa-halqa, sabzini esa kichik shaklda toʻgʻralganidan soʻng qozonda yogʻ dogʻlanadi. Piyozni, soʻng goʻshtni solib, qizarganda, sabzini bosib, suv quyib olovi mildiratib qoʻyiladi. Zirvak yetilganda, behi aralashtirilgan guruch solinib damlanadi. Agar behi alohida ivitilgan boʻlsa guruchdan oldin solib, suvi guruch ustidan quyiladi. Suvi yaxshi tortilishi uchun alangani kuchaytirib, guruch qatlami kapgir bilan silab qoʻyiladi. Damlash muddati 25—30 daqiqa. Palovni qozonda yaxshi aralashtirgach, laganga suzib dasturxonga tortiladi. togri Doʻlmali palov Palovga moʻljallab olingan goʻsht ikki qismga boʻlinadi. Laxim goʻsht qiymalagichdan oʻtkazilib, mayda toʻgʻralgan piyoz, murch, tuz va xom tuxum qoʻshib aralashtiriladi. Qalampirning bandini olib tashlab, urugʻini qoqib, yaxshilab yuviladi va har biriga toʻldiriladi. Qozonda yogʻni dogʻlab, suyakli goʻsht va piyoz solinib qovuriladi, soʻngra sabzi solinib, ustiga doʻlmalar teriladi, koʻmib turarli qilib suv quyiladi va sust olovda 1 soat davomida mildiratib qaynatiladi. Tuzi rostlanib, ziravorlar sepiladi. Soʻngra yuvib tayyorlangan guruch solinib, odatdagidek 20-25 daqiqaga damlanadi. Dasturxonga tortishda doʻlmalarni titib yubormasdan olib, palov aralashtiriladi va laganga solinib, ustiga har bir xoʻranda uchun 2 dona hisobida doʻlmalar terib chiqiladi va dasturxonga tortiladi. Bedanali palov Bedanalar soʻyilib, qaynoq suvga botirib olinadi va soʻng pati yulinadi. Ichi ochilib, chavagʻi olib tashlanadi va issiq suvda yaxshilab yuvib, suvi qochgach, tuz, murch va bir-biriga qoʻshib tuyilgan ziravorlar jamlanmasi sepib qoʻyiladi. Yogʻli qoʻy goʻshtidan tayyorlangan qiymaga mayin toʻgʻralgan bosh piyoz, qirqilgan kashnich, tuz, murch va xom tuxumdan qoʻshib aralashtiriladi. Har bir bedana ichiga ana shu qiymadan solinadi. Qozonda oʻsimlik moyi dogʻlanib, piyoz jazlanadi va suyakli goʻsht solib qizartirib qovurilganidan soʻng, sabzi solinadi va 2—3 marta kovlab aralashtirib, ustiga ichi qiyma bilan toʻldirilgan bedanalar teriladi va masalliqni koʻmib turarli darajada suv quyib, sust olov berib 1 soatcha mildiratib qaynatiladi. Agar suvi kamayganda bedanalar pishmagan boʻlsa, qaynoq suvdan qoʻshiladi. Soʻngra tuzi rostlanib, yuvilgan guruch qatlam qilib solinib, keragicha suv quyib, pishirishni oxiriga yetkaziladi. Damlash muddati 20 daqiqa. Dasturxonga tortishda bedanalar ajratib olinadi, palov yaxshilab aralashtirilib, laganga suziladi, yuziga har bir xoʻranda uchun bir dona bedana hisobida suzib keltiriladi va dasturxonga tortiladi. Ilvasinli (kaklikli) palov Kaklik soʻyilib, qaynoq suvga pishib olgach, patlari yulinadi, ichi ochilib chavagʻidan tozalanadi, issiq suvda yuvilib, 4 yoki 6 boʻlakka boʻlib, tuz sepib qoʻyiladi. Qozonda yogʻni dogʻlab, kaklik goʻshti solib qizarguncha qovuriladi va piyoz solinadi. Piyoz qizargach, sabzini solib ikki-uch aralashtirilganidan keyin suv quyilib, sust olovda 1 soatga mildiratib qaynatiladi. Soʻng ziravorlar sepilib, tuzi rostlanadi. Yuvib tayyorlangan guruch solinib, odatdagidek damlanadi. Damlash muddati 25—30 daqiqa. Dasturxonga tortishda kaklik goʻshti ajratib olinib, palov yaxshilab aralashtiriladi, keyin laganga suzib, har bir xoʻrandaga bir boʻlak kaklik goʻshti hisobida palov yuziga terib chiqiladi va dasturxong tortiladi. Pomidor quymoqli palov Yogʻni dogʻlab, piyoz jazlanadi, soʻng goʻsht solinib qizargunicha qovuriladi, keyin sabzini qoʻshib, bir-ikki aralashtiriladi va suv quyilib 50—60 daqiqa davomida mildiratib qaynatiladi. Pomidorlarning «Olma», «Sovgʻa» deb ataluvchi navlaridan apelsin kattaligidagi bir xil, ezilmagan, qip-qizil pishganlarini tanlab olib yuvib yuborgach, band tomoni kesib tashlanib, ehtiyotlik bilan oʻrtasidagi eti va urugʻlari olinadi. Hosil boʻlgan pomidor «kosachalariga» tuz sepib, laganga toʻntarib qoʻyiladi. Soʻngra har bir pomidorning ichiga bir donadan tuxum chaqib, ozroq tuz va murch sepib qoʻyiladi. Tayyor boʻlgan zirvakka yuvilgan guruch solinib, odatdagidek tarzda palov damlanadi. Oldindan guruch yuzasini kapgir bilan tekislab, qoshiq yordamida chuqurchalar hosil qilinadi. Har bir chuqurchaga bir donadan ichiga tuxum chaqilgan pomidor joylanadi, pomidorning shakli buzilmasligi uchun damtovoq oʻrniga togʻoracha yopiladi. Olov pastlatilib, 25—30 daqiqa dam yediriladi. Shu muddatda pomidor ichidagi tuxum qotib pishadi. Tayyor boʻlgach, pomidor quymoqlari olib qoʻyiladi va palov aralashtirilib laganga suziladi. Yuziga har bir xoʻrandaga bir dona pomidor quymoq hisobida qoʻyib, dasturxonga tortiladi. Qazili palov Qazini sovuq suvli idishga solib, 2 soat davomida qaynatib pishiriladi. Qaynab chiqishi bilan nina sanchiladi, aks holda qazi yorilib ketishi mumkin. Qazi pishgach, qozondan olib sovutib qoʻyiladi. Alohida qozonda goʻshtsiz palov tayyorlanadi. Buning uchun oʻsimlik yogʻi yaxshi dogʻlanib, piyoz jazlanadi. Qazini boshqa idishda qaynatmay, shu qozonning oʻzida pishiriladi. Yaʼni, piyoz jazlangach, qazini toʻgarak qilib bogʻlangan holda solib, ustidan sabzi toʻkiladi, darhol suv quyiladi va 2 soat mildiratib qaynatiladi va qaziga nina uriladi. Agar suvi bugʻlanib ketsa, qaynoq suv qoʻshib, qazisi pishguncha qaynataveriladi. Soʻng guruch solinadi, suvini tortgach, 25—30 daqiqaga damlab qoʻyiladi. Dam yeb boʻlgach, qazini olib, parrak-parrak qilib kesiladi. Palov aralashtirib, laganga suziladi va yuziga qazi parraklarini terib dasturxonga tortiladi. Poʻstdumba palov Qozonda oʻsimlik yogʻi dogʻlanib, piyoz jazlanadi va qaynatilgan poʻstdumba 100—150 grammli boʻlaklarga boʻlinib, piyozga qoʻshib qovuriladi, sirti qizarganda sabzi solinadi va bir-ikki marta aralashtirib suv quyiladi. Suv qaynab chiqgach, tuzi rostlanib, zira, zirk, tuyilgan qalampir solib, sust olovda 1 soatcha mildiratib qaynatiladi. Soʻng guruch solinadi, suvini tortgach, 20—25 daqiqaga damlab qoʻyiladi. Dasturxonga tortishda poʻstdumbani olib, mayda boʻlaklarga boʻlib, palov yuziga solinadi va nordon anor donalari sepiladi. Alohida idishda uzum sirkasi qoʻyiladi. Qartdumba palov Yaxlit boʻlaklarga boʻlingan dumba yogʻi 1 soat davomida qaynatib olinib, soʻng sovutiladi. Qozonga paxta yoki zigʻir yogʻi solib dogʻlab, pishirilgan dumba boʻlaklari tashlanadi va sirti qizargunicha qovuriladi. Soʻngra piyoz solinib, bir oz aralashtiriladi, sabzini qovurmasdan darhol suv quyib, sabzi chala pishguncha mildiratib qoʻyiladi. Zirvakka tuz, zirk, zira va qalampir qoʻshiladi. Tayyor zirvakka yuvilgan guruch solinib, suvi tortilgach, 20—25 daqiqaga damlab qoʻyiladi. Dasturxonga tortishda palovning ushbu turi aralashtirilmay, laganga avval guruch qatlami suziladi, soʻngra sabzi uning ustiga solinadi. Dumba esa mayda boʻlaklarga boʻlinib, sabzining yuziga qoʻyiladi va dasturxonga tortiladi. Moshli palov Palov tayyorlashdan 2—3 kun oldin mosh yuvilib yassi idishga bir-ikki qavat qilib solinib, sovuq suv quyib ivitib qoʻyiladi. Maʼlum muddat oʻtgach, mosh boʻrtiladi. U yoyilib, boʻrtmagan donalari terib tashlanadi. Soʻng guruchni yuvib, boʻrtgan moshni unga aralashtirib, sovuq suv quyib olib qoʻyiladi. Yogʻni dogʻlab, piyoz jazlanadi, keyin chumchuq tili qilib toʻgʻralgan goʻshtni solib bir-ikki aralashtiriladi, mayda toʻrtburchak qilib toʻgʻralgan sabzi ham qoʻshilib, chala pishguncha qovuriladi, soʻng suv quyib 50 daqiqaga sust olovda mildiratib qaynatiladi. Palovning ushbu turiga ziravorlar solish mumkin, lekin tuz keyinroq qoʻshiladi. Zirvak pishgach, mosh aralashtirilgan guruch solinadi, keragicha suv quyilib, alangani kuchaytirib qaynatiladi, moshi dona-dona boʻlib pishganda tuzi rostlanadi. Guruch va mosh yetilgach, 30 daqiqaga damlab qoʻyiladi. Dasturxonga tortishda laganga odatdagidek gumbaz qilib suziladi. Noʻxatli palov Palov tayyorlashdan bir kun avval noʻxat yuvilib, sovuq suvga ivitib qoʻyiladi va salqinroq joyda saqlanadi. Ushbu palov uchun goʻsht 10-15 grammli, piyoz halqa-halqa qilib, sabzi esa «noʻxatcha» usulida toʻgʻraladi. Guruch yuvilib, iliq suvga 2—3 soat ivitib qoʻyiladi. Qozonda yogʻ dogʻlanib, goʻsht solinadi, sirti qizargach, piyoz tashlanadi va har ikkalasi qizarguncha qovuriladi. Soʻngra sabzi solinib, darhol suv quyiladi va ivigan noʻxat qoʻshib 1 soat davomida mildiratib qaynatiladi. Noʻxat yumshagach zirvakka tuz va ziravorlar solinadi. Tayyor boʻlgan zirvakka ivitilgan guruch solinib, suv quyiladi. Suvi tortilgach, 20 daqiqa dam beriladi. Soʻng yaxshilab aralashtirilib, laganga suziladi va salat bilan birga dasturxonga tortiladi. Loviyali palov Palov xuddi yuqoridagi retseptda yozilganidek tayyorlanadi, goʻsht, piyoz va sabzi ham oʻsha usulda toʻgʻraladi. Guruchni yuvib, issiq suvga ivitib qoʻyiladi, zirvakni hozirlab, palovni damlash oldidan qaynatilgan loviya qoʻshib yuboriladi. Buning uchun loviyani yuvib, sovuq suvli idishga solib bir qaynatib olib, qorayib ketgan suvi toʻkib tashlanadi va yana suv quyib, yumshaguncha pishiriladi. Soʻngra suvini toʻkib tashlab, palovni damlash oldidan guruch yuziga solib, damtovoq yopiladi. Damlash muddati 20-25 daqiqa. Palov dam yegach, yaxshilab aralashtiriladi va laganga suzib, yuziga murch sepib, dasturxonga tortiladi. Alohida idishda uzum sirkasi beriladi. Palov haqida afsona va maqollar Oʻzbek xalq maqollari: * «Oʻlsang ham — palovdan oʻl». * «Kambagʻal palov yeydi, boy esa faqat palov». Turk ogʻzaki jumlalaridan biri: «Musulmon dunyosida nechta shahar boʻlsa, palovning ham shuncha turi bor». Tojik xalq maqoli: «Kitob oʻqib bilimini qoʻllamagan inson, palovni sabzisiz yegan bilan barobar». Amir Temur bilan bogʻliq afsonalardan birida, bir mulla Amir Temurga Anqaraga yurishidan oldin palov retseptini beradi. Unda, hozirgi paytda palov tayyorlash uchun ishlatiladigan barcha masalliqlar sanab oʻtilgan. Yana bir qadimgi afsonaga koʻra, shoh Abu Ali ibn Sinoga vazifa beradi. Vazifaga koʻra, ibn Sino lashkarlar uzoq yurishlar paytida yeyishlari uchun toʻyimli taom oʻylab topishi kerak boʻlgan. Ushbu taom lashkarlar tanasida suvni yaxshi ushlab turishi, toʻyimli boʻlishi, kam joyni oladigan, lekin yaxshi saqlanadigan mahsulotlardan boʻlishi kerak boʻlgan. Shunda ibn Sino palovni yaratgan deb bilishadi. Palov adabiyotda Palov haqida nafaqat Oʻrta Osiyo va Yaqin Sharq adabiyotida, balki dunyoning boshqa davlatlari adabiyotida ham eslatilgan. Ularning baʼzilari: Ili v piru ya prebogatom,/Gde prazdnik dlya menya dayut,/ Gde bleщet stol srebrom i zlatom,/Gde tisyachi razlichnix blyud:/Tam slavniy okorok vestfalskoy,/ Tam zvenya ribi astraxanskoy,/ Tam plov i pirogi stoyat;/ Shampanskim vafli zapivayu… Gavriil Derjavin. „Felitsa“ asari Alib-Bobo lazzatli taom hidini chuydi va ertalabdan beri hech narsa totmaganini esladi. U bir xontaxta oldiga borib laganlarni va ulardagi taomni koʻrib soʻlaklari oqib ketdi. Laganlarda turli-tuman ovqatlar turar edi: qovurilgan tovuq va joʻjalar, guruchli palov, murabboli quymoqlar, holvalar, olma va boshqa lazzatli xoʻraklar. Ali-Bobo tovuqni olib bir pasda yamlamay yutdi. Keyin palovni yeyishni boshladi va yeb boʻlgach, holvani sindirib yemoqchi boʻldi, ammo u toʻygan edi. "Ali-Bobo va qirq qaroqchi" ertagi Pyu vodku pod orexi dlya potexi, / Konyak pod plov s uzbekami, po-ixnemu — pilav,/ — V Norilske, naprimer, v goryachem sexe / Mi probovali pit stalnoy rasplav.… Vladimir Visotskiy. „Letela jizn“ qoʻshigʻi Palovga oid rekordlar Palov UNESCOning madaniy meros roʻyxatiga kiritilgan. 2017-yilning 17-avgust kuni Toshkent viloyatining Olmaliq shahrida Olmaliq kon-metallurgiya kombinati homiyligida 6 tonna osh tayyorlandi. 2017-yilning 8-sentabr kuni Toshkentdagi Sayilgoh koʻchasida, Milliy TV telekanali homiyligida Guinness rekordlar kitobidagi Palovga oid rekordni yangilash uchun 7 tonnadan ortiq hajmdagi qozonda palov tayyorlandi, shuningdek umummilliy festival tashkil qilindi. 2018-yilning 14-yanvar kuni Surxondaryo viloyatining Denov tumanida 9 tonna hajmda osh tayyorlandi va rekord yangilandi Oʻxshash taomlar Shovla — guruchli va moshli taom. Baʼzilar ushbu taomni palovning bir turi desa, boshqalar alohida taom deb tavsif berishadi. Biryani — hind yarimorolida keng tarqalgan guruch, sabzavotlar va baliq bilan tayyorlanadigan taom. Paelya — ispan milliy taomlaridan biri. Guruch, shafran, zaytun moyi, tovuq goʻshti va sabzavotlar bilan tayyorlanadi. Rizotto — shimoliy Italiyada keng tarqalgan taom. Baʼzilar ushbu taomni masalliqlari va baʼzi turlari uchun palovga oʻxshatishadi. Djambalayya — guruchli kreollar milliy taomi. Qovurilgan guruch — Xitoy va boshqa Sharqiy Osiyo davlatlari milliy taomi. Tsimes — palov zirvakiga oʻxshaydigan yahudiylar milliy taomlaridan biri. Bifshteks-Yevropa milliy taomlaridan biri Nasi-goreng — Indoneziya, Malayziya va Singapurda keng tarqalgan guruchli taom. Adabiyot Mahmudov Q., Oʻzbek tansiq taomlari, T., 1989; Mahmudov K., Oʻzbekcha palov, Toshkent, 1979. Manbalar Havolalar Плов: виды, легенды, мифы Плов народов мира: в чем отличие Что такое плов? Виды плова Taomlar Oʻzbek taomlari Oʻzbek oshxonasi

3855

https://uz.wikipedia.org/wiki/Temir%20xotin%20%28film%29

Temir xotin (film)

„Temir xotin“ — Sharof Boshbekovning shu nomli asari boʻyicha, rejissor Isamat Ergashevning 1990-yilda suratga olingan kinofilmi. Film qishloq hayotidagi tashvishlarni yoritadi. Mazmuni Mexanizator Qoʻchqor aka oddiy qishloq hayoti kechiradi. Bir kuni uyga odatdagidek ichib kelib, toʻpolon qilganidan soʻng, uning xotini bolalarni koʻtarib, uydan ketadi („saboq“ boʻlsin, deya). Shu kuni Qoʻchqor akaning uyiga uning tanishi boʻlmish shaharlik muhandis-robotexnik Olimtoy keladi. Olimtoy shu qishloqqa paxta teruvchi ginoid-robotni olib kelib, sinov ishlarini boshlamoqchi boʻladi. Qoʻchqor akaga robot yoqib qoladi, unga „Alomat“ degan ism qoʻyadi. Hatto u bilan oila qurish uchun doʻsti Dasayevni olib kelib, unga nikoh oʻqittiradi. Bu orada Alomat qishloqlik odamlar hayotini tahlil qilib, kognitiv dissonansga uchraydi va yuqori kuchlanishli transformatorga ulanib, xudkushlik qiladi. Olimtoy buni Qoʻchqor akadan koʻradi, u robotni oʻta mushkul ishlar bilan qiynab yuborganini taʼkidlaydi. Qoʻchqor aka bu ayblovlarni rad etadi, Alomatga har oʻzbek ayoli qiladigan kundalik ishining yarmini ham yuklamaganini aytadi. Rollarda Tasviriy guruh Tasviriy guruh Abbos Toʻlaganov, Bobur Rahmonov Saundtrek "Oq va qora", Farrux Zokirov va Yalla ansambli, Yulduz Usmonova. Texnik maʼlumotlar „Oʻzbekfilm“ davlat aksiyadorlik kompaniyasi tomonidan suratga olingan. Badiiy film, rangli. Manbalar 1990-yil filmlari Oʻzbekiston filmlari

3857

https://uz.wikipedia.org/wiki/Oq%20va%20qora

Oq va qora

«Oq va qora» — Yalla ansamblining qoʻshigʻi. Muallif Azim Suyun sheʼri Farrux Zokirov musiqasi Ijrochi «Yalla» guruhi Qoʻshimcha Bu qoʻshiq «Temir xotin» filmining saundtregidir. Sheʼr matni oʻrta maktab zamonaviy oʻzbek adabiyoti darsligiga kiritilgan.

3874

https://uz.wikipedia.org/wiki/YIM%20%28nominal%29%20ga%20ko%CA%BBra%20davlatlar%20ro%CA%BByxati

YIM (nominal) ga koʻra davlatlar roʻyxati

Yalpi ichki mahsulot (YIM) – maʼlum bir yildagi mamlakatning barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning bozor qiymati. Mamlakatlar iqtisodiyoti hajmi moliya va statistika institutlarining bozor yoki davlat rasmiy kurslari boʻyicha hisoblanadigan YIMning nominal baholari boʻyicha saralanadi. Amerika Qoʻshma Shtatlari jahondagi eng yirik iqtisodiyotga ega davlat hisoblanib, ushbu davlatning 2023-yildagi yalpi ichki mahsuloti $24,234 trillion hisoblanadi. Roʻyxat Yana qarang YIM jon boshi hisobi boʻyicha mamlakatlar roʻyxati Eslatmalar Manbalar Yalpi ichki mahsulot

3875

https://uz.wikipedia.org/wiki/Yalpi%20ichki%20mahsulot

Yalpi ichki mahsulot

Yalpi ichki mahsulot — umumiy qabul qilinish qisqartirilishi hamda makroiqtisodiy koʻrsatkich, bu bevosita har bir yilning oxirgi mollar va xizmatlar aks ettiruvchi bozor qiymati (yaʼni, bevosita isteʼmol uchun moʻljallangan). Shuningdek, YIM davlatlar iqtisodiyot hududining hamma sohalarida isteʼmol qilish uchun yil davomida ishlab chiqarilgan hisoboti, milliy jihozlar ishlab chiqarish omillari ishlatilgan qatʼiy eksportning jamgʻarmalari hisoblanadi. Birinchi marta 1934-yilda Saymon Kuznets tomonidan bu tushuncha ilk bor taklif etilgan edi. YIM mavjud va belgilangan davlatlar ishlab chiqarishning izchilligini yillik hisobot sifatida dunyo iqtisodchilari qismlarga boʻlishadi. YIM ushbu yildagi narxlarning oʻsishini joriy narxlarga (nisbat berilmasdan) asoslanib dunyo bozorlarida belgilaydi. YIM (inqirozni toʻgʻri baholashligi bilan) narxlardagi oʻsish hususiyatini oldingisi yoki har qanday boshqasini yillik zahira taqsimotiga muhrlaydi. Har doim YIMga amaldagi mavjud mahsulotlar hisobga olinadi va qanday darajada mamlakatlarda ishlab chiqarishning oʻsishi mavjudligi bilan narxlarni YIM darajasi yordamida aniqlanadi. YIM yonida iqtisodiyot oʻz imkoniyatlarini toʻlaqonli sotilgan ishchi kuchini band etish barobarida qaytaradi. YIM imkoniyati — bu YIM bilan toʻlaqonli bandlik va iqtisodiyot imkoniyatini boshqa sohalardagi tadqiqotlar bilan oʻzaro va bevosita bogʻliqlik ahamiyatini oshiradi. YIM mamlakatlar orasida zarurat chogʻida birja nuqtalarida har qanday milliy valyutada kursga hisoblanishi yoki horijiy valyutalar yordamida qiymatlashtiriladi. Bularni shunday qiymatlarga baholash uchun jahon bozorida Paritet Haridorlik qobiliyati (PHQ) (xalqaro qiyoslashni aniqligi yoki ortiqligini bilish uchun)taqdim etilgan. Bugun "Bozor qiymati" deb nomlanuvchi maʼlum miqdorda hisoblash yoki barqaror kattalikdagi mahsulotlar erkin jahon bozorida amal qila oladi. Yalpi ichki mahsulot mamlakat iqtisodiy faoliyatining muayyan davr (oy, chorak, yil) davomidagi umumiy natijalarini tavsiflaydigan koʻrsatkich ham hisoblanadi. Mamlakat hududida joylashgan barcha korxonalar (chet el va qoʻshma korxonalari ham shu hisobga kiradi) tomonidan jami ishlab chiqarish omillari bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatlaridagi ifodasi boʻlib, uning miqdori milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini makrodarajada tavsiflash va tahlil etishda foydalaniladi. Oʻzbekistonning yalpi ichki mahsuloti Xalqaro valyuta fondining 2021-yildagi maʼlumotlariga koʻra, 318.5 trilion so'mni tashkil etadi. Milliy statistikada asosiy makroiqtisodiy koʻrsatkich sifatida YIM yoki yalpi milliy mahsulot (YMM), hatto yalpi milliy daromad (YMD) ham qabul qilinishi mumkin. Masalan, AQSH va Yaponiyada YIM emas, balki YMM asosiy makroiqtisodiy koʻrsatkich hisoblanadi. Ammo BMTning milliy hisoblar tizimida YIM birlamchi iqtisodiy koʻrsatkich boʻlib xizmat qiladi. Miqdor jihatdan bu koʻrsatkichlar oʻrtasidagi tafovut unchalik katta emas: rivojlangan mamlakatlarda bu tafovut bir foizdan oshmaydi. Chet ellarda ishlovchi fuqarolardan tushadigan daromadlar salmoqli boʻlgan mamlakatlarda bu tafovut kattaroq boʻlishi mumkin. Yana qarang Yalpi milliy mahsulot Yalpi ichki mahsulot kishi boshiga (nominal) Yalpi ichki mahsulot oʻsishi Manbalar Qoʻshimcha maʼlumot Australian Bureau for Statistics, Australian National Accounts: Concepts, Sources and Methods, 2000. Retrieved November 2009. In depth explanations of how GDP and other national accounts items are determined. United States Department of Commerce, Bureau of Economic Analysis, . Retrieved November 2009. In depth explanations of how GDP and other national accounts items are determined. Havolalar Global Australian Bureau of Statistics Manual on GDP measurement GDP-indexed bonds OECD GDP chart UN Statistical Databases World Development Indicators (WDI) at Worldbank.org World GDP Chart (since 1960) Gross National Happiness USA United States-based non-profit working to increase collective well-being by changing how we measure progress and success. Full form of GDP Data Bureau of Economic Analysis: Official United States GDP data Historicalstatistics.org: Links to historical statistics on GDP for countries and regions, maintained by the Department of Economic History at Stockholm University. Quandl - GDP by country - downloadable in CSV, Excel, JSON or XML Historical US GDP (yearly data), 1790–present, maintained by Samuel H. Williamson and Lawrence H. Officer, both professors of economics at the University of Illinois at Chicago. Historical US GDP (quarterly data) , 1947–present Google – public data: GDP and Personal Income of the U.S. (annual): Nominal Gross Domestic Product The Maddison Project of the Groningen Growth and Development Centre at the University of Groningen, the Netherlands. This project continues and extends the work of Angus Maddison in collating all the available, credible data estimating GDP for countries around the world. This includes data for some countries for over 2,000 years back to 1 CE and for essentially all countries since 1950. Iqtisodiyot

3877

https://uz.wikipedia.org/wiki/Aholi%20bo%CA%BByicha%20davlatlar%20ro%CA%BByxati

Aholi boʻyicha davlatlar roʻyxati

Aholi soni boʻyicha davlatlar roʻyxati. Bu yerda mustaqil davlatlardan tashqari baʻzi nomustaqil hududlar aholisi soni ham keltirilgan. Shuningdek, roʻyxatda har bir davlat (hudud) aholisi dunyo aholisining necha foizini tashkil qilishi ham koʻrsatilgan. Suveren davlat hududiga kiruvchi davlatlar (masalan, Birlashgan Qirollik hududiga kiruvchi davlatlar), davlatlar organizatsiyalari (masalan, Yevropa Ittifoqi) va muntazam aholisiga ega boʻlmagan hududlar (masalan, Antarktida) ushbu roʻyxatda koʻrsatilmagan. Jadvaldagi raqamlar milliy aholini roʻyxatdan oʻtkazish muassasalarining soʻnggi maʼlumotlariga binoan va yaxlit holda keltirilgan. Bunday muassasasi mavjud boʻlmagan davlatlar uchun maʼlumot BMTning iqtisodiy va ijtimoiy muammolar boʻyicha departamenti bahosi asosida keltirilgan. Aholi roʻyxati har xil davlatlarda har xil vaqtda, har xil aniqlik bilan hisoblanishi sababli, davlatlarni ushbu jadvalda koʻrsatilgan aholi soni boʻyicha qiyoslash xato xulosalarga olib kelishi mumkin. Shuningdek, davlatlar aholisi sonining yigʻindisi dunyo aholisi soniga teng boʻlmasligi mumkin. Roʻyxat Izohlar Davlatlar: Statistika va Roʻyxatlar Demografiya

3878

https://uz.wikipedia.org/wiki/Maydoniga%20ko%CA%BBra%20mamlakatlar%20ro%CA%BByxati

Maydoniga koʻra mamlakatlar roʻyxati

Manbalar Davlatlar

3886

https://uz.wikipedia.org/wiki/Mainz

Mainz

Mainz (nem. Mainz , Pfalz Määnz / Meenz) — Olmoniyadagi shahar, Reynland-Pfalz yerida joylashgan. Aholisi — 213528 kishi (2016). Germaniya shaharlari Germaniya shaharlari

3887

https://uz.wikipedia.org/wiki/To%CA%BBraqo%CA%BBrg%CA%BBon

Toʻraqoʻrgʻon

Toʻraqoʻrgʻon — Namangan viloyati Toʻraqoʻrgʻon tumanidagi shahar (1979-yildan). Tuman markazi. Viloyat markazi Namangan shahridan 12 km uzoqlikda joylashgan. Yaqin temir yoʻl stansiyasi — Toʻraqoʻrgʻon (5 km). Aholisi 22,6 ming kishi (2004). Shahar yonidan Kosonsoy oqib oʻtadi. Ijtimoiy soha Tumanda "OhangarIII", "Koopagrofirma" aksiyadorlik jamiyatlari, "Shirinlik" Oʻzbekiston—Gollandiya, "Axsikent" qoʻshma korxonalari faoliyat koʻrsatadi. 6 qurilish korxonasi, 55 savdo, 25 umumiy ovqatlanish, 62 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari, qishloq xoʻjaligi, qurilish va maishiy xizmat koʻrsatish, kasbhunar kollejlari va iqtidorli bolalar litseyi, 6 umumiy taʼlim maktabi, madaniyat saroyi, 2 muzey, 4 kutubxona, 7 tibbiyot muassasasi, shu jumladan, markaziy kasalxona, kattalar va bolalar poliklinikalari, tez yordam markazi boʻlimi faoliyat koʻrsatadi. Shahar yonidan Namangan — Toshkent avtomagistrali oʻtgan. Toʻraqoʻrgʻon tumani Oʻzbekiston aholi punktlari Oʻzbekiston shaharlari

3892

https://uz.wikipedia.org/wiki/Stuttgart

Stuttgart

Shtutgart — Germaniyaning jan.gʻarbiy qismidagi shahar. BadenVyurtemberg yerining maʼmuriy markazi. Aholisi 581,2 ming kishi (1999). Transport yoʻllari chorrahasi. Nekkar daryosi boʻyidagi port. Aeroporti xalqaro ahamiyatga ega. Mamlakatning yirik sanoat, moliya, ilmiy va madaniyat markazi. Elektrotexnika, radioelektronika, avtomobil sanoati rivojlangan. Dvigatellar, stanoklar ishlab chiqarish, rangli metallurgiya, priborsozlik, kimyo, poligrafiya, toʻqimachilik, koʻnpoyabzal, oziqovqat sanoati korxonalari mavjud. Metropoliten qurilgan. Universitet, aviatsiya va kosmosga uchish sinov markazlari, galereyalar, muzey bor. Shahar ilk bor 12-asrdagi qoʻlyozmalarda tilga olingan. 12—18-asrlarga oid meʼmoriy yodgorliklar saqlangan. Shahar yaqinidagi mineral buloqlar atrofida kurortlar barpo qilingan. Stuttgart Germaniyaning Baden-Württemberg yerida joylashgan aholi punktidir. Maydoni — 207,36 km2. 606 588 nafar aholi istiqomat qiladi (2010). Daimler Crysler, Porsche va boshqa koʻplab katta firmalar makoni. Geografiyasi Hududi Stuttgartning hududi kmdir. Dengiz sathidan oʻrtacha m balandlikda joylashgan. Demografiyasi Mashhurlar Roland Emmerich Georg Wilhelm Friedrich Hegel Friedrich Schiller Manbalar Germaniya shaharlari

3893

https://uz.wikipedia.org/wiki/Essen

Essen

Essen — Germaniyaning gʻarbiy qismidagi shahar, Shimoliy ReynVestfaliya yerida. Aholisi 601 ming kishi (1999). Transport yoʻllarining yirik chorrahasi. ReynXerne kanali boʻyidagi port. Mamlakatning muhim sanoat markazlaridan. Qora metallurgiya, mashinasozlik (shu jumladan, elektrotexnika, ogʻir va transport mashinasozligi), toʻqimachilik, poligrafiya, sement, oziqovqat sanoati korxonalari mavjud. E.da yirik sanoat va moliya kompaniyalarining boshqarmalari joylashgan. Oliy oʻquv yurtlari, ilmiy tekshirish institutlari, muzeylar (xususan, Folkvang muzeyi, 19—20-asrlar sanʼati) bor. Shahar ilk bor 11-asrga oid yozma manbalarda tilga olingan. Meʼmoriy yodgorliklardan gotika cherkovi, sobor saqlangan. Essen — Germaniyaning Shimoliy Reyn-Vestfaliya federal yeridagi shahar. 2010-yili Yevropa madaniyat poytaxti deya topilgan. Havolalar Muntazam Essen Homepage (olmoncha) Germaniya shaharlari

3894

https://uz.wikipedia.org/wiki/Bonn

Bonn

Olmoniya Federal Davlatining eski poytaxti Bonn — Germaniyadagi shahar, Shimoliy ReynVestfaliya yeri hududida, Reyn daryosining chap sohilida. Aholisi 412 ming kishi (1995). B. ga 1-asrda rimliklar asos solgan. 1273—1794-yillarda Kyoln kurfyurstlari qarorgohi. 1814-yil dan Prussiya tarkibiga kirgan. 1945—49 yillarda Germaniyaning Angliya okkupatsiya qilgan zonasida boʻlgan. 1949-yildan GFR poytaxti. 1989-yildagi siyosiy oʻzgarishlar tufayli GFR va Germaniya Demokratik Respublikasi qoʻshilib, birlashgan Germaniyaning federal poytaxti statuyey B.dan Berlinga oʻtdi. Xorijiy davlatlar elchixonalari hozircha Bonn B. muhim transport yoʻllari tuguni. Reyn boʻyidagi port. Xalqero aeroport bor. Sanoat korxonalari juda kam. Mavjud sanoat tarmoqlarining aksariyati isteʼmol mollari ishlab chiqaradi; elektrotexnika, rangli metall buyumlari, aniq mexanika, optika, farmatsevtika, mebel, keramika, yozuv qogʻozi, oziq-ovqat, tamaki korxonalari bor. Poligrafiya sanoati rivojlangan. B.da GFR savdo-sanoat palatasi, sanoat va moliya konsernlarining koʻpdankoʻp idoralari, madaniyat muassasalari va boshqa joylashgan. B. atrofida qoʻngʻir kumir qazib chiqariladi. B.da Germaniyadagi eng yirik oliy oʻquv yurti — Bonn universiteti, konservatoriya, Betxoven uymuzeyi, kutubxona bor. Roman sobori (11—13 a. lar), gotika uslubidagi SanRemigiy cherkovi (12741317), ratusha (1737) va boshqa meʼmoriy yodgorliklari saqlangan. Manbalar Germaniya shaharlari

3898

https://uz.wikipedia.org/wiki/Erfurt

Erfurt

Erfurt — Germaniyadagi shahar, Gera daryosi boʻyida. Tyuringiya Respublikasining maʼmuriy markazi. Aholisi 202,1 ming kishi (1999). Mamlakatning muhim sanoat markazlaridan. Transport yoʻllarining yirik chorrahasi. Aeroporti xalqaro ahamiyatga ega. Mashinasozlik sanoati rivojlangan: temirchilikpresslash uskunalari, radioelektronika jihozlari, elektron hisoblash texnikasi ishlab chiqaruvchi korxonalar mavjud. Kimyo, mebel, tikuvchilik, poyabzal, poligrafiya, oziq-ovqat sanoati korxonalari ishlab turibdi. Tibbiyot akademiyasi, universitet bor. E.ga 741 yilda asos solingan. 8-asrda yirik savdo shahri boʻlgan. Meʼmoriy yodgorliklardan 12— 15-asrlarda qurilgan gotika cherkovi va sobor saqlangan. E.da gul navlarining xalqaro koʻrgazmasi oʻtkaziladi. Erfurt — Germaniyaning Turingiya federal yerining poytaxti. Germaniya shaharlari